پێشەکى

کاشى دهێنە هژمارتن ئێک ژ گرنگترین مللەتێن کوردستانا کەڤن،ڕولێ ئەوان بەرچاڤ بوو د مێژوویا ڕۆژهەلاتا کەڤندا، ب تایبەت دەستهەلاتا وانا ل وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا و دامەزراندنا کیانەکێ نوى ل وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا ب ناڤێ دەولەتا کاشى (کاردونیاش) دهاتە نیاسین، دەستهەلاتا ئەوان ل باژێرێ (بابل) و بەشەکێ مەزن ژ ەولاتێ دولا دوو ڕووبارا ڤەدگرت، بۆ ماوێ پتر ژ چوار چەرخا دەستهەلاتا کاشیا ڤەکێشا، هەروەسا دەولەتا میتانى ئێک ژ زلهێزێن مەزن دهێتە هژمارتن و ڕولەکێ مەزن گێرایە ل دەڤەرا ڕۆژهەلاتا کەڤندا، د هەر دوو چەرخێن پازدێ و چاردێ، د ئەڤى ماویێ دیارکریدا بۆنە هەڤرکەکێ مەترسى بۆ هەر ئێک ژ ئەڤان دەولەتێن (مسرى- هیتى- ئاشوورى) ب مەرەما کونترولکرنا وەلاتێ شامێ، دەولەتا میتانى ل ناڤەراستا هزارا دوویێ پێش زاینى ل باکوورێ وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا ل دەڤەرا سێگوشا خابورى دەولەتا میتانى سەرهەلدایە، د ماوەیەکێ کێم شیا دەستهەلاتێ ب سەر دەڤەرکا بەرفرەھ دا بکەت، سنورێ وێ هەر ژ ڕۆژهەلات ژ زنجیرا چیایێ زاگروس بەرەڤ دەڤەرێن ڕۆژئاڤا هەتا سنورێ کەنارێ دەریا ناڤەراست درێژ د بوو،

مللەتێ کاشى و میتانى ڕولەکێ گرنگ گێرایە د مێژوویا و شارستانییەتا کوردستانا کەڤندا، ژبەر جهێ ئەوان یێ ستراتیژى د دەڤەرێدا بۆیە گورەپانا شەر و هەڤرکی ل گەل کیانێن سیاسى ل دەڤەرێدا ، ڤەکولین ل سەر هەڤرکییا ئەڤان مللەتێن کوردستانێ و رەنگڤەدانا وان ل سەر لایەنێ شارستانى ئێک ژ وان ڤەکولینێن گرنگە تیشک ئێخستە ل سەر هندەک لایەنێن شارستانى گرێدایى ڕەنگڤەدانا هەڤرکیى ل سەر شارستانییەتا کاشى و میتانیا، دیسان گرنگیا کاشیا و میتانیا ل سەر ڕەوتا سیاسى و شارستانى نیشان ددەت ل کوردستانا کەڤن ، هەتا نوکە هەولەکا گشتگیر یا زانستى نەهاتیە دان ل سەر کارتێکرنا وان هەڤرکییا ل سەر لایەنێ شارستانى، ڤەکولەر هەولدەت ل دەسپێکێ نیاسینا مللەتێ کاشى و میتانى ، گرنکیا بابەتێ ڤەکولینى ئەو هەڤرکیى پەیدابوونە یێن مللەتێ کاشى و میتانى چ هەڤرکیا ناڤخویى و دەرڤەیى بیت ڕەنگڤەدانا خؤ هەبویە ل سەر هونەرێ دروستکرنا مۆرا و پەیکەرتاشى، ئەڤان هەڤرکییا کارتێکرن ل سەر لایەنێ شارستانیا کاشى و میتانیا کریە.

