سروشتێ ڤی بابەتی خواستیە هندێ کو لسەر سێ تەوەرێن سەرەکی بهێتە دابەشکرن، زێدەباری دویماهیک و ڤێ پێشەکیێ، د تەوەرێ ئێکێ دا باسێ تەماعکاریێن ئیرانێ ل کەنداڤی هاتیە کرن و بنمایێن مێژووییێ ڤێ تەماعکاریا بەرفرەها حکومەتێن ئیرانیێن ئێک لدویف ئێک هاتین ل دەڤەرا کەنداڤی بەری هاتنا رزا شاهێ پەهلەوی ڤەدیتیە. و تەوەرێ دووێ یێ تایبەتە ژبۆ باسکرنا داخوازیێن ئیرانێ ل هەمبەر وەلاتێ بەحرەینێ و هەلویستێ بەریتانیا ژ ڤێ چەندێ. و تەوەرێ سیێ هاتیە تەرخانکرن بو باسکرنا داخوازیێن ئیرانێ ل هەمبەر هەر سێ گزیرتێن عەرەبی (أبو موسى و طنب الكبرى و طنب الصغرى)، و ئەڤ داخوازیێن ئیرانێ سیمایەکێ ئاشکەرا بۆ یێ سیاسەتا ئیرانێ ل کەنداڤی لسەر دەمێ رزا شاهێ پەهلەوی، و مەرەم پێ بهێزئێخستنا دەستهەلاتا وێ بۆ ل دەڤەرا کەنداڤی.

ڤێ ڤەکۆلینێ پشتبەستن لسەر چەند ژێدەرەکان کریە کو پرانیا وان پەرتوکێن عەرەبی بووینە، ژوان ژی پەرتوکا (النزاع بين دولة الإمارات العربية و إيران حول جزر "أبو موسى و طنب الكبرى و الصغرى" في الوثائق البريطانية 1764 - 1971)، یا د. وليد حمدي الأعظمي. هەروەسا پەرتوکا (موسوعة الخليج) یا دانەرێ وێ محمود شاكر، کو تێدا چەندین پێزانینێن گرنگ لسەر مێژوویا کەنداڤی هاتینە باسکرن. دیسان مفا ژ چەند ڤەکۆلینێن بەلاڤکری د گوڤارێن زانستی دا هاتیە وەرگرتن، ب تایبەت ژی ڤەکۆلینا ب ناڤونیشانێ (النزاع حول الجزر العربية في الخليج 1928 - 1971 دراسة للعلاقات العربية - الإيرانية و دور بريطانيا فيها)، یا ڤەکۆلەر د. روزماري سعيد. زێدەباری چەندین پەرتوکێن دیتر کو د پەراوێزێ دا ئاماژە پێ هاتیە دان، کو دڤان پەرتوکان ژی دا باسێ هندەک ژ رویدانێن مێژوویی یێن گرێدای ب ماوێ ڤەکۆلینێ ڤە هاتینە کرن

1. 1. تەماعکاریێن ئیرانێ ل کەنداڤێ عەرەبی^([1])بەری رزا شاهـ^([2])دەستهەلاتی وەرگریت:-

دەستپێکا تەماعکاریێن ئیرانێ ل کەنداڤێ عەرەبی بۆ دەستپێکا چەرخێن نوی دزڤرن، سەرەرای سنورێ ئیرانێ یێ بەرفرەهـ و درێژ دگەل کەنداڤی، لێ ئیران خودان هێزەکا کەنداڤی یا کارتێکەر نەبوو ل کەنداڤی بتنێ دڤان سالێن داویێ دا نەبیت کو ئەوژی بۆ ماوەکێ دەستنیشانکری بوویە. ئەڤ چەندە ژی بۆ چەندین فاکتەران دزڤرن ژ وان ژی: کێمبوونا شارەزایێن ئیرانێ د کاروبارێن دەریایی و برێڤەبرنا کەشتیان دا و مژویلبوونا حکومەتێن ئیرانیێن ئێک لدویف ئێک ب وان ئاریشێن دگەل دەولەتا ئوسمانی ل رۆژئاڤیی و باکوورێ رۆژئاڤایی هەین، زێدەباری دۆزا مەترسیا روسی ل باکووری، و هەبوونا هێزا دەریاییا عەرەبیا ب هێز ل دەڤەرا کەنداڤی، بتایبەتی د سەدێ هەژدێ دا، لدویماهیێ ژی هەبوونا بەریتانیا ل کەنداڤێ عەرەبی(محمد أمين، 1966، ص ص9-36؛ العقاد، 1966، ص42). لێ ئەڤ چەندە وێ ناگەهینیت کو د بەری نوکەدا ئیرانێ گرنگی ب کەنداڤی نەدایە، ژبەرکو هندەک ژ دەستهەلاتدارێن ب هێزێن ئیرانی گرنگیەکا مەزن ب کەنداڤی دایە و دیارترین پێکول د مێژوویا ئیرانێ یا نوی دا ئەو بوویە ئەوا ژلایێ نادر شاهێ ئەڤشاری (1736 - 1747) ل نیڤا ئێکێ ژ سەدێ هەژدێ و ناصر الدین شاهێ قاچاری (1848 - 1896) ل چارێکا دویماهیێ ژ سەدێ نوزدێ هاتینەکرن، لێ ئەڤان پێکولان گەلەک ڤەنەکێشا و چ ئەنجامێن گرنگ بدەستڤەنەئینان(محمد أمين، 1966، ص ص9-36).

نەسەرکەفتنا رژێمێن ئیرانێ یێن ئێک لدویف ئێک ژبۆ ئاڤاکرنا هێزەکا دەریاییا تایبەت، چ ژ تەماعکاریێن وێ لهەمبەر دەڤەرا کەنداڤی کێم نەکرن، بەلکو بوویە پالدەر بۆ وێ کو گرنگیێ ب بیاڤێن دیترێن هێزێن لەشکەریێن ئیرانێ بدەت و بتایبەتی هێزێن پیادە، لەورا ئیرانێ ژبۆ بەرفرەهکرنا دەستهەلاتا خۆ و بدەستڤەئینانا مەرەمێن خۆ ل دەڤەرێ پشتبەستن لسەر هندەک ئالاڤێن دیتر کر، و یێن ژ هەمیان گرنگتر ژی سیاسەتا هێرشبرنێ (داگیرکرنێ)، سیاسەتا هەڤپەیمانیێ، سیاسەتا کوچبەرکرنێ، داخوازا هندەک ژ میرگەهـ و گزیرتێن عەرەبی(النداوي، 1990، ص27).

دشیاندایە دیڤچوونا داخوازیێن ئیرانێ ب بهانەیێن جودا دەربارەی کەنداڤێ عەرەبی هەر ژ سەدێ نوزدێ بهێتە کرن و گرنگترین داخوازی ژی ئەو بوون ئەوێن گرێدای ب وەلاتێ بەحرەینێ^([3])و هەر سێ گزیرتێن عەرەبی (طنب الكبرى و طنب الصغرى و أبو موسى)^([4]).

دەربارەی بەحرەینێ، ئیرانێ د هەمی هەلکەفتێن خۆدا هەر ژ دەستپێکا سەدێ نوزدێ داخوازا وێ یەکێ کریە کو ئەف وەلاتە (بەحرەین) بهێتە سەر ب ئیرانێ ڤە، ژبەرکو پارچەکە ژ وەلاتێ ئیرانێ و هەرێمەکا سەر ب ئیرانێ ڤەیە(صبحي، 1962، ص22)، بۆ ڤێ چەندێ ژی پشتبەستن ب دوو بەهانەیان کریە، یا ئێکێ بەحرەین هەردەم پارچەک ژ پارچێن وەلاتێ فارسی بوویە تەنها د ماوێ داگیرکرنا پورتوگالی (1507 – 1602) بۆ سەر ڤی وەلاتی نەبیت. هەروەسا رێککەفتنا 30 تەباخا 1822 ئەوا دناڤبەرا میرێ شیراز (پایتەختێ دەڤەرا فارس)، و نوینەرێ بەریتانی ل کەنداڤێ عەرەبی کاپتن و ليەم بروس Captain William Bruce، هاتیە گرێدان و تێدا ولیەم بروس ئاماژە ب وێ یەکێ کری کو بەحرەین پارچەکە ژ وەلاتێ فارس(Ramazani, 1971, P.19). ئەرێ بەحرەین ئەو هەرێمە ئەوا بەریتانیا ژ ئیرانێ ستاندی یان ب واتایەکا دیتر ئیرانێ مافێ سەروەریێ لسەر بەحرەینێ هەیە؟.

ژبۆ بەرسڤدانا ڤێ پرسیارێ، پێدڤیە ڤەکۆلینێ ل ئالیێن جوگرافی و جیولوجی، دیسان ل لایەنێ مێژوویی و یاسایی و ئابووری، و سەمتا گشتیا ئاکنجیبوویان بکەین، یان ڤەکۆلینێ ل حەزێن راستەقینەیێن گەلێ بەحرەینێ بکەین، و لبن روناهیا ڤان فاکتەران دێ شێین رادێ مافێ ئیرانێ د داخوازکرنا بەحرەینێ دا دەستنیشان بکەین، دیسان دێ شێین راستی و نەراستیێن وێ لدۆر وێ چەندێ کو هەرێمەکا سەر ب وێ ڤەیە ئاشکەرا بکەین(صبحي، 1962، ص ص25-26).

ژێدەرێن مێژوویی یێن کەڤن ئاماژێ ب وێ چەندێ دکەن، کو عەرەبێن یەمەنێ ل بەحرەینێ ئاکنجی بووینە، و دناڤبەرا سەدێ یازدێ و هەڤدێ دا بەحرەین پارچەک ژ وەلاتێن عەربیێن ئیسلامی بوویە، و پشتی کەتنا خیلافەتا عەباسی، بنەمالێن عەرەبیێن جیاواز تا دەستپێکا سەدێ شازدێ لدەمێ پورتوگالێ بەحرەین داگیرکری دەستهەلات ل وەلاتێ بەحرەینێ کریە، سەر وێ چەندێ را کو دەولەتا سەفەوی لسالا 1602 بەحرەین داگیرکر بوو، لێ دەستهەلاتا وێ لسەر بەحرەینێ گەلەک ڤەنەکێشا، هندەک ژ شێخێن عەرەبان دەستهەلات ل ڤی وەلاتی کر هەتا سالا 1720، و پشتی هینگێ بەحرەین پارچەک ژ سامانێ (سلطنة مسقط) ێ بوویە، و هەر ژ سالا 1782 عەرەبێن (عتوب) لێ ئاکنجی بووینە و تا نهو ژی دەستهەلاتا وێ ژلایێ وانڤە دهێتە برێڤەبرن(النجار و آخرون، 1984، ص ص200-201؛ صبحي، 1962، ص ص39-76).

