سیستەمێ كارگێریێ هاخەمەنشیان ل مسرێ ل سەردەمێ
داریوشێ ئێكێ (522 486 پ.ز)
سراج احمد علیو1* و هیڤی صبری جمیل2
1 پشكا مێژوو، كۆلیژا زانستێن مرۆڤایەتی، زانكویا دهوك، هەرێما كـوردستانێ، عيراق.
(peshmerga_kurdistani@yahoo.com)
2 پشكا مێژوو، كۆلیژا زانستێن مرۆڤایەتی، زانكویا دهوك، هەرێما كـوردستانێ، عيراق.
وەرگرتن: 05/2025 پەسەندکرن: 08/2025 بەلاڤکرن: 12/2025 https://doi.org/10.26436/hjuoz.2025.13.4.1636
پوختە:
ل ناڤەراستا سەدێ شەشێ پ.ز گوهورینن مەزن ل دەڤەرا رۆژهەلاتا ناڤین پەیدا بۆ ب وەرگرتنا دەستهەلاتێ ژ لایێ پارسێن هاخەمەنشی، ئەوێن شیان دەولەتا میدی ل سالا 550 پ.ز ژ ناڤببەن و دەولەتەكا نویی دامەزرینن. شاهێن دەستپێكی یێن ئەوان وەكو كورشێ دووێ و كورێ ئەوی كەمبوچیا ل دویڤ سیاسەتا بەرفرەهخوازیا سنوورێن دەولەتێ پێنگاڤ هاڤێتن و ل ماوەیەكی كێم دا ئەڤ دەولەتا نویی شیا سنوورێن وەلاتی بەرفرەھ بكەتن و دەولەتا لیدی و بابل و پاشی مسر بوونە بەشەك ل ئەڤی دەولەتی. هاخەمنشی شیان بۆ ماوەیی سەد و سیھ و دوو سالان و ب دوو قوناغاندا فەرمانرەوایێ ل مسرێ بكەن قوناغا ئێكێ (525 402 پ.ز) كەمبوچیا بنەمالا بیست و حەفتێ ل ئەڤی وەلاتی دامەزراند و قوناغا دووێ ( 342 332 پ.ز) ئەردەشیرێ سێیێ بنەمالا سیھ و ئێكێ دامەزراند. ئەڤ وەلاتە ل دویڤ رێزبەندیا هیرۆدوت، وەك ساتراپێ شەشێ هاتبوو دانان و مسر گرنگیەكا تایبەت هەبوو بۆ دەولەتێ ل بەر جهێ جوگرافیا ئەڤی وەلاتی یێ گرنگ و هەبوونا رویبارێ نیل كو ببوو جهێ پتر پویتە پێدانا دەولەتا هاخەمەنشی ب مسرێ ل بەر پێشكەفتنا ئەڤی وەلاتی د بوارێ كشتوكالیدا و هەبوونا جوراجوریا بەرهەمێن كشتوكالی و هەروەسا شاهێن هاخەمەنشی و بتایبەتی داریوشێ ئێكێ دڤیا كونترولا ئەوی ل سەر مسرێ هەبیتن ژ بۆ كارێ بازرگانیێ دناڤبەرا رۆژهەلات و رۆژئاڤایێ دا. ل بەر هندێ شاهێن هاخەمنشیان ئێك لدویڤ ئێك دڤیاینە دەستێ خۆە دانە سەر ئەڤی وەلاتی. ئەڤ بابەتە هاتیە نڤیساندن ب رێكا ڤەدیتنا شینوار و لێكۆلینێن مێژوویی یێن نویی ل دور گوهورینا پێكهاتێن كارگێری و ئابوری و كۆمەلایەتی ل مسرێ سەردەمێ دەستهەلاتداریا پارسیان و كارتێكرنا هەردوو شارستانیەتان ل هەڤدوو.
پەیڤێن سەرەكی: سیستەمی كارگێری، دەولەتا هاخەمەنشی، مسر، كەمبوچیا، داریوش.
1. پێشەكی
ل دەستپێكا نیڤا ئێكێ ژ هزارا ئێكێ بەری زایینی، هۆزێن پارسی ل هەرێما فارس/ ئەنشان ئاكنجی بوون، ئەوان ل فارس شاهنشینەكا بچووك دامەزراند، لێ پشتی بورینا دەمی ئەو شیان هێدی هێدی سنوورێن دەولەتا خۆە بەرفرەھ بكەن ب تایبەتی دەڤەرێن ئیلام و میدیا بێخنە لبن كونترولا خۆە. ل سەردەمێ دەستهەلاتداریا كورشێ دووێ (559 530 پ.ز) پشتی چەندین رویبروی بوونێن سەربازی دگەل میدیان دناڤبەرا سالێن 553 550 پ.ز كو ل وی سەردەمی هێزا ئێكێ بوون ژ لایێ هاخەمەنشیانڤە هاتنە ژناڤبرن و كورشێ دووێ دەولەتا خۆە ل سەر بنیاتێ دەولەتا میدیان دامەزراند.
پشتی كونترولكرنا مسرێ ژ لایێ كەمبوچیایی ل سالا 525
پ.ز دەولەتا هاخەمەنشی دبیتە ئێك ژ مەزنترین دەولەتێن وی سەردەمی، بەلێ دئەنجامێ زەنجیرەیەكا رویدانێن گوماناوی دا، یێن پێش و پشتی مرنا كەمبوچیا ل سالا 522 پ.ز ئەڤی دەولەتی دگەل كۆمەكا ئاریشەیێن ناڤخوویی رویبروی دبیتن، بەلێ ل دوماهییێ داریوشێ ئێكێ (522 486 پ.ز) شیا جارەكا دی ئارامیێ بۆ وەلاتی بزڤرینیتن. داریوشی شیا ل ماوەیێ دەستهەلاتداریا خۆە دا سیاسەتەكا ئارام ل مسرێ پەیرەو بكەت و گرنگی ب هەمی لایەنێن رێڤەبرنێ ل ئەڤی وەلاتی بدەت وەك : لایەنێ كارگێری، سەربازی، یاسایی، ئاڤەدانی و ئابووری.
هاخەمەنشی ب رێكا كولانا كارێزان بوونە ئەگەرێ باشتركرنا كارێ كشتوكالیێ و زێدەكرنا بەرهەمی، هەروەسا تەمامكرنا كارێ كولانا كەنالی سوئیس بۆ ئاسانكاریكرنا كارێ بازرگانیێ، نڤیسینا یاسایێن ناڤخوویی یێن مسرێ و گرنگیدان ب ئاڤاكرنا پەرستگەهان ل ئەڤی وەلاتی.
1. 1. گرنگیا ڤەكولینێ:
گرنگیا ڤەكولینێ ل ئەڤێ چەندێ دایە، چاوانیا رێڤەبرنا مسرێ ژ لایێ هاخەمەنشیانڤە و ب تایبەتی شاھ داریوشی و ئەو كارێن كارگێری ل سەردەمێ ڤی شاهی ل مسرێ هاتبوونە ئەنجامدان. ل دویڤ ئەو دویڤچوونا كو من ل سەر بابەتی كری ل پەرتوكێن بیانی وەك: ئینگلیزی، فرەنسی، عەرەبی و فارسی سەبارەت هاخەمەنشیان و دەستهەلاتا شاهێن وانا بۆ سەر وەلاتێ مسرێ چەند پەرتوكەك ئاماژ بڤێ چەندێ داینە. من دڤیا پتر ڤەكولینێ تێدا بكەم و پتر پێزانینان كوم بكەم ل سەر مێژوویا ئەوی وەلاتی ل ژێر دەستهەلاتا پارسیان و بدەمە دیار كرن و بینمە بەرچاڤێ خواندەڤانان.
1. 2. ئارمانجا ڤەكولینێ:
ئارمانجا من ل ئەڤێ ڤەكولینێ ئەوە دا پتر روهنكرن، دیاركرن، شلوڤە كرن و پەردە ل سەر لادانا ئەوێ چەندێ كو بوو چی هاخەمەنشیان د ڤیان ئەڤی وەلاتی كونترول بكەن و هەروەسا ئەو ب چ رێك شیان بۆ ماوەیێ سەد و سیھ و دوو سالان دەستهەلاتێ لێبكەن دا كو بگەهمە ئەنجامێن مێژوویی و ئەڤ قوناغا وەلاتێ مسرێ بۆ خواندەڤانان پتر بهێتە ئاشكرا كرن.
1. 3. رێبازا ڤەكولینێ:
ل دەستپێكێ ب رێكا ژێدەران پێزانین دهێنە كومكرن و پشتی هنگی ل دویڤ بابەتی ئەو زانیاری و پێزانینێن كو هاتینە كومكرن دێهێنە پۆلینكرن. من پشت بەستن ب رێبازا ڤەكولینا سیاسی و شارستانی كریە. چونكی یا گرێدایە ب پەیوەندیێن سیاسی و شارستانی د ناڤبەرا دەولەتا هاخەمەنشی و مسرێ د ناڤبەرا سالێن (525 332 پ.ز).
1. 4. پلانا ڤەكولینێ:
بۆ وێ چەندێ د زڤریتەڤە داكو سیاسەتا هاخەمەنشیان ل وەلاتێ مسرێ. ئەڤێ چەندێ دیار بكەم و بینمە بەرچاڤێ خواندەڤانان ب رێكا ڤەكولینن نویێ كو ل سەر ئەڤی بابەتی هاتینە دیتن و نڤیساندن.
1. 5. ئاریشە و ژێدەرێن ڤەكولینێ:
بێگومان هەر ڤەكولینەكا دهێتە ئەنجامدان و هەتا دگەهیتە دوماهیێ، یا ڤالا نینە ژ بەربەست و ئاستەنگان ب تایبەتی ئەگەر ڤەكولین د بیاڤێ مێژوویا كەڤن دا بیت. ژ ئاستەنگێن بەرچاڤ ل هەمبەر ڤەكولەرێ مێژوویا هاخەمەنشیان، پرسا زمانێن كەڤن و گرێدانا مێژوویا ئەڤێ دەولەتێ ل سەر وان زمانایە، وەكو: زمانێ فارسییا كەڤن، زمانێ ئیلامی، ئارامی، بابلی، عیبری و یونانی. ئەڤجا سەرەدەریكرنا ڤەكولەری دگەل ڤان هەمی زمانان كارەكێ ساناهی نینە، ل بلی ئەڤێ چەندێ ئاریشا زمانێن زیندی یێن بیانینە. بارا پتر ژ شوینەوارناس و ڤەكولەرێن كو ل سەر مێژوویا هاخەمەنشیان نڤیساندینە خەلكێ رۆژئاڤایی نە و پرانیا ئەوان فرەنسی، بریتانی، ئەلمانی و ئەمریكی نە، ئەڤجا بێگانە بوونا ڤەكولەری دگەل زمانێن بیانی ب ئێك ژ ئاستەنگێن مەزن بۆ ڤەكولەری دهێتە دانان. هەروەسا كێمبوون و هەژارییا پەرتووكخانەیا كوردی ل سەر ئەڤی بابەتی ب ئێك ژ ئاستەنگێن دیتر دهێتە هژمارتن بۆ ڤەكولەری. پشكەكا مەزن یا زانیاریێن مە ژ مێژوویا كەڤن، سەروكانیا وان ژ ڤەكولێن و ڤەدیتنێن شوینەوارناسیێ و دیڤچونێن مێژوونڤیس و ڤەكولەرانە د ڤی بیاڤیدا. هاخەمەنشیان رویدانێن سەردەمێ خۆە تومار نەكرینە و پرانیا بەلگەنامە و راپورتێن گرێدایی ئەڤی بابەتی بۆ سەدێ پێنجێ بەری زایینی دزڤریتن و پشت بەستن ب ژێدەرێن كلاسیك وەك: مێژوویا هیرۆدوت كو ژ نەھ پەرتووكان یانژی بەشان پێكهاتیە و سێ بەشێن دەستپێكێ بۆ ئاسیا بچووك، مسر و وەلاتێ دوو رویباران هاتینە تەرخانكرن. من مفا ژ گەلەك ژێدەرێن دیتر وەرگرتینە وەك: پەرتوكا مێژوونڤیسێ فرەنسی پی یر بریان، تاریخ هخامنشیان: از كوروش تا اسكندر تاریخ شاهنشاهی ایران، ترجمە: مرتضی ثابت فر و پەرتوكا مێژوونڤیسێن ئیرانی وەك: حسن پیرنیا، ایران باستان و هەر دوو پەرتوكێن عبدالحسین زرین كوب، تاریخ مردم ایران: ایران قبل از اسلام و پەرتوكا روزگاران. پەرتوكێن ب زمانێ عەرەبی پەرتوكا سلیم حسن، مصرالقدیمة و گوڤارێن باوەرپێكری ل سەر ئاستێ جیهانێ، Journal of Ancient Egyptian Interconnections .
ئەڤ ڤەكولینە ل پوختە، دەستپێك و دەرئەنجامان پێك دهێتن ل گەل هەبوونا سێ تەوەران، تەوەرا ئێكێ: دامەزراندنا دەولەتا هاخەمەنشیان و هۆكارێن لەشكەركێشییا وانا بۆ سەر وەلاتێ مسرێ و تەوەرێ دووێ پێگەهێ شاهێ هاخەمەنشیان ل مسرێ و تەوەرێ سێیێ مسر ل سەردەمێ داریوشێ ئێكێ (522 486 پ.ز) .
2. دامەزراندنا دەولەتا هاخەمەنشیان و هۆكارێن لەشكەركێشییا وانا بۆ سەر وەلاتێ مسرێ
2. 1. هاخەمەنشیان:
هاخەمەنشیان ناڤێ خوە ژ بابكالێ خوە بناڤێ (هاخەمینس ئەخمینس) ی وەرگرتیە كو ل دەستپێكا هزارا ئێكێ پ.ز چەند هوزەك بوون و د گەل هۆزێن میدی ل باكورێ روژئاڤا ئیرانێ د ئاكنجیبوون، پاشی بەرەڤ باشورێ رۆژئاڤا ل نێزیكی كەنداڤا فارسی كو پشتی هنگی ب هەرێما فارس هاتیە نیاسین كوچبەر بووینە، پشتی ل دوماهیكا چەرخێ هەشتێ پ.ز ئێكگرتن د ناڤبەرا هۆزێن پارسوا (فارسی) دا پەیدا بوو و شیان ب سەركردایەتیا (هاخەمەنش ئەخمینس) دەولەتەكێ دامەزرینن و هاتیە زانین، كو پایتەخت یان بارەگایێ ئەڤی شاهی ل دەشتا چیایێ بەختیاری، ب دویراتیا 40 كم ژ باژێرێ شوشتەر (پارێزگەها خوزستان ل وەلاتێ ئیران) بوو (پیرنیا، 1391: 1/204).
دەربارەی فارسان (هیرۆدوت)([1]) ئاماژە ب ڤێ چەندێ دكەت كو ئەو ژ هژمارەكا زۆر یا هۆزا پێكدهێن، بەلێ د نڤیسینێن خوەدا تنێ ناڤێ دەھ هۆزان تۆمار كرینە، كو سێ هۆز د سەرەكی بوون و هاریكاریا كوروشی كرن ل راپەرینا ویدا دژی میدیان ئەو ژی: پاسارگادی، مارافی و ماسپی بوون (هرودوت، كتاب اول، بند 125 ؛ احتشام، 1355: 34).