شروڤەکرنا هندەک ژێدەرێن گرنگ یێن ڤەکۆلێنى، ئەڤ ڤەکۆلینە هاتییە ئەنجامدان ل سەر چەند بنەمایێ کۆمەلەکا ژێدەرێن جورا و جۆر ب زمانێ کوردى و عەرەبى و ئینگلیزى، هەلبەت هەر ژێدەرەکێ ئەڤێ ڤەکۆلینێ مفایەکێ خۆ یێ تایبەت هەیە ، بەلێ هندەک ژێدەران مفایەکێ زێدەتر پێشکێشى ڤەکۆلینى کرییە، ژ بەر ئەڤێ چەندێ پێدڤییە ژمارەیەکا ئەڤان ژێدەران بهێتە شڕۆڤەکرنێ، مفادارترین ژێدەرێن ب زمانێ عەرەبى بۆ ئەڤێ ڤەکولینێ، ئێک ژ پەرتووکێن گرنگ پەتووکا مێژوونڤێس (انطوان مورتکات)ى یە ب ناڤێ (الفن فی العراق القدیم ) ل سالا ١٩٧٥ ل بەغداد هاتیە چاپکرن، ئەڤێ پەرتوکێ زانیارێن گرنگ دایە دیارکرن دەربارەى هونەرى ب تایبەت هونەرێ میتانیا ، هەر دیسان ژێدەرەکێ دیتر گەلەگ گرنگ بۆ ئەڤێ ڤەکولینێ ،پەرتووکا مێژوونڤێس (ثروت عکاشة ) پەرتووکا ب ناڤێ (الفن فی العراق القدم) گەلەگ مفا ژێ هاتییە وەرگرتن د ئەڤێ ڤەکولینیدا ، هەروەسا هندەک ژێدەرێن ئینگلیزى گرنگییا خۆ بۆ ئەڤێ ڤەکولینێ هەبوویە، ژ گرنگترین ژێدەران ، (The historical Backround of Urkesh and the Hurrian Beginning in Northern Mesopotami “Urkesh and Hurrians “ Bibliotheca Mesopotamia) (-(piotr Steinkeller گەلەک پێزانین ژێ هاتینە وەرگرتن دەربارەى خوریا و باژێرێ ئورکیش، هەر دیسان پەرتووکا (Ancien Art in Miniature , Near Easern seals from the Collection of Martin and serah Gherkasky , Newyourk.) ( Pittman) مفا ژێ هاتیە وورگرتن ل سەر مۆرێن میتانیا .ژێدەرێن ب زمانێ کوردى ئێک ژ ژیدەرێن سەرەکى پەرتووکا (تەها باقر ) ى یە، ل ژێر ناڤونیشانێ (سەرەتایەک بۆ مێژووى شارستانییە دیرینەکان وەلاتێ نیوان دوو ڕووبار) ئەڤ پەرتووکە ژ بەرگا پێک دهێت ، بەرگێ ئێکێ ل سەر مێژوویا وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا، مفا ژ ئەڤێ ژێدەرێ هاتییە وەرگرتن ،چونکى نڤێسەرێ ب تێر و تەسەل و جوان زانیارى ل سەر مێژوویا دولا دوو رووبارا دایە دیارکرن، پاشان ئێک ژ ژێدەرێن دیتر بۆ ئەڤێ ڤەکولینێ ب ناڤێ (شارستانییەت و مێژووى خۆرییەکان ) یا (گێرنۆت ڤڵیڵهێڵم ) ، هاتییە وەرگێران ژلایێ (ئارام جەلال حەسەن هەمەوەندى) ل سالا ٢٠٠٩ هاتیە چاپکرن، گەلەک پێزانین ل مێژوویێ و شارستانییەتا خوریا دایە ، لەورا گەلەک مفا ژێ هاتییە وەرگرتن بۆ ئەڤێ ڤەکولینى .

ئەو ڕێبازا پشتبەستن ل سەر نڤێسینا ئەڤێ ڤەکولینى هاتتییە کرن، پێک دهێت ژ رێبازا مێژووى کوم کرى و شروڤەکرنا پێزانینا ل ژێدەرێ رەسەندا، دیڤچوونا شێوازێ زانستى و دارشتنا ئەوان هزز و بابەتێن ئەڤێ ڤەکولینیدا هاتییە ئامادەکرن.

