Orta ve Yeni Çağ Kürt Devlet ve Beylikleri Medreselerinin Kürt Dili ve Edebiyatına Katkısı
DOI:
https://doi.org/10.26436/hjuoz.2023.11.2.1290الكلمات المفتاحية:
İslamiyet, Kürt Devletleri, Medreseler, Kürtçe, Kürt Edebiyatı.الملخص
Miladi yedinci yüzyılda İslam dininin ortaya çıkışında Kürtler ve coğrafyaları Pers ve Bizans İmparatorlukları arasında sıkışmış ve bir çekişme alanı durumdaydı. Kürtlerin 7. yüzyılın ortalarından başlayarak İslam dinini kabul etmeleri ile köklü bir toplumsal değişim ve dinamizm yaşamaya başladılar. Bu yeni inanç ve dinin kaynaklık ettiği enerji ve toplumsal hareketlilik ve değişim sayesinde Kürtler daha önce çoğunlukla edilgen, durgun ve pasif konumda bulundukları Hristiyan komşuları olan Rum, Süryani ve Ermenilere karşı genel anlamda etken ve aktif konuma geçtiler. Bu değişimin getirdiği yeni ruh ve aktivite Kürt toplumunda siyasal, ekonomi, yönetsel, ilmi, edebi, vs. birçok yönden atılım getirdi. Böylece Kürt nüfusu ve nüfuzu bulundukları coğrafyada artış gösterdi. Kürtler bulundukları coğrafyanın da dışında etkili olmaya başladılar. Kürtler, kendi toprakları dışındaki yerlerde krallıklar ve prenslikler şeklinde iktidara geldiler. Öyle ki Kürtler Müslüman olduktan kısa bir süre sonra aynı asır içinde üç ayrı devlet kurdular. Şeddadî, Hasanveyhi ve Hamdani adları ile kurdukları bu siyasal hakimiyetle Kürtler Batı İran’dan Kafkasya’ya kadar etkili olmaya başladılar. Batı İran toprakları ve daha sonra da bereketli hilal denilen Mezopotamya coğrafyası böylece birkaç bağımsız Kürt hanedanlığının hükümranlık bölgesi haline gelmişti. İslam'ın merkezi topraklarının siyasal tarihinde 10 ile 12'nci yüzyıl arasındaki dönem, İslam'ın Kürt yüzyılları olarak adlandırılmayı hak eder. Zira İslam'ın merkezi topraklarını Bizanslılara, Ruslara ve son olarak da Haçlılara karşı koruyanlar Kürtlerdi. Söz konusu bu Kürt yönetimleri tarafından büyük ve geniş bir imar ve inşa faaliyeti başlatıldı. Kürtlerde yönetim, bürokrasi, şehircilik, ticaret, askerlik, ilim, edebiyat gibi birçok alanda gelişme ve deneyimler elde edildi. Kürt yönetimleri bu dönemde Kürdistan coğrafyasında çok sayıda camii, çeşme, köprü, kale, gözlemevi, han, hamam, medrese ve hastane inşa ettiler. Kürtlerin İslam dinini benimsemesi ile başlayan bu ilk Kürt otoriteleri döneminde kurulan ve Kürt toplumunda yaygınlık kazanan medreseler yeni dinin ve bu dine bağlı olarak gelişip yaygınlaşan İslam medeniyetinin teorik öğretisinin üretim mekanları olarak önemli roller üstlendiler. Bunun yanı sıra bu eğitim kurumları Kürtçede standart bir yazı dilinin oluşumunda ve Kürt edebiyatının gelişiminde önemli işlevler yerine getirdiler. Kürt otoriteleri tarafından kurulan, Kürt medreseleri olarak literature geçen ve temel eğitim kurumları olarak işlev gören bu medreseler Kürtlerde siyasal, ilmi ve edebi gelişim ve atılımın temel dayanaklarından biri olmuştur. Ortaçağ boyunca Kürt toplumu için temel eğitim kurumu işlevi gören medreseler, Kürtlerde siyasal iktidarı temin eden, inançsal, kültürel ve dilsel birliği sağlayan dinamiklerin başında gelir. Bu eğitim kurumlarının dayandığı öğreti, Kürtlerde ortak dini bir kimlik olarak Sünni İslam anlayışı içinde Eş'ari ve Şafii mezhepleri paydasında birleştirici bir rol üstlendi. Bu çalışmadaki amacımız, orta ve yeniçağda kurulan Kürt devlet ve beyliklerinde inşa edilen ve yaygınlaşan medreselerin Kürt dili ve edebiyatına katkısını araştırmaktır. Bu bağlamda çalışmamızda Kürt medreselerinin ortaya çıkış serüveni, medreselerin geçirdiği aşamalar ve dönemleri, medreselerin Kürt dili ve edebiyatına etki yönleri ve katkı şekilleri ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Bu konu Kürt tarih, kimlik ve dili açısından oldukça önemli olduğu halde yeterince ve hak ettiği oranda araştırılmamıştır. Bu durum çalışmamızı daha da önemli kılmaktadır.