ب رەنگەكێ گشتی پرانیا هۆزێن پارسیان ل وەلاتەكێ بەرفراوان ل باكوور و رۆژهەلاتا پارس بەلاڤە بوون كو ژ لایێ رۆژئاڤایێ ڤه دگەهشتنەچیایێن زاگرۆس و ژ لایێ رۆژهەلاتێ ڤە د گەهشتنە دەشتا (كەڤیر) (شهبازی،1377: 10/ 601 613 ؛Stronanch 1974: 280 282 ؛.( Imanpour, 2002: 62
2 . 2. ئەگەرێن هێرشێن هاخەمەنشیان بۆ مسرێ :
ژ بوو هێرشێن هاخەمەنشیان بۆ سەر مسرێ هندەك ئەگەر هەبووینە كو هندەك ژ وانا ئەگەرێن لاوەكی و هندەك ژی سەرەكینە، ژئەگەرێن لاوەكی، یا ئێكێ: كارتێكرنا جوهیان و نەخشێ وان د رێڤەبرنا سیاسەتا داگیركاری و هێرشێن هاخەمەنشیان دژی خەلكێن دەڤەرا رۆژهەلاتا نزیك، پشتی بابلیان و مسریان پلان ئەو بوو کو جوهیان د ناڤ وەلاتێن خوەدا نەهێلن و جوهیان ژ بلی هاخەمەنشیان كەسێن دی نەدیتن دا كو پشتەڤان و رزگاركەرێ وان بن، لەوما پشتی رزگار بوونا وان ل بابل ل سەر دەستێ كوروشی 538 پ.ز و زڤرینا وان بو باژێرێ ئورشەلیم جوهی د ئامادە بوون خوە بكەنە قوربان بۆ دەستهەلاتدارێن هاخەمەنشی (طعیمە، 1983: 248 ؛ بۆ پتر پێزانینان بزڤرە: الخشاب، 1989: 11). و هەتا سالێن دوماهیێ ژ دەستهەلاتداریا داریوشێ ئیكی ئەوان خوە وەك هەڤوەلاتیەكێ پارس ددانان (سلطان، 2005: 122 ؛ Colburn، 2013: 17).
هەروەسا جوهیان هاریكاریا كەمبوچیا و سوپایێ وی كر ل دەمێ دەربازبوونا وانا ژ رێكێن بیابانی یێن سەخت و دژوار بۆ چوونا وان بۆ مسرێ و بۆ ڤەمراندنا شورەشێن سەربەخوییێ ل مسرێ ل دەمێ كونترۆلكرنێدا جوهیان هاریکاریا کەمبوچیا کر (صالح، 1982: 1/311). ژ ئەگەرێن لاوەكی بۆ داگیركرنا مسرێ: هیرۆدوت د نڤیسینێن خوە دا ئاماژە ب هندێ دایە كو كەمبوچیا داخواز ژ ئەماسیس (570 526 پ.ز) فرعوونێ مسرێ د كەت كو باشترین نۆژدارێ چاڤان بو رەوانە بكەت دا كو نەخوشیا چاڤێن وی دەرمان بكەت و ئەڤ بریارە ل دژی خواستا نوژدارێ مسرێ بوو لەورا ئەوی نۆژداری دا كو تولا خوە ژ فرعوونێ مسرێ ڤەكەت كەمبوچیا پالدا داکو كچا ئەماسیسی بو خوە بینیتن،بەلێ ئەماسیس ل جهێ كچا خوە كچەكا دی بناڤێ (نیتیتس) كچا ئاپریس شاهێ بەرێ یێ مسرێ فرێدكەت (Olmested, 1948: 298 ؛ Bichler, 2020: 42)). و پشتی ئاشكەرا بوونا ئەڤێ رویدانێ كەمبوچیا بریار دا هێرش بكەتە سەر مسرێ. ئەڤ هەر دوو رویدانە د بنه بەهانەیەكا باش كو كەمبوچیا هێرشا خوە بۆ سەر وەلاتێ مسرێ پێكبهینیت، چونكی رەفتارا ئەماسیسی بەرامبەر كەمبوچیا شاهێ هاخەمەنشیان سڤكایەتی كرن بوو (زرین كوب، 1390: 133).
ژ ئەگەرێن سەرەكی بۆ داگیركرنا مسرێ یا ئێكێ د زڤریتن بۆ جهێ جوگرافیا مسرێ و هەبوونا ئاخەكا باش ژ بوو كشتوكالیێ و بەرهەمێن جوراجور و هەبوونا رویبارێ نیل (محمودی، 1401: 23 33). بەروڤاژی ئەرد و ئاخا ئیرانێ هشك و نیمچە هشك و بارا پتریا ئەردێ وێ بیابان بوو و هەموو دەما دەستهەلاتداریا هاخەمەنشیان هزر د كونترولكرنا دەڤەرێن دەور و بەرێن خوە د كر بۆ بدەستڤەئینانا دەستكەفتیان وەك هێرشا وان بۆ سەر لیدیان ژبەر زەنگینیا لیدیا وهێرشێن هاخەمەنشیان بو بابل و مسرێ بو بدەستڤەئینانا بەرهەمێن كشتوكالی و كانزایان، هەروەسا هاخەمەنشیان هەولدان بەری یونانیان دەستێ خوە دانێنە سەر مسرێ وكونترول بكەن دا كو سامانێن ئەوی وەلاتی نەكەڤیتە دەستێ یونانیان، هاخەمەنشیان وەسا هزر د كرن كو ب كونترولكرنا مسرێ دێ شێن دەستێ خوە دانێنە سەر وەلاتێن وەك لیبیا و حەبەشە ل كیشوەری ئەفریقیا، بەلێ ژ بەر هندەك ئەگەران چ جاران نەشیان بگەهنە ئەڤێ ئارمانجێ (هوار، 1363: 45 ؛ پیگولوسکایا، ١٣٤٩: ٢٢).
مسر ژێدەرەكێ ئابوری و تاكە هێزا سیاسی و سەربازی بوو ل كیشوەری ئەفریقیا ( Bury, 1946: 181؛ شعبانی، 1380: 36). بارودۆخێن دەڤەرێ ژ هەموو لایەنانڤە بو كونترولكرنا وێ یا بەرهەڤ بۆ چونکی وەلاتێ شامێ خوە رادەستی هاخەمەنشیان كر بوو و فینیقیان([2]) كەشتیێن مەزن ئێخست بوونە ژێر فەرمانا کەمبوچیایی و ناڤبری ئاگەهداریا هەڤپەیمانن مسرێ کر بوو كو نابیت ب هیچ رەنگەكێ هاریكاریا مسرێ بكەن ئەگەر نە دێ توشی هێرشێ بن و ب ئەڤی رەنگی مسرێ هەموو هاریكاریێن لەشكەری و ئابوری ژ هەڤپەیمانن خوە ژ دەست دا (Jansen, 1950: 2/60). پشتی دەرباز بوونا پێنج سالان ژ دەستهەلاتداریێ و بدوماهیك هاتنا بەرهەڤكاریێن لەشكەری و دیپلۆماسی، كەمبوچیا ل سالا 525 پ.ز، د دەمەكێدا كو مسر ل جیهانا ئەوی سەردەمی هاتبوو دابرین لەشكەركێشیا هاخەمەنشیان بۆ سەر مسرێ دەستپێكر. پێش هێرشا كەمبوچیا ئەماسیس فیرعەونێ([3]) مسرێ ل دووماهیكا سالا 526 پ.ز و دەستپێكا سالا 525 پ.ز، دمریت و كورێ وی بسماتیكێ سێیێ (526 - 525 پ.ز)، ل جهێ وی دگریتن. وەكو د قوناغێن پشتی هینگی دا دیار دبیت مرنا ئەماسیس ل دەمێ بەرهەڤیا لەشكەركێشیا كەمبوچیا بۆ سەر مسرێ كارتێكرنەكا زۆر خراب ل سەر رەوشا ئەوی وەلاتی كر (دیاكونوف، 1346: 117).
ژێدەر ئاماژە ب ئەڤێ چەندێ ددەن كو د سالێن دوماهیا دەستهەلاتداریا ئەماسیسی پێگەهێ سیاسی و نێڤدەولەتیا مسرێ زۆر لاواز ببوو و د سالێن دوماهیێ ژ دەستهەلاتداریا وی مسرێ باراپتریا هەڤپەیمانن خوە ژ دەستدابوون و پەیوەندی ب رێزێن هاخەمەنشیان كر بوون و خەلكێ مسرێ ژ سیاسەتا وی بو برێڤەبرنا وەلاتی نەرازی ببوون وەك یا پێدڤی هاریكاریا ئەماسیسی بەرامبەر هێرشا هاخەمەنشیان بو مسرێ نەکرن و كەمبوچیا بو گرتنا مسرێ توشی گەلەك ئاستەنگان نەبوو ( محمودی، 1401: 27).
هێرشا كەمبوچیا بو مسرێ و شەرێ پلوزیوم([4]) 525 پ.ز، ل دەمێ هێرشێ دا پولیكراتس دەستهەلاتدارێ گزیرتا سامۆس كو ئەماسیس ژ بۆ بەرگری كرن ل مسرێ پالپشتیەكا زۆر ل سەر وی دانا بوو، خوە ڤەكێشا و پەیوەندی ب كەمبوچیایێ كر. هیرودوت ئەگەرێ تێكدانا پەیوەندیێن مسرێ د گەل جیرانان ددەتە پاڵ ئەماسیس و دبێژیت: ((خوە ژ پەیمانا هەڤالینیێ كو د ناڤبەرا واندا هەبوو ڤەكێشا)) (هرودوت، كتاب سوم، بند 43 ؛ داندامایف، 1389: 99). هەروەسا د ئەڤێ دەمیدا فیرعەونێ مسرێ توشی ئاریشەکا مەزن بوو ئەو ژی ئێک ژ فەرماندێن لەشکەری بناڤێ فانیس (Phunes)([5])کو خەلكێ دڤەرا هالیكارناسۆس (Halikarnassos) بوو و بەرپرسێ كرێ گرتیێن یونانیان بوو پەیوەندی ب رێزێن هاخەمەنشیان کر و زانیاریێن زۆر گرنگ دەربارەی لەشكەرێ مسرێ دانە كەمبوچیای (زرین كوب، 1387: 77). ژێدەر ئاماژە ب ئەڤێ چەندێ ددەن كو ل دەمێ هێرشا كەمبوچیای بۆ سەر مسرێ هەموو نەتەوەیێن ژێر دەستهەلاتداریا هاخەمەنشیان د ئەڤێ هەوا لەشكەریدا بەشدار بوون (Posener, 1936: 166 167 ؛ عبدالطیف محمد محمد، 2021: 16).
بەری هێرشێ دستهەلاتدارێن هاخەمەنشی دانو ستاندن دگەل عەرەبن بیابانا سینا دا کربوون دا كو هاریكاریا سوپایێ كەمبوچیایێ بكەن بۆ دەربازبوونا وان و گەهشتن بوو مسرێ، هەروەسا بەری دەستپێكرنا هێرشێ و ل سالا 526 پ.ز فیرعەونێ مسرێ ئەمازیس دمریتن و كورێ وی بسماتیك سێیێ (526 - 525 پ.ز) دەستهەلاتێ وەردگریتن (گرشویچ، 1384: 28).
لەشكەرێ كامبوچیای شیان بگەهنە باژێرێ پلوزیوم و شەرەکێ گران و دژوار دناڤبەرا هەر دوو لایەناندا رویدا و فەرماندێ لەشكەرێ مسرێ ب ناڤێ ئۆدجاهورسن (كاهنێ مەزن یێ پەرستگەها سائیس) خوە رادەستێ هاخەمەنشیان كر و فیرعەونێ مسرێ بسماتیكێ سێیێ رەڤی و بەرەڤ باژێرێ منفیس چوو (احمد والهاشمي، 1990: 103). بەڵێ بەرگریكرنا مسریان گەلەك نەڤەكێشا و ل دەستپێكا هاڤینا 525 پ.ز مسر ب تەمامی كەفتە ژێر دەستێ هاخەمەنشیان و بسماتیكێ سێیێ هاتە دەستەسەر كرن و ل دەسپێكێ و ل دویڤ سیاسەتا بابێ خوە كوروشی كو راكێشانا پادشاهێن تێكچوویی بوو، ل دەستپێكێ سەرەدەریەكا باش د گەل بسماتیكی كر.بەلێ پشتی كو ناڤبری خەلكێ مسرێ ل دژی كەمبوچیایی هاندای ل دەسپێكێ وەك ئێخسیر بو پایتەختێ هاخەمەنشیان پرسپولیس([6])هاتە رەوانە كرن و پاشی هاتە كوشتن (Waters, 2014: 55).
كەمبوچیایێ دووێ خوە وەك پاشایێ مسرێ راگەهاند و رێورەسمێن مسریان پەیرەو كر و جل و بەلگێن وان كرە بەر خوە دا كو بشێت خوە ل دەڤ خەلكێ مسرێ وەك رزگاركەر نیشان بدەت نە وەك داگیركەر و بو وان دیاربکەتن كو دێ دەستهەلاتەكا نیشتمانی ل مسرێ ئاڤا كەتن (Bresciani, 2008: 2/507 ؛ عثمان، 1967: 1/184 ؛ رمضان عبدە، 2002، 1/84).
كەمبوچیا وەك ئێكەمین دەسهەلاتدارێ پارسیان هەتا سالا 522 پ.ز ل مسری دمینیت و ژلایێ مێژوو نڤیسێ مسرێ (مەنیسو)([7]) گرتنا مسرێ و دەستپێكا دەستهەلاتداریا هاخەمەنشییان ب بنەمالا بیست و حەفتێ دهێتە ب ناڤ كرن كو هەتا سالا 402 پ.ز یا بەردەوام بوو (لویفن، 1388: 6/453). كەمبوچیا د ماوەیی دەستهەلاتدارییا خوە ل مسرێدا دڤیا خوە وەك فرعوونێ مسرێ بدەتە دیار كرن، سیاسەتا فرعوونێن مسرێ پەیرەو كر و كەمبوچیا پشتی كونترولكرنا دەڤەرا دەلتا توند وتیژی د گەل خەلكێ مسرێ بكار نەهینا بەروڤاژی ئەوی رێز ل خەلكێ مسرێ و بیروباوەرێن ئەوان گرت (حسن، 2017: 13/76). هەروەسا دەست ب هندەك هەوێن لەشكەری كر بۆ داگیركرنا هندەك وەلاتێن ئەفریقیا مینا: كارتاژ (قرطاجە)، ئەسیوپیا (حەبەشە، بلاد كوش) و لیبیا. بەلێ ل دویڤ گۆتنا هیرۆدوتی ئەو د لەشكەركێشیێن خوەدا سەركەفتی نەبوو و توشی شكەستنێ دبیتن چونكی فینیقی ئامادە نەبوون دگەل هەڤ نەژادێن خوە ل كارتاژا شەری بکەن و ل ئەسیوپیا ژی توشی شكەستنێ دبیتن و ئەو شیا ب تنێ باكورێ ئەسیوپیایێ بێخیتە ژێردەستێ خوە (احمد و الهاشمي، 1990: 103 ؛ هرودوت، كتاب سوم، بند 25 26). بەلێ دەربارەی لەشكەركێشیا وی بۆ سەر لیبیا كەمبوچیا ل بیابانێ تووشی هروبا و بۆرانان بوو و د ئەنجام دا پێنج هزار لەشكەرێ وی ژ ناڤچوو (هرودوت، 1389: 1/363). هەر وەسا ل هێرشا خوەدا بۆ (واحة آمون)([8]) سەركەفتی نەبوو و توشی شكەستنێ دبیت و پشتی ئەڤان شكەستنا و ب تایبەتی شكەستنا وی بۆ سەر حەبەشە دەمێ زڤری مسرێ ئەوی توند و تیژی دژی خەلكێ مسرێ بكارهینا (حسن، 2017: 76).