ئەڤ ڤەکولینە هاتییە دابەشکرن بۆ سەر سێ تەوەرێن سەرەکى، د تەورێ ئێکێ دا ئاماژە ب هەڤرکى و زاراڤێ ئەوى هاتییە کرن، دیسان د تەوەرێ دوویێدا ب تیر و تەسەل ئاماژە ب مللەتێ کاشى و میتانى کریە، هەروەسا ڕولێ ئەوان یێ سیاسى د دەڤەرێدا ، دیسان هاتنا ئەڤان مللەتان و دەست گرتن ب سەردەستهەلاتێدا، چەندین بیروبۆچوونێن جودا هەنە ل سەر رەگەز و جھێ دەرکەڤتنا ئەڤان مللەتان، د تەوەرێ دوماهێکێ ئاماژە کرن ب ڕەنگڤەدانا هەڤرکییا ل سەر لایەنێ شارستانى ب تایبەت لایەنێ (مۆر و پەیکەرتاشى ) ژ ئەنجامێ ئەڤان هەڤرکییا ڕەنگڤەدانا خۆ ئێکسەر کریە لایەنێ شارستانى یێن مللەتێ میتانى و کاشى ب تایبەت لایەنێ هونەرێ ژ هونەرێ دروستکرنا مۆرێن لولەیى و پەیکەرتاشى، ب ڕێکا چێکرنا وێنە و دیمەنا کۆ دەبرینێ ژ وانا هەڤرکییا دکر ئەوێن بۆ گەهشتن ب بەرژەوەندێن خۆ، ئەڤی هەڤرکیى کارتێکرن ل سەر دروستکرنا هونەرێ مۆرا و پەیکەرتاشى دکر، وەکو چێکرنا وێنێ گیانەوەرێن ئەفسانەیى ل سەر مۆرا و پەیکەرتاشى، ئەو ڕامانا هندى ددەت وەکو هێزو شیانێن ئەوان و مان و بەردەوامى بوون د دەستهەلاتێدا.

1. هەڤرکى

1.1.تێگەهێ هەڤرکى ژلایێ زمانى ڤە

دچارچوڤێ دزمانێن جوراوجوردا تێگەهێ هەڤرکى چەندێن شێوازێن جودا هاتییە ،د زمانێن کەڤندا ب تایبەت زمانێ سومەرى ب شێوازێ( E.DU6+DU6) هاتییە ، ب زاراڤێ ئەکەدى شێوەیێ (dapanu) هاتییە(CAD,1959,104) ڕامانا ئەوى لێکدان یان هاڤیتن بو سەر ئاخێ دھێت (سلیمان، 1999، 219) دیسان د زمانێ لاتینیدا ب شێوەیێ (Conflicts) دزمانێ فەرەنسیدا ب شێوەیێ (Conflit) هاتییە هەروەسا دزمانێ ئینگلیزى ب شێوەیێ (Conflict) هاتییە (صلیبا،1982، 275). ڕامانا ئەوى شەر و ئاژەوەگێرى و شوک دهێت لەورا هەڤرکى ناکوکى و دژایەتى کرن دناڤبەرا بەرژەوەندى و بیروراێن جودا دا (ابو غالی ، 2009، ص 429). سەبارەت ب زمانێ عەرەبی پەیڤا هەڤرکى ڕامانا سەرئێش یان خولێکدان و هاڤێتن ل سەر ئاخێ تایبەت ب کەسەکێ ڤە یان خولێکدان ل گەل ئێخستنە خوارى(ابن منظور، 2003، 317).

2.1.زاراڤێ هەڤرکى

پەیڤا هەڤرکى دەربرینێ ژ ئەوان کاودانان دکەت ب گروپەکێ مروڤان ڤە دەست نیشانکریە چ ئەڤ گروپە (هوز بیت یان گروپەکێ ڕەگەزى یان گروپەکێ زمانى و کەلتورى و ئابوورى و ئاینى و سیاسى ) بیت ، دژایەتى دهێتەکرن ل گەل کەسەکێ یان پتر ژ گروپەکێ مروڤا ئەڤێن دەستنیشانکرى ئەڤ گروپە ل گەل ئارمانجێن ئەوان ناگونجیت ( رسلان، ١٩٨٦، ١٨) مروڤ ب درێژاهیا گەشەکرنا خۆ فێرى هەڤرکى دبیت بەلکى ئەڤ دیاردەیە هەمى مروڤایەتى بەلاڤ دبیت ل هەر جهەکێ مروڤ لێ بژیت و کار بکەت ، ئەڤ نەرێتە ب بەردەوامى مروڤى د ژیانا ڕوژانەدا ب کار دئینت وەکو کارێ بازرگانى و پەیوەندێن خێزانى و حکومەت و وەرزش و پەروەردەکرنا زاروکا ڕێکێن بەرهەنگاربوونا هەڤرکییا ژ دایک و باب بو زاروکان ژ نفشەکێ بو نفشەکێ دىیتر و ئەزمونا ژیانێ بو نفشەکێ دیتر دهێتە ڤەگوهاستن ، سەرەدەریکرن دگەل هەڤرکى ئێک ژ ئەوان کارامایا ژیانا سادەیە کو فێر دبیت و پراکتیزکرنێ ل سەر دکەت (Ertem Eray,2015,5)

