مۆدێرنیزم و نووسینەوەی میژووی ساسانی پڕۆژە ئاودێریەکانی ساسانی وەک بەشێک لە پەیوەندیەکانی دەسەڵات و سەرچاوەکانی ئاو لە ژێر ڕۆشنای تیوری ویتفۆگل

1 سەرچاوەکان بە زمانی کوردی

کریستێنسن، ئیمانوێل ئارتۆر(٢٠١١)، ئیرانی سەردەمی ساسانی، و: سلاحەددین ئاشتی، چ٢، سلێمانی، چاپخانەی شیڤان.

گرێشمەن, ڕۆمەن(٢٠١٣)، ئێران لە سەرەتاوە تا هاتنی ئیسلام، وەرگێڕانی: سلاحەددین ئاشتی، تاران, انتشارات علمی و فرهەنگی.

2 سەرچاوەکانی بە زمانی عرەبی

ابوالفداء, عمادالدین بن محمد بن عمر(١٨١٥)، توفی(٧٣٢) الهجریة، تقویم البلدان، تح: والبارون ماک کوکین دیسلان. باریس، المحروسة بدار الطباعة السلطانیة.

الاصفهانی، حمزة بن الحسین(١٩٦١)، توفی(٣٦٠) الهجریة، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، بیروت، دار مکتبة الحیاة.

اڤستا الكتاب المقدس للديانة الزرادشتية (٢٠٠٨)، اعداد: خليل عبد الرحمن، الطبعة الثانية، دیمشق، روافد للثقافة والفنون.

الثعالبی, ابی منصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل(١٩٦٣)، توفی(٤٢٩) الهجریة، غرر اخبار ملوک الفرس وسیرهم، تهران، مکتبة الاسدی.

الطبری, ابی جعفر محمد بن جریر (١٩٨٧)، توفی(٣١٠) الهجریة، تاریخ الطبری، ج١، بیروت، دار الکتب العلمیة.

الفنديداد، الابستا (١٩٥٢)، تر: دکتور داود جلبی المصلی، الموصل، مطبعة الاتحاد الجديدة.

المقدیسی، ابو عبداللە محمد بن احمد(١٩١٩)، توفی (٣٨٠هجریة)، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم،ط ٢، لیدن المحروسیة، مکتبة المثنی.

الیعقوبی, احمد بن ابی یعقوب بن جعفر بن وهب الکاتب (١٩٣٩)، توفی(٢٨٤ ) الهجریة، تاریخ الیعقوبی،تح: خلیل المنصور, النجف، مکتبة المنصوریة.

3 سەرچاوەکان بە زمانی فارسی

حافض ابرو، شهاب الدین عبداللطیف بن لطف اللە الخوافی (١٣٧٨)، توفی(٨٣٣)هجری، جغرافای حافض ابرو، تح: صادق سجادی، تهران، میراث مکتوب.

پیگولوسکایا, ن (١٣٦٧)، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان. تهران، علمی و فرهنگی.

حسنی, فرشتە کردزنگنە؛ دکتر میرزا محمد(١٣٩٣)، "کیشاورزی دورە ساسانی." دومین همایش سراسری کشاورزی و منابع طبیعتی پایدار. تهران: دومین همایش سراسری کشاورزی و منابع طبیعتی پایدار، ص ١-٧.

رجبی، دکتور پرویز(١٣٩٨)، ایران در زمان ساسانیان، چ٤، تهران، دانشگاە پیام نور.

خسروی, خسرو(١٣٥٢)، نظامهای بهرەبرداری از زمین در ایران (از ساسانیان تا سلجوقیان)، چ١، تهران، انتشارات شبنگر.

لسترنج, گای(١٣٧٥)، جغرافیای تاریخی سەر زەمین های خلافت شرقی، تر: محمود عرفان، تهران، علمی و فەرهەنگی.

مادیان هزار دادستان، هزار رای حقوقی(١٣٩٣)، تر: سعید عریان، چ٢، تهران، انتشارات علمی.

مارکواریت, یوزف(١٣٨٣)، ایرانشهر در جغرافای بطلیموس، تر: مریم میر احمدی، تهران، طهوری.

مستوفی, حمداللە(١٣٦٤)، توفی(٧٥٠) الهجریة، تاریخ گزیدە، تح: عبدالمحسن نوایی، تهران، ناشر امیر کبیر.

4 سەرچاوەکان بە زمانی ئینگلیزی

Adams, R. M.) 1965 (Land behind Baghdad. A History of settlement on the Diyala plain. Chicago: University of Chicago Press.

Adams, R.M. (1981) Heartland of cities: surveys of ancient settlement and land use on the Central Foodplain of the Euphrates. Chicago: University of Chicago Press.

Sanjana, D. D. (ed.). (1896) The Kamrname Artakhshir Papakan: Being The Oldest Surviving Records of the Zoroastrian Emporor Ardashir Babakan. Mumbai: Education society’s Steam Press.

Braudel, F. (1981) The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II (Vol. 2). UK: Fohtaha Collins.

