پێشەکى
كوردستان خوجهێن رەسەنێن مللەتانە هەر ژ پەيدابوونا مرۆڤايەتيێ و هەتا سەردەمێ نوكە، وپرانيا مللەتان هەر ل كەڤندا خو گونجانديە دگەل سروشت وتوبوگرافيا كوردستانێ، و رۆلێ سياسى و شارستانى لێ ديتيە و ئەنجامدايە. پەرتووكێن مێژوونڤيسێن يونانيان ژ گرنگترين ژێدەرانە دەربارەى مێژوويا كوردستانێ، ب بەلگەيا وان مێژوونڤيسان د ڤەگێرانێت خودا باس ل مێژوويا مللەت ودەڤەرێن كوردستانێ يێن جودا جودا كريە، نە خاسمە لایەنێ ئابورى ب هەمی فاکتەرانڤە ، و بووينە ديدەڤان ل سەر رەسەنى و كەڤنيامللەتێن کوردستانێ، و پێزانين ل سەر مێژوو و شارستانيەتا كوردستانێ داينە دياركرن.
دەربارەى ئەو ڤەكولينێت بەرى مە ل سەر ڤى بابەتى هاتينە كرن ل دویڤ ئەو دۆيڤچوونا مە كرى چ ڤەكولين ل سەر ڤى بابەتى نە هاتينەكرن، هەرچەندە هندەك پێزانين ل چەند مالپەر و روژناماندا هاتينە بەلاڤكرن ل سەر مێژوويا دەردورێن كوردستانێ وەك دولا دوو رویباران، بەلێ ب زمانێ عەرەبينە.
سەبارەت رێبازا ڤەكولينان ،دڤێ ڤەكولينێ دا پشت بەستن ب رێبازا مێژووى و شروڤەكارى هاتيه كرن، و هەول هاتيه دان ژيانا ئابورىا مللەتێن كوردستانێ د ڤەگێرانێت وان مێژوونڤيساندا بهێتە دياركرن.
ئەگەرێ دەستنيشانكرنا ئەڤێ ڤەكولينێ بۆ وێ چەندێ دزڤريتەڤە بۆ دیارکرنا لایەنێت ئابورى(چاندن، بازرگانى، پیشەكارى)د ژێدەرێن يونانياندا، دیسان پێداچوون و لێزڤرين ل سەر ژیانا ئابورى ل کوردستانا کەڤندا.
ئارمانج ل ڤێ ڤەكولينێدا لايەنێت گرنگێن ژیانا ئابورى ل كوردستانێ بهێنە رونكرن ، نەخاسمە بۆ خاندەڤان و مێژوونڤيسين مێژوويا كەڤنا كوردستانێ، کو بێگومان پێدڤى پتر ڤەكولينا يە داكو رەسەن وگرنگيا شارستانيا كەڤنا كوردستانێ بهێتە بەرچاڤكرن.
دەربارەى ئەوان ئاستەنگێن هاتينە بەراهيا ڤەكولينێ، چ ڤەكولين دبێ ئاستەنگ نينن ژوان ئاستەنگێن كەفتينە بەراهيا ڤەكولينێ بيكومان یێن زمانى بوون، كو ژێدەر زوربەيا وان ب زمانێت عەرەبى و ئینگليزی بوون، سەرەرايێ كێميا ژێدەران.
ئەڤ ڤەكولينه ژ دەستپێک و سێ تەوەر وئەنجام وپاشکو و ليستا پەراوێز و ژێدەران پێك دهێت: تەوەرێ ئێكێ، تايبەتە ب لایەنێ چاندن وخودانكرنا گيانەوەران. وتەوەرێ دووێ، گرێدايە ب چالاكى ورێكێن بازرگانيێڤە. وتەوەرێ سيێ، هاتيە دەستنيشانكرن بو شارەزاييا مللەتێن كوردستانێ دپیشەكاريێدا.
دڤێ ڤەكولينێ دا مفا ژ گەلەك ژێدەران هاتیە وەرگرتيە گرنگترين ژوان پەرتووکا هیرودوتسى ئەوا ب ناڤێ (تاریخ هيرودوت )، کو تێدا بەحس ل مێژوویا میدیي ان کریە، دیسان پەرتووکێن زەینەفونى ئەوێن ب ناڤێن(ئەناباس، حملة عشرة الاف، گەشتەکەى زینەفون)، هەروەسا پەرتووکا پولیبیوسى ب ناڤێ (The History)، و پەرتووکا دیودورسى ئەوا ب ناڤێ (Babylon The Historical)، زێدەبارى چەند پەرتووکێن دى د ليستا ژێدەراندا.
ئێک: چاندن وخودانكرنا گيانەوەران
١- چاندن: کومەکا چالاکیێن مرۆڤانە، کو تێدا جورەکێ بەرهەمى دهێتە چاندن و پاراستن و چاڤدێریکرن، و پاشى دروین و هێران و بەرهەڤکرن بۆ خوارنێ یان فروتنێ یان پێگوهورینێ، چاندن ب ئێک ژ گرنگترين داهێنانێت مرۆڤایەتى د هێتە هژمارتن، چاندنێ بناغەیێ ئاڤاکرنا شارستانیەتێ دانا و رێرەوێ ژیانا مرۆڤی گوهورى، وەلاتەکێ وەکى کوردستانێ يێ گونجایی بوو، بۆ چاندنا جورەها بەروبوومان ژوان (گەنم و جەهـ و نیسک و نوک و بەروبومێن فێقى...هتد)، ب بەلگه یا پاشمایێن شینواری و لاپەرێن میژوویی کوردستان ئێکەمین جهـ بوويە چاندن لێهاتيەكرن و ديتن، ئەو ژى گوندێن بيستان سور و جەرمو و نمريك (البدراوي،1985،ص285). ئەڤێ چەندێ گوهورینەک د ژیانا ئابوریا مروڤایەتێداکر، و ب ئێکەم شورەشا مروڤایەتێ بوو ب سەر سروشتیدا (سليمان، 1983، ص194؛ شريف، 2010،ص70).
هیرودوتس(480- 425پ.ز)([1]) بەحس ل بەرهەمێ ئاخا کوردستانێ و میزوپوتامیا دەڤەرێن باکورى و ئاشور دکەتن و دەتە دیارکرن، کو دەڤەرەکا ب پیت و بەرهەم و زاخە، سەرەرایێ وێ چەندێ دکەڤیتە خەلەتێدا دەمێ دیار دکەتن، کو رێژا بارانێ ل باکورى دکێمن، بەلێ تێڕا هندێ دکەتن کو گەنم بهێتە چاندن، و دیار دکەتن دەمێ گەنم دهێتە چاندن و شین دبیتن هندەک جاران ب رێک جوکێن ئاڤدانێ عەردى ئاڤ ددەن، یا ئاشکرایە كو ئەردێ رویبارێ دیجلەیی نزمترە ل زەڤیێن چاندنێ، لەورا نە چاردبن ب رێکا هندەک سكران (السدود) و جوکێن ئاڤێ بۆ سەر ئەردان ڤەدگوهێزن، هەر ب هەمان شێوەیی ل هندەک جهاندا ل سەر ڕویبارێ نیلى ل مصرێ و دەڤەرێن باشور و ناڤەراستێ دولا دوو ریباراندا دهێتە بکارئینان، و دەتە دیارکرن، کو چ جها گەنمێ وان ناگەهیتە گەنمێ دەڤەرێن باکورێ ئاشور(کوردستانا نوکە)، هەروەسا دەڤەر ناڤدارە ب زەیتون و هژیرا و ترى و گەلەک جورێن داروبارێن دی، گەنم و جەهـ ب بەرفرەهى یێ زورە ل دەڤەرێن وان، کو ب نێزیکى چوار بۆهستان بلند دبیتن، دیسان بەحس ل رووەکێن کونجى دکەتن، كو بەرهەمەكێ باش و رێژەکا زورا زەيتێ ژ کونجیان دهێـتە دروستکرن، دیسان بەحس دار مێوێ دکەتن کو ب رێژەکا زور هاتینە چاندن و مەى و دوشاڤ و نانى بخو ژێ دروست دکەن (2001، ص ص120-121).
خەلکێ دەڤەرێن کاردوخيیان([2]) و کوردوئینى([3]) جڤاکێ وان یێ چاندنى بوو، بەرهەمێن چاندنێ و ئاڤدێریێ ژێدەرێن ئابوریێن ب هێزێن دەڤەرێ بوون، ژ بەر هەلکەفتا جوگرافیا دەڤەرێن و هەبوونا دەشتێن بەرتەنگ ل کەنارێن رویبارێ دیجلەیی و لقێن وى، هەر ژبەر ڤێ چەندێ بارودوخێ گونجایی بوو، بۆ چاندنا و جورەها بەروبومان مینا (گەنم و جەهـ و فێقى ...هتد) (درايڤڕ،2005،ل ل127-129) ، ئێک ژوان هوکارێن هێرشکرنا دەولەتاێن جودا بۆ سەر کوردوئینى، نە بتنێ هوکارێن هەلکەفتا جوگرافیا دەڤەرا کوردوئینى بوو، بەلکو پەیوەندى ب دەولەمەندیا دەڤەرێ ژلایێ چاندنێ و ئاژەلداریێ ڤە بوو(غهفوری،2021)، ل191).
ژ بلى دەولەمەندیا دەڤەرا کوردوئینى ب دەخل و دانى، بەلکو یا دەولەمەند بوو ب دارستانێت خویێت سروشتى و دارا مێوێ، بەلگەیێن شینوارى و تێکستێن کەڤن ئەڤێ چەندێ دوپات دکەن، کو دەڤەر ژ رویێ بەروبومێ رووەکى و فێقى هەر ل چەخێ بەریێ نوی ڤە زور یا دەولەمەند بوو (بورکای، 2008،ل 43). زەینەفون د گەشتا خودا بۆ دەڤەرێن کاردوخيیان ئەو چەندە روهنکریە: (( ل رەخێن روژهەلاتا رویبارێ دیجلەیی، هژمارەکا گوندێن دەولەمەند هە بوون، مللەتێ کاردوخی ل بنارێن چیا و دەشتێ د ژیان ،هەردەم گوندێ وان دئاڤەدان بوون و پر بوون ژ بەر هەمێن خوارنێ...، کاردوخيیان دڤیا مەرو مالات و خو ب شەڤێ و دونیا تاری ل سەر لێڤێن رویبارى رزگار بکەن و ببەن ژ لەشکەرێ یونانیان دویر بکەن، بەلێ ژلایێ سەربازان ڤە دەست ب سەروان دا هاتەگرتن)) (2013، ل 150).