سەبارەت دیاردەیا هەڤرکى ژ ئەگەرێ جوداهیا بیروباوەر و ڕەوتێن جودا پەیدا دبیت و هندەک جاران ژ نەڤیانا د بەرامبەر خۆ دبیتە ئەگەرێ پەیدابونا ناکوکیا دناڤبەرا چەندێن کەسان و گروپا دا ، لەورا دگەهیتە ئاستێ دروستبونا هەڤرکى دناڤبەرا ئەواندا (فطمية، 2018، 51) د بنەرەتدا هەڤرکى دهێتە شروڤەکرن نە ئارامى و بەرژەوەندى و ئارمانجێن جودا دگەل بەهاو پێتڤێن هزرى و پەیدابوونا هەڤرکییا هزرى ب تایبەت کو زیان گەهاندنێ ب کەسێن بەرامبەر دا ،دیسان هەڤرکى ب شێوەیەکێ دیتر دهێتە شروڤکرن بەرئێک کەڤتن وکێبرکێ ودەستێوەردان و دژایەتى کرن دناڤ کاروبارێن ئێک و دوو دا ، دڤێت جوداهى بهێتە کرن دناڤبەرا هەڤرکى و هەلویستێ هەڤرکى و رەفتارێن ئەوێدا ڕەنگە وەکو سێگوشەیەکێ بهێتە وێنە کرن ، لەورا پروسا هەڤرکى ل هەر گوشەیەکێ سێگوشێ دا دەست پێبکەت ، ئێک ژ ئامرازێن چارەسەرکرنا ناکوکیا بریتى یە نەهێلان و بێ شیان کرنا ئێکێ یان زێدەتر ژ ئەکتەرێن دناڤ هەڤرکیدا، لەورا ب شێوەیەکێ ناروخێنەر و یان وێرانکرنێ ئەنجام بدەت دبێژنە ئەڤێ هەڤرکییا توند و تیژ و لەورا جوداهى دهێتە کرن دناڤبەرا ڕەفتارێن هەڤرکى ناروخێنەر و تێکدەر، بێ گومان ئەڤە بەردەوام بوونە نە دووبەرەکى یە، نوکە ئەم دشێن مفایى ژ دوو ژ ئەڤان چەقێن هەڤرکى وەربگرن کو پێک دهێت حەز و رەفتارێن هەڤرکى و دبیتە ئەگەرێ پەیدابوونا ڕەفتارێن تێکدەرانە (Dennen,2005,2)

2. كاشى

کاشی دهێنە هژمارتن ئێک ژ دیارترین مللەتێن کوردستانیێ کەڤن،ڕولەکێ مەزن هەبویە د ڕویدانێن سیاسی ل دەڤەرا ڕۆژهەلاتا نێزیک کەڤن د هزارا دوویێ پێش زاینیدا ،شیان بۆ چار چەرخا کونترولێ ل سەر بابل بکەن ،کاشیا بەشدارى د مێژوویا سیاسى و شارستانى دا کریە و تێکەل بونا ئەوان دگەل بابلیا ، سەردەمێ کاشیا(١٥٩٥-١١٦٢ پ.ز) ئێک ژ سەردەمێن گرنگە د مێژوویا دولا دوو رووبارا ب تایبەت و ب شێوەیەکێ گشتى دمێژوویا ڕۆژ هەلاتا کەڤندا(المزورى، ٢٠٠٢، ١٣) .