3. پێگەهێ شاهێ هاخەمەنشیان ل مسرێ
پشتی دامەزراندنا دەولەتا هاخەمەنشی و كونترۆلكرنا مسرێ ژ لایێ هاخەمەنشیان، رۆلێ شاهێن وان د ناڤ وەلاتێ مسرێدا بلند هاتە نرخاندن و هەر وەك سەردەمێن بەری هاتنا هاخەمەنشیان، بەلاڤكرنا هزرا شاهێ خوداوەند د ناڤ خەلكیدا ژ بوو چەسپاندنا دەستهەلاتا شاهی یا ناڤەندی بوو و هەموو كارێن كارگێری، دارایی، لەشكەری و ئایینی ب كۆشكا شاهیڤە دهاتنە گرێدان، چونكی ل دویڤ دابونەریتێن فەرمی شاھ خوداوەندە و بجهئینانا بریارێن ئەوی ئەركێ خەلكیە. شاهێن وان مینا كامبوچیا ژلایێ كاهنێن پەرستگەهێ(زەلامێن ئایینی یێن پەرستگەهێ) ناسناڤێن فیرعەونێن مسرێ وەک: ناسناڤێ سا رەع (کورێ خوداوەند رەع) و مسوت رەع ب رامانا ئەو کەسێ کو ل خوداوەند رەع یا بوویى و هەر وەسا ناسناڤێ هەردوو خوداوەندێن مسرا باکور و مسرا باشور (نەخبەت و وەدجەت([9]) وەرگرت و پشتی زێدەبوونا دەستهەلاتا وان د مسرێدا، شاهێن هاخەمەنشی وەك شاهێن بنەمالا بیست و حەفتێ ل وی وەلاتی هاتنە دەستنیشانكرن و ژ لایێ كاهێنان ڤە وەسا هاتە دیاركرن كو دایكا كامبوچیا خه لکێ مسرێیە و دگەهیتە بنەمالا فیرعەونێن بەری ئامازیسی (زرین كوب، 1387: 78). شاھێ هاخەمەنشی، د ناڤ وەلاتێ مسرێدا دەستهەلاتدارێ ئێكێ بوو و ب ناسناڤێ خەشاترا (شەرڤان) دهاتە نیاسین. دەستهەلاتا شاهی یێ بێسنوور بوو و بریارا دوماهیێ د دەستێ ئەوی دا بوو و كەس نە دشیا دژی بریارا شاهی راوەستیت، ژبەرکو شاھ نوێنەرێ خودێیە و ژ لایێ خوداوەندیڤە هاتیە دانان و هەر وەك داریوشی ل تێكستا بیستۆن د دەتە دیاركرن كو ژ لایێ خوداوەند ئەهورامەزدا (ئورمەزد) ی([10]) وەک شاه هاتیە دەستنیشانکرن (پیرنیا، 1386: 1/89).
شاهێ هاخەمەنشی دەستهەلاتدارێ ئێکێ بوو و ژلایێ ئەهورامەزدای وەک رێبەرێ هەموو مروڤایەتی هاتیە هەلبژارتن داكو فەرمانرەوایێ ل سەر نەتەوەیێن دی بكەت. ژبەر ئەڤێ چەندێ پێدڤی بوو هەر كەسەک رێزێ ل شاهێ وەلاتی بگریت، فەرمانێن وی جێبەجێ بكەتن و باجا خوە ل دەمێ دەستنیشانكری بدەت (كورت، 1388: 79 80).
ئەڤ بیروباوەرە زێدەتر ل دەمێ كونترولكرنا مسرێ ژ لایێ شاهێن هاخەمەنشی ڤە هاتنە دیاركرن، ژ بەركو ل مسرێ هێزا شاهی یا بێسنوور بوو. پەرەستنا فیرعەونێ كو نەریتەکا مێژوویی بوو و ل سەر ئەڤێ باوەری و رامانێدا هاتبوو پیروزكرن و بو بهێزکرنا شاهی رولەكێ گرنگ هەبوو (كاژدان، 1353: 1/7).
ل سەر بنەمایێ ئەڤان هزروبیران بوو كو كامبوچیا پشتی كونترولكرنا مسرێ داخواز ژ (ئۆدجاهورسن) ی كر دا ناسناڤێن فیرعەونێن بەرێ یێن وەلاتێ مسرێ ل سەر وی دانێتن (گرشویچ، 1384: 379). پێگەهێ شاهی ل جەم شاهێن هاخەمەنشیان یا جیاواز بوو، ئەو گوهورین و جیاوازی دزڤریتن بو سەر شێوازێ ژیانا شاهی و رێڤەبرنا وەلاتی، چونكی ل سەردەمێن دەستهەلاتداریا شاهێن دەستپێكی، ماقیلێن بنەمالێ هاتن و چوونا كوشكا شاهی دكر و بو برێڤەبرنا وەلاتی راوێژکارێن شاهی بوون، بەلێ ل سەردەمێ داریوشی، ئەو گوهورینێن مەزن ئێخستنە دناڤ كوشكا شاهی و رێک نەددا كەس نێزیكی ئەوی ببیتن و ئەوی خوە ب پاسەوانێن تایبەت دۆرپێچ كربوو (مورتكات، 1967: 373 ؛ عبدە علی، 2001: 2/290).
هەر كارەك بناڤێ شاهی داهێتە ئەنجامدان و یاسایێن گشتی یێن شاهی ب رێكا داخویانیێن زاردەڤی و ب رێكا دام و دەزگەهێن دەولەتێڤە دا دەركەڤن. شاهی وەزیر، رێڤەبەر و فەرمانبەر هەبوون و ئەو ببوونە گوھ و چاڤێن شاهی و شاه ب دەنگ و باس و رویدانێن سەرانسەرێ وەلاتی ئاگەهدار دکر داکو شاه بو چارەسەركرنا ئاریشان بریارێن دروست دەرکەتن. وەزیر ژ لایێ شاهیڤە دهاتە هەلبژارتن و ل جەم وی رادوەستیا، ئەوی هندەك پوستێن دی بو ئەڤی كاری دانان وەك: بەرپرسێ كۆشكا شاهی، سەروكێ دارایی، فەرمانبەرێن رێڤەبرنا ئاهەنگان، بەرپرسێ گەنجینێ و هەلگرتنا كوبالێ شاهاتیێ (عبدالكریم محمد، 1996: 196). دگەل ئەڤێ چەندێ كو رێورەسم و نەریتێن ئایینی پەیوەندی ب شاە و شاهاتیێڤە هەبوو، بەلێ هندەك جەژن و ئاهەنگ تایبەت بۆ ب شاهی وەك ئاهەنگا تانج ل سەر دانانا وی([11]) هەر وەسا دوو جۆرێن ئاهەنگان كو گرێدایی ب دەستبكاربوونا شاهێ نویڤە هەبوون، ئێك گرێدایی بوو ب دانانا شاهێ نوی و یا دی تایبەت بوو ب تانج ل سەر دانانا وی. بۆ پشتراستكرنا دەستهەلاتداریێ، بریارادان ل سەر ب خوداوەندبوونێ و رێگرتن ژ سەرهلدانان، میرێن بنەمالا شاهی، دەمێ شاه ب شێوێ یاسایی دبوو دەستهەلاتدار، ئەوی جێگرەک بو خۆ دەستنیشان دکر و هندەك جاران دا ئەوی د رێڤەبرنا وەلاتی بەشداركەت. ل مسرێدا شاه خوداوەند بوو و وەک فیرعەون ل سەر عەردی دیاربوویە داكو فەرمانرەواییا خەلكی بكەتن. هەروەسا شاه ژێدەرێ دادپەروەری و یاسا دانانێ بوو (باقر، 2022: 2/243).
4. مسر ل سەردەمێ داریوشێ ئێكێ (522 486 پ.ز)
داریوشێ ئێكێ یێ ناڤدار ب داریوشێ مەزن، پشتی دامەزرێنەرێ ڤێ دەولەتێ كورشێ مەزن ب ئێك ژ بناڤ و دەنگترین شاهێ ئیرانا كەڤن دهێتە هژمارتن. ئەو كوڕێ هیستاسپ (ویشتاسب) دەستهەلاتدار پارس و ل دویڤ رێزبەندیا شاهێن هاخەمەنشیان ئەوا د تێكستێن بیستۆندا هاتیە ئەو وەك شاهێ نەهێ یا دەولەتا هاخەمەنشی دهێتە دەستنیشانكرن ب ئەڤی رەنگی (هاخەمەنش، چیش پیش، كورشێ ئێكی، كامبوچیا ئێكێ، كورشێ دووێ، كامبوچیا دووێ) ژ تایێ سەرەكیێ ڤێ بنەمالێ و داریوش كوژ تایێ لاوەكی (ئەریاراما و ئەرشام) بوو (الأحمد و الهاشمي، 1990: 104 ؛ كازرونی، 1389: 197 ؛ شیشه چی و طاهری، 1392: 22 23).
ل دەسپێكا دەستهەلاتداریا داریوشی، ئەو توشی هندەك ئاریشین ناڤخوویی دبیت كو ژ لایێ مێژوونڤیسان ڤە ب سەردەمێ جوداخوازی و پیلانگێڕیێ هاتیە بناڤكرن، بەلێ ئەو شیا پشتی بورینا پێنج سالان خوە ژ ئەڤان پیلانان رزگار بكەت و سەروەریێ بۆ وەلاتی بزڤرینیتن و ژمارەکا چاكسازیان ب تایبەتی د بوارێ كارگێریدا ئەنجامدان (بیات، 1385: 45). ل سەردەمێ وی سنورێ وەلاتی بەرفرەھ بوو و ب ئەڤی رەنگی كارێن رێڤەبرنا دەولەتێ بەرفرهتر بوون. لەورا شاهی پێدڤی ب هندێ هەبوو هندەك كاران بدەتە دەستێ كەسێن نێزیكی خۆ یێن باوەرپێكری. ژبەر هندێ هژمارەكا فەرمانبەران وەك هاریكارێن شاهی هاتنە دەستنیشانكرن و هەموو رێڤەبەرێن مەزن ژ بنەمالا شاهی بوون، ناڤبری دەولەتا خۆ ل سەر بیست و سێ ساتراپان (خشاتراپاوان) دابەشكر، بەلێ ژمارا ساتراپان نە یێ جێگیر بوو و كێم و زێدە دبوون. ژ وان ساتراپان ئەم د كارین ئاماژە ب ساتراپێن: فارس، بابل، ئیلام، ئاشوور، مسر، لیدیا، هەرێما جەزیرە، دەڤەرێن باشورێ ئاسیا بچویك، میدیا، ئەیوونیا، ئەرمینیا، پارتیان (خوراسان)، درانكیانان (سیستان)، كاپادوكیا، باكتریا (ئەفغانستان)، سوغد، خوارەزم، قندەهار، قەفقاسیا، سەكا (ئەسكیتی)، ئاراخوسیا (بلوچستان)، ماساگیتا، مەكا (مەكران)بدەین (باقر و اخرون، 1979: 58). هەروەسا بو برێڤەبرنا كاروبارێن كارگێری، سیاسی و ئابوری، بۆ هەر ساتراپ نێشینەكێ، ساتراپەك و ژبۆ رێگریكرنا ڕاپەرینان ل پاڵ هەر ساتراپەكێ فەرماندەیەكێ سەربازی كو نوێنەرێ پادشاهی بوو داهێتە دانان وهندەك جاران بۆ چەند ساتراپەكێ ئێك كەس وەك ساتراپ (رێڤەبەر) كو باراپترئەو كەس ژبنەمال و كەسێن نێزیكێ شاهێ بوون دا هێنە هەلبژارتن (دیاكونوف، 1346: 103 ؛ هوار، 1363: 84).
وەرگرتنا باجان، جێبەجێكرنا فەرمانێن شاهی، برێڤەبرنا كاروبارێن دادوەری، هنارتنا سوپایی ل دەمێ پێویست بۆ شاهی ژ كارێن دی یێن ساتراپی بوون. جهێ نیشتەجێبوونا ساتراپی د ناڤەندا پایتەختێ بوو و ئەو كوشك بوون كو شاهێن بەری هاخەمەنشیان دناڤدا دژیان و ئەڤ كوشكە دەمێ شاهی سەرەدانا وێ ساتراپێ د كر ژ لایێ ئەویڤە دهاتە بكارئینان. دناڤ ئەڤان كوشكان دا جهەك تایبەت هەبوو بوو پاراستنا فەرمانێن شاهی ئەوێن بۆ ساتراپی هاتینە دەستنیشانکرن. هەموو فەرمانێن كو ژ ناڤەندا دەولەتێ یێن هاتین و یێن چووینە بوارێ جێبەجێكرنێدا، چ فەرمانێن كارگێری بیتن یانژی یێن ئابوریا ئەندامێن دەولەتێ (ژ شاهی هەتا د گەهیتە كرێكاری) (شیشه چی و طاهری، 1392: 99 ؛ خنجی، 1381: 285 286).
پشتی كو داریوش ل مسرێ دەستهەلاتێ وەردگریتن كەسەك بناڤێ (ئاریاند) كو ل مسرێ (ساتراپ) بوو و ژ لایێ كامبوچیا هاتبوو دانان دژی داریوشی راوستیا و فەرمان و بریارێن شاهی جێبەجێنەكر و رابوو ب لێدانا پارەی ب ناڤێ خۆ ل مسرێ و ناڤێ خۆ ل سەر پارەی نەقشاند، داکو ب ئەڤی رەنگی خۆ ل ژێر دەستێ داریوشی رزگار بكەت و مسرێ ژ دەولەتا هاخەمەنشی جودا بكەتن. بەلێ داریوشی هێرش کرە سەر مسرێ و شیا بچیتە ناڤ مسرێدا و(ئاریاندا)ی نە بەس چ بەرگێری نەكر بەلكو چوو پێشوازیا شاهی. داریوش بو ماوەی سالەكێ ل مسرێ ما و ئەوی هندەك چاكسازیكرن داكو خەلكێ مسرێ ژ خۆ رازی بكەتن. وەکی داب و نەریتن فیرعەونێن مسریان، چۆ دیتنا پەرستگەهێن خوداوەندێن مسریان و بەشدار بوو د ئاهەنگێن ئایینی ل پەرستگەهێ و رێزگرتن ل خوداوەندێن وان، هەروەسا بریاردا پەرستگەهەكا مەزن بۆ خوداوەند (ئامون)([12]) ی بهێتە ئاڤا كرن كو ئەڤ كارە وەك داب و نەریتن شاهێن مسریان بوو ( Gershevitch, 2007: 507؛ خنجی، 1381: 259).
داریوشی ب هەمان شێوێ كو رێز ل ساتراپێن دی یێن دەولەتا هاخەمەنشی دگرت وەسا ژی سەرەدەری دگەل ساتراپێ مسرێدا د كر. ل سەردەمێ گرتنا مسرێ ل سەردەستێ كەمبوچیا بنگەهێ سەرەكیێ ساتراپێ ل باژێرێ مەنفس (Menphis) بوو كو بەری هنگی بنگەهێ كارگێری و پایتەختێ مسرا كەڤن بوو و د ڤی باژێریدا كاروبارێن سەرەكیێ ساتراپێ مسرێ ب دانانا دەزگەهێن كارگێری برێڤە چوو (ملكی، 1397: 4 بە بعد). هەروەسا ژ لایێ رێڤەبرنێڤە مسر ل سەر چەندین یەكەیێن كارگێری یێن بچویكتر هاتبوو دابەشكرن و بۆ هەر دەڤەرەكێ رێڤەبەرەک هاتبوو دانان كو دگوتنێ فڕاتەراك (Fratarak) (گرشویچ، 1384: 389).