دەربارەی رێککەفتنا شیراز یا سالا 1822 ێ، و بەهانەیێن وێ دشیاندا نینە وەکو بەلگەنامەکا فەرمی پشتبەستن لسەر بهێتە کرن، ژبەرکو نوینەرێ بەریتانی ولیەم بروسی ب شێوەکێ نەفەرمی رێککەفتن دگەل مێرێ شیراز کر بوو، و ژ ئەگەرێ ڤێ چەندێ ژی ژلایێ حکومەتا بەریتانی ڤە هاتە سزادان ئەوژی ب ڤەگوهاستنا وی لسەر کارێ وی ل کەنداڤێ عەرەبی، هەروەسا شاهێ ئیرانێ فەتەح عەلی شاهـ (1797 - 1834) دلگرانیا خۆ ل هەمبری میرێ شیراز ژ ئەگەرێ ریککەفتنا وی دگەل ولیم بروسی دیارکر، ژبەرکو بێ ئاگادار بوون و فەرمانا وی ئەڤ رێککەفتنە مورکر بوو(كيلي، د. ت، ص ص311-318).

هەر چەوا بیت رێککەفتنا شیراز 1822، دەستپێکەکا نوی بوو بۆ هەولێن ئیرانێ ژبۆ کونترۆلکرنا بەحرەینێ برێکا وێ چەندێ کو بەریتانیا دانپێدان پێ کریە، و ب بەردەوامبوونا ڤان پێکولان، وەلاتێ بەحرەینێ ب بوچوونا ئیرانێ نەبوویە، هەڤرکیەک دناڤبەرا عەرەب و فارسان دا و کا کیژ وان ماف هەیە کونترۆلێ لسەر بکەت، بەلکو بوویە هەڤرکی دناڤبەرا ئیرانێ و بەریتانیا دا کا چاوان بەریتانیا ماف هەیە بناڤێ بەحرەینێ و گەلێ وێ باخڤیت هەروەسا ژ هیڤییێن فارسان ژی دەربارەی بەحرەینێ ئەو بوویە کو بەریتانیا دانپێدانێ ب وێ یەکێ بکەت کو وان ماف د بەحرەینێ دا هەیە(صبحي، 1962، ص107). و ژبو ڤێ چەندێ حکومەتێن ئیرانی بەهانە و بیرئانین دگەل بەریتانیا ئالوگور کرن، چونکی بەریتانیا کونترۆلەکا تەمام لسەر بەحرەینێ کربوو، ب تایبەت ژی پشتی هندەک پەیمان دگەل بەحرەینێ گرێداین ژبو زامنکرنا بەرژەوەندیێن خۆ یێن سەربازی و ئابووری ل وێرێ، هەر وەکی میرگەهێن دی یێن عەرەبی ل کەنداڤی، و ژلایێ خوڤە حکومەتێن ئیرانی نەرازیبوونا خو لسەر گرێدانا بەریتانیا پەیمانێن 1820، 1847، 1856، 1861، 1880، 1892، دگەل بەحرەینێ دەربری(رمضاني، 1984، ص164؛ Al-Mazroue, 2015, P.7).

وەسا دیارە رادێ ڤێ هەڤرکیێ دناڤبەرا بەریتانیا و ئیرانێ دا لدۆر بەحرەینێ ل دویماهیا سەدێ نوزدێ بەرەف کێمیێ ڤەچوو، ئەوژی ژبەر زێدەبوونا دەستهەلاتا بەریتانیا دناڤ ئیرانێ دا و ب تایبەت ژی پشتی وەرگرتنا وێ هندەک ئیمتیازاتێن ئابووری و دارایی و سەربازی و کونترۆلکرنا دەستهەلاتا حکومەتا ئیرانێ، هەروەسا ژبەر زێدەبوونا هەڤرکیا بەریتانی – روسی لسەر دەستهەلاتداریێن ئیرانێ یین نافخو و دەرڤە، و ئەڤێ چەندێ وەکر کۆ ئیران ژ داخوازکرنێن خۆ یێن بەردەوام د کونترۆلکرنا بەحرەینێ دا دویرکەڤیت، چونکی هندەک پیشهاتێن نوی یێن سیاسی و ئابووری یێن گرنگتر ژ دوزا بەحرەینێ و هەمی دەڤەرا کەنداڤی هاتنە روژەڤێ(النجار و آخرون، 1984، ص201).

پشتی پەیدابوونا دەستپێشخەریێن جەنگێ جیهانی یێ ئیکێ و مژویلبوونا بەریتانیا ب کاروبار و پلانێن جەنگی ڤە، حکومەتا تەهرانێ چەندین جارا هەول دا دەستهەلاتێ خۆ لسەر بەحرەینێ ب سەپینیت. لێ هەمی هەولێن وێ سەرنەگرتن، ژبەر دژایەتیکرنا بەریتانیا یا توند، و گرنگیا دەڤەرێ یا ئیستراتیجی بۆ هەمی دەولەتێن هەڤپەیمان دژی دەولەتێن ناڤین(سعيدى، 1392، ص72؛ زرگر، 1372، ص246). و بدریژاهیا جەنگێ جیهانی یێ ئێکێ ئیرانێ چ داخوازی لسەر بەحرەینێ نەکرن(قاسم، 2002، ص226). لێ پشتی کودەتایا حوت (إنقلاب حوت) ل 21 شوبات1921^([5])جارەکا دیتر ئیران لسەر داخوازیێن خۆ ژبو دەستهەلاتداریێ لسەر بەحرەینێ بەردەوام بوو، و هەژی گوتنێ یە کو ئیرانێ داخوازا وەلاتێ بەحرەینێ بتنێ نەدکر بەلکو داخوازا هندەک گزیرتێن دیتر ژی کرینە مینا(طنب الكبرى و طنب الصغرى و أبو موسى)(سعيدى، 1392، ص246).

مێژوویا داخوازیێن ئیرانێ بۆ ڤان هەر سێ گزیرتان بۆ سالا 1887 ێ دزڤریتەڤە لدەمێ ئیرانێ میرگەها (لنجة) یا عەرەبی ئەوا دکەڤیتە لایێ رۆژهەلاتێ کەنداڤی داگیرکری، هەروەسا گزیرتا (صیری) ئەوا دکەڤیتە باشورێ رۆژئاڤا ئەبو زەبی ژی داگیرکر، و بڤێ چەندێ شێخ صقر کورێ خالدی دەستهەلاتدارێ شاریقە ل 16 چریا دووێ 1887 نەرازیبوونا خۆ ل دەف ئاکنجیێ سیاسی یێ بەریتانیا ل کەنداڤی دیارکر، و داخواز ژێ کر کۆ ئەف دەستدرێژیێن ئیرانێ دووبار نەبنەڤە، و چ کارێن مینا وان ل گزیرتا (طنب الكبرى) روینەدەن(Al-Naqbi, 1998, PP.44-64). زێدەباری وێ چەندێ کو رووبەرێ ڤان گزیرتان یێ بچویک بوو، لێ ئەڤان گزیرتان گرنگیەکا ئیستراتیجی یا پر مەترسی هەبوویە ژبەر چەندین ئەگەران، ژبەرکو رێکا بورینا گەمیان ل کەنداڤێ عەرەبی دکەڤیتە دناڤبەرا ڤان گزیرتان و کەنارێ ئیرانێ دا، ئانکو دا دەربەندێ هورمز کونترۆل بکەت. و داکو ڤان گزیرتان وەکو بەندەر بۆ پاپوران لدەمێ پێدڤی دکەش و هەوایێن باهوزی دا بکاربینیت. و ژبەرکو دبەرێ دا شێخێن (قەواسم) گیانەوەرێن خۆ ل وەرزێ بهارێ لێ د چەراندن(النداوي، 1990، ص ص40-41).

و لدویف دیتنا ڤەکۆلەرەکێ تایبەتمەند کو بەلگەنامێن سەدێ نوزدێ یێن تایبەت ب کەنارێ عەرەبی ڤە ل کەنداڤی و ئەوێن پاراستی د پەرتوکخانا بەلگەنامێن حکومەتا هندێ دا ل لەندەن لسالا 1871 و ب گرۆڤەکێ ڤەبر سەلماندیە کو ئەڤ گزیرتە یێن شێخێن قەواسمێن عەرەبن ل (رأس الخیمة) و (شارقة) هەر ژ دەمێ حوکمداریا وان لسەر کەنارێ فارس ل (لنجة) لسالا 1750 ێ(الأعظمي، 2003، ص13). هەروەسا مێژوونڤیسێ بەریتانی جي. جي. لوريمر John Gordon Lorimer د پەرتوکا خۆ(دليل الخليج) دا ئاماژە بڤێ چەندێ دایە دەمێ دبێژیت:"گومان تێدا نینە کو گزیرتا أبو موسى بۆ حاکمێ شاریقە دزڤریتەڤە. هەروەسا هەردوو گزیرتێن طنب و أبو موسى ئەوێن ملکیەتا وان بۆ میرگەها شاریقە یا عەرەبی دزڤریت، لسالا 1904 ژلایێ حکومەتا فارسی ڤە هاتینە داگیرکرن. لێ ژبەر فشارێن بەریتانیا لسەر تەهرانێ ئەڤێ داگیرکرنێ بتنێ بۆ ماوێ سێ مەهان ڤەکێشا"(الأعظمي، 2003، ص13). و یا ئاشکەرایە کو داخوازیێن ئیرانێ لسەر ئەوان گزیرتا د دەمێن جیاواز دا دهاتنە راگەهاندن، و پتریا وان د گرێدایبوون ب گرنگیا ئەوان گزیرتا ل دەمێ داخوازکرنێ دا، بو نموونە لسالا 1904 ێ داگیرکرنا ئیرانێ بۆ وان گزیرتا یا گرێدایبوو ب گرنگیا (أوکسید الحدید الأحمر) ڤە، و ب هاندانا روسیا بو، چونکی یا نەئارام بو ژ خوسەپاندنا بەریتانیا لسەر کەنداڤی (Al-Naqbi, 1998, P.64).