هەروەسا زەینەفون (429-354پ.ز)([4]) ئاشکرا دکەتن، كو دناڤ مالێن کاروخیاندا یا تژى مەیی بوو، و ل دەڤ وان يا زور بوو، ئامانێن وان د تژى بوون، ئەڤ مەیا خوش د مالێن خودا و ب ئەردیدا هەلگرتبوو و کر بوونە د هندەک ئامانادا، کو ژ ئاخێ هاتبوو نە دروستکرن سەرێن وان ئامانێت تێدا هەلگرتی ب رێک و پێکى هاتبوونە نخافتن (1985،ص171).
چاندن یا پێشکەفتى و بەربەلاڤ بوو ل بنارێن چیایێن دەڤەرا میدیيان، کارکرنێ گرنگیەکا زور و پیروز ل جڤاکێ واندا هەبوو ل سەر هەر کەسەکى جڤاکیدا یا پێدڤیی بوو یێ شارەزا بیتن ل بوارێ جوتیاریی و رەزڤانیێ و چاندنێ ب شێوەکێ گشتى ( بيزن، 1316، ص 127).
ژ لایەكێ دويڤە پەسنا دەڤەرێن کاردوخیيان و کوردوئینى هاتيە کرن: كو دەڤەرێن وان دەولەمەند بوون ب چاندنێ و رووەکان ب جورەکى دەڤەرێن وان هەردەم د کەسک و شینکری بوون، جورەها رووەک ل دەڤەرێن وان دهاتە چاندن، کارکرنا وان یا بەردەم و زور پالدەر بوونە، کو دەرامەتەک و داهاتەکێ زور ل د مالێن واندا هەبیتن (درایڤر، 2005، ص ص 127-129).
کاردوخيیان و كارودئينيان پیتە دانەکا گرنگ دایە لایەنێ ئابورى بۆ دابینکرنا پێدڤیێن خو یێن ژیانێ، کەسێن کارکەر و چالاک و جوتیار و رەزڤان بووینە، ژبەر
- خودانكرنا گيانەوەران: بەشەکێ جڤاکێ کوردستانێ د وى سەردەمیدا مژیلى خودانکرنا تەرش و کەوالى بوون، جورەها گیانەوەر خوداندکرن مینا (هەسپ ، میهـ، بزن، چێل، مێشهنگڤین،...هتد)، ژبەر سروشتێ وێ یێ زەنگین وزاخ ب سروشتى وێ بۆ چەروانى، هەبوونا نهال ودەشت وچیا و دولێن پرى چەروان، خەلکێ کوردستانێ بەرەڤ مالدارێ و شڤانکاریێ ڤە برینە بۆ دابینکرنا پێدڤیێن خویێن ژیانێ ژگوشت و سپیاتى و کەڤل و هری...هتد.
پەسنا کوردستانێ دهێتەکرن بخودانکرنا جورەها گیانەوەران، ب تایبەت ناڤدار بوون و ناڤودەنگ بوون ب خودانکرنا هەسپان، كو باشترین و بهێزترین و جوانترین جورێ هەسپان د هاتە خودانکرن ل کوردستان ((Diodorus,2014,B.17,ch.53-60. میدیان ب تایبەتى گرنگی بخودانکرنا گیانەوەرێ هەسپان دایە، ئێک ژ مەزنترین داهاتێ وان خودانکرنا باشترین جورێن هەسپان بوو، دیاکونوڤ دەتە دیارکرن: (( هەسپ دهاتنە خودانکرن د ئەردێ میدیاندا و گەلەک پێ د ناڤدار بوون، هەر ژبەر ڤێ مەرەمێ شاهێن ئاشوریان هەسپ ل جهێ باج و سەرانە ژوان وەردگرتن)) (2021، ل ل 287-288).
ئەو جورێ هەسپان دەڤ میدیان(700-550پ.ز)([5]) هەروەکى هیرودوتس ئاماژە پێ د دەتن د هاتنە نیاسین ب ناڤێ (نیسیابین)، ژبەر دەشتا (نیسیا- نیسیان) ل میدیا، تێدا باشترین جورێن هەسپان دهاتنە خودانکرن، هەتا وى رادەیی کو د پیروز بوون، ژبەر سپیاتیا رەنگێ وان، رەنگێ سپێ روناهیە ل بیروباوەرێن میدیاندا (2001 ،ص 268)، هیرودوتس پەسنا کاروانێ شاهێ هاخەمەنشى(559- 331 پ.ز)([6]) ئەحشویریشى(485-465 پ.ز)([7]) دکەتن، دەمێ بەرەڤ شەرىڤە چووى دگەل یونانیان ل سالا480پ.ز: (( ب هزاران سیارچاکێن فارسان رێکەفتن ...، د گەلدا سەدان هەسپێن پیروز، کو دهاتنە نیاسین ب نیسیابی هە بوون، کو د گولپیتکا جوانى دا بوون، ئەڤ هەسپێن نیسیابیە د هاتنە نیاسین ژبەر دەشتا نیسیابیە ل وەلاتێ میدیا، تێدا هەسپێن مەزن دهاتنە خودانکرن، ژ ڤى جورێ هەسپا ل چ جهێن دنیایێ نە بوون، گالیسکا کاروانێ شاهى دهاتە راکێشان ژلایێ هەسپێن نیسیابیە)) (2001 ،ص 508).
پولیبیوس(200 - 120پ.ز)([8]) ژى ژلایێ خوڤە پەسنا سروشتێ خورستکێ دەڤەرێن میدیان و خودانکرنا هەسپێن وێ و چەراندنا وان دکەتن، د گەل وێ چەندێ ژى پەسنا باشیا کەساتیا مروڤێن میدیان دکەتن، دەتە دیارکرن: (( ئەو هەسپێن ئەو بەرهەم د ئینن ب نێزیکى بۆ هەمى ئاسیا گیانەوەران پەیدادکەن، هەر ژبەر هندێ فارسان ژى پشتى ژناڤ چوونا دەستهەلاتا میدیان، کێلگەهێن مەزنێت خودانکرنا هەسپان ددانە دەستێ میدیان ژبەر شارەزایا وان د خودانکرن و چەروانیێدا)) 2010,B.4,P.479).).
دەڤەرین کاردوخییان و کارودئینییان ژ بەر هەلکەفتا جوگرافیا دەڤەرا وان و هەبوونا دەشتان ل کەنارێن رویبارێ دیجلەیی و لقێن وێ و دەولەمەندیا دەڤەرێ ژ رویێ دارستانێت سروشتیڤە، لەورا بارودوخ یێ گونجایی بوو، بۆ خودانکرنا تەرش و کەوالى و مەرو مالات و ئاژەل داریێ، بەلگە یێن شینوارى و تێکستێن کەڤن وێ چەندێ دووپات دکەن، کو دەڤەرێن کاردوخییان و کارودئینییان زور دەولەمەند بوون ب ئاژەلێن کیڤى و مالی ڤە، هەر ل چەرخێن بەریێن کەڤن وەرە (غهفوری، 2021، ل ل 191-192).
زەینەفون د گەشتا خودا بۆ دەڤەرێن کاردوخيیان ئەو چەندە روهنکریە: (( ل رەخێن روژهەلاتا رویبارێ دیجلەیی، هژمارەکا گوندێن دەولەمەند هە بوون، مللەتێ کاردوخی ل بنارێن چیا و دەشتێ د ژیان ،هەردەم گوندێ وان دئاڤەدان بوون و پر بوون ژ بەر هەمێن خوارنێ...، کاردوخيیان دڤیا مەرو مالات و خو ب شەڤێ و دونیا تاری ل سەر لێڤێن رویبارى رزگار بکەن و ببەن ژ لەشکەرێ یونانیيان دویربکەن، بەلێ ژلایێ سەربازانڤە دەست ب سەروان دا هاتەگرتن)) (2013، ل 150). ديسان دەتە دياركرن: (( دەڤەرێن کاردوخيیان زەنگین بۆن ب خودانکرنا تەرش و کەوالى، جورەها گیانەوەرێن مەزن ژ گا و چێلان و گولکان خودان دکرن، کو پێ کارێ کولان و ڤەگوهاستن و هاتن و چونێ دکر)) (1985، ص 164).
3- باج: پێشکەفتنێت مێژوویى کارتێکرن ل سەر گوهورینێت ئابورى کر ل دەڤەرێ هەردەم دەولەتێ سیستەمێن خویێ ئابورى ب سەر هاولاتیاندا جێبەجێدکرن و د سەپاندن، ئەڤ باجە نە د جهگیر بوون، بەلکو کێم و زێدەهیەکا زور تێدا هەبوو ل گور پێدڤى و بارودوخێ سیاسی و ئابورى دهاتنە گوهورین، باج و سەرانە ل هزارا ئێکێ پ.ز دهاتنە وەرگرتن ل مللەتێن کوردستانا کەڤن ب تایبەت ل سەردەمێ ئاشوریيان(2000- 612پ.ز)([9])، پێدڤی بۆ بهێتە هنارتن بۆ پایتەختێ ئاشوریيان، باج ل سەر ئەردى و کەلوپەلێن بازرگانى و رێکێن بازرگانى دهاتە دانان، پشتى ژ ناڤچوونا ئاشوريیان میدیيان و هاخەمەنشیيان هەمان سیستەمێ ئابورى و دارایی جێبەجێکر و باجێن جوراو جور ل سەر خەلکى سەپاندن(ساکز، 1999، ص ص 244-253 ؛ الاحمد و الهاشمی، 1986، ص106؛).