1.2. نەژادێ کاشیا

ڤەکولەرا نەگەهشتنە بۆچوونا دوماهیکى دەربارەى نەژادێ کاشیا لەورا بیروبوچونێن جودا پەیدابون، بۆچوون ل سەر نەژادێ کاشیا جودا بوون، ئەڤ چەندە بویە جهێ گەلەک پرسیارا ژلایێ ڤەکۆلەران ڤە ل سەر نەژادێ کاشیا ئەو نھێنیا ل پشت ناڤێ ئەوان، ئەم دشێن بیژن ئەڤ چەندە دزڤریت بۆ کێمیا ژێدەران ژ بەرکۆ چ نەخش نەهاتینە ڤەدیتن ب رێنڤێسا زمانێ کاشى ،کاشیا زمانێ ئەکەدى ب زاراڤێ بابلی ب کار ئینایە د چالاکیێن خودا (المزوری، ٢٠٠٢، ١٧) ئەکەدى چەقەکن ژ مللەتێ جزرى ل سەردەمێ زۆر یێ دەسپێکێ ژ گزیرتا عەرەبى کوچکرینە بۆ وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا، دبیت ل هزارا چارێ پێش زاینى نوینەرایەتییا دەسپێکا کوچبەرییا هوزێن نیمچە گزیرتا عەرەبى کریە بۆ وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا (سلیمان، ١٩٩١، ٦٣-٦٨) هندەک جار زمانێ سومەرى ب کارئینایە،تنێ چەند سەد پەیڤەک گەهشتنە دەستێ ڤەکولەرا نەشێن شروڤەکرنا ئەوان پەیڤا بکەن بۆ زانینا نەژادێ کاشیا (المزورى، ٢٠٠٢، ١٧). سومەرى ئێک ژ مللەتێن کەڤن ل وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا ئاکنجیبوونە ل سەردەمێ پێش مێژوو، جهێ سومەریا ل بەشێ باشوورى وەلاتێ دولا دوو ڕووبار (باقر، ٢٠٢٢، ٩٥) بۆچوونەک دیار دکەت نەژادێ کاشیا دزڤریت بۆ زنجیرا مللەتێن هندو ئەوروپى ئەوێن ل دەڤەرا چیایێ ل ڕۆژهەلاتا بابل دژیان (عون، ١٩٥٢، ٤٩) مللەتێ هندو ئەوروپى ئەو مللەتێن هندو ئەوروپینە ب چەندین ناڤا دهێنە ناڤکرن ژ وانا مللەتێ هندوئەوروپى – هندو ئاریانى – هندو ئیرانى ، هندەک بیربۆچوون وەسا دیار دکەن دەڤەرا هوزێن هندوئەوروپى قەفقازە ل دەسپێکێ ل دەوروبەرێن دەریا ئورمى ئاکنجیبوون پاشى بەلاڤبوون بۆ دەڤەرێن باشوورێ و دەوروبەرێن ئەوىسەبارەت( أحمد، ب.ت،٧٧-٧٨ ) دیسان دەربارەى نەژادێ کاشیا مێژوونڤێسەک دبێژت کاشى ژ نەتەوەێن هندو ئەوروپینە و پەیوەندیەکا کیر ب رەسەنایەتیا نەژادێ هندو ئەوروپى ڤە هەیە (میخاێلۆڤێچ ،٢٠٢١، ٢٢٦)

د تێکستێن بابلیدا ئاماژە ب کاشیا دایە، کومەلگەها خوداوەندێن تێکەل هەبوون ب رەخ خوداوەندێن بابل و خوداوەندێن هندو ئەوروپى هەبوون (Greshman,1954,64) وەکى خوداوەند (سوریاش) خواوەندێ هەتاڤێ و خوداوەند (بوریاش ) خوداوەندێ (کەش و هەوایى) و خوداوەند (ماروتاش) خوداوەندێ (سەروەرێ ئەردێ ) ( سید الارض) ئەڤ خوداوەندێن کاشیا هاتینە یەکسانکرن دگەل خوداوەندێن بابلیا (المزوری، ٢٠٠٢، ٦٩)کاشى دهێنە هژمارتن ژ مللەتێن هندو ئەوروپی، ژ باکوورێ ڕۆژهەلاتێ ب ڕێکا چیایێ زاگروس بەرەڤ وەلاتێ بابل ڤە هاتن (Hall,1950,198) رەگەزێ کاشیا گەلەک ڤەکولەر و زانا وەسا دیاردکەن ،کاشى ژ مللەتێن هندوئیرانى یە ب تایبەت د کومەلگەها خوداوەندێن کاشیا دا وەکى سوریاش ل گەل سوریایى هندوشی یەکاسان بیت ، ماروتاش ل گەل ماروتى هندى و بوریاش ل گەل بوریاس یونانى یەکسان بیت ، ئەڤ ناساندنە ب شێوەیەکێ گشتیگر جهێ پەسەندکرنێ نینە ب بەلگەێن بهێز دووپاتى ل سەر ناهێتە کرن ،لەورا دبیت چینا دەستهەلاتدار دناڤ کاشیا دا ئاریانى بیت ل دەڤەرا زاگروس ،ڕەنگە ل دوماهیکى ب قەفقازیا ڤە بهێتە گرێدان (Drower,1973,438-439).