و ئەو بنەمایێن ئیرانێ ژ بۆ گوتگوتکێن خۆ پشتبەستن لسەر کری دەربارەی سەروەریا وێ لسەر ڤان گزیرتا نەخشەیەکێ نەفەرمیێ وەلاتێ فارسی بوو ئەوێ ژلایێ نوینەرێن بەریتانی ڤە لسالا 1880 ێ هاتیە دروست کرن و تێدا رەنگێن ڤان گزیرتان وەکی رەنگێ وەلاتێ فارسی نیشاندای، هەروەسا پشتبەستن لسەر نەخشەیەکێ دیترێ وەلاتێ فارسی کریە ئەوێ ژلایێ رێڤەبەریا روبەرێ هندێ ڤە لسالا 1897 ێ هاتیە دروستکرن و تێدا رەنگێ ڤان گزیرتان ب هەمان رەنگێ وەلاتێ فارسی رەنگری، بۆ زانین کو حکومەتا بەریتانی ئەڤ چەندا دڤان هەردوو نەخشەیان دا هاتی ب تشتەکێ نەیێ ب مەبەست هەژمارت و خویاکر کو دشیاندا نینە ب داخویانیەکا فەرمی ژلایێ حکومەتا بەریتانی ڤە دەربارەی هندێ کو سەر ب وەلاتێ فارسی ڤە یە بهێتە هژمارتن و بەریتانیا هیچ گرنگیەکێ ب ڤان نەخشەیان نادەت(النجار و آخرون، 1984، ص203).

د ئەڤا بوری دا دیار دبیت کو ئیرانێ هەمی دەما هەول ددان بەهانا و بەلگەیان بو داخوازیین خۆ لسەر گزیرتێن کەنداڤێ عەرەبی پەیداکەت، و ژ لایەکێ دی ڤە بەریتانیا ددیت کۆ دشیان دایە کێشێن ل کەنداڤی ب خۆ بکاربینیت ژبۆ موکمکرنا بەرژەوەندیێن خۆ ل دەڤەرێ، و ژبۆ ئەڤێ چەندێ هەر جار خو ددا دگەل لایەکی دژی یێ دی دا کو بشێت هەبوونا خۆ ل کەنداڤی ب چەسپینیت.

1. 2. داخوازیێن ئیرانێ ل هەمبەر بەحرەینێ و هەلویستێ بەریتانیا:-

سیاسەتا ئیرانێ ل کەنداڤێ عەرەبی لسەر دەمێ رزا شاهێ پەهلەوی دا 1926 - 1941 دوو سیمایێن تایبەت پێڤە د دیاربوون، ئەوژی ب هێزکرنا هێزەکا دەریاڤانیا ئیرانێ، و داخوازکرنا وەلاتێ بەحرەینێ و هەر سێ گزیرتێن عەرەبی بوون(العاني، 1997، ص28).

دەستهەلاتدارێن ئیرانێ ژ پێکولێن خۆ یێن رژد ژبۆ بهێزکرنا دەستهەلاتا خۆ ل دەڤەرا کەنداڤی و ژ پێخەمەت چەسپاندنا گوتنێن خۆ ژبۆ سەروەریکرنا ئەرد و گزیرتێن دکەڤنە کەنارێ باشورێ کەنداڤی پاشگەز نەببوو و بتایبەتی پشتی حکومەتا رزا شاهی هەست ب باوەری و هێز و ئێمناهیێ کرى. و ئەڤێ چەندێ هەمیێ ژی پێدڤی ب هێزەکا دەریاییا ب هێز هەبوو، داکو بشێت وان مەرەمان جێبەجێ بکەت، نەخاسمە ئەگەر بزانین کو حکومەتا ئیرانێ هەر ژ کەڤن دا ژبەر بێ هێزی و لاوازیا هێزێن خۆ یێن دەریایی دنالی، ژبەر ڤێ یەکێ حکومەتا ئیرانێ بەرەف ئاڤاکرنا کومەکا گەشتێن شەری یێن بهێز ل کەنداڤی چوو، داکو بشێت ئارمانجێن خۆ پێ بدەستڤەبینیت، و پشتی ئیران د پێکولێن خودا ژبۆ وەرگرتنا هاریکاریێ ژ بەریتانیا سەرنەکەفتی، داکو ئارمانجێن خۆ پێ جێبەجێ بکەت، ئیران بەرەف ئیتالیا ڤە چوو، داکو هاریکاریا وێ بکەت ژبەرکو د وی دەمی دا ئیتالیا ب دژی بەریتانیا بوو، و هوسان چەندین گەمیێن شەری فرۆتنە ئیرانێ دگەل چەندین کەلەکێن زێرەڤانیێ کو ژلایێ ئەفسەرێن ئیتالی ڤە ژبۆ زێرەڤانیکرنا کەنارێن وێ یێن باشووری دهاتنە برێڤەبرن، هەروەسا چەندین قوتابیێن ئیرانێ ژبۆ ڤێ مەرەمێ هنارتنە وەلاتێ ئیتالیا(شاكر، 2003، ص ص631-632).

کەشتێن ئیرانی ب بزاڤێن بەرچاڤ بدژی گەمیێن عەرەبی یێن بازرگانی ل کەنداڤی رادبوون، و هەر ژ سالا 1926 ێ ئیرانێ دەست ب تەنگافکرنا دەریاڤانێن عەرەب د ئاڤا کەنداڤی دا کر، ئەڤجا چ ب رێکا گەفلێکرنێ یان ب دەستەسەرکرنا گەمیێن وان بیت، و ڤێ چەندێ ئەنجامێن خۆ یێن مەزن لسەر کاودانێ وێ هەڤرکیا لسەر گزیرتێن باشووری هەی هەبوون، زێدەباری ڤێ چەندێ ژی کەشتێن ئیرانێ مینا ئالاڤەکی بوون ژبۆ گەفلێکرنا دەستهەلاتا بەریتانیا ل کەنداڤی(العيدروس، 2002، ص ص38-39؛ شاكر، 2003، ص ص631-632).

چالاکیێن ئیرانێ ل کەنداڤی لسەر دەمێ رزا شاهێ پەهلەوی بەرەف زێدەبوونێ دچوون، و ئارماج ژێ سەپاندنا کونترۆلا وێ یا سیاسی و ئابووری بۆ لسەر کەنار و گزیرتێن کەنداڤی، هەروەسا سەپاندنا هێزا وێ یا سیاسی بۆ ل دەڤەرێ، و ئەڤێ چەندێ کارتێکرنا نەرێنی لسەر پەیوەندیێن دناڤبەرا ئیران و بەریتانیا دا کر(وثوقى، 1397، ص478؛ ئوسمان، 2024، ل160).

داخوازیێن ئیرانێ ل هەمبەر بەحرەینێ لسالا 1927ێ جارەکا دیتر دەست پێ کرنەڤە، ئیرانێ داخواز و نەرازیبوونا خۆ لسەر هەر رێککەفتنەک و پەیمانەکا بەریتانیا ل گەل شێخ و حاکمێن بەحرەینێ و سعودیێ و کوێتێ^([6])گرێداین دیارکر، چونکی بدیتنا ئیرانێ ئەف چەندە بێ ئاگەهداریا وێ دهێتە ئەنجامدان و ژ مافێن وێ یە بزانیت، هەروەسا ئەف رێککەفتن و پەیمانە دژی ماف و بەرژەوەندیێن ئیرانێ یێن مێژوویی بوون، هەتا لدەمێ بەریتانیا پەیمانا جده ل 20 تیرمەها 1927 دگەل میر عەبدولعەزیز کورێ سعودی حاکمێ نەجد و حجازێ مورکری، ئەوا کو تێدا سعودیێ دانپێدان ب بەحرەینێ کری وەک پاراستیەکا (محمیة) بەریتانی، و نابیت مایتێکرن د کاروبارێن وێ یێن نافخویی دا بهێتە کرن (شفيعى و شهريارى، بى. تا، ص245؛ ئوسمان، 2024، ل165). ئەڤێ چەندێ ئیران دلگران کر و نەرازیبوونا خۆ لسەر بەندێ پێنجێ یێ گرێدای ب بەحرەینێ ڤە دیار کر، چونکی ل گورەی دیتنا ئیرانێ بەحرەین دەڤەرەکا گرێدای ب وێ ڤە یە، لەورا ئیرانێ ل 22 چریا دووێ 1927 یاداشتەکا نەرازیبوونێ ئاراستەی حکومەتا بەریتانیا و جڤاتا گەلان کر، و تێدا مافێن خۆ د بەحرەینێ دا دانە دیار کرن. هەروەسا ئیرانێ نەرازیبوونا خۆ لسەر لێگەریانا پەترولێ ل بەحرەینێ دیارکر، و لدەمێ پەترولا وێ فرۆتی ژی حکومەتا رزا شاهی راگەهاند کو وێ ژی مافێ د داهاتێن پەترولا وێ دا هەی(الربيعي، 2012، ص53؛ Ramazani, 1971, P.18). و ل 18 شواتا 1927 حکومەتا بەریتانیا بەرسڤا یاداشتا نەرازیبوونا ئیرانێ دا و دووپاتی لسەر هندێ کر کو ئیرانێ چ بەهانەیێن شەرعی نینن ئاماژە پێ بهێتە دان(صبحي، 1962، ص ص163-164).

ژ ئەنجامێ پێداگریا رزا شاهێ بەهلەوی لسەر پالخستنا بەحرەینێ ب ئیرانێ ڤە، و دووبارە ڤەگەراندنا کونترۆلا ئیرانێ لسەر ئەوان دەڤەران ئەوێن د کەڤن دا لژێر کونترۆلا ئیبمراتوریەتێن فارسی، حکومەتا ئیرانێ گەلەک رێک گرتنە بەر ژبو جێبەجێکرنا ئەڤێ ئارمانجێ، و ژوان رێکان هاندانا کوچکرنا ئیرانیان بەرەف دەڤەرێن کەنداڤێ عەرەبی و ژوانا ژی دەڤەرا بەحرەینێ و مایتێکرن د کاروبارێن وێ یێن نافخویی دا(العلي، 1984، ص256). و ئەڤان کوچبەرێن ئیرانی دەست ب چالاکیێن سیاسی د بەرژەوەندیا وەلاتێ خۆ دا کرن، ئەڤە و ژ بلی ئەو دەستدرێژیێن دەریایی و چالاکیێن لەشکەری ئەوێن ئیرانێ ب دژی خەلکێ ئەوێ دەڤەرێ ئەنجام ددان(عبدالرحمن، 1988، ص60).