هەروەسا پێدڤی بوو ئەو دەڤەرێن دبن دەستهەلاتا میدیانڤە سالانە جورەکێ باجا دیاریکرى بدەنە دەستهەلاتدارێن میدیيان ل ئەکبەتانا، پشتى دامەزراندنا دەولەتا میدیيان و ژناڤبرنا دەولەتا ئاشورى، ئەو دەڤەرێن میدیيان دەست ب سەر داگرتى ژ وان(سوریا، لیدیا، پارس)، باج بۆ پایتەختێ میديیان ژلایێ سترابێن وێڤە بهێتە هنارتن، میدیيان هەمان سیاسەتا ئاشورى ومسری و بابلیيان بۆ کومکرن و خرڤەکرن و سەپاندنا باجێ ل سەر دەڤەران بکارئینا ژ روویێ رێژێ و بڕ وجوری و چەندى و چەوانیێڤە، ل سەر رووبەرێ ئەردى ب شێوێ رێژەیێ پەیرەودکر، سەرانە ب پارەی ژ(زێرى و زیڤى و سفرى و ئاسنى و دەرامەتێن خوارنێ و گیانەوەر...)، پێدڤى بوو سالانە ئەڤ باجە بگەهیتە کوچکا شاهى ل ئەکبەتانا، و کەسێن تایبەت ل هەرێمان هەبوون کارێ وان کومکرنا باجان بوو، دیسان بەشەکێ دەرامەتى ل دەڤ دەستهەلاتدارێن هەرێما ب رێکا دیاریان بۆ شاهى دهاتن (هیرودوت، 2001، ص ص263).
دوو: چالاكى ورێكێن بازرگانی
مرۆڤێن کەڤن ل شکەفتا ڤە دژیان، ژیانا وان یا سادە بوو، ب کارێ نێچیرکرنێ و کومکرنا ڕهێن دارانڤە د مژویل بوون، دویر بۆ ل ژیانا بازرگانیێ، ل دۆر وان کەرستێن سروشتێن رووەکى دگەریا ئەوێن پێدڤی پێ بەرهەم یێ کێم بوو، رێکێن ڤەگوهاستنێ نە بوون، و یا بزەحمەت بۆ دەستێ وان بگەهتێ، لەورا مرۆڤی ئەو بەرهەمێ هەیی د پاراست برێکا کولانا جهەکێ کویر د ئەردیدا و تێدا دهەلگرت، و بۆ ماوەکێ درێژ دما، هەولددا ل دەوروبەرێ خوبگەریتن داکو هندەک بەرهەمێن خوارنێ یێن پێدڤی پەیدابکەتن، هوسا چالاکیێن ئابورى یێن جودا دەرکەفتن بۆ ئەگەر، کو بەرهەمئینان زێدەتر ژ پێدڤیێن خو دروست بکەن، هوسا چینا بازرگانا پەیدابوو (غالب،1986، ص 681).
هەلکولینێت شینوارى دەنە ئاشکراکرن کو پەیوەندیێن بازرگانیێ ناڤخویێ دناڤبەرا دەڤەرێن کوردستانێدا هەبووینە، ئەڤ چەندە هاتیە زانین ل وان کەرستێن وەکى ئێک ل وان جهان هاتینە دیتن، بۆ پتر پێزانینا ل سەر ئەوان پەیوەندیێن بازرگانى بەرێخوبدە ( Mortensen,1962, p,64 ff ؛ مايى، 2019،ص ص 198-203).
هەر ل سەردەمێن کەڤن وەرە چەندین رێکێن بازرگانی جیهانى ل دەڤەرێن کوردستانێ دبۆرین، ژبەر هەبوونا چەندین دەروازەیێن سروشتى ب درێژاهیا چیایێ زاگروس، کو تێدا کریارا دەربازبونێ یا بساناهی و گونجایێ بوو، ژ گرنگترین و ناڤدارترین رێک (خانەقین- کرمانشان – ئەکبەتانا)بوو، ژبەر گرنگیى و ناڤداریا وێ ب دەرگەهێن ئاسیا دهاتە نياسین، رێکەکا دى بەرەڤ هەرێمێن روژهەلاتێ دچوو، و ب دەڤەرێن چیایێ زاگروس دبوری ژ ناڤدارترین وان دەرگەهێ (پێنجوین و هەلەبچە) بوون، ب درێژاهیا چیایێ زاگروس بەرەڤ باشورێ روژهەلاتا کوردستانێ (الهاشمی، 1985،ص211 ؛ عبدالسلام و عيسى،1988، ص234).
جهێ ئاماژە پێدانێیە بەحس ژ لایەنێ ئابوریێ میدیيان و ژیانا وان هاتيە كرن، و پەسنا زەنگینیا جورەها کانزایێن گرانبەها ل دەڤەرا وان، و هاتيە دیارکرن كو کاروانێت بازرگانى ل دەڤەرێن وان بەرەڤ سوریێ و ئاشور و کەنداڤ و کەبەدوکیا دچوون، بۆ بدەست ڤەئینانا کەرستە و کەلوپەلێن پێدڤى بۆ ژیانا وان، ژوان رێکەکا بازرگانى دناڤ ئاخا وەلاتێ میدیاندا دەرباز دبوو، شارستانیەتا ئاسیا نێزیک ب ئاسیا ناڤەراست و پاشى چیایێ قەفقاز و هەتا رادەکى ب شارستانیەتا هندێ ژيڤە گرێددا، ب تایبەت زێرێ دەڤەرا بەکتریا و بەرێ لازوردى ل ئاسیا ناڤەراست ب رێکا میدیان دگەهشتە ئاسیا نێزیک، ئاشوریان چیایێ دەماوەند ب کانگەها بەرێ لازوردى ناڤدکر، ئەڤ بەرێ شین ل هەمى جیهانا کەڤندا کرنگیا خو هەبوو، چونکى دبۆارێن هونەریێن جودا دهاتە بکارئینان (دیاکونوف،2021 ، ل136).
دیسان رێکەکا بازرگانى ل ئەدیابینێ دبۆرين و دەربازێ چیایێ شنگارێ دبوو هەتا دگەهشتە کەرکەمیش (تەرابلوسا نوکە)، ل رویبارێ فوراتى دەرباز دبوو، پاشى بەرەڤ باشورێ تدمر و دیمەشقێ و باژێرێن فینیقیان([10]) بۆ کەنارێن روژهەلاتا دەریا ناڤەراست دچوو، رێکەکا دی دکەڤتە ل سەر گرنگترین رێکێن ب ئێک گەهشتنا جیهانا کەڤن، ئەو ژى رێکا نەینەوا بۆ شنگارێ، كو ل ئەدیابینێ دبۆرين پاشى بۆ حەران و باژێرێن دەڤەرا شامێ هەتا دگەهشتە ئاسیا بچویک، رێکەکا دی نەینەوا و باژێرێ وانێ و دەریاچا وێ پێکڤە گرێددان ل دەڤەرێن کوردوئینى دبورى (الاحمد،1991،ص 198).
دەربارەیى وەلاتێ کاردوخيیان و کوردوئینى ژبەر هەبوونا ئابورەکێ باش و بەرهەمێن سروشتى و رووەکى و ئاژەلى و دەخل و دانى و دار مێوێن زور ل دەڤەرێن وان، لەورا یا پێشکەفتى بوو ژ لایێ بازرگانى و پیشەسازیێڤە، هەروەسا ژ بەر جهێ وێ یێ جوگرافیا کاردوخيیان و کوردوئینیيان و کەفتنا وێ دناڤبەرا سترابێن بهێز و سنورێن دەولەتاندا، توشى چەندین هێرشان بووینە بۆ مسوگەرکرنا رێکێن بازرگانى ل روژهەلاتا کەڤن، کو ل سەردەمێ ئاشوریاندا رێکا ئاشور – نەینەوا بۆ نسیبین، رێکا ئاشور – نەینەوا بۆ مێردین و ئامەدێ، لوێرێ بۆ ئەنادولێ ژ بۆ ئالوگورکرنێت بازرگانى دناڤبەرا واندا دهاتە بکارئینان، هەروەسا دەڤەرێن کاردوخیيان و کوردوئینیيان ل سەردەمێ دەستهەلاتداریا میدیان گرنگیەکا زور هەبوو، بۆ گرێدانا سەنتەرێ وەلاتێ میديیان ب دەڤەرێن سنورێ دەولەتا میديیان، کو هەتا ناڤەراستا ئەنادولێ درێژ دبوو (ساکز، 1999،ص ص 56-57 ؛ سەرفرازى و فەیروزمەندى ،2009، ل ل 40-41).
ديسان ئێک ژ رێکێن گرنگێن بازرگانى کو ل دەڤەرێن کوردستانێ دبۆرى، رێکەکا کەڤن و گرنگ بوو ،ئەوژى رێکا (ئارمیش – حریر) ،ئەڤ رێکا بازرگانى ل دولا دوو رویبارن دەست پێدکر، بەرەڤ ئەکبەتا (هەمەدانا نوکە)، بۆ بلنداهیێن میدیا و چیایێ زاگروسێدا دبۆرى، بۆ روژهەلاتێ و هەمەدان و کرمانشان، ل بلنداهیێن میدیا دبوو دوو رێک ئێک ژوان بەرەڤ باکورى دچوو بۆ دەریا قەزوین، و بۆ خورەسانێ پاشى بۆ دولا دوو رویباران، رێکا باشورى پشتى هەمەدانێ بەرەڤ ئەهواز، دگەهشتە هەرێما فارس و کرمان، و بەرەڤ روژهەلاتێ دگەهشتە دەرگەهێن چیایێن هندکوش (سليمان)، پاشى بەرەڤ هندێ و دولا سەند، ئەڤێ رێکێ دەڤەرێن روژهەلات و روژئاڤا و دولا دوو رویبارن و دولا سەند پێکڤە گرێددا، گرنگترین ئەو کەرستێ بازرگانى کو دڤێ رێکێدا دبۆرى قوماشێ حەریر (ئارمیش)بوو، هەر ژبەر هندێ ب وی ناڤی هاتیە بناڤکرن (باقر،2022 ,ل 688 ؛ الاحمد و الهاشمی، 1986، ص106).