المراجع
Abdurrahman Adak, Destpêka Edebiyata Kurdî ya Klasîk, Weşanên Nûbihar, İstanbul 2013.
Abdurrahman Adak, “Tarîxa Perwerdeya bi Kurdî di Medreseyên Kurdan de”, Kovara DENG, hêjmar: 99, r. 25.
Selîmiyê Hîzanî, Mesnewiya Yûsuf û Zuleyxa, Weşanxaneya Nûbihar, Stenbol 2013.
Ahmet Özer, Beş Büyük Tarihi Kavşakta Kürtler ve Türkler, Hemen Kitap Yayınları, İstanbul 2010.
Bedrettin Bağusuy, Selahaddin-i Eyyubi Devrinde İlmi Faaliyetler, Hivda İletişim Yayınları, İstanbul- 2009.
Bernard Lewis, The Arabs in History, Oxford Universty Press, Oxford 1993.
Gülistan Çoban Eminoğlu-Nevzat Eminoğlu, http://kurdarastirmalari.com/yazi-detay-bulan-k-ta-dengb-jlik-edebiyat-ve-temsilcileri-94, erişim tarihi: 20. 01. 2023.
Heme Kerîm Hewramî, Mêjûy Perwerde û Xwêndin Le Hucrekanî Kurdistanda, Çapxaney Wezaretî Roşinbîrî, Hewlêr 2008.
İbni Haldun, Mukaddime, Dergah Yayınları, İstanbul 1991.
Kadri Yıldırım, Kürt Medreseleri ve Alimleri, Avesta Yayınları, İstanbul 2017.
Kendal Nezan, “Kürt Dilini Tanıyalım Kürt Enstitüsü”, r. 7. www.kurtenstitusu.com , (dîroka xwegihînê: 06.02. 2014)
M. Halil Çiçek, Şark Medreselerinin Serencamı, Weşanên Beyan, Stenbol 2009.
M. Zahir Ertekin, “Bazı Modern Kürt Aydınlarının İslam eleştirilerine Reddiye”, Uluslararası Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlakı Sempozyumu, Muş Alparslan Üniversitesi, Sempozyum Bildirileri, Muş 2017, s. 138.
M. Zahir Ertekin, “Di Edebiyata Me De Mewlûd û Danberheva Mewlûdên Pêşîn ên Kurdî û Tirkî”, Uluslararası Kürdoloji Konferansı, Hakkari Üniversitesi 2011, s. 153.
Maruf Xaznedar, Mêjuwê Edebî Kurd, Aras Basım, Hewlêr 2010.
Martin Van Bruinessen, “Endonezya’da Kürt Uleması ve Endonezyalı Öğrenciler”, (İngilizceden Çeviri: Osman Tunç) Bilgi ve Hikmet Dergi, Sonbahar 1995, Sayı: 12, s. 158.
Mela Elaeddînê Kopî, Diwana Rezê Jiyanê, Weşanên Nûbihar, Stenbol 2013
Melayê Cizîrî, Dîwan, (Kürtçeden Çeviri: Osman Tunç), Weşanên Nûbihar, Stenbol 2012.
Mela Mehmûdê Bazîdî, “Muqeddîma Îlmê Serf û Be’dê Usûlê Lazîmeyê Te’lîmiyye bi Zimanê Kurmancî”, Camî’eya Rîsaleyan û Hîkayetan bi Zimanê Kurmancî, Amd. Ziya Avcı, Lis, St. 2010, r. 18
Mehrdad Îzady, Bir El Kitabı Kürtler, (Werger. C. Atila), Weşanxaneya Doz (Çapa 4), İstanbul 2022.
Muhammed Emin Zekî Beg, Kürtler ve Kürdistan Tarihi, Weşanên Nûbihar, Stenbol 2012.
Müfid Yüksel, Kürdistan’da Değişim Süreci, Sor Yayıncılık, İstanbul 1995.
Nevzat Keleş, Mimar Sinan Güzel sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Şeddadiler (951-1199)
Nevzat Keleş, Şeddadiler: Ortaçağ'da Bir Kürt Hanedanı, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2014.
Nevzat Eminoğlu, “Medreseyên Kurdan Ji Destpêkê Heta Îro”, Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Degisi, 3. Cilt, 2. Sayı, Aralık 2015, r. 210.
Şakir Gözütok, “Medreselerin Ortaya Çıkışı ve İlk Medreseler”, Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler, Cild: 1, Zanîngeha Mûş Alparslanê, Mûş 2013.
Şerefxanê Bidlîsî, Şerefname Dîroka Kurd, Weşanên Deng, Stenbol 2010.
Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Weşanên Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Ankara 1989.
Zeynelabidîn Zinar, Medresa Kurdî-Xwendina Medresê, Weşanên Pencînar, Stocholm 1993.