ل دەستپێکا سالا 1928 ێ رولێ کوچبەرێن ئیرانی لسەر گورەپانا سیاسی و ئابووری یا بەحرەینێ مەزن تر لێهات، و دەست ب ئازراندنا هەستێ تائیفەگەری یێ شیعێن بەحرەینێ کرن داکو ب دەنە دیار کرن کو رهوریشالێن بەحرەینێ یێن مێژوویی ڤەدگرەنە ئیرانێ، و راپورتەکا شیرتکارێ بەریتانی ل بەحرینێ ئەوا بۆ ئاکنجیێ بەریتانی ل کەنداڤێ عەرەبی هنارتی، هێزا پروپاگەندا ئیرانێ ل بەحرەینێ د دەتە دیار کرن، و پشتی حکومەتا بەریتانیا هەست ب وێ چەندێ کری کۆ ب هێزبوونا دەستهەلاتێ ئیرانێ لسەر بەحرەینێ دێ بیتە ئەگەرێ لاوازبوونا پێگەهێ وێ ل وێرێ، داخواز ژ شێخ حەمەد کورێ عیسى حاکمێ بەحرینێ کر، ئەوێ نە ئارام ژ هەبوونا پێگەهێ ئیرانێ د میرگەها وی دا، کۆ راگەهاندنەکێ بەلاڤ بکەت، کۆ هەر ژ 1 کانونا دووێ 1928 پێدڤیە لسەر هەمی ئیرانیان ئەوێن گەشتێ بۆ بەحرەینێ دکەن، پاسەپورتێن باوەرپێکری ژ ئێک ژ قونسلخانێن بەریتانی ل کەنارێ و باژێرێن ئیرانێ ب دەستڤەبینن، و حکومەتا ئیرانێ ئەف چەندە ژی ب دەلیڤە دیت داکو ژمارا هاولاتیێن خۆ ل بەحرەینێ زێدەتر لێ بکەت، و هندەک مەبەستێن دی یێن سیاسی ژبو ب دەستڤەئینانا بەحرەینێ پێ جێبەجێ بکەت(ئوسمان، 2024، ل170).

و وەک بەرسڤەک بۆ ڤێ چەندێ حکومەتا ئیرانێ یاداشتەکا نەرازیبوونێ ئاراستەی حکومەتا بەریتانیا کر، و حکومەتا بەریتانیا بەرسڤا یاداشتا حکومەتا ئیرانێ دا، و ل 9 كانونا دووێ 1928 وەزیرێ دەرڤە یێ بەریتانیا سير أوستن تشامبرلين Sir Austen Chamberlain (1924 - 1929) دووپات کر کو چ بهانەیێن شەرعی ژبو داخوازیێن ئیرانێ نینن کۆ ئاماژە پێ بهێتە دان(شفيعى و شهريارى، بى. تا، ص245؛ صبحي، 1962، ص ص163-164). و ل 2 تەباخا 1928 ئیرانێ یاداشتەکا دیتر هنارت و دووپاتی ل سەروەریا خۆ لسەر وەلاتێ بەحرەینێ کر، و ل 18 شواتا 1929 حکومەتا بەریتانیا ب یاداشتەکا درێژ بەرسڤا ئیرانێ دا و هەمی بەهانەیێن وێ ب درەو دەرێخستن(مقدم، 1385، ص87). و ل دەمێ ئیرانێ دیتێ کو حکومەتا بەریتانیا نە یا هاریکارە دگەل داخوازیێن وێ، نەرازیبوونا خۆ ب یاداشتەکێ ل جڤاتا گەلان ژی دیارکر، و ئەڤ یاداشتە لسەر هەمی ئەندامێن ڤان وەلاتان دابەشکر و تێدا داخوازا گرنتیکرنا مافێن ئیرانێ یێن شەرعی ل بەحرەینێ کرن، لێ جڤاتا گەلان ژی بەرسڤا وێ ب وێ یەکێ دا کو گەلێ بەحرەینێ گەلەکێ عەرەبی یە نەک یێ فارسی یە(خلف العبيدي، 1981، ص26).

ژلایێ خوڤە حکومەتا بەریتانیا بەردەوام داخوازیێن ئیرانێ و بەهانەیێن وێ بەتال دکرن، و ئەڤێ ژی وەکر کۆ جڤاتا گەلان نەشیا چ بریارێن ئێکلاکەر بدەت سەبارت بەحرەینێ و خاوەنداریەتا وێ، و بەریتانیا هەتا دویماهیێ پشتەڤانی ل مێرگەها بەحرەینێ دکر، ژ بەرکو ئەو دەولەتەکا بەرڤان بو ژ مافێن گەلێن بچویک(قاسم، 2002، ص234)، و سەبارەت حکومەتا ئیرانێ ژی هەمی دەما هیڤیێن خو لسەر دەستپێشخەریێن بەریتانیا گەش دکرن، چونکی پەیوەندیێن سیاسی و ئابووری و مێژوویی دناڤبەرا ئیرانێ و بەریتانیا دا هەبوون(زرگر، 1372، ص248).

گوتنێن ئیرانێ دەربارەی بەحرەینێ ل دەستپێکا سالێن سیهان ژ سەدێ بوری د چەندین هەلکەفتێن جیاواز دا دووبارەبوون، نەخاسمە پشتی زێدەبوونا ڤەدیتنێن پەترولێ ل دەڤەرا کەنداڤی ب گشتی و ل بەحرەینێ ب تایبەتی، و ل دەمێ بەرهەمئینان و هناردەکرنا پەترولێ ل بەحرەینێ لسالا 1934 ێ دەستپێکری(متولي، 1981، ص189؛ العلي، 1984، ص128)، حکومەتا ئیرانێ نەرازیبوونا خۆ لسەر پێرابوونا کۆمپانیێن ئەمریکی بۆ دەرێخستنا پەترولێ ل بەحرەینێ و فرۆتنا وێ دیارکر، و یاداشتەکا نەرازیبوونێ ل 22 ئەیارا 1934 پێشکێشی حکومەتا بەریتانیا کر، و تێدا دیار کر کۆ ئەف ئیمتیازا پەترولێ نە یا شەرعی یە و ئیران ئەڤێ چەندێ قەبویل ناکەت، و هەر د هەمان سال دا ئیرانێ نەرازیبوونا خۆ لسەر دانانا بنگەهەکێ لەشکەریێ بەریتانی ل بەحرەینێ دیارکر(نعمان العبيدي، 1959، ص ص234-238؛ قاسم، 2002، ص149؛ توكلى، 1386، ص186).

د ئەنجامێ نەرازیبوونێن ئیرانێ یێن بەردەوام لسەر سیاسەتا بەریتانیا ل هەمبەری بەحرەینێ، جڤاتا گەلان نەچاربوو دووبارە چاڤخشاندنەکێ د سکالایێن ئیرانێ و داخوازیێن وێ یێن بەردەوام ل بەحرەینێ بکەت، و جڤاتا گەلان دانوستاندن لسەر کێشێن هەلاویستی یێن دناڤبەرا وان دا کر، و بەیاننامەک بەلاڤکر تێدا داخوازیێن ئیرانێ ل بەحرەینێ ب نەوەیی دەرێخستن، بەلێ هەر نە گەهشتە چ بریارێن دویماهیێ کۆ ببنە جهێ رازیبوونا هەردوو ئالیان(نعمان العبيدي، 1959، 286؛ العلي، 1984، ص130). و سەرەرای ئەو قەرەبالغا رزا شاهێ پەهلەوی لسەر بەحرەینێ پەیداکری، لێ کارتێکرنا وێ ل دویف بوچوونا ژێدەرەکی ژ سنورێ "شەرێن ئاخفتنێ" دەرباز نەبوو، ژبەرکو دویرترین پێچێبوونێن وی دەربارەی ڤێ چەندێ پێشکێشکرنا سکالایەکێ بوو بۆ جڤاتا گەلان(عبدالرحمن، 1988، ص ص59-60).

وەسا دیارە کۆ بەریتانیا یا مژویلی دیتنا چارەسەریەکا دویماهیێ بو دگەل ئیرانێ کۆ تێدا بگەهنە چارەسەریێن گونجای و د خزمەتا بەرژەوەندیێن وێ دابن ل دەڤەرێ، نەخاسمە پشتی ئیرانێ داکوکی لسەر سنورێ خۆ ئەوێ لسەر کەنارێن روژهەلاتێ کەنداڤی کری، و هندەک پارچێن دەریایی ژ دەولەتێن ئەوروپی کرین، و ب تایبەت ژی ژ ئیتالیا، و حکومەتا بەریتانیا دەست ب هەولێن خۆ کر داکۆ لایەنێ ئیرانی رازی بکەت، نەخاسمە پشتی دیتی کۆ بەحرەین سەنتەرەکە بو رێکێن مەدەنی و لەشکەری بۆ هندێ و روژهەلاتا دویر، ئەڤە و سەرەرای جهێ وێ یێ ئیستراتیجی یێ گرنگ بۆ کەنارێ عەرەبی یێ کەنداڤی، زێدەباری کۆ بەحرەین خودان پالاوگەهێن پاقژکرنا پەترولێ یە ل ئیحساء و قەتەر(قاسم، 2002، ص238). و ژبەر ڤێ چەندێ حکومەتا یەریتانیا دیت ئەگەر بەحرەینێ ژ دەست بدەت دێ بیتە ئەگەرێ ژ دەست دانا وێ بۆ سەنتەرەکێ گرنگ نە بتنێ ل کەنداڤی بەلکو ل رۆژهەلاتا ناڤین هەمیێ، لەورا بەرەف گرێدانا پەیمانەکێ چوو دگەل ئیرانێ، ب تایبەت ژی کۆ حکومەتا ئیرانێ دستبەرداری داخوازیێن خۆ ل کەنداڤی نە دبوو، و هەمی دەما دگەل لایەنێ بەریتانی د گەنگەشان دا بوو، و ژلایەکێ دی ڤە حکومەتا بەریتانیا، د دیت کو ئەف چەندە رێکە چارەیەکە کۆ ئیران ئێدی دەستبەرداری داخوازی و سکالایێن خۆ ببیت ئەوێن بەردەوام پێشکێشی جڤاتا گەلان دکرن، دیارە کۆ ئیرانێ و بەحرەینێ پێدڤی ب دادڤانەکی بو ژبو دیارکرنا سەرەوەریێ لسەر بەحرەینێ، ئەوژی بەریتانیا بو کۆ بریار دای لیژنەکا تایبەت بهێتە پێکئینان و نوینەرکێ ئیرانێ و نوینەرەکێ بەحرەینێ تێدا ئەندام بن، زێدەباری ئەندامەکێ سیێ کو هەردوو لایەن لسەر رازیببن(قاسم، 2002، ص238).