هەروەسا بەحس ل هەرێما کاردوخیيان و کوردوئینى و ئەدیابینێ([11]) هاتیەکرن، كو ئەو رێکەکا بازرگانیا ل سەردەمێ دەولەتا هاخەمەنشى تێدا دبۆریی ب ناڤێ رێکا سولتانى – شاهانە، دناڤبەرا باژێرێ سوسە و باژێرێ ساردیس (پایتەختێ لیدیا) ل ناڤەراستا ئەنادولێ پێکڤە گرێددا، کو نە بتنێ ئەڤ رێکە دهاتە بکارئینان بۆ هاتنوچوونا شاهى و لەشکەرى و پوستێن شاهاتی و کارگێرى وسیاسیێن دەولەتێ، بەلکو رێکەکا بازرگانی بۆ کاروانێت بازرگانى تێدا دبۆرین ، جهێ بەحسکرنێە یە بەشەکێ ئەڤێ رێکێ ل وەلاتێ کاردوخيیاندا دبۆرى (الحفصي ، 2003، ص 93 ؛ غهفوری،2021 ، ل ل 198-199)، هیرودوتس بەحس ڤێ رێکێ دکەتن، دەمێ تێدا دبۆریتن بەرەڤ فارس ڤە دچیت، ئەڤ رێکە ل ساردیس بەرەڤ سوسە بدرێژاهیا سنورێ نوکەیێ عیراقێ و ل روژهەلاتا رویبارێ دیجلەیی دچیتن(2021، ص122)، سيتون لوید ، د پەرتووکا خودا بەحس دکەتن، یا سەرنج راکێشە چاڤدێریا بەشەک ل رێکا هەولێر – کەرکوک بکەین د نوکەدا، بەشەکە ل ئەو رێکا کەڤن ب شێوەکێ ورد، هژمارەکا گرک و ئاڤرێژ و شیڤک و گوند و باژێر دکەڤنە د ئەڤێ رێکا شاهاتدا (1943,p.79 (لەورا ڤى سەردەميدا گرنگیا کوردوئینى پتر بوو، ژبەر کو بەشەکێ رێکا (ئاوریشم – حەریر) ل باشورێ وێدا دبۆرى، ئەڤ رێکێن بەرەڤ باکورێ دولا دوو رویباران کوردستانێڤە د چوون، ب درێژاهیا مێژوویا کەڤن چەندین هەول ژلایێ دەستهەلاتدارانڤە هاتینەدان بۆ دەست ب سەرداگرتن و پاراستن و مفا وەرگرتن ژ داهاتێ ئەڤێ رێکێ بازرگانى، لەورا کوردوئینى ببوو جهێ هەڤرکیێ و هێرشان ژلایێ هێزێن هەڤسەردەمڤە (الحفصي، 2003، ص177 ؛ جميل،1969،ص 223).
جهێ ئاماژە پێدانێ یە ل کوردستانا کەڤندا نە بتنێ رێکێن بازرگانیێن هشکاتى دهاتنە بکارئینان، بەلکو یێن ئاڤێ ژى هەبوون و بازرگانى تێدا دهاتە کرن، جهێ ئاماژە پێدانێیە بازرگانیا ئاڤێ (رویباران) ل سەردەمێ ئاشوریيان پێشکەفتەکا بەر چاڤ بخۆڤە دیت ژ دروستکرنا بەلەمان و بکارئینانا وان د رویباران داب ۆ کاروبارێن بازرگانیێ و ڤەگوهاستنێ، ژ بەر لەزاتیى ساناهی و ئەرزانیا وێ د گەهاندنێدا، کو چەندین کومێن تایبەت ب ڤێ چەندێ هەبوون کەلوپەل ل کوردستانێ بۆ دەڤەرێن دى ب رێکا رویبارێ دیجلەی بۆ نەینەوا هەتا باشورێ عیراقا کەڤن (الاحمد،1991، ص 185 ؛ محمد،2011، ص28).
ديسان هەبوونا بەلەمێن شێوێ بازنەیی، کو ب قێرى هاتبوو نە موکمکرن، بۆ مەودایێن کورت و بۆ دەربازبوونێ د ناڤخودا دهاتە بکارئینان، بەلێ ئەوا گرێدایی ب بەلەمێن چادر، بەلگە ل سەر نینە ئایا هاتیە بکارئینان یان نە، هەمى ئەو وێنەیێن د تابلویێن نەخشاندى هاتینە دیتن تنێ ئەو بوونە، کو دهاتە پالدان ب داران یان دهاتە راکێشان ب رێکا ئاڤێ، دشێن ئاماژە ب هندێ بدەین، کو هندەک بەلەمێن بچویک دهاتە بکارئینان وەک پر بۆ دەربابوونێ ژ رویباران و کەنالێن ئاڤێ (ساکز،1999، ص 283 ؛ محمد،2011، ص28).
هوسا ئاشکرا دبیتن ئەڤ ڤەگوهاستنا بازرگانیا ئاڤێ ل سەر هەردوو رویبارێن دیجلە و فورات و لقێن وان، پێکڤە گرێدانەکە دناڤبەرا رێکێن بازرگانیێن هشکاتى ب یێن ئاڤێڤە، ژ وان ئەو رێکا ل رویبارێ دیجلەيى دەرباز دبوو، دەست پێدکر ل کەرکوکێ بۆ نەینەوا هەتا دگەهشتە ئامەدێ، پاشى بەرەڤ ئەرمینیا و دگەهشتە رێکا هشکاتى (ئانكو وەلاتێ ئەدیابینێ بۆ کوردوئینى و کاردوخیيان)، هەروەسا رویبارێ فورات ب شێوەکێ بەرفرەهتر و بۆ مەوادیێن دویرتر دهاتە بکارئینان (سوسة، 1959،ص 96 ).
هەروەسا دەڤەرێن کاردوخیيان و کوردوئینیيان چەندین پر هەبوون بۆ ساناهیکرنا بەربازبوونا کاروانێت بازرگانى و گەهشتنا وان بۆ دەڤەرێ ب زویترین دەم، ژ بلى ساناهیا بەربازبوونا لەشکەرێ، هەروەکى لەشکەرێ رومانیيان بۆ دەست ب سەر داگرتنا دەڤەرێ و پاراستنا سنورێ دەستهەلاتا وان و گرتنا رێکێن ستراتیژى و بازرگانى و ئابورى Marciak, 2017 ,P.18)).
دەڤەرێن کوردوئینى ژبلى رێکا هشکاتى رێکا ئاڤێ ژى هەبوو، ژ بەر هەبوونا هەردوو رویبارێن دیجلە و فوراتى و لقێن وان، ب تایبەت دەمێ بازرگان د زڤرینەڤە بەرەڤ باشورى ڤە دهاتن مفا ژێ د دیتن بکارئیانا بەلەمان بۆ ڤەگوهاستنا کەرستە و کەلو پەلێن بازرگانی یێن خۆ (Robert, 2009,p.389). ژلایێ خوڤە هیرودوتس ئەڤێ چەندێ ڤەدگێریتەڤە و راستیا وێ بازرگانیێ دوپات دکەتن. (2001، ص ص 121-122).
ل کوردستانا کەڤن كەلوپەلێن بازرگانى ب گەلەک هوکاران (ئالاڤان) دهاتە ڤەگوهاستن، ژوان گوهدرێژ بۆ ماوەکێ درێژ دهاتە بكارئينان، هەروەسا هەسپ و هێستر و بەلەم و گالیسك و کەلەک، ئەڤە هوکارێن ڤەگوستنا هشکاتى و ئاڤی بوون، هژمارەکا زورا کاروانچیيان پێکڤە دچوون بۆ بازرگانیێ، چەندين ئاستەنگێن سروشتى و مرۆڤی د کەڤتنە درێکا واندا، هەروەسا هوکارەکێ دى یێ ڤەگوهاستنێ گالیسکان، ئەڤ گالیسکەیە ب چەندین قوناغاندا بۆرینە و هێدى هێدى پێشکەفتینە، دیسان هوکارەکێ دى یێ ڤەگوهاستنێ ئەو ژى کەلەک (الاکلال)([12]) بوون، كو ل سەر رويباران دهاتنە دانان بۆ ڤەگوهاستنا کەلوپەلان، دروستکرنا كەشتيان ل سەردەمێ ئاشوریان پێشکەفتنەکا بەر چاڤ بخوڤە دیت، بازرگانان ل کوردستانێ جورەها کەرستە ب رێکا ڤان بەلەمان د رویبارندا ڤەدگوهاستنە باشور و ناڤەراستێ عیراقێ و دەڤەرێن دى (الهاشمی،التجارة 1985، ص227؛ سلام و عيسـى،1988، ص 243).
خەلکێ کوردستانا کەڤن د هزارا ئێکێ پ.ز، هەردوو جورێن بازرگانیێ دکر، یا ناڤخو و یا دەرڤە، كو بەرهەمێن جوراوجور بوون مینا (بەرهەمێن چاندنێ و بەرهەمێن گیانەوەران و بەرهەمێن سروشتى و بەرهەمێن پیشەسازى و كارێن دەستى (رستن و چنین) و بەرهەمێن کانزایی و بەرێن گرانبەها، مەیی و بەندە و دار ...هتد) (محمد ،2011، ص ص 28- 44).
ب درێژاهیا سەردەمان کاروانێت بازرگانى ل کوردستانێ توشى کاریگەریا هێرش و پەلەمار و رەڤاندن و دزى و دەست بسەر داگرتنێ و تالانکرنێ بوویە، هەر ل سەردەمێ ئەکەدیيان هەتا سەردەمێ ساسانى و بیزەنتیيان، کو کاریگەریەکا نەرێنى کرە سەر بزاڤا بازرگانیێ ل کوردستانێ، بەلێ سەر ڤێ چەندێ هەمى هەر ئەو بزاڤێن بازرگانى دبەردەوام بوون، بۆ پتر پێزانینا ل سەر وان رێکێن بازرگانى بەرێخوبدە (محمد ،2011، ص ص 58- 62).