Zülkif Ergün, Bajar-Edebiyat û Cizîra Botan, Nûbihar Yayınları, İstanbul 2015.
Dipnot:
Bedrettin Bağusuy, Selahaddin-i Eyyubi Devrinde İlmi Faaliyetler, Hivda İletişim Yayınları, İstanbul- 2009.
Şakir Gözütok, “Medreselerin Ortaya Çıkışı ve İlk Medreseler”, Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler, Cild: 1, Zanîngeha Mûş Alparslanê, Mûş 2013, r. 200
Bernard Lewis, The Arabs in History, Oxford Universty Press, Oxford 1993. s. 69.
Muhammed Emin Zekî Beg, Kürtler ve Kürdistan Tarihi, Weşanên Nûbihar, Stenbol 2012, s.165.
M. Halil Çiçek, Şark Medreselerinin Serencamı, Weşanên Beyan, Stenbol 2009, s. 78.
Nevzat Keleş, Mimar Sinan Güzel sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Şeddadiler (951-1199), s. 156; Nevzat Keleş, Şeddadiler: Ortaçağ'da Bir Kürt Hanedanı” Bilge Kültür Sanat Yayınları, Doktora Tezi, İstanbul 2014, s. 145.
Mihrdad Izady, Bir El Kitabı Kürtler, Doz Yayınları, İstanbul 2004, s. 97.
Şeref Han Bitlisî, Şerefname Küt Tarihi, Nûbihar Yayınları, İstanbul 2020, s. 32.
Bitlisî, a.g.e., s. 32.
Zeynelabidîn Zinar, Medresa Kurdî-Xwendina Medresê, Weşanên Pencînar, Stocholm 1993. s. 89.
Kadri Yıldırım, Kürt Medreseleri ve Alimleri, Avesta Yayınları, İstanbul 2017, s.78
Abdurrahman Adak, Destpêka Edebiyata Kurdî, Nûbihar Yayınları, İstanbul 2015, s. 178.
Gülistan Çoban Eminoğlu-Nevzat Eminoğlu, http://kurdarastirmalari.com/yazi-detay-bulan-k-ta-dengb-jlik-edebiyat-ve-temsilcileri-94, erişim tarihi: 20. 01. 2023.
Nevzat Eminoğlu, Hizan Beyliği Dönemine Genel Bir Bakış: İlim ve Edebiyat, Yüksek Lisans Tezi, Mardin Artuklu Üniversitesi, s. 78.
Müfid Yüksel, Kürdistan’da Değişim Süreci, Sor Yayıncılık, İstanbul 1995, s. 75.
Heme Kerîm Hewramî, Mêjûy Perwerde û Xwêndin Le Hucrekanî Kurdistanda, Çapxaney Wezaretî Roşinbîrî, Hewlêr 2008, s. 79.
M. Zahir Ertekin, “Bazı Modern Kürt Aydınlarının İslam eleştirilerine Reddiye”, Uluslararası Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlakı Sempozyumu, Muş Alparslan Üniversitesi, Sempozyum Bildirileri, Muş 2017, s. 138
Adak, a.g.e., s. 84.
Maruf Xaznedar, Mêjuwê Edebî Kurd, Aras Basım, Hewlêr 2010, s. 132.
Abdurrahman Adak, “Tarîxa Perwerdeya bi Kurdî di Medreseyên Kurdan de”, Kovara DENG, Hêjmar: 99, s. 25.
Zeynelabidîn Zinar, a.g.e., 93.
Adak, a.g.m., s. 105.
M. Zahir Ertekin, “Di Edebiyata Me De Mewlûd û Danberheva Mewlûdên Pêşîn ên Kurdî û Tirkî”, Uluslararası Kürdoloji Konferansı, Hakkari Üniversitesi 2011, s. 153.
İbni Haldun, Mukaddime, Dergah Yayınları, İstanbul 1991, c. 2, s.967.
Zülkif Ergün, Bajar-Edebiyat û Cizîra Botan, Nûbihar Yayınları, İstanbul 2015, s. 50.
التنزيلات
منشور
كيفية الاقتباس
إصدار
القسم
الرخصة
الحقوق الفكرية (c) 2023 Nevzat EMİNOĞLU
هذا العمل مرخص بموجب Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
يوافق المؤلفين الذين ينشرون في هذه المجلة على المصطلحات التالية
[CC BY-NC-SA 4.0] يحتفظ المؤلفون بحقوق الطبع والنشر ومنح حق المجلة في النشر الأول مع العمل المرخص له بموجب ترخيص مشاع المبدع للإسناد
الذي يسمح للآخرين بمشاركة العمل مع الإقرار بحقوق التأليف والنشر الأولي في هذا مجلة
مكن للمؤلفين الدخول في ترتيبات إضافية منفصلة للتوزيع غير الحصري للنسخة المنشورة من المجلة، مع الإقرار بإصدارها الأولي في هذه المجلة
يسمح ويشجع المؤلفين على نشر عملهم عبر الإنترنت