كونترولكرنا مسرێ ژلایێ هاخەمەنشیان ڤە بوو ئەگەرێ پەیدابوونا یەكەیێن كارگێری د ئەڤی وەلاتیدا و دانانا ساتراپان ژ لایێ شاهی ڤە راستەوخو دهاتە ئەنجامدان و ئەو كەسەکێ نێزیکی شاهی ب ئەڤی كاری رادبوو، وەك: ئاریاند، فرندات ئێكێ و دووێ، هەخامەنش، ئارشام، ساباكس و مازاكس كو ژ بنەمالێن ماقیلێن هاخەمەنشی بوون و ئەڤ گوهرانكاریێن وان نەبوونە ئەگەر داكو خەلكێ مسرێ بەشداری د رێڤەبرنا وەلاتیدا نەكەن (بریان، 1391: 10/432). د ئەڤی بواریدا و كارێن كو ل سەردەمێ داریوشی هاتبوونە ئەنجامدان د ئەڤی وەلاتی نڤیسینا (ئۆدجاهورسن) كو ئاماژە ب كارێن داریوشی دكەتن و ئەو وەك نوینەرێ خوە ل مسرێ دانا، ناڤبری ل دەستپێكا، دەستبكاربوونا شاهی ل دەڤەرا شوش([13]) دژیا و پاشی ل سالا 519 پ.ز بو باژێرێ سائیس هاتە هنارتن بۆ نیژەنكرنا قوتابخانا پزیشكی ل پەرستگەها خوداوەند (نیت)([14]) هەروەسا دنڤیسینا خۆ دا ئاماژە ب ئەڤێ چەندێ دكەتن كو ئەو شیایە خزمەتا كامبوچیا و داریوشی بكەتن و ئەوی وەك فیرعەون ددەتە دیار كرن ب هەمان ناسناڤێن فیرعەونان و ئەو پەسنا خۆ دكەتن كو ئەو شیایە كارێن باش بو شاهی و خەلكێن مسرێ ئەنجامبدەت (بویس، 1375: 2/175 ؛ حسن، 2019: 88 ؛ Wasmuth & Creasman, 2020: 101) ل تێكستا هیروگلیفی ئۆدجاهورسن دبێژیت ((رێزدار داریوش، شاهێ مسرا باکۆر و مسرا باشۆر، خۆدانێ ژیێ بەردەوام و هەردەم ساخ، ئەو فەرمان ل من کر کو زڤرێمەڤە مسرێ وى دەمى کو ئەز ل ئیلام بووم. ئەو شاهێ هەموو دەولەتێن بیانى و دەستهەلاتدارێ مەزنێ مسر بوو، ئەز ب رێکا دەولەتێن بیانى و سەردەستێ کەسانێن بیانى گەهشتمە مسرێ، هەر وەک سەروەرێ دوو وەلاتان فەرمان دا بو. ئەز ل دویڤ فەرمانا رێزدار شاهى چووم، رێزدارى فەرمان ل من کر بۆ دا کارێن نیژەنکێرنا (مالا ژیانێ) ل سائیس ى بگەهینمە دۆماهیێ و من ژى هەموو پێداویستیێن وانا دابینکر، رێزدارى ئەڤى کارى کر ل بەر کو بۆهایێ وێ د زانى بۆ ساخکرنا هەر تشتەکى کو نساخە، بلندکرنا ناڤێن خوداوەندان، پەرستگەهێن وانا، دیاریان و بەرپاکرنا جەژنێن تایبەت ب خوداوەندان ل پەرستگەها سائیس)) (Lichtheim, 1960: 3/36-40 ؛ Posener, 1936: 1-26) سیاسەتا كوروش و داریوشی دناڤ وەلاتێن كو هاتینە كونترولكرن و ب تایبەتی ل بابل و مسرێ، زوومشاهێن هاخەمەنشی هەولددا کو رازیبوون و پشتەڤانیا خەلكێ وان دەڤەرا بدەستخوڤە بینن و د وان وەلاتان دا كو هاتینە كونترولكرن شێوازەكێ یاسایی بدەنێ ژ بەر ئەڤێ چەندێ هەموو رێورەسمێن دانانا تانجی برێڤە دبرن و ناسناڤێن ناڤخویی رادكرن و رێ ل خوداوەندێن وان دگرتن (باقر، 2022: 242 243). ژ كارێن دی یێن داریوشی ل مسرێ ئەوی فەرمان داكو هەموو یاسایێن كەڤنێن مسرێ([15]) هەتا سەردەمێ دوماهیا (ئەحموسێ دوو) ێ بهێنە كومكرن و دووبارە ل سەر هەردوو شێوازێن هیروگلیفى و بزمارى بهێته نڤیساندن (Wilson, 1969: 6). و ئەو یاسایێن كو كامبوچیایی دەركربوون ل دژی پەرستگەهان كو پێدڤی بوو داهاتێ وان رادەستی دەولەتێ بكەن هەموو لادان و بریارا نیژەنكرنا وان پەرستگەهاندا كوهاتبوونە خرابكرن. پشی بورینا دەھ سالان ژ لێدانا كەنالێ سوئیس، ل سالا 498 پ.ز ئەو ب خۆ بەشدار بوو ل ڤەكرنا كەنالێ و دانانا چار بەرێن مەزن ب بلنداهیا سێ مەتران ژ جورێ گرانیت كو نوكە بتنێ شینوارێن سێ بەران ماینە (العلان، 2020: 107 ؛ آذری، 1351: 141 ؛ هینتس، 1388: 161). داریوشی ل گەشتا خۆ بۆ مسرێ دەست ب دارشتنا یاسایێن كو بەری هنگی هاتبوونە كۆمكرن کر، ژبەرڤێ چەندێ هندەك ژ مێژوونڤیسان ئەوی ب رێزبەندا شەشێ بۆ دانانا یاسایان ل مسرێ د هەژمێرن (بروسیوس، 2000: 47 ؛ vogelsan, 1989:141). ). ئێك ژ كارێن هەرە گرنگێن داریوشی د سالا 496 پ.ز ل مسرێ فەرمانا چێكرنا كەنالێن ئاڤێ یە ل دەمێ گەشتا وی بۆ دەڤەرا (واحة الخرقة) بوو. هەژیێ ئاماژە پێكرنێیە كو ئەڤ كەنالێن ئاڤێ ژلایی كرێكارێن دەولەتا هاخەمەنشی ڤە هاتبوونە كۆلان (هینتس، 1388: 191 ؛ دریوتون، 1332: 440).
هەروەسا ئێك ژ شینوارێن داریوشی ل وی وەلاتی كو بەلگەیەكە ژ چوون و مانا وی ل مسرێ، ئەو ژی چێكرنا پەرستگەها (هیبیس) د سالا 496 پ.ز ل (واحة الخرقة) یە كو ژ خیز و بەرێن دەڤەرا نوبە هاتبوو ئاڤا کرن و بۆ خوداوەند ئامونی كرە دیاری. ئەڤ ئاڤاهیە داریوشی وەک مسریان پیشان ددەت كو رێورەسمێن ئاینیێن كەڤنا مسریان جێبەجێ دكەتن و ب دەستێ خوە خوارنێ ددا خوداوەندان (داندامایف، 1381: 131). بەلێ پشتی كونترولكرنا مسرێ ژ لایێ هاخەمەنشیان ڤە و مانا وان ل ڤی وەلاتی، شاهێن وان هند گوهورینێن مەزن د سیستەمێ كارگێریا مسرێدا نەكرن و گەلەك خەلكێ وی وەلاتی د پلە و پۆستێن جوراجور د ڤی وەلاتیدا كار دكرن (همان مصدر، 190).
5. سیستەمێ لەشكەریێن هاخەمەنشیان ل مسرێ
1.5. رێكخستنا سەربازی:
ژ تایبەتمەندیێن دەولەتا هاخەمەنشی رازیبوونا شاهێ دەولەتێ بویە بۆ بەشداری كرنا كەسانێن نە پارسی و خەلكێن رەسەنێن ساتراپ نشینان بۆ رێڤەبرنا كارێن كارگێری و لەشكەری یێن وێ ساتراپی بەس ب مەرجەك كو ئەو ل دژی دەولەتێ نەرابێن.هاخەمەنشى بۆ كارێ لەشكەری و وەرگرتنا سەربازان ل دویڤ ئەڤی مەرجی دا سەربازێن رەسەن وەرگێرێن ل دەڤەرێن جودا جودا یێن وەلاتی و كارێن وانا ل سنورێن ساتراپی ب خۆ نەدبوری ئەو سەرباز ل ژێر فەرمانا فەرماندەیەكا پارسی بوون و شاھێ دەولەتێ وەك فەرماندەیا هێزا لەشكەری بوو. شاهی نەدشیا ل هەمی شەراندا بەشدار بیت و شەرێن ناڤخویی و نەد مەزن ژ لایێ ساتراپی داهێتە رێڤە برن و ل هندەك شەرێن مەزنتر فەرماندەیا شەری ماقیل و پایە بلندێن پارسی بوون و باراپتر كەسانێن نزیك و ژ بنەمالا شاهی بوون (هد، ١٣٩١: ١٧). وەرگرتنا سەربازان ل مسرێ بۆ خزمەتا لەشكەری داهێتە كرن، ئەو سەرباز كەسانێن سادە و گوند نشین نەبوون بەلكو ئەو (ماخیمویی) یان شەركەرێن خودان شیان بوون. ئەو سەربازێن شەركەر ل چینا شەركەرێن رەسەنێن (هرموتیبیس) و (كالاسیریس) بوون. ژمارا شەركەرێن هرموتیبیس سەد و شێست هزار كەس و ژمارا كالاسیریس دووسەد و پێنجی هزار كەس بوون بەری كونترولكرنا هاخەمەنشیان بۆ مسرێ. ل دەمێ مسری شیان بۆ ماوەیەكی سەربەخوییا خۆە وەربگرن ل سالا 351 پ.ز ژمارا ماخیمویی یا وان شێست هزار كەس بوون و كەس ژ وانا چ كارێن دی وەك بازرگانی نەدكرن و كار و پیشەیا وان راهێنانێن سەربازی بوو. هندەك ل سەركردێن لەشكەری یێن وانا كارێ كشتوكالیێ د كرن. ب هەر ئێك ژ ئەوان فەرماندەیان دوازدەھ ئارورایی كو بەرامبەرە ب نەھ ئاكر و هەر ئاكر دابیتە چارهزار و چل و حەفت مترێن چارگوشە ددانێ (Herodotus, 1859: 3/90 ؛ هد، مصدر پیشین: ص ٣٤).
2.5. رێكخستنێن لەشكەری یێن داریوشی:
پشتی دامەزراندنا دەولەتا هاخەمەنشی و بەرفرەهبوونا سنورێن ئەڤێ دەولەتێ، رولێ لەشكەری د ناڤ سیستەمێ كارگێری و برێڤەبرنا دەولەتێ زێدەتر بوو. پاراستنا ئێمناهی و بەرسینگرتنا هەر سەرهلدانەكێ و هەموو كارێن كو ب ساتراپی ڤە ل دەڤەرێن كو دویر بوون ل پایتەختی سەر شانێ لەشكەری بوو. ژ بەر ئەڤێ چەندێ د ناڤ سیستەمێ دەستهەلاتداریا هاخەمەنشیان، ئەوان گرنگیەكا تایبەت دابوویە كار و بارێن لەشكەری وئەو سەرباز ل سەر دوو گروپان هاتبوونە دابەشكرن ، یا ئێكێ: سەربازێن كو ب شێوێ راستەوخوە ب شاهیڤە هاتبوونە گرێدان و د خزمەتا شاهیدا بوون و كۆمەلا دووێ: ئەو سەرباز بوون كو بو جهێن دویر دهاتنە فرێکرن و د خزمەتا ساتراپی بوون (رجبى، ١٣٨٠: ص ٢٦٢). هاخەمەنشیان پشتی كونترولكرنا مسرێ بۆ پاراستنا سنۆران و ئاسایشا ناڤخویی نەچار بوون كو گرنگیێ بدەنە ئەوان سەربازگەهان ئەوێن ل سەردەمێ شاهێن بنەمالا بیست و شەشێ ل مسرێ هاتبوونە دروستكرن ژ بەر ئەڤێ چەندێ ئەوان و ب تایبەتی ل سەردەمێ شاھ داریوشێ ئێكێ پتر گرنگیدان ب سەربازگەهێن فیرعەونێن ئەڤێ بنەمالێ ل دەڤەرا (ئێلێفانتین، الفنتین) ([16]) كو ئەڤ جهە ل ڤی دەڤەری هاتبوو دامەزراندن بۆ پاراستنا سنۆرێن باشورێ مسرێ و بەرسینگگرتنا هەر هێرشەكێ كو ژ لایێ حەبەشه بهێتە كرن. لەوما ئەوان نەبتنێ ئەڤ سەربازگەھه هێلان بەلكو بەرفرەهتر لێكرن، هەروەسا ئەوان سێ بنگەهێن دی یین سەربازی ئاڤا كرن كو یا ئێكی ل پایتەختێ مسرا كەڤن مەنفیس بۆ كو ئەو جهێ روینشتنا ساتراپێ مسرێ بوو و یا دووێ ل دەڤەرا (پلوزیوم) ل باشورێ روژهەلاتا رویباری نیل ژ بۆ پاراستنا مسرێ ل هێرشێن كو بهێتە كرن ژ لایێ نیمچەگزیرتا عەرەبی و فەلەستینێ و یا سێیێ ل (مارا) ژ بۆ پاراستنا سنورێن روژئاڤایێ ئەڤی وەلاتی بەرامبەر هێرشێن لیبیا (هرودوت، ١٣٣٦: ٢/٣٠). دەستهەلاتا رێڤەبرنێ یا هاخەمەنشیان ل مسرێ ژلایێ هندەك كەسێن لەشكەری یێن بهێز ب رێڤەبرن كو د شیان ئارامیا سنوران و ئاسایشا ناڤخویی بپارێزێن. بەلێ دەربارەی چاوانیا رێكخێستنا سوپای و پێگەهێ گروپێن سەربازی ل مسرێدا ل سەردەمێ هاخەمەنشیان، هندەك تێكستێن كو ب زمانێ ئارامی ل دەڤەرا ئێلێفانتین و (ئەسوان) هاتینە دیتن كو پێزانینن باش دەربارەی ژیانا جوهیان، ئەوێن كو كۆچبەر بووینە دەڤەرا ئێلێفانتین تێدا بەرچاڤ دبیتن. ئەڤ تێكستە دووپاتی ل سەر هەبوونا سەربازێن جوهی د ناڤ سەربازگەهێن (ب ئارامی هایلا) هاخەمەنشیان ل سنورێ باشورێ مسرێ دکەن. هەروەسا دناڤ ئەڤان بەلگەنامەیان، ئەو سەربازگە هاتینە دابەشكرن ل سەر هندەك گروپێن بچووکتر كو دگوتنێ (دێجێلین) و بو هەر دێجێلینەكێ فەرماندەهەكێ پارسی یان بابلی هاتبوو دەستنیشانکرن و هەر دێجێل ژی ل سەر چەند دەستە یێن سەد كەسی کو دگوتنێ (ماتا) هاتبوو دابەشکرن (Bresciani, 1985: 515 ؛ گرشویچ، ١٣٨٨: ٣٩٣). بارەگایێ سەرەكیێ هایلا (سەربازگە) یێن جوهیان ل دورگەها ئێلێفانتین ل نێزیکی پەرستگەها (یەهوە) هاتبوو ئاڤاکرن. بەلێ ژبلی جوهیان هندەک كۆمەلێن چەكدار ژ نەتەوەیێن دی مینا: فینیقی، ئارامی ([17]) و مسری ل دەڤەرا سییەن هاتبوونە دامەزراندن و بنگەهێ سەرەکیێ بەرپرسێ سەربازگەهێ کو ب (رەب هایلا) دهاتە نیاسین ل سییەن بوو كو هەموو هێز و سەربازێن چەكدار ل سەرانسەری مسرا باكۆر هەتا مەنفیس ل ژێر كەڤیتە ژێر دەستهەلاتا ئەویدا بوون. پاپیروسەکا (Papyrus) ([18]) ئارامی ئاماژە ب هەبوونا دوو كەلهان د كەتن ل ئەوێ دەڤەری (Bresciani,Ibid, 516 ؛ گرشویچ، همان مصدر: ٣٩٤). ناڤێ ئێكەمین فەرماندێ كو هاتیە زانین د ئەڤێ سەربازگەهێدا ب رێكا بەردیا، کەسەکێ ئارامی بوویە كو د ڤێ بەلگەنامێدا ئاماژە ب گرێبەستەكێ د ناڤبەرا سێ ژنێن جوهی ل سالا 495 پ.ز هاتیە كرن و د ناڤ دا ناڤێ كەسەكێ بناڤێ (راڤاكا) هاتیە كو ناڤبری رێڤەبەرێ سەربازگەهێ بوویە و ئەو شیایە ب رێكا دەستێوەردانێ د ناڤ ئەو ناكوكیا كو د ناڤبەرا وان جوهیان پەیدا بووی، ئێك پشك ژ وێ داهاتێ كو هاتبوو تەرخانكرن ژ لایێ رێكخستنا كارگێریا كوچبەرنشینن ئێلێفانتین بو خوە ببەتن. د ناڤ ئەوێ بەردیایێدا كو ب دەستخەتێ (دیموتیكی Demotic) ([19]) ل سەر هاتبوو نڤیسین و مێژوویا وێ بۆ سالا 487 486 پ.ز دزڤریتن ناڤێ كەسەكێ دی هاتیە بناڤێ پرنو (Parno) كو كەسەكێ پارسی بوویە و ئەو بەرپرسێ هەرێما باشورێ مسرێ و سەربازگەها سییەن بوویە (Briant, 1992: 54). هەروەسا بەرێ گۆرەك ل سییەن هاتیە دیتن کو ل سەر بەری سالا حەفتێ ژ دەستهەلاتداریا ئەردەشیرێ ئێكێ كو دبیتە سالا 458 پ.ز هاتیە نەخشاندن و تێدا بەحسێ رەب هایلایێ سییەن كریە، بەلێ جهێ ناڤێ وی ب ڤالاهی مایە (Naveh, 1970: 42 ؛ Vogue, 1903: 267-276). ژلایێ بەرپرسیارەتیا سەربازی یێن مسریان هندەك بەلگەنامە یێن (هیروگلیفی) ل وی سەردەمی کو ئاماژە ب هەبوونا دێجێلین مسری ل سییەن ددەن هاتینە دیتن. ژ بلی ئەڤێ چەندێ بەرێ گۆرەك ل باژێرێ مەنفیس هاتیە دیتن كو ناڤێ بەرپرسێ سەربازیێ وێ دەڤەرێ كو كەسەكێ مسری بناڤێ ئامازیس بوویە هاتیە نەخشاندن، هەروەسا ناڤێ خنومیبرای (Khnomibra) هاتیە كو ناڤبری ل سەردەمێ دەستهەلاتداریا داریوشێ ئێكێ کو فەرماندێ سوپای بوویە (یونگ، ١٣٨٦: ٧٣). باژێرێ مەنفیس وەكو پایتەخت ژ لایی كەلهەكا ئاسێ دهاتە پاراستن (Herodotus, op.cit: 91). ل سەر هەبوونا چەكدارێن سامی و دێجێلێن وان بەلگەیێن تەمام ل كارگەهێن دروستکرنا پاپوران ل باژێرێ مەنفیس بەردەستن كو كار ب سەربازێن لەشكەری د ناڤ ئەوان كارگەهانداد هاتە کرن (Noel, 1931: 12).