سێ: پیشەكارى
ئاخا کوردستانێ يا دەولەمەندا بۆ ب جورەها دەرامەت و کەرستێن کانزایێن گرنگ، بەشەک ژ خەلکێ کوردستانێ مژیلى کارێن دەستى و هوستایی و کانزاکاریێ و پیشەكاريێ بوون، مفا ژ ڤى دەرامەتێ سروشتى وەردگرت ژلایەکيڤە پێدڤیێن خو یێن روژانە و ناڤ مالێ و جەنگى و چاندنێ ژى دروست دکرن ، ژلایەکێ دويڤە کارێ بازرگانیێ و پێگوهورینێ پێدکر، و داهاتەک و سامانەکێ بۆ خو ژێ بدەستڤە دئینا.
ل دەستپێکا هزارا ئێکێ پ.ز، میدی خودانێت تیروکڤانێت تایبەت بوون بخو ڤە، پشتى هینگێ چەکێن وان بوونە گەلەک جور، هەروەسا مفا ژ خەنجەرێن کورت یێن سکیسیان([13]) وەرگرت، کو ناڤێ وان (ئەکیتاک)بوو، ديسان زەمبیلکێن چوارگوشە دروست دکرن تێدا كەرستە و بەرهەمێن خو تێدا دپاراستن و پێ هەلدگرتن و ڤەدگوهاستن (Ghrishman , 1938, p, 109 ff). ،ئەڤ جورێ زەمبیلان هەتا ڤێ سەردەمێ نوکە ل گەلەک دەڤەرێن گوندنشین دهێنە بکارئینان.
هەروەکى یا ئاشکرایە هەسپ سامانێ مەزنێ هوزێن مللەتێن کوردستانێ بوون د وی سەردەمیدا، شیان زین و لغاڤا هەسپان ب شێوەکێ جوان و رێک و پێک دروست بکەن، ب شێوەکى کو خەملاندنا میدیى و کاشیيان تایبەتمەندیا خو هەبوو، ل یێن دى دهاتنە جوداکرن، هەروەسا گێسن و گا کێل (کێلان) بکاردئینان، دیسان دبوارێ کارێن دەستیدا ئاستەکێ هونەریێ بەرز و بلند هەبوو، ب بکارئینانا برونز و ئاسنى بۆ دروستکرنا پەیکەران و داتراشینێ و نکراندنێ د پێشکەفتى بوون، کو شیاینە وێنە و نەخشێن جوان و رەنگا و رەنگ ل سەر گوسک و گلينەسازىێ دروست بکەن Herzfeld,1941,p.195 ) ؛ دیاکونوف، 2021 ،ل 681).
ژلایێ خوڤە پوليبيوس بەحسێ زەنگینیا سروشتێ کوردستانێ دکەتن ب کانزایێن گرانبەهایێن جوراو جور، دەمێ پەسنا باژێرێ ئەکبەتانا و شێوازێ خەملاندن و ئاڤاکرنا وێ دکەتن و دیاردکەتن : ((دنگە و ستوین و بان و دەرگەهـ و بنێ کوچکا شاهى، زێر و زیڤى و بەرێن گرانبەها تێدا هاتبوونە بکارئینان، پشتى ئەسکەندەرێ مەکدونى باژێر گرتى هێش ئەو جوانى و خەملاندنا وێ وەکى خومابوویە ڤە)) (2010,B.4, p.480 (، ئەڤ ئاماژەیە کو میدیێن وی سەردەمى کانزایێن گرانبەها هەبوونە، دەڤەرێن وان دەولەمەند بوونە ب ڤان کانزایان و ل دویڤ داخازى و پێدڤیا خو بکارئیناینە.
زەینەفون بەحس ل دەڤەرێن کاردوخيیان دکەتن و دەربارەى کەرستێن ناڤ مالێن وان دەتە ئاشکرا کرن: (( ناڤ مالێن کاروخیاندا تژى بوون ژ دەرامەت و ئامانێت مسى (سفرى)، و ل ناڤ مالێن واندا کەل و پەلێن ب ئاخا سورکرى هاتینە چێکرن، ب جورێن کانزایان هاتبوو نە چێکرن، دەرامەت و مەیی تێدا هەلگرتبوو)) (1985،ص171). زەینەفون بەردەوامیێ ب ئاخفتنا خو د دەتن: (( گریکیيان دەستکارى ل وان کەل و پەلێن نەکرن، ئەو د وێ باوەرێدا بوون دەمێ کاردوخى دزڤرنە مالێن خوڤە، دێ بینن دەستکاریا تشتێن وان نەکریە، داکو بۆ وان ئاشکرا بیتن، کو مەبەستا گریکییان تنێ دەرباز بوونە دناڤ وەلاتێ واندا، لەشکەرى دڤێت ب هەڤالینى و ئاشتى دەرباز ببیت)) (2013، ل 150).
يونانيیان بتنێ دەرامەتێن خوارنێ دبرن و دەست ل کەلوپەلان نەدا و تالان نەکرن، ئەڤە ژى بەلگەیە بۆ دەربازبوونا لەشکەرێ ڤەکشیایێ یونانى د دەڤەرێن کورداندا، هەر ل سەرڤێ چەندێ کلاڤەکێ برونزیێ لەشکەرێ یونانیان هاتیەدیتن، ل نێزیک ب ئێک گەهشتنا رویبارێ بوتان ب دیجلەیی، ئەڤ کولاڤە ژ جورێن بهێز و موکوم بوو، ل شێوێ وان دیارە بۆ چەرخێ پێنجێ و چوارێ پ.ز دزڤرن، دهێتە هژمارتن ئێک ژ بەلگەیێن دەرباز بوونا دەهـ هزار لەشکەرێن یونانیان دناڤ ئاخا کوردستانێد ,p.123) . White, 1896 ؛( Marciak,2017,p167
هەروەسا زەینەفون پەسنا تیر و رمێن کاردوخیيان دکەتن و دبێژیتن: (( چەكێ کاردوخیيان پێك دهات ژ تيروكڤانێت مەزن ، يونانييان تيرێن وان رادكرن وەك گوپال د دەستێ خودا بكار دئينان بۆ دەرباز بوون ژ وان چیایێن ئاسێین کاردوخى تێدا دژیان)) (2017،ص ص 180-181)، ژ لایەکێ دویڤە بەحس ل دەڤەرێن کاردوخیيان هاتيە كرن كو جورەکێ بەریێ یێ بەرنیاس و گرنگ ل دەڤەرا کاردوخيیان هەبوو ب ناڤێ ئاموموم (فانهیتیدا – حجر الهاغاس)، بەرێ گاگيتى (کەهرەمانێ رەش)([14])، کو رەنگڤەددا و گیانەوەر لێ دترسین و ژێ د رەڤین، دیسان ژ نەفتا([15]) و ئاخێ و خشت (طابۆک) ژێ بەرهەم دئینان وەکى کەرستەکێ بیناسازیێ دروست دکرن و دئاڤاکرنێدا بکاردئینا (مصدرى استعمال بكة شينا سترابونى سترابون،2017،ص304) ،ئەڤ چەندە بەلگەیە کو دەڤەرێن وان هەم کانزا هەبووینە ، هەمژیک بۆارێ پیشەگەریدا دشارەزابوونە.
نە بتنێ ل سەردەمێ زەینەفونیدا کاردوخی ب تیرو رمان دناڤودەنگ بوون، بەلکو پشتى چەرخێ پێنجێ پ.ز، وپشتى زێدەتر ل حەفت چەرخ و نیڤا تیرهاڤێژێن کاردوئینى، ببوونە جهێ بەحسکرنێ ل دەڤ مێژوو نڤیس و سەربازێ رومانى ئەممیانوس مارسیللینوسڤە، کو دگوتێ ساگیتتارى زابدیسێنى (1935,vol-20,.ch1-7)،رومانیيان ل کوردوئینى چەندین خانەیێن دروستکرنا چەکى و گالیسکێن جەنگى دروستکر بوون، ئەڤە وێ چەندێ د سەلمینیتن، کو دەڤەرێ هەم کانزایێن جوراو جور لێ هەبوونە و هەمژی ل وێرێ کانزاکاریەکا باش هاتیە کرن، ب تایبەت بکارئینانا ئاسن و سفرى ل دەمێ جەنگیدا ، باش و مەزنى و موکومیا تیرێن ز ئاماژەیە بۆ کانزاکاریەکا زور باش ل دەڤەرێن وان هاتیەکرن، دیسان بەلگەیە ل سەر ئاستەکێ پێگەهشتى ل پیشەگەرێن کانزاکاریێ و پێشکەفتنا جڤاکێ ئەو دەمێ کاردوخيیان گەهشتینێ (احمد، 2003، ص268؛ غهفوری، 2021،ل195).
هيرودوتس بەحس ل پیشەسازیا کوردستانێ و ئێک ژ داهێنان وکارێن هونەریێن ئەدیابینێ دکەتن دەتە دیارکرن: (( خەلکێ دەڤەرا باکورێ دەڤەرا ئاشور (کوردستانا نوکە)، بەلەم دروستکرن و بکاردئینان بۆ هاتنوچوونا رویبارى و ڤەگوهاستنا کەل وپەلان ژ داران و کەڤلى دروست دکرن، ئەڤ بەلەمە ب دەستان ژ لایێ دوو کەسان ڤە د هاژوتن و پالدان...، ئەڤ بەلەمێن ژ کەڤلى چێکرى د شیان بەرەڤ ئاراستێ باشورى بچن، بەلێ بۆ باکورى ژ بەر ئاراستێ ئاڤێ و بۆشیا وێ نە دشیان، ئەڤ بەلەمە ل هندەک دەمێن سالێ وەرزێ زڤستانێ و لافاوان دهاتە راکرن دووبارە بۆ گەشتەکا دی و دەمەکێ دیدا دهاتنە بکارئینان ڤە)) (2001، ص ص 121-122) .