هەر چەوان بیت دەڤەرا کەنداڤێ عەرەبی دهاتە هژمارتن دەڤەرەکا بەریتانی ب پلە ئێک، و ب درێژاهیا ماوێ دناڤبەرا هەردوو جەنگێن جیهانی دا و چ دەولەت ل کەنداڤی نەبوون هەڤرکیا وێ بکەن، و ب ڤێ چەندێ بەریتانیا ببو هێزەکا سەرەکی ل کەنداڤی هەتا ب دویماهیک هاتنا جەنگێ جیهانی یێ دووێ(حسن، 2012، ص149).

راستە بەریتانیا هێزەکا مەزن و کاریگر بو ل کەنداڤی، بەلێ ئیران ژی یا بەردەوام بو لسەر بەرەڤانیکرنێ ژ بەرژەوەندیێن خۆ ل ڤێ دەڤەرێ، و حکومەتا ئیرانێ یا بەردەوام بو لسەر داخوازیێن خۆ ل بەحرەینێ، نەخاسمە پشتی رزا شاهێ پەهلەوی لسالا 1936 ێ زنجیرەکا بریارێن نافخویی دەرکرین و دووبارە ئیدارێن نافخو دابەشکرین، و تێدا بەحرەین وەک پارێزگەها ئیرانێ یا چواردێ هژمارت(المدني، 1993، ص221)، و ب ڤێ چەندێ ژی نە راوەستیا بەلکو هەول دا رەگەزناما ئیرانی لسەر خەلکێ بەحرەینێ ب سەپینیت، و وەک بەرسڤەک بو ڤان بریارێن ئیرانێ، حکومەتا بەحرەینێ رابو ب دەرکرنا هندەک یاسایێن تایبەت ب بابەتێ رەگەزنامە و خاوەنداریەتیێ ڤە ل 8 ئادارا 1937، و یێن ژ هەمیان گرنگتر ئەو بو ئەوا گرێدای ب ژێستاندنا رەگەزنامێ ڤە (إسقاط الجنسیة) ژ ئەو کەسێن دوو رەگەزنامە هەین، و ئارمانج ژ ڤێ بریارێ هاولاتیێن بەحرەینێ بون ئەوێن رەگەزناما ئیرانی ژی هەین، هەروەسا بێ بارکرنا هەمی هاولاتیێن بیانی ژ مافێ خاوەنداریەتیا خانوبەران ل بەحرەینێ(الربيعي، 2012، ص47).

سیاسەتا ئیرانێ بەرامبەر بەحرەینێ، ل سەر دەمێ رزا شاهێ پەهلەوی، ببو کوسپەکا سەرەکی د پێشڤەچوونا پەیوەندیێن وێ دا دگەل بەریتانیا، و هەتا ببو ئەگەرێ تێکچوونا پەیوەندیێن وێ دگەل شانەنشینا عەرەبی یا سعودیێ ژی، ئەوا لسالا 1932 ێ هاتیە دامەزراندن، ئەوژی ژبەر هەلویستێ سعودیێ یێ نەرازی لسەر داخوازیێن ئیرانێ د کەنداڤێ عەرەبی دا(كي نوش، 2017، ص25-34)، چونکی حکومەتا سعودیێ خو د دانا مەزن و پشتەڤانا هەمی میرگەهێن عەرەبی یێن بچویک ل کەنداڤی، و پەیوەندیێن وێ دگەل شێخێن دەڤەرێ د مێژوویی بوون، و ژبەر ڤێ چەندێ رزا شاهـ یێ نەچار بو خۆ نێزیکی سعودیێ بکەت و باشترین پەیوەندیان دگەل گرێدەت(قاسم، 2002، 134)، و ب ڤێ چەندێ ئیران دەستبەرداری داخوازیێن خۆ بو لسەر بەحرەینێ هەتا دەستپێکرنا جەنگێ جیهانی یێ دووێ و لادانا شاهی لسەر دەستهەلاتی ل ئەیلولا 1941 ێ، و د ڤی ماوەی دا ئیرانێ بتنێ نەرازیبوونا خۆ لسەر توپبارانکرنا توپخانا ئیتالی لسەر بەحرەینێ لسالا 1940 ێ دياركر، کو ئەڤە ژی پشکەک بو ژ رویدانێن جەنگێ جیهانی یێ دووێ(قاسم، 2002، ص245؛ خلف العبيدي، 1976، ص172).

داخوازیێن ئیرانێ ل هەمبەر هەر سێ گزیرتێن عەرەبی:-

د سالێن بیستان دا ژ سەدێ بوری ئاستێ داخوازیێن ئیرانێ ل هەمبەر گزیرتێن (أبو موسى) و (طنب الکبرى) و (طنب الصغرى) ب مەرەما کونترۆلکرنا مەناجمێن (أوکسید الحدید الأحمر) بلند تر لێ هاتن و بتایبەتی ژی ل هەمبەر گزیرتا (أبو موسى)(العيدروس، 2002، ص23). و حکومەتا بەریتانیا برێکا وەزیرێ خۆ یێ راسپاردی ل تەهرانێ بەردەوام فشار لسەر حکومەتا ئیرانێ دکر، داکو دەست ژ هەلویست و گەفێن خۆ ژبۆ داگیرکرنا ئەڤان گزیرتان بەردەت. هەروەسا وەزیرێ بەریتانی داخواز ژ حکومەتا ئیرانێ کر کو راگەهاندنا رێڤەبەرێ گشتیێ گومرکێ ل (بوشەهر) ئەوا ل گولانا 1926 ێ دەربارەی وێ یەکێ کو گزیرتا (أبو موسى) بکەڤیتە لژێر سەروەریا ئیرانێ راگەهاندی، بهێتە راکێشان(الأعظمي، 2003، ص39).

رویدانێن ب هەڤچوونێ دناڤبەرا عەرەبێن کەنارێ عومانێ و ئیرانیان دا ب درێژاهیا سالا 1928 ێ دووبارە بوون، و رویدانا ستەملێکرن و دەستەسەرکرنا گەمیا (جالبوت) یا عەرەبی یا ئێک ژ خەلکێ دوبەی ژ گرنگترین و مەترسیترین رویدان دهێتە هژمارتن، و ڤێ رویدانێ کارتێکرن ل پەیوەندیێن ئیرانێ ب کەنارێ عومانێ ڤە کر(شاكر، 2003، ص637). ل 20 تیرمەها 1928 دەستهەلاتێن گومرکێن ئیرانێ دەست ب سەر گەمیەکا بازرگانیا بچویک دا گرت لدەمێ درێکا خۆدا ژ دوبەی بەرەف گزیرتا (أبو موسى) ڤە دچوو، و بوو ئەگەرێ دلنەرەحەتیا خەلکێ دوبەی و داخوازکرن ب هەمان شێوە بەرسڤا وان بدەن لێ نوینەرێ بەریتانی ل شاریقە ئەو رازیکرن کو لدویف وان پەیمانێن دناڤبەرا وان و بەریتانیا دا هاتینە مورکرن پشتبەستنێ لسەر هاریکاریا بەریتانیا بکەن، و ب هاریکاریا حکومەتا بەریتانیا ئەڤ گەمیە ب نەفەرێن وێ ڤە هاتە ئازادکرن(العاني، 1997، ص ص30-31).

حکومەتا ئیرانێ ئەڤ چەندە بخۆ ب درفەت زانی داکو گوتنێن خۆ دەربارەی گزیرتا (أبو موسى) نوی کەتەڤە، ژبەر ڤێ چەندێ حکومەتا بەریتانیا یاداشتنامەک ئاراستەی حکومەتا ئیرانێ کر و تێدا ئەڤ چەندە هاتیە":کو حکومەتا بەریتانی ئێدی تەحەمولا چ گوتنێن حکومەتا ئیرانێ دەربارەی گزیرتا أبو موسى ناکەت، ئەوا کو مێژوویا سەروەریا قەواسمان لسەر دگەهیتە پتر ژ دوو سەد سالان و حکومەتا بەریتانی چ پێزانین لسەر وێ چەندێ نینن کو ئیرانێ بەلگەنامەک لسەر گوتنێن خۆ بۆ ڤی ئەردی هەبیت"(العاني، 1997، ص ص30-31).

وەسا دیارە ئیرانێ ب شێوەکێ وسا سەرەدەری دکر کو ب گونجیت دگەل سیاسەتا وێ یا جێگیرکرنێ و موکمکرنی ل دەڤەرا کەنداڤی، و سەبارەت هوز و مەشیەخێن عەرەبی ژی ئەوان شیانێن بەرگریکرنێ نەبوون، نە ژبەر کۆ ئەوان چ هێزێن لەشکەری نەبوون، بەلکو ژبەر گرێدانا وان ب بەریتانیا ڤە برێکا ئەو پەیمانێن دناڤبەرا وان دا هاتینە مورکرن، کۆ رێکێ نادەنێ راستەوخو سەرەدەریێ دگەل حکومەتین بیانی بکەن، و د هەردوو دوخان دا یا پێدڤی بو مەشیەخێن عەرەبا پشتبەستنێ لسەر پالپشتیا حکومەتا بەریتانیا بکەن(سعيد، 1976، ص16).

و سەبارت ئەو گزیرتێن د کەفتنە باشوورێ کەنداڤێ عەرەبی، ئەوێن ئیرانێ داخوازا خاوەندارەتیا وان دکر، لسالا 1929 ێ دانوستاندنێن درێژ دناڤبەرا ئیرانێ و بەریتانیا ب مەرەما ئیمزاکرنا پەیمانەکێ دەربارەی کەنداڤی هاتنەکرن، و ژ ئەنجامێ وان دنوستاندنێن دناڤبەرا هەردوو ئالیان دا هاتینە ئەنجام دان گزیرتا (صیری) ب گزیرتەکا ئیرانی بهێتە هژمارتن و گزیرتا (أبو موسى) و (طنب الصغرى) و (طنب الکبرى) بۆ عەرەبان بهێنە هژمارتن، لێ ئەڤان دانوستاندنان سەرنەگرتن ژ ئەگەرێ رژدبوونا حکومەتا ئیرانێ لسەر هندێ کو دڤێت گزیرتێن (طنب الصغرى) و (طنب الکبرى) بۆ وێ بزڤرن بەرامبەر دەست بەردانا وێ ژ گزیرتا (أبو موسى) ی(ولدانى، 1374، ص184؛ شاكر، 2003، ص657)، و لدەمێ تەهران د گۆتگوتکێن خۆ دا بسەر نەکەفتی، وەزیرێ کوچکا شاهێ ئیرانێ عبدالحسین تەیمور تاش پێشنیار کر کو هەڤبەستەکا کرێکرنێ ژ حاکمێ (رأس الخیمة) وەرگریت و برێکا وێ گرێبەستێ گزیرتێن (طنب الصغرى) و (طنب الکبرى) بۆ ئیرانێ بکرێ بکەت، و بەریتانیا ژی پشتەڤانیا خۆ بۆ ڤێ پێشنیارێ دیارکر، بەلکو ب رۆلێ ناڤبژیڤانیێ ژی د ڤێ کێشێ دا راببوو، و ل گولانا 1930 ێ نوینەرێ بەریتانیا ل کەنداڤی دگەل حاکمێ (رأس الخیمة) کومبوو ب مەرەما هندێ کو وی رازی بکەت لسەر وێ یەکێ کو هەردوو گزیرتێن (طنب الصغرى) و (طنب الکبرى) بۆ ماوێ پێنجی سالان ب کرێ ب دەتە ئیرانێ، لێ حاکم لسەر ڤێ چەندێ رازی نەبوو، لێ دگەل ڤێ چەندێ ژی حکومەتا ئیرانێ ب چەندین پێکولێن دیتر ژبۆ کرێکرنا ڤان هەردوو گزیرتان ل هاڤینا 1933 ێ راببوو، لێ چ ژ ڤان پێکولان سەرنەگرتن(النجار، 1977، ص66؛ العاني، 1997، ص ص31-32).