3.5. دادوەری و یاسا ل مسرێ:
ژ بەر گرنگیا دادپەروەریێ و پاراستنا مافێ خەلكی ل مسرێ و نەهێلانا ستەمێ، هەر بەرپرسەكی د ناڤ دەولەتێدا گرنگیدا ئەڤی كارێ پیرۆز (مونتیه، ١٩٦٥: ٣٤٧). ل سەردەمێ دەستهەلاتداریا داریوشێ ئێكێ، ناڤبری گرنگییەكا تایبەت ب كارێ دادوەریێ دابوو، ژ بەر كو ئەوی وەسا هزر دكر كو ژلایەکێڤە ب ڤێ رێكێ دێ شێتن ئەو نەتەوەیێن ژێردەست ژ خۆە رازیبكەتن و ژلایەکێ دیترڤە دێ شێتن هێزا دەولەتا خوە ل ساتراپێن دویر بپارێزیتن. لەورا ناڤبری ل سالا 519 پ.ز بریارا كومكرن و رێكخستنا یاسایێن گرێدایی ب دادوەریێ یێن هەموو ساتراپێن دەولەتێدا، داكو بهێنە نڤیساندن (یونگ، مصدر پیشین: ١٠١). ناڤبری دڤیا یاسایێن كو ل وەلاتی كار پێ دهاتنە كرن، بهێنە رێكخستن و ل هەموو جهێن دەولەتێ کار ب وان یاسایان بهێتە كرن، د هەماندەمدا نەدڤیا یاسایێن نەتەوەیێن بندەست بهێنە ژ بیركرن (فراى، ١٣٨٨: ٢٥٥). چونكی داریوشی رێزگرتنا خوە بو یاسایێن خوجهی دابوو دیاركرن، پێزانینێن مە سەبارەت چاوانیا برێڤەبرنا یاسایان ل وەلاتێ مسرێ، پشكا هەرە زۆر د زڤریتن بو ئەوان بەلگەنامەیێن ئارامی كو ل كۆمەلگەها كۆچەرنشینێن جوهیێن دەڤەرا ئێلێفانتین هاتینە دیتن. ل مسرا سەردەمێ دەستهەلاتداریا هاخەمەنشیان كارێ دادوەریێ ل ژێر سەرپەرشتیا ساتراپی بوو و ئەو وەكو بلندترین پلەیا دەستهەلاتێ د وەلاتیدا كار دكر. هەر وەسا ل دویڤ دەقێن پاپیرووسێن یونانیان ل سەردەمێ (ریلاندز) ێ نەهێ كو ل دەڤەرا ئەلحەیبە هاتینە دیتن. بۆ مە دیار دبیتن كۆ میرێن هەرێمان كاربدەست و بریاردەری ئێكێ بووینە (Griffith, 1909: 60). ئێك ژ كارێن گرنگێن شاهێن هاخەمەنشیان و ب تایبەتی ل سەردەمێ داریوشی، ناڤبری رابوو ب دروستكرنا سیستەمەكێ یاسایی، هەروەسا بەرفرەهكرن و بەلاڤكرنا ئەوێ سیستەمی دناڤ هەموو جهێن كارگێریا ساتراپاندا. داریوش ل تێكیستەكێدا دنڤيسيت: ((ب ڤیانا ئەهورامەزدا ئەو دەڤەرێن كو ل دویڤ یاسایێن من دا دهێنە برێڤەبرن، ئەو یاسا ب هەمان رێك و پێکی كو من فەرمان دا بوو دهاتنە جێبەجێكرن)) (پولس، ١٣٩١: ٥٧).
ل سالا 515 پ.ز ێدا داریوش بۆ فەرمانرەوایێن ویلایەتان نڤیسیە (( زەلامێن خودان شیان بینە دەڤ من، د ناڤبەرا جەنگاوەر و زەلامێن ئایینی و زانایێن مسری كو ل پەرستگەهان كوومبۆینە بلا یاسایێن كەڤنا مسرێ بنڤیسن)) (olmested, 1953: 51/247). نڤیسینا یاسایان ل هندەك ژێدەران هاتیە كو سێزدە سالان ڤەكێشایە و بۆ ئەگەرێ رێكخستنا یاسایێن ئەوی وەلاتی كو ل سەر سێ جۆرێن یاسایان هاتبوو دابەشكرن ئەو ژی ئەڤە بوون: یاسایێن گشتی و یێن تایبەت و یاسایێن كو بۆ پەرستگەهێ هاتبوونە دانان (Maning, 2010: 176).
بەلی ل هندەك ژێدەران دارشتنا یاسایان شازدەھ سالان ڤەكێشایە ئەو یاسا ب زمانێ هیروگلیفی و ئارامی هاتیە نڤیساندن (watts, 2001: 48). هەر وەسا ئەو یاسایێن كو ب زمانێ دیموتیكی هاتیە نڤیساندن ب پەرتوكا یاسایێن هرموپولیس یێ ناڤدارە (هینتس، مصدر پیشین: ١٧٧). هەر وەسا ئەو یاسایێن كو ب زمانێ دیموتیكی هاتیە نڤیساندن ب پەرتوكا یاسایێن هرموپولیس یێ ناڤدارە (olmested, op.cit: 248).
6. کشتوکال و پیشەسازى
1.6. دەرامەتێ چاندنێ (كشتوكال و ئاڤدێری) :
\ئەو ساتراپێ كو مسر رێڤەدبر، ئەو بەرپرس بوو ژ ئەنجامدانا كارێ چاندنێ و رێكخستنا ئەوی كاری ژبۆ دابینكرنا خارنێ بۆ خەلکێ مسرێ، ئێك ژ تێكستێن مسری ل سەردەمێ داریوشی كو ل دەڤەرا واحه الخارقه هاتیە دیتن ئاماژە ب رێكخستنا كارێ ئاڤدێریێ دكەت ب رێكا هەلكولانا كارێزان كو ل داهێنانێن پارسیان بوو كو بۆ جارا ئێكێ ژ لایێ هاخەمەنشیانڤە ل مسرێ بۆ پێشڤەبرنا كارێ كشتوكالیێ و بەرزبوونا رێژا بەرهەمی ل ئەڤی وەلاتی هاتبوو ئەنجامدان (ملکى، ١٤٠٢: ص ١٢٢). داریوش ل سالا 496 پ.ز ل دەمێ گەشتا خۆە بۆ مسرێ و ل واحه الخارقه ب چاڤێن خۆە دیت كو ئاڤا ئەڤی دەڤەری گەلەك یا كێمبوی، لەورا هەر زی بریاردا ب هینانا بسپورێن لێدانا كارێزان ل دەڤەرێن پارسیان بۆ وێرێ داكو ل ئەردێن وێ یاب خیز و نەرم كارێزان بكۆلێن (Heinz, 1979: 214). ل دوماهیكا هەیڤا ئەیلونێ پشتی نزمبوونا ئاڤا رویباری جوتیاران دەست ب چاندنا دەرامەتێ خۆ دكر. گەنم و جەهـ دەرامەتێ سەرەكی یێ چاندنێ بوو. چاندنا ئەوان كارەكێ پیرۆز بوو، چونكی گولیێن گەنمی و جەهی هێمایێن خۆداوەند ئوزیریسی بوون، گەنم خارنا سەرەكی بوو، چونكی دكرە نان، مسریان شوفان و دەخل و نیسك و نوك دچاندن (زێبارى، ٢٠٢٢: ٢٩١). هەر وەسا مسریان گرنگی دابوون ب چاندنا تری و دارا زەیتونێ و دارا خۆرما و د گەل ئەڤان داران د ناڤ چەماندا مسریان خەس، پیڤاز، سیر، قوراد، گوندور، و گەلەك تشتێن دی یێن خارنێ د چاندن . مسریان گیایێ بەردی دچاند و قورمێ ئەوی بۆ چێكرنا بەلەم و وەریسان بكار دهینان، هەر وەسا دارەك دی چاندن كو د گوتنێ دارا جمیز و ئەڤ دارە د هاتە بكار ئینان بۆ چێكرنا تابویتا و ل دویڤ هزرا مسریان تابوتا خۆداوەند ئوزیریس ژ ڤی داری هاتبوو چێكرن. ئامیرێن چاندنێ ژ لایێ پیشە كاران دهاتە چێكرن، مینا پڤر و تەڤر و مەرە و بێرك و گاسنێ هنجاری ئامیرێن تێكڤەدان و هویركرنا ئاخێ ژ بۆ دروینێ شالۆك دهاتە بکارئینان و ژ كانزای چێدكرن (زێبارى، هەمان ژێدەر: ل ٢٩٢).
2.6. پیشەسازى:
پیشەسازی ل سەردەمێ هاخەمەنشیان ل دوو جورێن سەرەكی پێكدهات، یا ئێكێ ئەو پیشەسازی بوون كو یا گرێدایی بۆ ب خەلكێ هەرێما پارس ب خۆ و دگوتنێ پیشەسازیا مادی و پارسی و جورێ دووێ ئەو پیشەسازی بوون كو یا گرێدایی بۆ ب مللەتێن ژێر دەست و ئەو مللەتێن كو پشتی هنگی بوونە بەشەك ل ئەوێ دەولەتێ وەك بابلی، فینیقی و مسری. پیشەسازیا ب ناڤ دەنگ یێن مادی و پارسی ژ ئەڤان جوران پێكدهات، نەخشاندن، وێنەكێشان، ئاڤاكرن(تالارسازی)، تێشاندن، دروستكرنا چەكی، كارێن كانزایی و چێكرنا قاشانی(كاشی). بابلی ژ لایێ پیشەسازیڤە ب ناڤ و دەنگ بوون ب دروستكرنا مەحفیر و كاشیێن رەنگاورەنگ، خەلكێ لیدیا كارێن زێرێنگری و پەیكەرسازی د كرن و مسریان قوماشێن كتان و چێكرنا پەرێن نڤیسینێ ژ قورمێ گیایێ بەردی ناڤ و دەنگیا وان چووبۆ (تاجبخش، ١٣٥٥: ١٧١ ؛ گیرشمن، ١٣٨٦: ١٨٥). ل مسرێ خەلكێ وێ هەر ل چەرخێن پێش مێژوویێ بۆ كارێن پیشەسازی ئەوان بەر كار دهینان بۆ چێكرنا ئامیران، پشتی هینگێ ئاخ بكارهینا و جەر و ئامانێن خارنێ ژ ئاخێ چێكرن، ئەوان ئامان و جەر تەنك چێدكرن و رەنگدكرن و وێنێ ئاژەل و بالندا و جۆرێن گولا ل سەر نەخشاندن. ئەو شیان سفری بكاربهینن و شیان ل گەل قەسدیری تێكهەل بكەن بۆ دروستكرنا میتالێ برونزی. هەروەسا ئەوان زیڤ بكاردهینان وەك رێكەك بۆ ئالۆگۆركرنا كەل و پەلان. مسری دەستێ خۆ دانا سەر دەڤەرا نوبه(باكورێ سودانێ) و چالێن دەرهینانا زێری كەڤتە ژێر دەستێ وانا و هەروەسا ئەو شیان مفا ژ چالێن سفری ببینن ل دەڤەرا بیابانا سینا (رویز، ٢٠٠٥: ٩٠). كارێ دارتاشیێ ل مسرێ یێ بەلاڤ بوو و پێدڤیێن ناڤ مالێ ژ داری چێدكرن بتنێ پێیێن تەختا و كورسیا ل كانزا چێدكرن ژبلی بکارئینانا عاجا فیلى. دارێ ئەرزان ل مسرێ هەبوو، بەلێ جۆرێ ئەوێ یێ باش نەبوو، لەورا ئەوان دارێ كاژێ ژ لبنانێ دهینا و دارێ ئەبەنوس ل بونت(سومال) دهینا بۆ چێكرنا تشتێن ببها، گەلەك دەپ ژ داری چێدكرن بۆ پاراستنا تشتێ ب نرخ د مالدا (برستد، ١٩٦١: ٢٤٠). كارێ بەرشكاندنێ ژ بۆ ئاڤاكرنا پەرستگەھ و گۆر و هەرەمان شارەزایەك بۆ مسریان د ئەوی لایەنیدا دروستكر. ئەوان جهێن تایبەت ل بیابانا رۆژهەلات هەبوون ژبۆ دەرهینانا بەران و شكاندن و نكراندنا ئەوان ب ئامیرێن تایبەت ژ تەڤر و مرج و سپێنا و ئامیرێن تراشینا بەران. ئەوان بەرێن گێجی و حەلانێ ئامادەكرن ژبۆ پەرستگەهان و هەرەمان و گۆرێن شاھ و میران، هەروەسا ژبۆ چێكرنا پەیكەرا و میلا، بەرێن ب نرخ دهاتە بکارئینان و كارێ هونەرێ چێكرنا بەری ل ژێر سەرپەرشتیا ئەندازیارێن ئاڤاكرنێڤە بوو (دیورانت، ١٩٦١: ٢/٨٥). كونترولكرنا مسر ژ لایێ هاخەمەنشیان و مانا داریوشی ل وی وەلاتی بۆ ئەگەرێ گرنگی پێدانا شاهێ پارسیان ب هونەرێ بیناسازی یێ مسریان و نەخشەی کۆشکا شاهی ل تەختێ جەمشید ل بن كارتێكرنا شێوازێ هونەرێ ئاڤاكرنا مسریان بوویە ل دویڤ پلان و نەخشەی پەرستگەهێن ئەوی وەلاتی بوویە (شایان، ١٣٥١: ١٤٣).