جهێ ئاماژە پێدانێیە دیودورس ژ لایێ خوڤە پەسنا زەنگینى و دەولەمەندیا ئاخا کوردستانێ دکەت، دەمێ بەحس دکەتن: (( ل ئەربیلا (ئەدیابینێ)دەمێ ئەسکەندەری راونایە داریوسێ سێیێ ، لەشکەرێ ئەسکەندەری بۆ ماوێ سێ روژان دمینە ئەربیلا، دەڤەر یا خوش و ئارام و دەولەمەند بۆ ب جورەها دەرامەت و کانزایێن گرانبەها و سامان و خوارنێت جوراو جور لێ هەبوون، ئەو سامانێ ب دەست وان کەڤتى ل ڤى جهى نێزیکى سێ وەزنێت زێرى بوون، خەلکێ دەڤەرێ کەسێن باش و جوامێر بوون ، لەشکەرێ مەکدونیان هەست ب ئارامیێ ل دەڤەرێ دکر، دەمێ ئەسکەندەری دەڤەر بجهـ هێلایی بۆ دەڤەرێن میدیان چووى، نێزیکى 700 سەربازێن خو هێلانە ئەربیلا داکو پاراستنێ ل کەلها وێ بکەن)) B. 15, pp.64-65) )، وەكى یا دیار دەڤەرا ئەربیلا ئێک ژوان دەڤەرێن زەنگین بوو ژ لایێ دەرامەتى و کانزایێڤە، هەروەسا دڤێ تێکستیدا دیار دبیتن، کو خەلکێ ئەربیلا ب شێوەکێ گشتى د رازى بوون ژ دەستهەلاتا مەکدونیان، ژ بەر کو چ ئالوزى ئەنجام نەدان و هاریکار بوون د گەل وێ رەوشا بسەر واندا هاتى.
سەبارەت سیستەمێ سەرەدەریکرنا بازرگانیێ و دراڤی ل کوردستانا کەڤن، یا ب زەحمەتە دەستپێکا وێ بهێتە زانین و یا ئاشکرایە بۆ هەر ماملەکا کرین و فروتنێ دکەڤندا سیستەمێ تشت ب تشتى بوویە، پشتى هینگێ جەهـ وەک ئامارازەک بۆ دیارکرنا بەهایێ کەلوپەلان ل جهێ دراڤی هاتیە بکارئینان، پشتى هینگێ کانزایێن (زیڤ و زێر) ژ بەر باش و کوالیتا وان هاتنە بکارئینان، ل سەردەمێ ئاشوریان یێ نوى زاراڤێن ( شیقل و من و تالنت)([16]) ، وەک یەکەیێن کێشان و پیڤانێ هاتە بکارئینان و ل دەڤەرێن کوردستانێ ژی د بەربەلاڤ بوون ( محمد، 2011، ص ص 73-76).
جهێ بەحسکرنێ یە دەربارەیی پارەی (سکەلێدان)، ل دویڤ بەلگێن بەردەست هەتا نوکە ل دەڤەرێن دبن دەستهەلاتا ناڤخویا کوردستانێ د هزارا ئێکێ پ.ز، چ سکە یان دراڤ نە هاتینە لێدان و چ پارەک نە هاتیە دروستکرن، بتنێ هندەک ئاماژەیێن کێم لدەڤ میدیان د ژێدەراندا ئاماژە پێهاتیەدان، پشتى کانزا هاتینە دیارکرن بۆ کرین و فروتنێ دبن سەرپەرشتیا دەولەتێڤە، میدیان جورەکێ پارەیێ ب شێوەکێ چوارگوشەیی هێمایەکێ تایبەت و جودا ل سەر دراڤی نەخشاندن، نە هاتیە زانین کا چ هێما و نیشانە بووینە (القیسی،1988، ص10) ، ئەوا دهێتەگوتن و زانین دڤی بۆاریدا ئەو جورێ دراڤى ل ناڤ وەلاتێ میدیان هاتيە بکارئینان، و بەربەلاڤ بوو یێ شاهنشینا لیدیا بوو، ژێدەر ئاماژە پێددەن کو سکەلێدان ل دەڤ میدیان نە تشتەکێ گرنگ و زور پێدڤی بوو، ئەوان هەست بڤێ چەندێ نەکریە ، دبیتن ئەو پارەیێ ل وەلاتێ میدیاندا دهاتە بکارئینان ژلایێ لیدیيانڤە ب حەز و ئارەزویا وەلاتێ میدييان هاتبیتە دروستکرن (خنجی، د.ت، ص 105).
ل سەردەمێ هاخەمەنشان، جورەکێ سکە ژلایێ دارایێ ئێکێ([17]) ڤەهاتیە بکارئینان کو دگوتنێ (داریک–Daric) (باقر و اخرون،1979، ص 59 ؛ مورجان،1993، ص17)، پاشى دراڤێ ئەسکەندەرى و سلوقیيان هاتیە بکارئینان، هەروەسا ل سەردەمێ ئەشکانیان و رومانى سکەیێ ئەشکانى و رومانى و ئەرمەنى ل هاتیە بکارئینان، دیسان ل دەڤەرێن هەڤسنور دگەل کوردوئینى وەکى ئوسەرهینى و ئەرمینیا، دیسان شاهێن ئەدیابینێ و سوڤینى(p.306 Marciak,2017,) ، دبيتن دەڤەرا کوردوئینى هەروەکى دەڤەرێن دەوروبەرێن وەکى وێ سکەکێ تایبەت ب خۆ ڤە هەبیت، بەلێ هەتا نوکە نە هاتیە دیتن (غهفوری، 2021، ل 196).
هەلکولینێت شینوارى ل گرێ عومەر نێزیکى باتمانێ سکەیێ شاهێ ئەرمەنى ئەرتاڤاسیدێ دووێ (55-34پ.ز)، کورێ تیگرانێ مەزن هاتيە ديتن( Pulhan & Blaylock , 2016, p. 349). ، ئەوا گرنگ لڤێرێ دەربارەیی سکەیی ل کوردوئینى بەحس بکەین شاهێ ئەدیابینێ مونوبازوسێ ئێکێ دەمەکى شاهاتیا کوردوئینى کریە ،مونوبازوسى سکەیەکێ تایبەت بخۆ ڤە لێدایە،ب برونزى دروستکریە و ل سەر لایەکێ سکەیی وێنێ خو نەخشاندیە ، ل سەر لایێ دى وێنێ گولەگەنمەکێ و دوو گولێن رووەکێن دى ل دورماندورێ وێ نەخشاندینە، دیسان ب ئەلفو بێیا یونانى ناڤێ خو ل سەر نڤیسیە، هەروەسا بەروارێ سالا سلوقی 332پ.ز ل سەر نڤیسیە، مونوبازوسى مێژوویا سلوقیان(312-63پ.ز) ([18]) بکارئینایە، چونکى ل سەردەمەکى کوردوئینى دبن دەستهەلاتا ئەدیابینێ دابوو، ژبەر هندێ ئەڤ سکەیە ل کوردوئینى ژى هاتیە بکارئینان( Marciak, 2017,p.306).
وەکى یا دیار سکە ل دەڤەرێن جودا جودا یێن کوردستانێ هاتینە بكار ديتن، مینا ميديا و ئەديابين و کوردوئینى، بەلێ یا سەرنج راکێشە ئەو مێژوو نڤیسێن کلاسیکیێن وى سەردەمى ئاماژە پێ نە دایە، دبیتن ئەگەر بۆ وێ چەندێ بزڤریتن، کو وان ئەو سکە نە دیت بن، هەروەسا خەلکێ دەڤەرێ ئاماژە پێ نە دابیت دەما هەڤپەیڤین دگەل وان دکرن.
دەرئەنجام
ل دوماهيا ڤەكولينێ گەهشتينە هندەك ئەنجامان ژوانا:
ئێك/ گەلەک ژ مێژوويا كوردستانێ ل پەرتووكێن مێژوونڤيسێن يونانيدا هاتينە نڤيسين و هەلگرتن.
دوو/ ئەڤ پێزانينێن ميژوونڤيسێن يونانى ب بەرهەمەكێ گرنگ دهێتە هژمارتن دەربارەيى مێژوويا كوردستانێ، چونكى دبنە بەلگە بۆ رەسەنى و كەڤنيا مللەتێن كوردستانێ ل دەڤەرا روژهەلاتا ناڤين.
سێ/ جهێ كوردستانێ يێ گرنگ و ستراتيژى ب درێژاهيا سەردەمێن مێژوويێدا، سەرنجا هێزێن سياسى و هەرێمى و دەرڤەیی بۆ سەر دەڤەرێن کوردستانێ هەبوویە، و چەندین شەر ل ناڤ ئاخا ویدا رویداینە، و دەرئەنجام و كارڤەدانێت نەرينى ب سەر كوردستانێدا ئیناینە.
چوار/ ل ئەنجامێ وان پێزانینێت ميژوونڤيسێن يونانى، خويا دبیتن، كو دەڤەرێن کوردستان بگشتى، و ب هەمى فاکتەرێن ئابورى ڤە یا زەنگین بوویە،ل نيڤا دووێ ل هزارا ئێکێ پ.ز.
پێنج/ جهێ کوردستانێ وکەفتنا وێ لنیڤا جیهانا کەڤن، کارتێکرن ل سەر لایەنێ ئابوریێ وێ کریە، ژلایێ بازرگانيڤە، ود ئەنجامدا چەندین رێکێن سەرەکى و گرنگێن بازرگانى لناڤ ئاخا کوردستانێدا بورینە، بوویە ئەگەرێ پێشکەفتنا ژیانا مللەتێن کوردستانێ.
شەش/ سروشتێ کوردستانێ یێ زەنگین بووینە، ژ لايێ چەندین دەرامەتێن کانزایی مینا (زێر و زیڤ و ئاسن و سفر و بەرێ لازوردى...هتد)، وئەڤێ چەندێ کارتێکرن کریە ل سەر پێشکەفتنا پیشەكاریێ ل کوردستانێ، ژ بۆ دروستکرنا چەندین بەرهەمان بۆ پێدڤیێن خۆ ، دیسان بۆ هنارتنا دەرڤە و پێگوهورینا کەرستان.