Brosius, M. (2006) The Persians: an introduction. London: Routledge.

Canepa, M. P. (2010) Technologies of memory in early Sasanian Iran: Achaemenid sites and Sasanian identity. American Journal of Archaeology, 114(4), 563-596.

Carneiro, R.L. (1970) A Theory of the Origin of the State: Traditional theories of state origins are considered and rejected in favor of a new ecological hypothesis. Science, 169(3947), pp.733-738.

Chegini, N.N. and Nikitin, A.V. (1996) Sasanian Iran-economy, society, arts and crafts. History of civilizations of Central Asia, 3, pp.35-77.

Curtis, V. S., Stewart, S., & Curtis, S. (Eds.). (2008). The Sasanian Era. In The Idea of Iran (Vol 3). London. I.B. Tauris.

Daryaee, T. (ed.) (2012). The Oxford handbook of Iranian history. USA: OUP.

Daryaee, T. (2009) Sasanian Persia: the Rise and Fall of an Empire. London and New York: I.B.Tauris.

Dewey, J. (1922) Human nature and conduct. New York: Henry Holt.

English, P.W. (1968) The Origin and Spread of Qanats in the Old World. Proceedings of the American Philosophical Society, 112(3), pp.170-181.

Fisher, W.B., Boyle, J.A., Boyle, J.A., Gershevitch, I., Yarshater, E., Frye, R.N., Avery, P., Jackson, P., Lockhart, L., Melville, C.P. and Hambly, G. (eds) (1968). The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press.

Frye, R.N. (1984) The History of Ancient Iran. München: CH Beck.

Ghirshman, R. (1978) Iran: From the Earliest Times to the Islamic Conquest. 2nd edn. London: Penguin Books.

Hartnell, Tobin. (2014) Agriculture in Sasanian Persis: Ideology and Practice. Journal of Ancient History. vol. 2, no. 2, pp. 182-208. https://doi.org/10.1515/jah-2014-0028

Huge, Kennedy. (2008) Inherited Cities, Jayyusi, S.K., Holod, R., Petruccioli, A. and Raymond, A. eds.,. The City in The Islamic World (1vols.). Leiden: Brill.

Hunt, R.C. (1988) Size and the structure of authority in canal irrigation systems. Journal of Anthropological Research, 44(4), pp.335-355.

Issawi, C. P. (1971) The Economic History of Iran. 1800-1914. Chicago: University of Chicago Press.

Khaneiki, M.L. )2020(Cultural dynamics of water in Iranian Civilization. Springer International Publishing. eBook. https://doi.org/10.1007/978-3-030-58900-4.

Lanning, E.P. )1967( Peru before the Incas.Englewood Cliffs: Prentice-Hall.

Lees, S.H. )1989(. On Irrigation and the Conflict Myth. Current Anthropology 30, no. 3: 343–4.

Saatsaz, Masuod. and Razaie, Aboulfazl. Water Resources Management Technology, and Culture in Ancient Iran. hydrology and earth system sciences, (2021) p 1-40.

Matloubkari, E., & Shaikh Baikloo Islam, B. Climate Change and Challenges of the Last Ancient Dynasty of Iran: The Decline and Fall of the Sassanid Empire. The International Journal of Ancient Iranian Studies, (2022) 2(2), 61-76. https://doi.org/10.22034/PA.2021.138159

Morony, Michael G. Continuity and Change in the Administrative Geography of Late Sasanian and Early Islamic al-'Irāq, Iran (1982), Vol. 20, p1-49.

Adamo, Nasrat, and AL-Ansari, Nadhir. The Greeks and the Sassanids - A new Glorious Era for Agriculture (330-625 AD). Journal of Earth Sciences and Geotechnical Engineering, (2020), p113-135.

Neely, J.A. )1974(Sassanian and early Islamic water-control and irrigation systems on the Deh Luran plain, Iran. In ed Theodore E. Downing and Mcguire Gibson. Irrigation’s impact on society, pp.21-42. Arizona: The University of Arizona Press.

Olick, J. K. Collective memory: The two cultures. Sociological Theory. (1999), 17(3), 333-348.

Radkau, J., & Dunlap, T. (2008). Nature and Power. Cambridge: Cambridge University Press.

Raygani, Ebrahim. (2018) Water Supply During the Sassanian Dynasty and Islamic Era of Arjan City. Vol. 1 No. 34 (2017): Kufa Journal of Arts (Adab Al-Kufa) - December 2017, p 33-5.

Rezakhani, K. Continuity and Change in Late Antique Irān: An Economic View of the Sasanians. International Journal of Persian Literature, )2010( (1), pp.15-40.

Saadi-nejad, M. (2001) Anāhitā: A History and Reception of the Iranian Water Goddess. London: I.B. Tauris.

Sadrzadeh, M. and Gholikandi, G.B. Five thousand years of irrigation history in Iran: rituals and methods. Sustainable Irrigation Management, Technologies and Policies III 75, (2010) 134, p.11175.