7. ئەنجام
ئێك / دامەزراندنا دەولەتا هاخەمەنشی بۆ ئەگەرێ وەرچەرخانەكا سیاسی ل دەڤەرێ، چونكی ب هاتنا ئەوان بۆ سەر دەستهەلاتێ شاهێن ئەڤی دەولەتی ل دویڤ سیاسەتا بەرفرەھكرنا سنورێن دەولەتێ پێنگاڤ هاڤێتن و ئەو شیان دەولەتێن ئەوی سەردەمی وەك: دەولەتا بابلی، دەولەتا لیدی و پاشی مسرێ بێخنە لبن كونترولا خۆە و ئەڤ دەڤەرە هەمی بوونە پشكەك ژ دەولەتا هاخەمەنشی.
دوو / سیاسەتا شاهێن هاخەمەنشی ل مسرێ هەمان سیاسەت و رێبازا كورشێ دووێ بوویە بەرامبەر مللەتێن كو تازە دابنە بەشەك ل ئەڤی دەولەتی، رێزگرتن هەبوویە بەرامبەر داب و نەریتن مللەتێن ژێردەست.
سێ / بەلگەنامە و ڤەدیتنن شینواری یێن نویی، پتر كارێن هاخەمەنشیان و چاوانیا رێڤەبرنا ئەڤی وەلاتی دیاردكەت و هەبوونا پەیوەندیا بازرگانی و كومەلایەتی دناڤبەرا هەردوو گەلێن پارسی و مسری و پەیوەندی دناڤبەرا هەردوو دەولەتان ب رێكا هەبوونا بەرژەوەندیێن هەڤپشك.
چار / شاهێن دەولەتا هاخەمەنشی و بتایبەتی داریوشی، گرنگیكا تایبەت ب شارستانیەتا دولا نیل داینە و ئەوان ل سەر هەمان سیاسەتا فیرعەونێن بەرێ یێن ئەڤی وەلاتی دچوون، ب ئەنجامدانا كارێن رەوشەنبیری و ئاڤەدانی ئەوان شیان خەلكێ مسرێ بخۆە نزیك بكەن.
پێنج / كونترولكرنا مسرێ ژ لایێ هاخەمەنشیان نەبوو رێگێر هەمبەر خەلكێ ئەڤی وەلاتی بۆ پێشكەفتنا ئەوان د بوارێن كشتوكالی و بازرگانی. ب گشتی بۆ ئەگەرێ پێشكەفتنا ئابوورێ ئەڤی وەلاتی.
شەش / كارێن باش ل هەمی بواراندا ل مسرێ هاتنە ئەنجامدان كو بوونە ئەگەرێ پێشڤەچوونا ئەڤی وەلاتی و هەروەسا بۆ ئەگەرێ تێكەلبوونا دوو شارستانیەتێن جیاواز. هاتنا پارسیان بۆ ئەڤی وەلاتی نەبوو رێگێر كو گرنگی ب خەلكێ مسرێ نەهێتەدان وەك ل دەستپێكا هاتنا داریوشی بۆ ئەڤی وەلاتی، ناڤبری داخاز ژ كەسایەتیا ناڤدارێ ڤی وەلاتی (ئۆدجارهورسن) كر دا كو ببیتە نوینەرێ شاهی ل مسرێ و ناڤبری دنڤیسینا خۆە دا ئاماژە ب ئەڤێ چەندێ دكەتن كو ئەو شیایە خزمەتا كەمبوچیا و داریوشی بكەتن و ئەوی وەك فیرعەونان ددەتە دیاركرن ب هەمان ناسناڤێن فیرعەونان و ئەو پەسنا خۆە دكەتن كو ئەو شیایە كارێن باش بۆ شاهی و خەلكێن مسرێ ئەنجامبدەت.
8. لیستا ژێدەران
1.8. ب كوردی:
- تەها باقر، سەرەتایەك بۆ مێژووی شارستانییە دێرینەكان، وەرگێرانی : عوسمان عەزیزعەلاف و كەمال نوری مەعروف، (سلیمانی : 2022).
- محەمەدصالح زێباری، رێبەرمایی، هیڤی بەرواری، مێژوویامسرێ یا كەڤن كورتیەك دەربارەی مێژوویا سیاسی و شارستانی، (دهوك:2022).
2.8. ب عەرەبی:
- ارواد العلان، سیاسة الفرس في مصر و الثورات الوطنیة ضدهم، مجلة دراسات تاریخیة، العدد140،(دمشق: 2020).
-آنا رویز، روح مصر القدیمة، ترجمة: إكرام یوسف، (القاهرة: 2005).
- أنطون مورتكات، تاریخ الشرق الادنی القدیم، ترجمة: توفیق سلیمان و اخرون، (دمشق: 1967).
- باقر واخرون، تاریخ ایران القدیم، (بغداد:1979).
- بییر مونتیە، مصر و الحیاة المصریة في عهد الرعامسة، ترجمة: عزیز مرقس منصور، (القاهرة: 1965).
- جمیلة عبدالكریم محمد، قورینائیة و الفرس الاخمینیون، منذ إنشاء قوریني حتی سقوط أسرة باتوس، (بیروت: 1996).
- جیمس هنری برستد، تطور الفكر و الدین في المصر القدیمة، ترجمة: زكي سوسن، (القاهرة: 1961).
- رجب عبداللطیف محمد،علاقة القبائل العربیة الشمالیة بالاحتلال الفارسی لمصر خلال العصر المتأخر، مجلة "وقائع تاریخیة" العدد35، (القاهرة:2021).
- رمضان عبدە علی، تاریخ مصر القدیم، منذ بدایة الأسرة الخامسة العشرة حتی دخول الاسكندر الأكبر مصر عام 332ق.م،(القاهرة: 2001).
- سامی سعیداحمد، رضا جواد الهاشمی، تاریخ الشرق الادنی القدیم ایران و الاناضول، ( بغداد:1990).
- سلیم حسن، مصرالقدیمة، (القاهرة: 2017).
- صابر طعیمه، التاریخ الیهودی العام، (بیروت: 1983).
- عبدالعزیز صالح، مصر والشرق الادنی القدیم، (القاهرة: 1982).
- عبدالعزیز عثمان، معالم تاریخ الشرق الادنی القدیم التاریخ السیاسي، ط2(لبنان: 1967).
- عبدالمحسن الخشاب، تاریخ الیهود القدیم بمصر، (القاهرة: 1989).
- عز سعد محمد سلطان، الحالة السیاسیة والاجتماعیة فی مصر الفرعونیة: الأسرة السابعة والعشرون الغزو الفارسى، (القاهرة: 2005).
- عزة علي أحمدجاد الله، الحیاة الإجتماعیة لللإماء فی الفنتین"خلال العصرالإیراني(539 332 ق.م) فی ضوء البردیات الارامیة. جامعة كفر الشیخ،(أسوان: د.ت).
- علي محمد رمضان عبدە، تاریخ الشرق الادنی القدیم و حضاراته منذ فجر التاریخ حتی مجيء حملة الاسكندر الأكبر، (القاهرة: 2002).
- وول دیورانت، قصة الحضارة، ترجمة: محمد بدران، (القاهرة: 1961).
3.8. ب فارسی
- آ. كاژدان، تاریخ جهان باستان، ترجمە: صادق انصاری و همكاران، (تهران: 1353).
- اتین ماری دریوتون، تاریخ مصر قدیم، ترجمە: احمد بهمنش،(تهران: 1332).
- احمد تاجبخش، تاریخ مختصر تمدن و فرهنگ ایران قبل از اسلام، (تهران: 1355).
- املی كورت، هخامنشیان، ترجمه: مرتضی ثابت فر، انتشاات ققنوس، (تهران: 1398).
- امیر حسین خنجی، بازخوانی تاریخ ایران زمین، بخش دوم، شاهنشاهی هخامنشی، (تهران : 1381).
- ایلیا گرشویچ، تاریخ ایران دورە هخامنشیان از مجموعە تاریخ كمبریج، ترجمە: مرتضى ثابت فر، (تهران: 1384).
- پرویز رجبی، هزارەهای گمشدە: خشایارشا تا فروپاشی هخامنشیان،(تهران: 1380).
- پی یر بریان، تاریخ هخامنشیان از كوروش تا اسكندر تاریخ شاهنشاهی ایران، ترجمە مرتضی ثابت فر، (تهران: 1391).
- پیتر یولیوس یونگ، پادشاه پارسی داریوش یكم، ترجمە: داوود منشی زاده، (تهران: 1386).
- جمی پولس، داریوش بزرگ، ترجمە: سمانە اصفهانیان،(تهران: 1391).
- حسن پیرنیا، تاریخ ایران باستان، (تهران: 1391).
- حسن پیرنیا، تاریخ ایران"قبل از اسلام"،(تهران: 1386).
- داندامایف، تاریخ سیاسی هخامنشیان، ترجمە: خشایار بهاری،(تهران: 1381).
- دانكن هد، ارتش ایران هخامنشی، ترجمه: محمد آقاجری، (تهران: 1391).
- رضا شعبانی، مروری كوتاە بر تاریخ ایران، (تهران: 1380).
- رومن گیرشمن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه: محمد معین،(تهران: 1386).
- ریچارد نلسون فرای، تاریخ باستانی ایران، ترجمە مسعود رجب نیا، (تهران: 1388).
- زهرە شیشەچی، علی اصغر طاهری، داریوش شاە بزرگ ایران، (مشهد: 1392).
- عبدالحسین زرین كوب، تاریخ مردم ایران: ایران قبل از اسلام، (تهران: 1390).
- عبدالحسین زرین كوب، روزگاران"تاریخ ایران از آغاز تا سقوط سلطنت پهلوی، (تهران: 1387).
- عزیزالله بیات، تاریخ تطبیقی ایران با كشورهای جهان"از ماد تا انقراض سلسلە پهلوی"، (تهران: 1385).
- علاءالدین آذری، "روابط ایران و مصر در عصر باستان" بررسی های تاریخی، سال هفتم، شمارەی 4،(تهران: 1351).
- علیرضا شاپور شهبازی، "ورود پارسیان بە تاریخ" ارج نامە ایرج، بە كوشش محسن باقرزادە، (تهران: 1377).
- فرهنگ محمودی، علل حملە هخامنشیان بە مصر، فصلنامە پژوهشنامه مطالعات راهبردی علوم انسانی و اسلامی، سال چهارم، شمارە 48، پاییز 1401.
- فریدون شایان، سیری در تاریخ ایران باستان، (تهران: 1351).
- فلیپ هویزە لویفن، ایرانیان در مصر، تاریخ هخامنشیان، اسیای صغیر و مصر، ویراستاران: هلن سانسیسی وردنبوخ و املی كورت، ترجمە: مرتضی ثابت فر، انتشارات توس، (تهران: 1388).
- كلمان هوار، ایران و تمدن ایرانی، ترجمە: حسن انوشە، (تهران: 1363).
- محمد ملكی، تحول ساختار اداری و اقتصادی مصر در عصر هخامنشیان. فصلنامە علمی-پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، سال بیست و هشتم، دورە جدید، شمارە39، پیاپی 129، پاییز1397.
- محمد ملکى، فرمانروایى هخامنشیان بر مصر، (تهران: ١٤٠٢).
- مرتضی احتشام، ایران در زمان هخامنشیان، چاپ اول، (تهران: 1355).
- مری بویس، تاریخ كیش زردشت، ترجمە: همایون صنعتی زادە، (تهران: 1375).
- ن. پیگولوسکایا و دیگران، تاریخ ایران از دورە باستان تا پایان سدە هیجدهم، ترجمه: کریم کشاورز، (تهران: ١٣٤٩).
- نغماچی كازرونی، ایران زمین، (تهران: 1389).
- هرودوت، تاریخ هرودوت، ترجمه: مرتضی ثابت فر، (تهران: 1389).
- هرودوت، تاریخ هرودوت،ترجمە: هادی هدایتی،(تهران: 1336 )، كتاب دوم.
- والتر هینتس، داریوش و ایرانیان، ترجمە: پرویز رجبی،(تهران: 1388).
4.8. ب ئینگلیزی
-A.T. Olmstead, History of the Persian Empire,(Chicago: 1948).
- H.W. Fairman, The Kingship Ritual of Egypt in the Ancient Near East, Oxford: 1961.
- Herodotus, The History Of Herodotus, Translated by George Rawlinson, (London: 1859).
- I. Gershevitch, the Median and Achaemenid Periods, Cambridge University, (2007), Vol 2.
- j.b., Bury & S.A., Cook, the Persian Empire and the west, The Cambridge Ancient History, Cambridge University, (1964). Vol IV.
- J.G.Manning, The Last Pharaohs: Egypt under the Ptolemies,(Princeton University:2010).
- M. de Vogue, Encryptions Arameennes troublιes en Ιgypte (Cairo: 1903).
- M. Lichtheim, Ancient Egyptian Literature,(London:1960),vol3
- M. NOEL AIME-GIRON, Textes arameens dEgypt, (Cairo: 1931).
- M. T. Imanpour, The Medes and Persian were the Persians ever ruled by the Medes, (Mashhad: 2002).
- Olmested. A.T., Darius And His Behistun Inscription, AJSL,(Chicago: 1935).
-E. Bresciani, The Persian Occupation of Egypt, The Cambridge History of Iran, edited by Ilay Gershevitch, (Cambridge: 2008).
-F. L. Griffith, Catalogue of the Demotic Papyri in the John Rylands Library, )Manchester:1909), vol. 3
-Georges Posener, La premiθre domination perse en Egypt, (Cairo:1936) .
-H. Ludin Jansen, The Coptic Story of Cambyses: Invitation of Egypt, (Oslo: 1950).
-J. Naveh, The Development of the Aramaic Script (Jerusalem: 1970).
-Matt Waters, A Concise History of the Achaemenid Empire, 550 330 BCE, (New York: Cambridge University Press, 2014).
-P. Briant., Darius: Les Perses et l'Empire, (Paris: 1992).
-Stronanch, D., 1974: Achaemenid village I at Susa and the Persian migration to Fars
-Walther Heinz, Darius Und die perser,(Baden Baden: 1979).
- Henry P. Colburn, The Sixth Satrapy: The Archaeology of Egypt Under Achaemenid Rule,
Journal of Ancient Egyptian Interconnections, vol. 5:4, 2013.
- W.J. Vogelsang, Darius in Egypt, A Political History of the Achaemenid Empire, Journal of Brill, 2013.
- Melanie Wasmuth and Pearce Paul Creasman, Udjahorresnet and His World, Journal of Ancient Egyptian Interconnections, Vol. 26, June 2020.
- Reinhold Bichler, Herodotuss Perspective on the Situation of Egypt in the Persian Period from the Last Saite Kings to Xerxes First Years, Journal of Ancient Egyptian Interconnections, Vol. 26, June 2020.
9. پەراوێز
1. هیرۆدوت: د ناڤبەرا سالێن(484 425 پ.ز) دژیا. ئەو ژ بنەمالەكا ماقویلێن باژێری هالیكارناسۆس (نوكە بودروم ل وەلاتێ توركیا) ل سیا بچووك بوو. ئەو د گەشتێن خۆدا بۆ ڕۆژهەلاتێ سەرەدانا فینیقیا، سوریا، قوبرس، مسرێ، بەشێن باكوورێ دەڤەرێن كەناری یێن دەریا ڕەش، تراكیا، مەقدونیا و بابل دكەت. پشتی ب داوی هاتنا گەشتێن وی بۆ دەڤەرێن ناڤبری ئەو داب و نەریتن كۆمەلایەتی ڕێ و ڕەسمێن ئایینی یێن مللەتێن ڕوژهەلاتێ د بەرهەمێ خۆدا یێ ب ناڤێ مێژوو تومار دكەت. هیرۆدوت ب بابێ دیرووكێ هاتییە ب ناڤ كرن. مێژوویا هیرۆدوت ژ نەھ پەرتووكان یان ژی بەشان پێكدهێت.(هیرودوت،تاریخ هیرودوت، ص ص 20 23؛ أ.ج.ایفانز،هیرودوت،ترجمة:امین سلامة، مراجعة: كمال الملاخ،(الإسكندریة: 2000)، ص5؛ - طە باقر، مقدمة في تاریخ الحضارات القدیمة حضارة وادي النیل و بعض الحضارات القدیمة فارس، الاغریق و الرومان،(بغداد: 2011)، ج2،ص647.