پاشکۆ
پاشکۆ ژمارە(١) رێكێن بازرگانی ل روژههلاتا كهڤن،( الكاتب، 2003 ، ص45).
پاشکۆ ژمارە(2) جوتيارەکێ کورد وێنە ل سەر مورەکێ هاتیە دیتن دزڤریتە ڤە بۆ چەرخێ ٥پ.ز، (ئیبراهیمی،2012 ،ل279).
پەراوێز
1. هيرودوتس(480- 425پ.ز): مێژوونڤيسەكێ گریکیێ (يونانيێ) ئاسياويیە ل چەرخێ پێنجێ پ.ز ل (باژێرێ هاليكاناسوس ژ دايك بوويە، ل سەردەمێ دناڤبەرا شەرێن ميدى (490-479 پ.ز) وشەرێن بيلبونيزى (431-404 پ.ز ، و مريە ل ناڤبەرا سالێن 430- 425پ.ز، پشتى توش بووناوى ب نەخوشيا تاعونێ، پەرتووكا وى ب ناڤێ((Historia كو ب رامانا (لێگەريان)دهێتن و هاتيە دابەشكرن بۆ حەفت بەشان،(John,1953,p. 3.)
2. كاردوخى: ئیک ژ مللەتێن کوردستانێ یێن کەڤنە، ناڤێ وان ل پەرتووکا مێژوونڤیسێ یونانى زەینەفونى (ئەناباسیس) ل سالا 401پ.ز هاتییە، دەمێ لەشکەرێ ڤەکشیایێ یونانى ل بابل بەرەڤ یونانێ ڤە دزڤریتن، تێدا بەحسێ ژیانا وان دکەتن : بۆ پتر پێزانینان بزڤرە: (مایى و زێبارى ، 2022، ل ل 52-53).
3. كوردوئينى: ئێک ژوان شاهنشینێت کوردیە، کو ل دوماهیکا هزارا ئێکێ پ.ز ل هەمان دەڤەرێن کاردوخیان هاتە دامەزراندن ، جهێ وێ یێ ستراتیجى بو دناڤبەرا هێزێن سیایىیێن وى سەردەمێ ژوان(ساسانى – رومانى)، (غەفورى، 2021، ل 35 و دیڤدا).
4. زەینەفون (429-354پ.ز): ناڤێ وى كزينيفون يان زەينەفون كورێ جريللوس، ئێك ژ مێژوونڤيسێن كلاسيكى يە، زوربەيا بۆچوون دكوكن ل سەر وێ چەندێ، کو ل سالا430پ.ز، و هندەكێن دى سالا (435 و 444 پ.ز)دكەنە سالا دايك بوونا وى، مێژوويا مرنا وی ب درستاهى ناهێتـە زانین دەنە دیارکرن، كو مریە دناڤبەرا سالا359- 354پ.ز ل باژێڕێ کورنیث(هةريَما بيلوبونى) ، د ژيێ 80 ساليێدا،پەرتووكا وى ل دور ئاسيا بناڤێ ئەناباسيس، (الاحمد،1986، ص242).
5. ميديى: هوزێن کەڤنێت کوردانە، ل روژهەلاتا چیایێ زاگروس و روژئاڤایا دەریا چەیا ئورمیێ ئاکنجیببون، ئەکبەتانا بنگەهێ وان یێ سەرەکى بووو بویە پایتەختێ وان، میدى شیان شاهنشینەکێ ل هزارا ئێکێ پ.ز بدامەزرینن پشتى شیاین دەولەتا ئاشورى ژ ناڤببەن ل سالا 612پ.ز: بۆ پتر پێزانینان بزڤرە: (زێبارى و رێبر، 2021، ل ل 160 و دیڤدا).
6. هاخەمەنشى: ناڤێ خو ژ بابکالکێ بنەمالا شاهانە(هاخەمینس – ئە خمینس)وەرگرتیە، ل دوماهیکا چەرخێ (8 پ.ز) ئێکگرتن پەیدابو دانڤبەرا هوزێن پارسوا و فارسس و دەولەتەک دامەزراند ، دامەزرێنەرێ وێ کورشێ مەزن بۆ، پشتى شیاین دەولەتا میددى ل سالا 550پ.ز ژ ناڤ ببەن: بۆ پتر پێزانینان بزڤرە: (زێبارى و رێبر، 2021، ل ل 173 و دیڤدا).
7. ئەحشویریش: ئێک بۆ ژ شاهێن دەولەتا هاخەمەنشى ، کو پشتى دارایێ ئێکێ (-522 476پ.ز) دەستهەلاتا دەولەتا هاخەمەنشى وەردگریتن، کو ب چەندین شەران رادبیتن بۆ بەرفرەهکرنا دەستهەلاتا دەولەتا خو، دیسان ب دژى چەن شورەشان رادبیتن مینا شورەشا بابل : بۆ پتر پێزانینان بزڤرە :( باقر: 577 و دیڤدا).
8. پولیبیوس: (200 - 120پ.ز):مێژوونڤیسەکێ يونانيە ل باژێرێ میغالوبولیس، دناڤبەرا سالێن(210یان200پ.ز)ژ دایکبوویە. پشکدارى چەندین شەران دبیتن د گەل سەکردێن وى دەمی یێن رومانیان، ل سەر پشتا هەسپى کەفتیە، و ل سالا 120پ.ز مریە،پولیبیوسى ل سەر مێژوویا گشتی و جیهانى نڤیسیە و پێ ناڤدار بوویە و د(40) بەرگاندا کوم ڤەکریە، ( حدة ،2020،ص ص 138-139).
9. ئاشورى: ژ مللەتێن سامیێن نیمچە گزیرتا عەرەبینە، و لقەکن ژ ئەمورییان و ژ دەڤەرین خۆیێن سەرەکى بەرەڤ میزۆپۆتامیا مشەختبووینە، و ل دەستپێکێ ل دەوڕۆبەرێن ڕویبارێ فورات ئاکنجیبوون، و پشکەکا وان بەرەڤ بابلڤە چوون و ل وێرێ ب بابلی هاتەنياسین، و پشکەک ژوان بەرڤ شرقات ل سەر کەنارێ ڕویبارێ دیجلە چوون و ل وێرێ ئاکنجیبوون و ب ناڤێ ئاشورى هاتەنياسین، ناڤێ وان ژ خوداوەندێ وان ئاشوور هاتییە: بۆ پتر پێزانینان بزڤرە: Johins,1918),p6ff)).
10. فینیقى: ئێکن ژ هوزێن عەرەبیێن سامینە ، ئەوێن ل نیمچە گزیرتا عەرەبى ل هزارا سێیێ پ.ز مشەخت بوین بەرەڤ شامێ و دەردورێن دەریا ناڤەراست ، ب گەلەک ناڤان دهێنە نیاسین مینا (کەنعانى – قرتاجى – فینیقى، رامانا نافێ وان ( سورێ ئەرجوانى) ژبەر ئەو رەنگێ سورێ ئاخێ ل دەڤەرێن وان : بۆ پتر پێزانینان بزڤرە : (شاكر:2019، ص 242 ودیڤدا ).
11. ئەديابين: ئێک ژ شاهنشینێت کوردستانێ یە، هاتیە دامەزراندن ل هزارا ئێکێ پ.ز، پایتەختێ وێ باژێرێ( ئەربل – هەولێر) بوو، هەروەسا دژێدەراندا ب حەدیاب ژى دهێتە نیاسین ، دەڤەرێن ئەدیابینێ پێک دهێن ژ دەڤەرێن دکەڤنە دناڤبەرا هەردوو زێیاندا ، و درێژ دبیتن ل زێ بچیک هەتا( ریبارێ هیزل)ودەوروبەرێن دەریا وانێ و ئورمیێ، ل باکوورێ ڤە زێ مەزن و باشورى ڤە زێ بچیک و ل روژئاڤاییڤە دیجلە : بۆ پتر پێزانینان بزڤرە: عبدولقادر، 2017، ل 29 و دیڤدا).
12. کەلەک: بەلەمبۆن ب داران دهاتنە چێكرن ب شێوێ ئاسويى و ستونى و قەبارێ وێ لدویڤ پێدڤیێ بۆو، چەرم ب بنێ وێ ڤە گرێددا، ب شێوەکێ کو بشێتن تشتێن گران هەلبگریتن و رابکەتن: بۆ پتر پێزانینا بزڤرە: (کونتینو، 1979، ص85 ؛ رشید،1981، ص 106).
13. سكيسی: ب گەلەک ناڤان هاتینە نیاسین ژوان ( saka- sake- askuzia –sai ...) ، ل هوزێن کوچبەرینە ل ئوراسیا ، فارسان دگوتنێ (ساکا) ، زوربەیا جاران زمانێ ئیرانیێ روژهەلات بکاردرئینا ، ل دەڤ نڤیسەرێن کلاسیک ب (سکیسیى) هاتینە نیاسین، زێدێ وان یێ رەسەم باکورێ دەریا رەش و دەفەرێن قەفقاز ، ئەڤ سکیسیە ب سیارچاکیێ ب ناڤ و دەنگ بوون ، و د چێکرنا رم و کڤانە و تیر د شهرەزابوون، بۆ قپتر پێزانینان بزڤرە، (دیفانیە،2014 ،ص462 و مابعدها).
14. بەرێ گاگيتى- ئاموموم (کەهرەمانێ رەش): ئەڤ جورێن بەران شێوێ وان یێ کریستالى یە، دەمێ ئەڤ بەرە د سوت و د شکاندن و د حەلاند ماددەکێ روهنى یان قیرى ژێ دروست دکرن، هەروەسا مادەیەک ژێ دهێتە دروستکرن، هەروەکى وى ماددەیە کو کورد بکاردئینن بۆ چارەسەرکرنا تشتێت شکەستى، دبیتن وەکى شەمایێ (مومێ) بیتن، دەمێ کورد بۆ تشتێن دەرز (تیک) لێ دبن یان دشکێن یان کوندبن بکاردئینن، ئەڤ مادەیە ل دەڤ یونانیان ب (گانگاتین) هاتیە نڤیسین، تارادەکى ئەڤ ناڤە نێزیکى پەیڤا گوگرد (کبریت)یە، بۆ چارەسەریێن نەخوشیێن پێستى بکاردهێن: بۆ پتر پێزانینا بزڤرە : (احمد،2003، ص ص52-53).