د ئەڤا بوری دا خویا دبیت کو دۆزا داخوازکاریێن ئیرانێ ب ڤان گزیرتان ئێک ژ ئاریشێن ئالۆز یێن بووینە ئاستەنگ د رێکا دانوستاندنێن دناڤبەرا ئیرانێ و بەریتانیا دا د هێتە هژمارتن، و پشتی بەریتانیا چەندین چارەسەری و ئەلتەرناتیڤ پێشکێشی حاکمێن (شارقە و رأس الخیمة) کرین و ژلایێ وان ڤە هاتینە رەدکرن، گەهشتە وێ باوەرێ کو چارەسەریا ئێکانە ژبو تێگەهشتنێ دگەل تەهرانێ ئەوە کو حکومەتا ئیرانێ دەست ژ داخوازیێن خۆ لهەمبەری ڤان گزیرتان بەردەت وەکو مەرجەک داکو بگەهیتە رێککەفتنەکا تەڤاڤ دگەل لەندەن، و د هەمان دەم دا بەریتانیا ب پێدڤی زانی بەرگریێ ژ ڤان گزیرتان بکەت و وەنەکەت ژلایێ ئیرانێ ڤە بهێنە داگیرکرن و ئەگەر خواستە هندێ هێزێ ژی بکاربینیت لدەمێ رویدانێن ئیرانێ لسەر ڤان گزیرتان دووبارە دبن(الأعظمي، 2003، ص73).

خواستەکێن بەریتانیا ژبۆ چارەسەرکرنا بابەتێ گزیرتان یا گرێدای بوو ب پرسا ناکوکیا دگەل حکومەتا ئیرانێ هەی لدۆر بابەتێ داهاتیێن پەترولێ یێن ئیرانێ، ئانکو پشتگیریا بەریتانیا بۆ ئیرانێ ژبەر هندێ بوو، داکو ژلایەکێ ڤە دەستهەلات و بەرژەوەندیێن خۆ ل ئیرانێ ژ دەست نەدەت، و ژلایەکێ دیتر ڤە ل وێ باوەرێ بوو کو رابوونا وێ ب رۆلێ ناڤبژیڤانیێ دێ بیتە هاریکار بۆ مانا دەستهەلاتا وێ ل دەڤەرا کەنداڤی و هوسان هەردوو لایەنان ژ دەست نادەت(العاني، 1997، ص32). وەسا دیارە پێدڤیێن سیاسەتا بەریتانیا وەنەکر بگەهیتە چارەسەریەکا ئاشکەرا بۆ ڤێ کێشێ، و لسالێن سیهان ژ سەدێ بوری بەریتانیا دانپێدان ب گرنگیا ئیرانێ کر، و ژبۆ رازیکرنا حاکمێن (شارقە و رأس الخیمة) نە یا بەرهەڤ بو بگەهیتە رێککەفتنەکا نوی یا ئەنگلو – ئیرانی، لێ بەریتانیا هزر د چارەکرنا ڤێ کێشێ دا کر ئەوژی ب رێکا رازیکرنا حاکمێ (رأس الخیمة) کۆ ئەو گزیرتێن کێشە لسەر بفروشتە ئیرانێ(سعيد، 1976، ص21).

سالێن سیهان سیمایێ سەر هشکیا حکومەتا ئیرانێ و رژدبوونا وێ ب داخوازکرنا گزیرتێن (أبو موسى و طنب الکبرى و طنب الصغرى) پێڤە یا دیار بوو، و ل چریا ئێکێ یا 1934 ێ بالیوزێ ئیرانێ ل لەندەن وەزارەتا دەرڤەیا بەریتانیا ئاگادار کر کو حکومەتا ئیرانێ گزیرتێن (طنب) و (أبو موسى) ب دەڤەرێن ئیرانی د هژمێریت، و لدویماهیا کانونا دووێ 1935 ێ حکومەتا ئیرانێ جارەکا دیتر نەرازیبوونا خۆ لسەر ئیمزاکرنا شێخێ شاریقە دگەل کۆمپانیەکا بەریتانی ژبۆ دەرێخستنا (أوکسید الأحمر) ل گزیرتا (أبو موسى) دیارکر(النجار 1977، ص68؛ شاكر، 2003، ص702). و حکومەتا ئیرانێ دانا ڤێ ئیمتیازێ ب سەرپێچی دا دیارکرن هەتا کۆ بریارێن دویماهیێ بهێنە دەرکرن سەبارت سەروەریێ لسەر ڤێ گزیرتێ، هەروەسا نەرازیبوونەکا فەرمی بۆ حکومەتا بەریتانیا هنارت و داخوازا هەلوەشاندنا ڤێ ئیمتیازێ کر، لێ حکومەتا بەریتانیا ئەڤ نەرازیبوونە ب پشتگوهڤە هاڤێت، و گوهـ نەدا ڤێ پرسێ. و دیارە کو داخوازیێن ئیرانێ ژبۆ سەروەریێ لسەر گزیرتا (أبو موسى) نە ب وێ کەلەرەقیا بەرێ بوو، ژبەرکو ئەو یا بەرهەڤ بو دەستان ژێ بەردەت بەرامبەر ب دەستڤەئینانا گزیرتێن طنب(سعيد، 1976، ص ص24-25). و پشتی سالا 1935 ێ داخوازکاریێن ئیرانێ لسەر هەر سێ گزیرتان بەرەف هێمنیێ ڤە چوون، نەخاسمە پشتی زانی کۆ هەلویستێ بەریتانیا یێ راست و ڤەبرە و ڤان گزیرتان ب دەست ئیرانێ ڤە بەرنادەت، بو زانین هەلویستێ بەریتانیا ژ پرسا گزیرتا یێ گرێدای بو ب بەرژەوەندیێن وێ یێن سیاسی و ئابووری ڤە ل کەنداڤێ عەرەبی(الجشعمي، 2016، ص246). و ب ڤی شێوەی بەریتانیا بەرهنگاری هەمی داخوازکاریێن ئیرانێ بوو ل کەنداڤی هندی پەیوەندی ب بەرژەوەندیێن وێ یێن ئابووری و سیاسی ڤە هەی ل دەڤەرێ (العاني، 1997، ص33).

و ژبەر لاوازیا هەلویستێ ئیرانێ و بەهانەیێن وێ بەرامبەر رژدبوونا بەریتانیا، حکومەتا ئیرانێ ئێدی گەلەک باسێ هەر سێ گزیرتێت عەرەبی نەدکر بتنێ لسالا 1938 ێ نەبیت، ئەوژی دەمێ ئیرانێ داخوازک ژبۆ دانانا منارەکا دیتر ل گزیرتا (طنب الکبرى) پێشکێشکری، و پشتی هینگێ گۆتن و داخوازیێن ئیرانێ لهەمبەری ڤان گزیرتان ژ ئەگەرێ پەیدابوونا جەنگێ جیهانی یێ دووێ هاتنە راوەستاندن(شاكر، 2003، 712).

هەر چەوا بیت دۆزا داخوازکاریێن ئیرانێ یێن بەردەوام لهەمبەری هەر سێ گزیتێن عەرەبی ل کەنداڤی، ئێک ژ خالێن ناکوکیێ بوو دناڤبەرا لایەنێ عەرەبی و حکومەتا ئیرانێ دا، و وەسا دیارە ئەو کاودانێ نالەبار یێ دەڤەرا کەنارێ رۆژئاڤیێ کەنداڤی ژلایێ ئابووری و سیاسی و جڤاکی ڤە، و گرێدانا مەشیەخێن وێ ب دەستهەلاتداریا بەریتانیا ڤە، ئەگەرێ هاندنا لایەنێ ئیرانی بو کو بەردەوام داخوازا ڤان گزیرتان بکەت(الجشعمي، 2016، ص252).

و بەرامبەر ڤێ بەلانسا پەیوەندیێن دناڤبەرا بەریتانیا و ئیرانێ دا، هەبوونا کەسایەتیەکێ ئیرانی یێ بە هێز و شیانێن بەرفرەهکرنا دەستهەلاتی و کونترۆلکرنا دەڤەرێ هەین، کۆ رزا شاهێ پەهلەوی یە، ئەوژی ب رێکا ساخکرنا هەستێ نەتەوەیی یێ فارسی و ئاڤاکرنا ئیمبراتوریەتەکا نوی وەکی ئیمبراتوریەتێن ئیرانی یێن کەڤن، و بەرئێککەفتنا ڤان بەرژەوەندیان بۆ ئەگەرێ زێدەبوونا ناکوکیان د پەیوەندیێن دناڤبەرا بەریتانیا و ئیرانێ دا، ب درێژاهیا ماوێ حوکومرانیا رزا شاهێ پەهلەوی، و ژ بەر ڤێ چەندێ شاهێ ئیرانێ هەمی رێک د گرتنە بەر ژبۆ ب جهئینانا ئارمانجێن خۆ ل کەنداڤی، لێ ئەو نەشیا هەمیان ب جهبینیت، بتنێ رێکا کوچکرنێ نەبیت ب ئارمانجا گوهورینا دیموگرافیا هندەک دەڤەرێن کەنداڤی د بەرژەوەندیا رەگەزێ فارسی دا کۆ ل پاشەرۆژێ بشێت ئەوان دەڤەران کونترۆل بکەت(الفتلاوي، 2017، ص8). و هەژی گوتنێ یە کو دیاردا کوچکرنا ئیرانیان بەرف کەنداڤی بەرەف زێدەبوونێ دچوو ب تایبەت ژی پشتی ڤەدیتنا (اکتشاف) پەترولێ ل کەنداڤی لسالا 1932 ێ، و بڤێ چەندێ کرێکارێن ئیرانی بونە شەنگستێ سەرەکی یێ کومپانیێن پەترولێ یێن بیانی ل کەنداڤی، ژبەر کو شارەزاییا وان د ڤی بیاڤی دا پتر بو ژ یا کرێکارێن عەرەب(النداوي، 1990، ص50). و زێدەباری ئەڤێ چەندێ قورخکرنا بازرگانیا دەرڤە ژلایێ حکومەتا رزا شاهی پەهلەوی ڤە بو ئەگەر کو پێلێن کوچکرنا ئیرانیان ژ کەنارێ ئیرانی بەرەف کەنارێ عەرەبی یێ کەنداڤی زێدەتر لێبێن(الجشعمي، 2016، ص263).