2. فینیقی: دووەمین مللەتە ژ گزیرتا عەرەبی مشەختبوون و بەرەڤ دەڤەرێن سوریێڤە چووین ل هزارا سێیێ پ.ز ئەو لقەكە ژ مللەتێ ئاموری. ئەڤ مللەتە ل دەڤ یونانیان ب ناڤێ فینیقی هاتیە نیاسین. فلیب حتی، تاریخ سوریە و لبنان و فلسطین، ترجمە: جورج حداد و عبدالمنعم رافق، (بیروت: 1958)، ج1، ص 85 .
3. فیرعەون: ژبەر پیرۆزیا بەرێخودانا خەلكێ مسرێ بۆ پاشای دگوتنێ (رێزدارێ مە و سەروەرێ مە) و دسەردەمێ چەرخێ دەولەتا نوی ناسناڤێ فیرعەون سەرهلدا كو رامانا وێ (مالا مەزن) یان كوچكا مەزن بوو، ئەڤ ناسناڤە بۆ پاشایێ مسرێ هاتیە گوتن و پێ دهاتە نیاسین. حسن، المصدر السابق، ج4 ص ص 273 ؛ تەها باقر، سەرەتایەك بۆ مێژووی شارستانییە دێرینەكان، وەرگێرانی : عوسمان عەزیزعەلاف و كەمال نوری مەعروف، (سلیمانی : 2022)، بەرگی دووەم، ل 238.
4. پلوزیوم: ئەڤ جهێ پێكدادان بوو د ناڤبەرا هاخەمەنشیان و مسریان و ل ئەنجام دا پاشایێ مسرێ بسماتیكێ سێیێ شكەست و كامبوچیا چوو دناڤا مسرێدا، نهو دبێژنێ فرما كو د كەڤیتە دەڤەرا سنوری د ناڤبەرا مسر و فەلەستینێ نزیك باژێرێ رەفەح، احمد امین سلیم، دراسات فی تاریخ و حضارە الشرق الادنی القدیم مصر و العراق، (بیروت: 2002)، ص 439.
5. فانیس (Phunes): سەركردێ سوپایێ كرێگرتییێن یونان یێ كو ل خزمەتا بسماتیك سێیێ (525 پ.ز) ئەوی خۆ رادەستێ كەمبوچیایی كر و هەمی پێزانینن گرنگ یێن بەرگریكرنا سوپایێ مسرێ رادەستی كەمبوچیایی كر.(حسن كریم الجاف، موسوعە تاریخ ایران السیاسی، (بیروت:2008)، ج1،ص42.
6. پرسپولیس: باژێرێ پارسییان، كو وەك ئێك ژ پایتەختێن دەولەتا هاخەمەنشی دهێتە هژمارتن كو نوكە د كەڤیتە 25 كیلومەتریا رۆژهەلاتا باژێرێ شیراز و شینوارێن وێ ب (تەختێ جەمشید) ناڤدارە و ل دەمێ هاتنا ئەسكەندەری مەقدونی هاتە سوتن و وێرانكرن. (حسن كریم الجاف، الوجیز فی تاریخ ایران، (بیروت: 2008)، ج1، ص 62).
7. مێژوویا مەنیثو(مانیثون): ل سەدێ سێیێ مەنیثو كاهنێ پەرستگەها هەلیوپولیس بوو. ئەوی كارەكێ مێژوویی یێ گرنگ ئەنجامدا دەمێ ئەوی ناڤێ شاهێن مسرێ یێن كەڤن كۆمكرین و ل سەر سیھ بنەمالان پشككرن. پەرتووكەك دانا بزمانێ یونانی كو ژ سێ پەرگەها پێكدهات و بۆ شاهێ مسرێ بەتلیموسێ دووێ (285 246 پ.ز) كرە دیاری، Manetho, book1, Dynasty 27, P175
8. واحةآمون(سیوە): ئەو پەرستگەهەك ژ بوو كاهنن شروڤە كار یان كاهنن وەحی، ئامون خوداوەندێ پیروزێ مسریانە، ژ بەر كو كەمبوچیایێ دووی ژ بۆ كو وانا بینتە ژێر فەرمانا خۆ ل دژی وانا راوستیا و ل سەرانسەری بیابانا روژئاڤا لەشكەركێشی دژی وانا كر و كاهنان ژی چارەنڤیسەكا خراپ ژ بو وی پێشبینی كرن و ژ بەر تورەییا خوداوەند ئامونی سوپایێ كەمبوچیا كو ژمارا وانا پێنجێ هزار كەس بوون ل بن بابەلیسكا خیزی بەرزە بوون و كەس چ ل چارەنڤیسا وانا نزانیت. (أولمستد،الإمبراطوریة الفارسیة عبر التاریخ، مج 1، ص 151؛ صبحي عطیة یونس، جیش قمبیز المفقود بین واقع و الاسطورة، مجلة كلیة الاداب،( جامعة المنصورة: العدد 41، الجزء الثاني، 2007)، ص 454؛ عباس پرویز،تاریخ دوهزاروپانصد ساله ایران،(تهران: 1343)، ص 65.
9. نەخبەت و وەدجەت:نەخبەت خوداوەندێ باژێرێ نەخن بوو ل دەڤەرا سعید. رۆلەکێ سەرەکى هەبوو ژبۆ ئێکگرتنا مسرێ ل گەل خوداوەندا باژێرێ بوتو ل دەڤەرا دەلتا وەجدەت (کوپرا). ل دەستپێکێ خوداوەندا مسرا باکور بوو هێمایێ ئەوێ بالندێ قورت(نسر) یێ سەر حوچ بوو، بەلێ یا مێ بوو. خوداوەند نەخبەت بهەڤرا ل گەل خوداوەند وەدجەت (مارێ مێ-کوپرا) بوونە ئێک ژ ناسناڤێن شاهێ مسرێ دەمێ دگوته شاهى هەردوو خوداوەندێن خانم. وێنێ خوداوەند وەدجەت (کوپرا ژەهردار) ل سەر ناڤچاڤێن فیرعەونى دهاته دانان دا ئەوى ژ دوژمنا بپارێزیت، چونکى ل دویڤ بیروباوەرێن وان ئەوێ بزاڤ کربا ئەزیەتا شاهێ خوداوەند بدەت دا وەدجەت پێڤەدەت و ئێکسەر دا مریت. ورونیکا ایونس، اساطیر مصر، ترجمه: باجلان فرخى، (تهران: ١٣٧٥)، ص ٦٤ ؛ جى. ویو، اساطیر مصر، ترجمه: ابوالقاسم اسماعیل پور، (تهران: ١٣٨٧)، ص ٣٧.
10. ئەهورامەزدا (ئورمەزد): ل دەڤ باوەردارێن ئاینێ زەرەدەشتی وەك خوداوەندێ باشییێ دهێتە هژمارتن كو هێمایێ رۆناهیێیە و چاڤكانی و ئافرینەرێ هەموو ڤیان و باشیێ یە. كای بار، آسموسن و مری بویس، دیانت زردشتی، ترجمە: فریدون وهمن، (تهران: 1384 )، ص 147 ؛ بو پتر پێزانینان بزڤرە: رێبەر مایی و محەمەد سالح زێباری، بیروباوەرێن ئاینی ل كوردستانێ هەر ژ چەرخێن بەری یێن كەڤن هەتا هاتنا ئیسلامێ، (دهوك: ب م)، ص ص 142 161.
11. ئاهەنگا تانج ل سەر دانانا شاهێ نوێ: پشتی مرنا شاهی و دوماهیك هینانا رێورەسمێن ڤەشارتنا ئەوی، دا ئاهەنگا تانج ل سەر دانانێ(Coronation) كو وەك ڤەگوهاستنا دەستهیلاتێ بۆ و تێدا دەستهەلاتا ئەوی رەنگەكێ فەرمی ب خوڤە دگرت. باشترین رۆژ بۆ دانا تانجێ ل سەر سەرێ شاهی یان ل دەستپێكا وەرزێ هاڤینێ بۆ كو دبیتە ئێكەمین وەرزێ سال ل رۆژ ژمێرا مسریدا، یانژی ل رۆژا چاندنێ كو دا بیتە دەستپێكا وەرزێ زڤستانێ. تەها باقر، ژێدەرێ بەرێ، بەرگی دووەم، ل 242 243؛
H.W. Fairman, The Kingship Ritual of Egypt in the Ancient Near East, Oxford: 1961,p 78.
12. خوداوەند ئامون: خوداوەندێ رۆژێ بوو كو دهاتە پەرستن ل باژێرێ تیبە و هێمایێ ئەوی سەرێ بەرانی بوو. ورونیكا ایونس، اساطیر مصر، ترجمە: باجلان فرخی،(تهران: 1375ھ . ش)، ص ص 99 103 ؛ برندا اسمیت، مصر باستان، ترجمە: ازیتا یاسائی،(تهران: 1380)، ص 124.
13. شوش: دهێتە هژمارتن وەك كەڤنترین باژێر ل وەلاتێ ئیرانێ و نوكە دكەڤتە پارێزگەها خوزستان، شوش ل سەردەمێ دەستهەلاتداریا داریوشی وەك پایتەختێ زڤستانیا دەولەتا هاخەمەنشیان بوو. طە باقر، مقدمة في تاریخ الحضارات القدیمة حضارة وادي النیل، ج2، ص ص 467-468.
14. خوداوەند نیت: پەرستنا ئەوی ل باژێرێ سایس ل رۆژئاڤایا دەلتا دهاتە كرن، دگوتنە پەرستگەها نیت سەلەمێش، چونكی هێمایێ نیتێ هەنگ(مێشا هنگڤینی) بوو. خوداوەند نیت دهاتە نیاسین خوداوەندا نێچیرێ و شەری و ل دویڤ باوەریا ئەوان ئەو ل پشت لەشكەرێ شاهی دچوو دەمێ شەری دەستپێدكر. الاحمد و احمد، المصدر السابق، ص ص 55 57.
15. یاسایێن دەولەتێ: مسریان تێكستێن یاسایی تومار نەكرینە، چونكی شاهێ ئەوان خوداوەندبوون گوتنا ئەوی یاسا بوو. ل گەل هاتنا هەر شاهەكی دهاتە نویژەنكرن، لەورا پێدڤی نەبوو یاسا بهێتە توماركرن. پێرابوونێن یاسایی ل مسرێ هەبوون و ئەڤ پێرابوونێن یاسایی ل دویڤ داب و نەریتێن ئەوان بوو.امیر حسین خنجی، بازخوانی تاریخ ایران زمین، بخش دوم، شاهنشاهی هخامنشی، (تهران : 1381)، ص 272.
16. ئێلێفانتین (الفنتین)، ناڤێ ئەوێ گزیرتەیە ئەوا دكەڤیتە باشورێ وەلاتێ مسرێ ل رویباری نیل، 1500 مەتران یا درێژە و 500 مەتران یا پانە، نوكە بەشەكە ل باژێرێ ئەسوان، ل سەردەمێ دەستهەلاتداریا هاخەمەنشیان وەك مێتینگەهەكا جوهیان بوو. بۆ پتر پێزانینان بزڤرە:
Herodotus, Book 2,30 ؛
عزة علي أحمدجاد الله، الحیاة الإجتماعیة لللإماء فی الفنتین"خلال العصرالإیراني(539 332 ق.م) فی ضوء البردیات الارامیة. جامعة كفر الشیخ،(أسوان: د.ت). ص ٥٤.
17. ئارامى: دهێنە هژمارتن ب ئێکەمین نەتەوە ژ نەتەوەیێن سامى کو ل وەلاتى شام ئاکنجى بوون، ل هژمارەکا بنەمال و هوزان پێکهاتبوون. ناڤێ هندەک ژ وانا ل نڤیسینێن پاشایێن ئاشورى و نامێن گرا ئەمارنه دا هاتیە ب تایبەتى ل سەردەمێ ئەخناتون ى.
ناڤێ لەقەک ژ ئارامیان ب شێوازى (ئەخلامۆ) ب رامانا هەڤال هاتیە. بۆ پتر پێزانینان بزڤرە: باقر، ژێدەرێ بەرێ، ل ل ٣٨٣-٣٩٨.
18. پاپیروس(Papyrus) یان بەردی: گیایەكە ب شێوەیەكێ سروشتی ل مسرێ شیندبوو. بەلگا ئەوێ یا پانە و گیایێ بەردی نێزیكی دوو میتران بلند بیتن. مسریان بەلگا ئەڤی گیای ئامادەكر و ژ بۆ نڤیسینێ بكار دهینان. هیڤى صبرى جمیل البروارى، العادات و التقالید فێ مصر القدیمة، (دمشق: ٢٠٢٣)، ل ٢٠.
19. دەستخەتێ دیموتیكی(Demotic): دەستخەتێ چینا گشتی بوو، ب ریكا ساناهیكرن و كورتكرنا دەستخەتێ دیموتیكی و ل سەردەمێ بنەمالا بیست و دووێ ل دوماهیكا هزارا دووێ پ.ز ئەڤ جورە خەتە كەڤتە كاری. بۆ پتر پێزانینان بزڤرە: طە باقر، مقدمة في تاریخ الحضارات القدیمة،(بغداد: 1956)، ج2،ص ص 122- 124 ؛ عبدالحلیم نورالدین، دراسة في تاریخ و حضارة مصر الفدیمة، (القاهرة: 1997)، ص ص 38 -39.
النظام الإداري الأخميني في مصر في عهد داريوس الأول (522-486 قبل الميلاد)
الخلاصة:
في منتصف القرن السادس قبل الميلاد، تولى الفرس الأخمينيون السلطة، مُحدثين تغييرات جذرية في الشرق الأوسط. وتمكنوا من تدمير الدولة الميدية عام 550 قبل الميلاد وتأسيس دولة جديدة. واتبع ملوكهم الأوائل، مثل كورش الثاني وابنه قمبيز، سياسة توسيع حدود الدولة، وسرعان ما استطاعت هذه الدولة الجديدة توسيع حدود البلاد، وأصبحت دول ليديا وبابل، ولاحقًا مصر، جزءًا منها. حكم الأخمينيون مصر لمدة 132 عامًا على مرحلتين. المرحلة الأولى (525-402 قبل الميلاد) أسست الأسرة السابعة والعشرون في البلاد، والمرحلة الثانية (342-332 قبل الميلاد) أسست الأسرة الحادية والثلاثين بقيادة أرتحشستا الثالث. بحسب هيرودوت، عُيّن هذا البلد سادس مرزبان. اكتسبت مصر أهميتها لموقعها الجغرافي ووجود نهر النيل، وتنوع منتجاتها الزراعية، ولملوك الأخمينيين، وخاصة داريوس الأول، الذين سعوا إلى السيطرة على مصر للتجارة بين الشرق والغرب، ومن ثمّ، اكتسبت هذه البلاد أهمية خاصة للدولة. لذلك، سعى ملوك الأخمينيين، الواحد تلو الآخر، إلى الاستيلاء عليها.
تستند هذه المقالة إلى ملاحظات أثرية وأبحاث تاريخية حديثة حول التغيرات في الهياكل الإدارية والاقتصادية والاجتماعية في مصر خلال الحكم الفارسي، وتأثير هاتين الحضارتين على بعضهما البعض.
الكلمات الدالة: النظام الإداري، الحكومة الأخمينية، مصر، كمبوديا، داريوس.