15. نافتا- نافثا: زاراڤەکێ یونانیە وەکە پەیڤا نەفتێ نوکەیە، دەمێ دورپێچا باژێرێ تیگرانوکێرتا (میافارقین) لەشکەرێ رومانیان بکارئینا بۆ تیمارکرن و چارەسەرکرنا سەربازێن بریندار: بۆ پتر پێزانینا بزڤرە: (احمد، 2003، ص ص52-53).
16. يەكێن كێشان و پیڤانێ بوون ل سەردەمێ سومەرى و ئەکەدى و یابلى و ئاشورى، شیقل نێزیکى (-48غم)، و من نێزیکى (480غم)يە، وتالنت نێزیکى (30,2كغم)يە: بۆ پتر پێزانینان بزڤرە: الدلیمى،2001 ، ص ص 30-47) .
17. دارایێ ئێکێ: ئێک ژ شاهێن هاخەمەنشی یە ، پشتى شیایی ب سەر شورەشا گوماتایدا ب سەرکەڤیتن، دبیتە شاهێ هاخەمەنشی و سنورێ دەولەتا خو بەرفرەهـ دکەتن و بەرە ڤ یونانێ ڤە بچیتن ، و سیستەمەکێ توند و رێخستنکا کارگێرى ب سەر وەلاتیدا سەپاند و وەلاێ خو دابەشى (20) ویلایەتا کر و هەر ویلایەتکێ سترابەکێ فارسى دانا سەر: بۆ پتر پێزانینا بزڤرە: (باقر،2022، ل ل 574-576).
18. سلوقى: (312-63پ.ز): پشتى مرنا ئەسکەندەرێ مەقدونى ل سالا 321 پ.ز، دەولەتاوى ب سەر سەرکردێن وی یێن لەشکەریدا دهێتە دابەشکرن ، ئێک ژوان پشکا دەولەتا سلوقى بۆ ب سەرکردایەتیا سلوقسى ، کو میزو پوتامیا و سوریا و ئیران و کوردستان بخو ڤە دگرت: بۆ پتر پێزانینا بزڤرە: (جواد ،8002، 57 و مابعدها ).
لیستا ژێدەران
ئێک: ژێدەرێن عەرەبى
احمد سوسة، العراق في الخوارط القديمة،(بغداد:1959)،الجزء2.
تقي عبدالسلام و صلاح نعمان عيسى، التجارة الخارجية في العهد البابلي ،مجلة المؤرخ العربي، (بغداد:1988).
جورج رو، العراق القدیم، ترجمة: حسین علوان حسین، (بغداد:1984).
خالد احمد العكيلي، بلاد مابين النهرين في المصادر الكلاسيكية(زينفون-اريان-بيليني)،(عمان:2020).
رضا جواد الهاشمی، التجارة، حضارة العراق،(بغداد:1985)،الجزء2.
ريبر جعفر احمد مايی، العلاقات السياسية والحضارية لكروستان القديمة خلال الالف الثاني ق . م ، الطروحه دكتوراه غير مشورة، كلية العلوم الانسانية، جامعة دهوك : 2019 .
زينفون، حملة العشرة الاف(الحملة غلي فارس)،ترجمة : يعقوب افرام منصور، (موصل:1985).
سامى سعيد الاحمد و رضا جواد الهاشمی، تاریخ الشرق الادنى القدیم (ايران و اناضول)،(بغداد:1986).
سامى سعيد الاحمد، نظرة في الحياة زينفون وكتاباته، مجلة المؤرخ العربي،العدد33،(بغداد:1986).
سامى سعید الاحمد،التجارة،موسوعة الموصل الحضاریة، الموصل، مج1، (الموصل:1991).
سیف الدین الكاتب، اطلس التاریخ القدیمة، (دمشق:2003).
طه باقر و رضا جواد و فوزى رشيد، تاریخ ایران القدیم ، (بغداد:1979).
حسن حمزة جواد ، نشوء الدولة السلوقسة و قيامها(دراسة التاريخية323-64ق.م) ، رسالة ماجستير غير منشورة، كلية الاداب، الجامعة بغداد : 2008.
قادري حدة،بوليبيوس مؤرخ الحروب البونية،مجلة مخبر الموسوعة الجزائرية الميسرة،جامعة باتنة الجزائير ،مج2،عدد1 ،2020،
سامى سعيد الاحمد، نظرة في الحياة زينفون وكتاباته،مجلةالمؤرخ العربي،عدد33، (بغداد:1986)، ص242.
عامر سليمان،جوانب من حضارة العراق القديم (العراق في التاريخ)، (بغداد : 1983).
عدنان مكي البدراوي، نشأة القرى العراقية الأولى بين الاستيطان الأول وحتى العصر الحجري الحديث،حضارة العراق،،(بغداد:1985), ج3.
فؤاد جميل،حدياب..اربيلا وعشتار- اربيلا، مجلة سومر، عدد25،(بغداد: 1969).
فوزی رشید، وسائط النقل المائیة و البریة فی العراق القدیم، مجلة النفط و التنمیة، العدد 8،(بغداد:1981).
فیكتور مورجان، تاریخ النقود، ترجمة : نورالدین خلیل، (القاهرة:1993).
قادري حدة، بوليبيوس مؤرخ الحروب البونية، مجلة مخبر الموسوعة الجزائرية الميسرة، ،مج2، العدد1 ، الجزائر : 2020.
کامل وهیب، دیدور فی مصر القرن الاول قبل میلاد،(القاهرە:2013).
محمد الاسعد بن ابوبكر الحفصي، الغزو اليوناني لبلاد الرافدين (331-126ق.م)، رسالة ماجستير غير منشورة ، كلية الاداب ، جامعة الموصل، 2003.
مؤيد حميد سليمان جعفر الدلیمى،الاوزان في العراق القديم في ضوء الكتابات المسمارية المنشورة وغير المنشورة،رسالة ماجستير غير منشورة،كلية الاداب،جامعة الموصل: 2001.
ناهض عبدالرزاق القیسی، المسکوکات و کتابة التاریخ ،(بغداد:1988).
هاری ساکز، قوة أشور، ترجمة:عامر سلیمان،(بغداد:1999).
هيرودوت، التاريخ هيرودوت، ترجمة: عبدالإله الملاح، (ابوظبي: 2001).
ئاكو برهان محمد، كوردستان خلال العصور القديمة (دراسة في الاحوال التجارة و المالية)، (اربيل:2011).
دوو: ژێدەرێن کوردى
تەها باقر، سەرەتايەك بو مێژووى شارستانيە دێرينەكان(دولى نيل،فارس، گریک،رومان) وەرگێران: عوسمان عەزیز عەللاف و کەمال نورى مەعروف، (سلێمانى:2022), بەرگ2.
درايڤڕ،گ.،ر.،درایڤڕ و کورد، (کومەلەیی پێنج وتار)، وەرگێران: ئەنوەرى سولتانى، (سلێمانى:2005).
دياكونوف، ئیگەر میخایلوفیچ، مێژووى میدیا، وەرگێران: پێشەوا خالید، (سلێمانى:2021).
رێبەر مایى و محەمەد صالح زێبارى، بیروباوەرێن ئاینى ل کوردستانێ هەر ل چەرخێن بەرى یێن کەڤن هەتا هاتنا ئیسلامێ، (دهوک:2022).
رێزان قادر عبدوڵلا ئاغا غهفوری، كاردۆخیا و گۆردوێنێ لهسهرهتاوه ههتا سهدێ 5ی زاینی (لێكولینوهیهكی سیاسی و شارستانی)، سلێمانی:2021.
سەرفرازى و فەیروزمەندى ،دێرين ناسى و هونەر لە سەردەمە مێژووییەکانانى دەولەتى ماد و هاخامەنشى، وەرگێران: وریا قانع، (هەولێر:2009).
عبدوللا ئیبراهیمی،کورد و کوردستان، (هەولێر:2012).
كمال بورکاى ، کورد و کوردستان ، وەرگێران: عەلى فەتحى، (هەولیر:(2008.
گێزنەفون، ئەناباس، وەرگێران: عەلى فەتحى،(هەولێر:2013).
محمود شاکر، پوختەى مێژووی شارستانیەکان، وەرگێران: نهاد جلال حبیب الله، (سلێمانى:2019).
سێ: ژێدەرێن ئینگلیزى
Ammianus, Marcellinus, History,(Harvard:1939).
B., Robert, StrasslerThe Landmark Herodotus, The Histories Translated: Andrea L. Purvis,(New York: 2009).
Diodorus Siculus , Babylon The Historical (90-30 ,B.C) , Translated: Delphi Classics ,(New york:2014).
E. Herzfeld , Iran the Ancien East, (London:1941).
Gul Pulhan and Stuart Blaylock ,Gre Amer , Batman , on the Upper Tigris : A Rescue Project in the, "the Ilisu Dam Reservoir," in: MacGinnis, J., & Kopanias, K., (Eds.), The Archaeology of the Kurdistan Region of Iraq and Adjacent Regions, (Oxford:2016),
John Macginnis,A City from Dawn of History Arbil in the Cunelfform Sources,(Oxford:2014).
John Williams White, Xenophon's Anabasis, with groups of words etymologically related,( Boston: 1896).
Lioyed, Twin Rivers ,(London:1943).
Lmyres John,Herodotus Father of History,(oxford,1953).
10-Michal Marciak, Sophene,Gordyene, and Adiabene,Three Regna Minora of Northern Mesopotamia Between East and West,( Leiden: 2017).
11- P. Mortensen, on the chronology Early village farming communities in Northern Iraq, Sumer, vol-18, (Bithdad:1962).
12- PolyBius,The Histories,Translated: W.R.Paton ,(New york :2010).
R . Ghrishman , Fouilles de sealk pres de Kashan,( Peris:1938).
Thuckydides,History of the Peloponnes,War, Translated :Rex Warner,(Maryland:1961).