ژ ئەڤا بوری دیاردبیت کو بابەتێ کوچکرنا ئیرانیان بەرەف کەنداڤێ عەرەبی رەهەندێن خو یێن سیاسی ژی هەبوون، و ئەڤان کوچبەرا کاریگەری لسەر کومەلگەهێن عەرەبی کربوو، نەخاسمە کو ژمارا وان سال بو سالێ بەرەف زێدەبوونێ دچوو.

1. 4. دویماهیک:-

پشتى ڤەكۆلين لسەر بابەتێ سياسەتا ئيرانێ بەرامبەر کەنداڤێ عەرەبى لسەر دەمێ رزا شاهێ پەهلەوى هاتيە ئەنجام دان، ڤەكۆلين گەهشتە هندەك ئەنجامێن گرنگ ژ وانا:

- هەر ژ کەڤندا گزيرتێن کەنداڤى گرنگيەكا مەزن بو ئيرانێ هەبوو، و بتايبەت بەحرەین، ئەوا د قوناغێن جودا لژێر دەستهەلاتا وان بنەمالان بوو ئەوێن دەستهەلات ل ئيرانێ دكر، ژبەر وێ چەندێ ژى رزا شاهێ پەهلەوى لسەر هەمان رێبازێ چوو.

- هندەك ئەگەرێن مێژوويی و جوگرافى و ئابوورى و سياسى و لەشكەرى حكومەتێن ئيرانى يێن لدويڤ ئێك پالداينە كو گرنگى يێ ب دەڤەرا کەنداڤێ عەرەبى بدەن هەر ژ كەڤن دا و تا سەردەمێ نوكە.

- سياسەتا ئيرانێ ل کەنداڤى لسەر دەمێ رزا شاهێ پەهلەوى ب دوو سالوخەتان يا ديار بوو ئەوژى بهێزكرنا هێزا دەريايى يا ئيرانێ و داخازكرنا بەحرەینێ و هەر سێ گزيرتێن عەرەبى (أبوموسى، طنب الكبرى، طنب الصغرى).

- سياسەتا ئيرانێ لهەمبەر کەنداڤێ عەرەبى، د ماوێ رزا شاهێ پەهلەوى، هندەك جارا يا توند بوو و هندەك جاران يا لێهەڤهاتن بوو، ژ ئەگەرێ چاڤدانا ئيرانێ بو بەرژەوەنديێن خۆ يێن هەڤپشك ل گەل بەريتانيا، و ئيرانێ دزانى هێز و کارتێكرنا سياسەتا بەريتانيا لدەڤەرا کەنداڤى و ئيرانێ ژى چەندە.

- لهەر دەمێ ئيرانێ زانيبا كو هەلويستێ بەريتانيا نەيێ توندە بەرامبەر داخوازيێن وێ ئەو دا پتر داخوازيا كەت، و بەرۆڤاژى دروستە.

- حكومەتا بەريتانيا خۆ لبەرامبەر دوو رێكا ديت، يان دێ دەرفەتێ دەتە ئيرانێ كو زال بيت لسەر دەڤەرا كەنداڤى و رۆلێ وێ کێمبیتن، يان ژى دەرفەتێ نەدەتێ و بەريتانيا دەستهەلاتدار بيت، و ئەڤە ئارمانجا وێ يا ئێكێ بوو.

- سياسەتا ئيرانێ و داخوازيێن وێ يێن بەردەوام ل کەنداڤى، ئێك ژکێشێن ئالوز بوو كو پەيوەنديێن ئيرانى – کەنداڤى تێکداینە.

1. 5. لیستا ژێدەران

1. 5. 1. پەرتوک:-

أ‌- ب زمانێ عەرەبی:-

أبو مغلي، محمد وصفي (الدكتور)، (1985)، إيران: دراسة عامة، منشورات مركز دراسات الخليج العربي، جامعة البصرة.

أحمد، كمال مظهر (الدكتور)، (1985)، دراسات في تاريخ إيران الحديث و المعاصر، بغداد.

الأعظمي، وليد حمدي (الدكتور)، (2003)، النزاع بين دولة الإمارات العربية و إيران حول جزر "أبو موسى و طنب الكبرى و الصغرى" في الوثائق البريطانية (1764 - 1971)، الطبعة الثانية، لندن.

الجشعمي، نواف وبدان سلمان، (2016)، العلاقات الخليجية - الإيرانية في الفترة من 1923 - 1979م، لندن.

الربيعي، محمد هاشم خويطر (الدكتور)، (2012) ، التنافس الإيراني - السعودي على الخليج العربي دراسة تاريخية سياسية 1922 - 1988، بيروت.

رمضاني، ر. ك.، (1984)، الخليج العربي و مضيق هرمز، ترجمة: عبد الصاحب الشيخ، مركز دراسات الخليج العربي، جامعة البصرة.

الزياني، أمل إبراهيم، (1977)، البحرين بين الاستقلال السياسي و الانطلاق الدولي، الطبعة الثانية، القاهرة.

سنان، محمود بهجت، (1963)، البحرين درة الخليج العربي، بغداد.

صبحي، أحمد محمود، (1962)، البحرين و دعوى إيران، تقديم و مراجعة: د. محمود علي الداود، الاسكندرية.

عبدالرحمن، محمد كامل محمد، (1988)، سياسة إيران الخارجية في عهد رضا شاه 1921 - 1926، مراجعة: د. كمال مظهر أحمد، مركز الدراسات الإيرانية، جامعة البصرة.

العبيدي، ابراهيم خلف، (1976)، الحركة الوطنية في البحرين 1914 - 1971، بغداد.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1981)، التحدي الإيراني لمنطقة الخليج العربي، بغداد.

العبيدي، خضير نعمان، (1959)، البحرين من إمارات الخليج العربي، بغداد.

العلي، صالح محمد صالح (الدكتور)، (1984)، التاريخ السياسي لعلاقات إيران بشرقي الجزيرة العربية في عهد رضا شاه بهلوي 1925 - 1941، مركز دراسات الخليج العربي، جامعة البصرة.

العيدروس، محمد حسن، (2002)، رضا خان و الجزر العربية (1921 - 1941)، الجزء الثاني، دبي.

الفيل، محمد رشيد، (1974)، الأهمية الإستراتيجية لمنطقة الخليج العربي، الكويت.

قاسم، جمال زكريا (الدكتور)، (2002)، تاريخ الخليج العربي الحديث و المعاصر، المجلد الثالث، الأوضاع الداخلية في إمارات الخليج العربية و علاقات الجوار 1914 - 1945، القاهرة.

كيلي، جون ب.، (د. ت)، بريطانيا و الخليج (1795 - 1870)، الجزء الأول، ترجمة: محمد أمين عبدالله، سلطنة عمان.

كي نوش، بنفشة، (2017)، العلاقات السعودية - الإيرانية منذ بدايات القرن العشرين حتى اليوم، ترجمة: إبتسام بن خضراء، بيروت.

متولي، محمد، (1981)، حوض الخليج العربي الأوضاع السياسية و الاقتصادية، القاهرة.

محمد أمين، عبدالأمير، (1966)، القوى البحرية في الخليج العربي في القرن الثامن عشر، بغداد.

المدني، سيد جلال الدين (الدكتور)، (1993)، تاريخ إيران السياسي المعاصر، ترجمة: سالم مشكور، طهران.

النجار، مصطفى عبدالقادر (الدكتور)، (1977)، دراسات في تاريخ الخليج العربي المعاصر، جامعة البصرة.

النجار و آخرون، مصطفى (الدكتور)، (1984)، تاريخ الخيج العربي الحديث و المعاصر، جامعة البصرة.

النداوي، محمد جاسم، (الدكتور)، (1990)، السياسة الإيرانية ازاء الخليج العربي حتى الثمانينات، جامعة البصرة.

نوفل، سيد، (1969)، الخليج العربي أو الحدود الشرقية للوطن العربي، بيروت.

الهيتي، صبري فارس، (الدكتور)، (1978)، الخليج العربي دراسة في الجغرافية السياسية، بغداد.

ب‌- ب زمانێ فارسی:-

توكلى، فرناز اخوان، (1386)، گاهشمار روابط ايران و انگليس، مركز اسناد و تاريخ ديلماسى وزارت امور خارجه، تهران.

زرگر، علی اصغر، (1372)، تاريخ روابط سياسی ايران و انگليس در دورە رضا شاە، ترجمە: كاوە بيات، تهران.

مقدم، عباس پرتوی، (1385)، بحرين چرا و چگونە از ايران جدا شد، تهران.

ولداني، اصغر جعفرى، (1374)، تحويلات مرزها و نقش ژئوپلتيك خليج فارس، تهران.

وثوقى، محمد باقر، (1397)، تاريخ خليج فارس و ممالك هم جوار 968، چاپ: پینجەم، تهران.

ت‌- ب زمانێ ئینگلیزی:-

Hurewitz, J. C., (1972), Diplomacy in the Near and Middle East, A Documentary Record 1914 - 1956, New York.

Al-Mazroue, Noura S., (2015), Disputed Islands between UAE and Iran: Abu Musa, Greater Tunb, and Lesser Tunb in the Strait of Hormuz, Gulf Research Center Cambridge, October.

Ramazani,Rouhollah K., (1971), Iran and the Persian Gulf, Virginia.

ث‌- ب زمانێ کوردی:-

ئوسمان، سلوا محەمەد، (2024)، ژيانا پەرلەمانى ل ئيرانێ 1926 - 1941، دهوك.

1. 5. 2. بیرەوەریێن کەسایەتی:-

رضا شاه، (1950)، مذكرت رضا شاه، بغداد.

1. 5. 3. فەرهەنگ:-

أبو مغلي، د. محمد وصفي (الدكتور)، (1983)، دليل الشخصيات الإيرانية المعاصرة، مركز دراسات الخليج العربي، جامعة البصرة.