Said, E., 1978. Orientalism. New York: Vintage Books.

Shlapentokh, D. Marx, the “Asiatic Mode of Production,” and “Oriental Despotism” as “True” Socialism. Comparative Sociology, )2019(18(4), pp.489-521.

Strabo (1917) Geography. Translated by H. L. Jones, Cambridge and Massachusetts: Harvard University Press.

Stroshane, T. Walden Pond and the Capitalist State. Berkeley Planning Journal, (1988). 3(2), 123–139. https://doi.org/10.5070/BP33213184.

UNESCO. (2008). World Heritage Convention Nomination of Properties for Inclusion on the World Heritage List, Shushtar historical hydraulic system, report.

Wenke, Robert John. )1975 (Imperial Investments and Agricultural Developments In Parthian And Sassanian Khuzestan: 150 B.C. to A.D. 64 unpublieshied PhD Thesis. Michigan: University of Michigan.

Wiesehöfer, Josef (2001). Ancient Persia: From 550 BC to 650 AD. London: IB Tauris.

Wilkinson, T.J., Boucharlat, R., Ertsen, M.W., Gillmore, G., Kennet, D., Magee, P., Rezakhani, K. and De Schacht, T. (2012). From human niche construction to imperial power: long-term trends in ancient Iranian water systems. Water History, (2012), 4, pp.155-176.

Wittfogel, Karl S. (1967[1957]): Oriental Despotism: A Comparative Study of Total Power. New Haven and London: Yale University Press.

Worster, D. Rivers of Empire: Water, Aridity, and the Growth of the American West. Berkeley Planning Journal, (1988)3(2), pp.131-184. Available at: https://escholarship.org/uc/item/54009094.

پەراوێزەکان

زەردەشتیەت: ئاینێکی کۆنە لە دەوروبەری سەدەی شەشەمی پێش زایین لە لایەن زەردەشت بانگەوازی بوکراوە، و لەسەردەمی ئەخمینی کرا بە ئاینی فەرمی دەولەت. زەردەشتیەت جەخت دەکاتەوە لەسەر بوونی یەک خوداوەندی باڵا، ئاهورا مازدا، و شەڕی بەردەوام لە نێوان چاکە و خراپە. زەردەشتیەت کاریگەرییەکی بەرچاوی هەبووە لەسەر پەرەسەندنی بیرۆکە ئایینی و فەلسەفییەکان و ناسنامەی کەلتووری و مێژوویی، زۆرێک لە کۆمەڵگاکانی روژهەلاتی ناوەراست (نیبرگ ١٣٨٣، ٢٧-٥٢).

پێمان وایە کە ئەم تیۆرە تا ڕادەیەک، سوودی لە تیۆری مارکس وەرگرتووە، کە باس لە شێوازی بەرهەم هێنانی ڕۆژهەڵاتی کردوە بۆ زیاتر بڕوانە (Shlapentokh 2019).

براودیل کاتی مێژووی دابەشکردووە بە سەر سێ جۆر: کاتی جوگرافی، کاتی کۆمەلایەتی، کاتی تاک. بو زیاتر بگەرێوە بۆ (Braudel 1981, 21).

بۆ زیاتر دەربارەی کەش و هەوای سەردەمی ساسانی و ئەو گورانکایانەی بەسەریدا هاتووە بروانە (Matloubkari and Islam 2022).

سەرجۆنی ئەکەدی دامەزرێنەری ئیمپڕاتۆریەتی ئەکەدی بوو لە عێراقی کۆن لە هەزارەی سێەمی پێش زاین، خەونی ئەوەی بینی کە پاسایەتی لە خواوەندەوە بۆ ئەوە هاتووە (سەلیم ٢٠١٤، ٣٥٥). هەموو ئەوانە بوونە بەشێک لە بانگەشەکانی بنەماڵەی ساسانی بە وەرگرتنی (پاشایەتی پیروز) کە پاشایەتیان لە خواوەندەوە وەریان گرتووە و هیچ مرۆڤێک مافی ئەوەی نییە داوای وەرگرتنەوەی پاشایەتیان لێ بکات کاتێک کە ئەمە وەک (بەخششی خودا نیشاندراوە).

ئەم وتەیە لە لای مەسعودی بو کسرا ئەنوشیراون دەگەریتەوە (المسعودي ٢٠٥/١، ٢٠٠٥).

شوشتەر سیستەمێکی ئاوی زۆر توکمەیە، کە لە زنجیرەیەک کەناڵ و بەنداو و تونێل پێکهاتووە، کە بۆ گواستنەوەی ئاو لە ڕووباری کارونەوە بۆ شاری شوشتەر و زەوییە کشتوکاڵییەکانی دەوروبەری، بە یەکێک لە کاڕێگەرترین سیستەمی ئاوی جیهانی کۆن دادەنرێت، لە لایەن یونسکۆ وەک شوێنەوارێکی کەلەپوری جیهانیی دەستنیشان کراوە UNESCO 2008, 62).