THE ACHAEMENID ADMINISTRATIVE SYSTEM IN EGYPT DURING THE REIGN OF DARIUS 1
(522-486 BC)
ABSTRACT:
In the mid-sixth century BC, the Achaemenid Persians came to power, bringing about major changes in the Middle East. They destroyed the Median state in 550 BC and established a new state. Their early kings, such as Cyrus II and his son Cambyses, pursued a policy of expanding the state's borders, and soon this new state was able to expand the country's borders, and the states of Lydia, Babylon, and later Egypt became part of this state. The Achaemenids ruled Egypt for 132 years in two phases. The first phase (525-402 BC) established the 27th dynasty in the country, and the second phase (342-332 BC) established the 31st dynasty under Artaxerxes III. According to Herodotus, this country was appointed as the sixth satrap. Egypt was important due to its geographical location and the presence of the Nile River, the variety of agricultural products, and the Achaemenid kings, especially Darius I, who wanted to dominate Egypt for trade between the East and the West, and hence, this country was of particular importance to the state. Therefore, the Achaemenid kings, one after another, intended to seize this country. This article is based on archaeological observations and recent historical research on the changes in administrative, economic, and social structures in Egypt during Persian rule and the impact of these two civilizations on each other.
KEYWORDS: Administrative System, Achaemenid government, Egypt, Cambodia, Darius.
* ڤەکولەرێ بەرپرس.
This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)
(1) هیرۆدوت: د ناڤبەرا سالێن(484 425 پ.ز) دژیا. ئەو ژ بنەمالەكا ماقویلێن باژێری هالیكارناسۆس (نوكە بودروم ل وەلاتێ توركیا) ل سیا بچووك بوو. ئەو د گەشتێن خۆدا بۆ ڕۆژهەلاتێ سەرەدانا فینیقیا، سوریا، قوبرس، مسرێ، بەشێن باكوورێ دەڤەرێن كەناری یێن دەریا ڕەش، تراكیا، مەقدونیا و بابل دكەت. پشتی ب داوی هاتنا گەشتێن وی بۆ دەڤەرێن ناڤبری ئەو داب و نەریتن كۆمەلایەتی ڕێ و ڕەسمێن ئایینی یێن مللەتێن ڕوژهەلاتێ د بەرهەمێ خۆدا یێ ب ناڤێ مێژوو تومار دكەت. هیرۆدوت ب بابێ دیرووكێ هاتییە ب ناڤ كرن. مێژوویا هیرۆدوت ژ نەھ پەرتووكان یان ژی بەشان پێكدهێت.(هیرودوت،تاریخ هیرودوت، ص ص 20 23؛ أ.ج.ایفانز،هیرودوت،ترجمة:امین سلامة، مراجعة: كمال الملاخ،(الإسكندریة: 2000)، ص5؛ - طە باقر، مقدمة في تاریخ الحضارات القدیمة حضارة وادي النیل و بعض الحضارات القدیمة فارس، الاغریق و الرومان،(بغداد: 2011)، ج2،ص647.
(2) فینیقی: دووەمین مللەتە ژ گزیرتا عەرەبی مشەختبوون و بەرەڤ دەڤەرێن سوریێڤە چووین ل هزارا سێیێ پ.ز ئەو لقەكە ژ مللەتێ ئاموری. ئەڤ مللەتە ل دەڤ یونانیان ب ناڤێ فینیقی هاتیە نیاسین. فلیب حتی، تاریخ سوریە و لبنان و فلسطین، ترجمە: جورج حداد و عبدالمنعم رافق، (بیروت: 1958)، ج1، ص 85 .
(3) فیرعەون: ژبەر پیرۆزیا بەرێخودانا خەلكێ مسرێ بۆ پاشای دگوتنێ (رێزدارێ مە و سەروەرێ مە) و دسەردەمێ چەرخێ دەولەتا نوی ناسناڤێ فیرعەون سەرهلدا كو رامانا وێ (مالا مەزن) یان كوچكا مەزن بوو، ئەڤ ناسناڤە بۆ پاشایێ مسرێ هاتیە گوتن و پێ دهاتە نیاسین. حسن، المصدر السابق، ج4 ص ص 273 ؛ تەها باقر، سەرەتایەك بۆ مێژووی شارستانییە دێرینەكان، وەرگێرانی : عوسمان عەزیزعەلاف و كەمال نوری مەعروف، (سلیمانی : 2022)، بەرگی دووەم، ل 238.
(4) پلوزیوم: ئەڤ جهێ پێكدادان بوو د ناڤبەرا هاخەمەنشیان و مسریان و ل ئەنجام دا پاشایێ مسرێ بسماتیكێ سێیێ شكەست و كامبوچیا چوو دناڤا مسرێدا، نهو دبێژنێ فرما كو د كەڤیتە دەڤەرا سنوری د ناڤبەرا مسر و فەلەستینێ نزیك باژێرێ رەفەح، احمد امین سلیم، دراسات فی تاریخ و حضارە الشرق الادنی القدیم مصر و العراق، (بیروت: 2002)، ص 439.
(5) فانیس (Phunes): سەركردێ سوپایێ كرێگرتییێن یونان یێ كو ل خزمەتا بسماتیك سێیێ (525 پ.ز) ئەوی خۆ رادەستێ كەمبوچیایی كر و هەمی پێزانینن گرنگ یێن بەرگریكرنا سوپایێ مسرێ رادەستی كەمبوچیایی كر.(حسن كریم الجاف، موسوعە تاریخ ایران السیاسی، (بیروت:2008)، ج1،ص42.
(6) پرسپولیس: باژێرێ پارسییان، كو وەك ئێك ژ پایتەختێن دەولەتا هاخەمەنشی دهێتە هژمارتن كو نوكە د كەڤیتە 25 كیلومەتریا رۆژهەلاتا باژێرێ شیراز و شینوارێن وێ ب (تەختێ جەمشید) ناڤدارە و ل دەمێ هاتنا ئەسكەندەری مەقدونی هاتە سوتن و وێرانكرن. (حسن كریم الجاف، الوجیز فی تاریخ ایران، (بیروت: 2008)، ج1، ص 62).
(7) مێژوویا مەنیثو(مانیثون): ل سەدێ سێیێ مەنیثو كاهنێ پەرستگەها هەلیوپولیس بوو. ئەوی كارەكێ مێژوویی یێ گرنگ ئەنجامدا دەمێ ئەوی ناڤێ شاهێن مسرێ یێن كەڤن كۆمكرین و ل سەر سیھ بنەمالان پشككرن. پەرتووكەك دانا بزمانێ یونانی كو ژ سێ پەرگەها پێكدهات و بۆ شاهێ مسرێ بەتلیموسێ دووێ (285 246 پ.ز) كرە دیاری، Manetho, book1, Dynasty 27, P175
(8) واحةآمون(سیوە): ئەو پەرستگەهەك ژ بوو كاهنن شروڤە كار یان كاهنن وەحی، ئامون خوداوەندێ پیروزێ مسریانە، ژ بەر كو كەمبوچیایێ دووی ژ بۆ كو وانا بینتە ژێر فەرمانا خۆ ل دژی وانا راوستیا و ل سەرانسەری بیابانا روژئاڤا لەشكەركێشی دژی وانا كر و كاهنان ژی چارەنڤیسەكا خراپ ژ بو وی پێشبینی كرن و ژ بەر تورەییا خوداوەند ئامونی سوپایێ كەمبوچیا كو ژمارا وانا پێنجێ هزار كەس بوون ل بن بابەلیسكا خیزی بەرزە بوون و كەس چ ل چارەنڤیسا وانا نزانیت. (أولمستد،الإمبراطوریة الفارسیة عبر التاریخ، مج 1، ص 151؛ صبحي عطیة یونس، جیش قمبیز المفقود بین واقع و الاسطورة، مجلة كلیة الاداب،( جامعة المنصورة: العدد 41، الجزء الثاني، 2007)، ص 454؛ عباس پرویز،تاریخ دوهزاروپانصد ساله ایران،(تهران: 1343)، ص 65.
(٩) نەخبەت و وەدجەت:نەخبەت خوداوەندێ باژێرێ نەخن بوو ل دەڤەرا سعید. رۆلەکێ سەرەکى هەبوو ژبۆ ئێکگرتنا مسرێ ل گەل خوداوەندا باژێرێ بوتو ل دەڤەرا دەلتا وەجدەت (کوپرا). ل دەستپێکێ خوداوەندا مسرا باکور بوو هێمایێ ئەوێ بالندێ قورت(نسر) یێ سەر حوچ بوو، بەلێ یا مێ بوو. خوداوەند نەخبەت بهەڤرا ل گەل خوداوەند وەدجەت (مارێ مێ-کوپرا) بوونە ئێک ژ ناسناڤێن شاهێ مسرێ دەمێ دگوته شاهى هەردوو خوداوەندێن خانم. وێنێ خوداوەند وەدجەت (کوپرا ژەهردار) ل سەر ناڤچاڤێن فیرعەونى دهاته دانان دا ئەوى ژ دوژمنا بپارێزیت، چونکى ل دویڤ بیروباوەرێن وان ئەوێ بزاڤ کربا ئەزیەتا شاهێ خوداوەند بدەت دا وەدجەت پێڤەدەت و ئێکسەر دا مریت. ورونیکا ایونس، اساطیر مصر، ترجمه: باجلان فرخى، (تهران: ١٣٧٥)، ص ٦٤ ؛ جى. ویو، اساطیر مصر، ترجمه: ابوالقاسم اسماعیل پور، (تهران: ١٣٨٧)، ص ٣٧.
(١٠) ئەهورامەزدا (ئورمەزد): ل دەڤ باوەردارێن ئاینێ زەرەدەشتی وەك خوداوەندێ باشییێ دهێتە هژمارتن كو هێمایێ رۆناهیێیە و چاڤكانی و ئافرینەرێ هەموو ڤیان و باشیێ یە. كای بار، آسموسن و مری بویس، دیانت زردشتی، ترجمە: فریدون وهمن، (تهران: 1384 )، ص 147 ؛ بو پتر پێزانینان بزڤرە: رێبەر مایی و محەمەد سالح زێباری، بیروباوەرێن ئاینی ل كوردستانێ هەر ژ چەرخێن بەری یێن كەڤن هەتا هاتنا ئیسلامێ، (دهوك: ب م)، ص ص 142 161.
(١١) ئاهەنگا تانج ل سەر دانانا شاهێ نوێ: پشتی مرنا شاهی و دوماهیك هینانا رێورەسمێن ڤەشارتنا ئەوی، دا ئاهەنگا تانج ل سەر دانانێ(Coronation) كو وەك ڤەگوهاستنا دەستهیلاتێ بۆ و تێدا دەستهەلاتا ئەوی رەنگەكێ فەرمی ب خوڤە دگرت. باشترین رۆژ بۆ دانا تانجێ ل سەر سەرێ شاهی یان ل دەستپێكا وەرزێ هاڤینێ بۆ كو دبیتە ئێكەمین وەرزێ سال ل رۆژ ژمێرا مسریدا، یانژی ل رۆژا چاندنێ كو دا بیتە دەستپێكا وەرزێ زڤستانێ. تەها باقر، ژێدەرێ بەرێ، بەرگی دووەم، ل 242 243؛
H.W. Fairman, The Kingship Ritual of Egypt in the Ancient Near East, Oxford: 1961,p 78.
(١٢) خوداوەند ئامون: خوداوەندێ رۆژێ بوو كو دهاتە پەرستن ل باژێرێ تیبە و هێمایێ ئەوی سەرێ بەرانی بوو. ورونیكا ایونس، اساطیر مصر، ترجمە: باجلان فرخی،(تهران: 1375ھ . ش)، ص ص 99 103 ؛ برندا اسمیت، مصر باستان، ترجمە: ازیتا یاسائی،(تهران: 1380)، ص 124.
(١٣) شوش: دهێتە هژمارتن وەك كەڤنترین باژێر ل وەلاتێ ئیرانێ و نوكە دكەڤتە پارێزگەها خوزستان، شوش ل سەردەمێ دەستهەلاتداریا داریوشی وەك پایتەختێ زڤستانیا دەولەتا هاخەمەنشیان بوو. طە باقر، مقدمة في تاریخ الحضارات القدیمة حضارة وادي النیل، ج2، ص ص 467-468.
(١٤) خوداوەند نیت: پەرستنا ئەوی ل باژێرێ سایس ل رۆژئاڤایا دەلتا دهاتە كرن، دگوتنە پەرستگەها نیت سەلەمێش، چونكی هێمایێ نیتێ هەنگ(مێشا هنگڤینی) بوو. خوداوەند نیت دهاتە نیاسین خوداوەندا نێچیرێ و شەری و ل دویڤ باوەریا ئەوان ئەو ل پشت لەشكەرێ شاهی دچوو دەمێ شەری دەستپێدكر. الاحمد و احمد، المصدر السابق، ص ص 55 57.
(١٥) یاسایێن دەولەتێ: مسریان تێكستێن یاسایی تومار نەكرینە، چونكی شاهێ ئەوان خوداوەندبوون گوتنا ئەوی یاسا بوو. ل گەل هاتنا هەر شاهەكی دهاتە نویژەنكرن، لەورا پێدڤی نەبوو یاسا بهێتە توماركرن. پێرابوونێن یاسایی ل مسرێ هەبوون و ئەڤ پێرابوونێن یاسایی ل دویڤ داب و نەریتێن ئەوان بوو.امیر حسین خنجی، بازخوانی تاریخ ایران زمین، بخش دوم، شاهنشاهی هخامنشی، (تهران : 1381)، ص 272.
(١٦) ئێلێفانتین (الفنتین)، ناڤێ ئەوێ گزیرتەیە ئەوا دكەڤیتە باشورێ وەلاتێ مسرێ ل رویباری نیل، 1500 مەتران یا درێژە و 500 مەتران یا پانە، نوكە بەشەكە ل باژێرێ ئەسوان، ل سەردەمێ دەستهەلاتداریا هاخەمەنشیان وەك مێتینگەهەكا جوهیان بوو. بۆ پتر پێزانینان بزڤرە:
Herodotus, Book 2,30 ؛
عزة علي أحمدجاد الله، الحیاة الإجتماعیة لللإماء فی الفنتین"خلال العصرالإیراني(539 332 ق.م) فی ضوء البردیات الارامیة. جامعة كفر الشیخ،(أسوان: د.ت). ص ٥٤.
(١٧) ئارامى: دهێنە هژمارتن ب ئێکەمین نەتەوە ژ نەتەوەیێن سامى کو ل وەلاتى شام ئاکنجى بوون، ل هژمارەکا بنەمال و هوزان پێکهاتبوون. ناڤێ هندەک ژ وانا ل نڤیسینێن پاشایێن ئاشورى و نامێن گرا ئەمارنه دا هاتیە ب تایبەتى ل سەردەمێ ئەخناتون ى.
ناڤێ لەقەک ژ ئارامیان ب شێوازى (ئەخلامۆ) ب رامانا هەڤال هاتیە. بۆ پتر پێزانینان بزڤرە: باقر، ژێدەرێ بەرێ، ل ل ٣٨٣-٣٩٨.
(١٨) پاپیروس(Papyrus) یان بەردی: گیایەكە ب شێوەیەكێ سروشتی ل مسرێ شیندبوو. بەلگا ئەوێ یا پانە و گیایێ بەردی نێزیكی دوو میتران بلند بیتن. مسریان بەلگا ئەڤی گیای ئامادەكر و ژ بۆ نڤیسینێ بكار دهینان. هیڤى صبرى جمیل البروارى، العادات و التقالید فێ مصر القدیمة، (دمشق: ٢٠٢٣)، ل ٢٠.
(١٩) دەستخەتێ دیموتیكی(Demotic): دەستخەتێ چینا گشتی بوو، ب ریكا ساناهیكرن و كورتكرنا دەستخەتێ دیموتیكی و ل سەردەمێ بنەمالا بیست و دووێ ل دوماهیكا هزارا دووێ پ.ز ئەڤ جورە خەتە كەڤتە كاری. بۆ پتر پێزانینان بزڤرە: طە باقر، مقدمة في تاریخ الحضارات القدیمة،(بغداد: 1956)، ج2،ص ص 122- 124 ؛ عبدالحلیم نورالدین، دراسة في تاریخ و حضارة مصر الفدیمة، (القاهرة: 1997)، ص ص 38 -39.