شاكر، محمود، (2003)، موسوعة تاريخ الخليج العربي، الجزء الثاني، عمان.

مركز البحوث و الدراسات، (1985)، الجمهورية العراقية، مجلس قيادة الثورة، جهاز المخابرات، الموسوعة الإيرانية المعاصرة، الجزء الأول، الشخصيات، بغداد.

1. 5. 4. نامە و تێزێن زانکۆیێ:-

أ‌- ب زمانێ عەرەبی:-

العاني، سميرة عبدالرزاق عبدالله، (1997)، العلاقات الإيرانية - البريطانية 1939 -1959 أطروحة دكتوراه، كلية الآداب، جامعة بغداد.

ب‌- ب زمانێ فارسی:-

سعيدى، مينا صادقپور، (1392)، مسئلە بحرين دورە ثهلوي اول با تكيە بر اسناد، پايان نامە برای دريافت درجە كارشناسی ارشد در رشتە تاريخ (گرايش مطالعات خليج فارس)، دانشكدە ادبيات و علوم انسانی، دانشگاە تهران، مهرماە.

ت‌- ب زمانێ ئینگلیزی:-

Al-Naqbi, Yousif Ebraheem Ahmed, (1998), The Sovereignty Dispute Over The Golf Islands Abu Musa, Greater and Lesser Tunbs A Thesis Submitted For The Award of The Degree of Doctor of Philosophy in Law, School of Law, University of Glasgow.

1. 5. 5. گوتار و ڤەکۆلین:-

أ‌- ب زمانێ عەرەبی:-

حسن، لؤي عبدالرسول، (2012)، "سياسة بريطانيا تجاه منطقة الخليج العربي حتى قيام الحرب العالمية الثانية عام 1939"، مجلة سر من رأى، المجلد (8)، العدد (30)، السنة الثامنة، جامعة سامراء، تموز.

سعيد، روزماري (الدكتور)، (1976)، "النزاع حول الجزر العربية في الخليج 1928 - 1971 دراسة للعلاقات العربية - الإيرانية و دور بريطانيا فيها"، مجلة دراسات الخليج و الجزيرة العربية، العدد (6)، السنة الثانية، جامعة الكويت، نيسان.

العقاد، صلاح، (1966)، "السياسة الإيرانية و الإستعمار الجديد"، مجلة السياسة الدولية، العدد (4)، السنة الثانية، القاهرة.

الفتلاوي، صباح كريم رياح (الدكتور)، (2017)، "تطورات العلاقات الإيرانية العربية (الخليج العربي انموذجياً) من منتصف القرن التاسع عشر حتى الحرب العالمية الثانية"، مجلة العلوم الإنسانية، المجلد (24)، العدد (2)، كلية التربية للعلوم الإنسانية، جامعة الكوفة، حزيران.

ب‌- ب زمانێ فارسی:-

شفيعي، اسماعيل، و شهريارى، محمد على، (بى. تا)، "بررسى روابط ايران و كشورهاى حوزه خليج فارس (عمان، بحرين، امارت متحده عربى، كويت)"، مجموعه مقالات دهمين همايش ملى - علمى، پژوهشی خليج فارس.

1. 6. پەراوێز:-

1. کەنداڤێ عەرەبی ژلایێ جوگرافی ڤە دکەڤیتە دناڤبەرا نیمچە گزیرتا عەرەبی ژلایێ رۆژئاڤای ڤە و دەربەندێ هورمز و کەنداڤێ عومان ژلایێ باشووری و عیراقێ ژلایێ باکووری ڤە. و رووبەرێ وێ (239000) کیلومەترێن چوارگوشەیی نە، و قەبراێ ئاڤا وێ (8500) کیلومەترێن سێ جارکی نە. بۆ پتر پێزانینان بنێرە: د. صبري فارس الهيتي، الخليج العربي دراسة في الجغرافية السياسية، بغداد، 1978، ص ص18 - 19.

2. و دەربارەی ناڤێ کەنداڤی مە ب باشی دیت زاراڤێ کەنداڤێ "عەرەبی" ب کاربینین ل شوینا فارسی، ژبەرکۆ مە پشت بەستن لسەر گەلەک پەرتوکێن عەرەبی کریە، و هەروەسا داخوازکاریێن عەرەبی پتر د زانستی و د پەسەند بوون، ئەڤە و سەرەرای وێ چەندێ کۆ ئێکەمین ناڤ ژلایێ ئەسکەندەرێ مەکدونی ڤە هاتیە دیار کرن دەمێ کەشتەک هنارتیە ئوقیانوسێ هندی، و دبەر لێڤێن کەنارێ روۆژهەلاتێ کەنداڤی چووی، و دیت کۆ خەلکێ وێ ژ رەگەزێ فارسی نە، و بـ"فارسى" ناڤکر، پاشی ئەف ناڤە چوو د ئەدبیاتێن مێژوویی و سیاسی یێن ئەوروپی دا و هەتا ئەڤرو بەردەوام بوو. بۆ پتر پێزانینان بنێرە: سيد نوفل، الخليج العربي أو الحدود الشرقية للوطن العربي، بيروت، 1969، ص ص19 - 20؛ محمد رشيد الفيل، الأهمية الإستراتيجية لمنطقة الخليج العربي، الكويت، 1974، ص1؛ د. محمد وصفي أبو مغلي، إيران: دراسة عامة، منشورات مركز دراسات الخليج العربي، جامعة البصرة، 1985، ص ص15 - 18.

3. رزا خان ل گوندێ (الشت) ژدایک بوویە، ئەڤ گوندە ئێک ژ گوندێن باکوورێ ئیرانێ یە، ل 16 ئادارا 1878، پەیوەندی ب تیپا (قەوازق) یا فارسی کریە، و پاشان چوویە دناڤ رێزێن لەشکەری دا تا لسالا 1920 ێ پلا جەنەرالیێ وەرگرتی، و ل شواتا 1921 ێ ب کودەتایەکا لەشکەری راببوو، و ل چریا ئێکێ یا 1923 ێ پوستێ سەرۆکێ وەزیران وەرگرت، و ل كانونا دووێ 1925 بوویە شاهێ ئیرانێ و حوکمێ وی تا سالا 1941 ێ بەردەوام بوو. بۆ پتر وردەکاریان بنێرە: رضا شاه، مذكرت رضا شاه، بغداد، 1950، ص11 و ما بعدها.

4. بەحرەین ئێک ژ میرگەهێن کەنداڤێ عەربی یێن گرنگە، و دکەڤیتە ناڤەراستا کەنداڤی و ژ چەند گزیرتێن بچویک پێک دهێت و ژمارا وان (33) گزیرتەنە، هندەک ژوان خەلک لێ دژیت، و هندەکێن دی ب کیر ئاکنجیبوونێ ناهێن، و رووبەرێ بەحرەینێ (265) میلێن چوارگوشەنە، و ژمارا ئاکنجیێن وێ نێزیکی (216000) كەسانە. کەنداڤێ عەرەبی دکەڤیتە لایێ وێ یێ باکووری، و ژلایێ رۆژهەلاتی ڤە نیمچە گزیرتا قەتەرە، و ژلایێ باشووری ڤە کەنداڤێ بەحرەینێ یە، و کەنارێ رۆژهەلات یێ سعودیێ دکەڤیتە رۆژئاڤایێ وێ. بۆ پتر بنێرە: محمود بهجت سنان، البحرين درة الخليج العربي، بغداد، 1963، ص365؛ أمل إبراهيم الزياني، البحرين بين الاستقلال السياسي و الانطلاق الدولي، الطبعة الثانية، القاهرة، 1977، ص9.

5. (طنب الکبرى و طنب الصغرى و أبو موسى) سێ گزیرتێن بچویکن دکەڤنە دەڤەرا کەنداڤێ عەرەبی دناڤبەرا کەنارێ (المتصالح) و گزیرتا (قەشەم) یا ئیرانی دا، و درێژاهیا گزیرتا طنب الصغرى دگەهیتە میلەکی و پانیا وێ سێ چارێکێن میلی نە و چ کەس لێ ناژیت و ئاڤا ڤەخوارنێ ژی لێ نینە. و دکەڤیتە دیراتیا هەشت میلان ل رۆژئاڤایێ گزیرتا طنب الکبرى ئەوا دکەڤیتە دویراتیا هەڤدە میلان ژ باشوورێ رۆژئاڤایێ گزیرتا قەشەم یا ئیرانى ئەوا کو چل و شەش میلان ژ باکوورێ رۆژهەلاتێ نێزیکترین خال ژ کەنارێ عەرەبی یا دویر. بۆ پتر پێزانینان بنێرە: د. وليد حمدي الأعظمي، النزاع بين دولة الإمارات العربية و إيران حول جزر "أبو موسى و طنب الكبرى و الصغرى" في الوثائق البريطانية (1764 - 1971)، الطبعة الثانية، لندن، 2003، ص23 و ما بعدها؛

6. Yousif Ebraheem Ahmed Al-Naqbi, The Sovereignty Dispute Over The Golf Islands Abu Musa, Greater and Lesser Tunbs A Thesis Submitted For The Award of The Degree of Doctor of Philosophy in Law, School of Law, University of Glasgow, 1998, PP.36 - 44

7. ئەف کودەتایە ژلایێ سیاسی ڤە سەید ضیاء الدین طباطبائی (1888 - 1969) سەرکردایەتیا وێ دکر، و سەرهەنگ رزا خانێ مازندەرانی (1876 - 1944) سەرکردایەتیا وێ یا لەشکەری دکر، و وەک ئێکەمین کودەتایا لەشکەری ل ئیرانێ و رۆژهەلاتا ناڤین دهێتە هژمارتن. بۆ زێدەتر بنێرە: د. كمال مظهر أحمد، دراسات في تاريخ إيران الحديث و المعاصر، بغداد، 1985، ص ص127 - 140.

8. ئەف پەیمانە بـ(المانعة الأبدية) دهاتنە ب ناڤکرن، (مانعة) چونکی گرێدانا هەر رێککەفتنەکێ ژلایێ مەشیەخێن کەنداڤی ڤە دگەل هەر لایەنکێ دی بێی ئاگەهداری و رازیبوونا بەریتانیا یا قەدەغەکری بوو، و (أبدية) چونکی نە دگرێدای بوون ب دەمەکێ دەستنیشان کری ڤە. بۆ پتر پێزانینان بنێرە:

9. Hurewitz J. C., Diplomacy in the Near and Middle East, A Documentary Record 1914 - 1956, New York, 1972, PP. 149 - 150.

* ڤەکولەرێ بەرپرس.

This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)