بۆچوونا دوویی ل سەر نەژادێ کاشیا دزڤرینن بۆ نەژادێ مللەتێ قەفقازى ژ بەرکو پەیوەندییەکا نێزیک ب زمانێ کاشیا ڤە هەیە ل گەل زمانێ قەفقازى (الامین، ١٩٦٣، ٥١٩) قەفقازیا ئەو دەڤەرە دکەڤیتە ڕۆژئاڤایا کیشوەرێ ئاسیا، ئەو زنجیرا چیایێن ل دەریا رەش ژ لایێ ڕۆژئاڤایى ڤە بەرەڤ دەریا خەزەر(قەزوین) ژلایێ ڕۆژهەلات وباشوورى ڕۆژهەلات درێژ دبیت (احمد، ١٩٩٤، ٣١) ئەو پێزانینێن ل سەر زمان و ناڤی کەسا و خوداوەندا د بەر دەست دایە ئاماژەیەکە بۆ پەیوەندى دگەل دەڤەرا قەفقازى و زمانێ ئەوان هەیە بۆ نمونە یونانیا دگوتە کاشیا ب ناڤێ وەلاتێ (کاسایا ) ژ خەلکێ (کاسایوى) دبیت ژ ئەڤێ دەڤەرێ کوچبەربوون ل دەوروبەرێن چەرخێ هەژدێ پێش زاینى ژ دەڤەرا قەزوین و چیایێ قەفقازیا (الاحمد، ١٩٨٣، ١٣٤-١٣٥) .هەر چەندە ئەم دزانن کاشى ب بنەرەتدا ل دەڤەرێن چیایى زاگروس هاتینە(MacKenzie,1961, 79-81)، لێ ب دروستى ناسناما نەتەوەیى یا کاشیا ناهێتە زانین ژ بەرکو ب زمانێ خؤ نڤێسینى ب کارئینایە، داکو بزانن زمانێ ئەوان ب سەر چ خێزانێن زمانێ یە (سلیمان، ٢٠١٠، ٢٠٠) سەبارەت زمانێ کاشیا دیاردبیت ، کاشیا زمانێ خۆ ب کارئینایە تنێ چەندە سەد پەیڤەک و ناڤەک بۆ دهێتە زانین ، بۆ نمونە دناڤ تابلوێن نیپور دا (Drower,1973,437) باژێرێ نیپوردکەڤیتە باکوورێ رؤژهەلاتا باژێرێ دیوانیە سەنتەرێ پارێزگەها قادسییە ب دویراتییا (٣٥) کلیومەترا ، دهێتە هژمارتن ئێک ژ گرنگترین باژێرێن عێراقا کەڤن ،گرنگیا وى دزڤرت بۆ بنەمالا دەستهەلاتدار و جهێ ستراتیژى د لایەنێ سیاسى و ئابوورى ئێک ژ ناڤەندێن ئاینى و رەوشەنبیرى ل دەڤ سومەریا . (الاعظمي، ١٩٩٩، ٦٠-٦١). هندەک لیستێن هەسپان تێدا ب زمانێ ئەگەدى نڤیسینە ،هندەک تێگەھ و زاراڤ ئاماژەیە بۆ بەشێن گالیسکا و ڕەنگ و جورێن هەسپا ،ئەڤ پەیڤەنە نەکەدى نە بەلکى کاشینە، هندەک ناڤێ هەسپا کاشیە هەیە ، گەلەک بۆ ناڤێ کەسى دهێت ب ئەوى چەندێ ل گەل ناڤێ خوداوەندا تێکەل کرن وەکو خوداوەند (مینیزیر- Minizir) ڕەنگە ئەڤ خوادوەندە تایبەت بیت ب پاراستنا هەسپا ( Drower,1973,437-438) .

2.2 جهێ کاشیا

ل دەشتێن ئوراسیا پێلەکا مروڤان هاتن بۆ بەرەڤ ڕۆژهەلاتا نێزیک ،وەکو ناڤەندا شارستانییەتا کەڤن د ئەوى سەردەمیدا ، فشارەکا مەزن دروست کر ل سەر ناڤەندێن شارستانییەتى (الحسینى، ٢٠٠٤، ٥) دنیڤا هزارا سیێ پێش زاینى هاتنا پێلەکا مروڤان ژ ڕۆژئاڤایا کێشوەرێ ئاسیا بۆ دەشتێن ناڤەراست ئاکنجیبون ، ب ئەگەرەکێ زۆر ژ دەڤەرێن ئیرانویج دکەڤیتە دناڤبەرا ڕووبارێ سیحون و جیحون ،ئەو دەڤەرێن باژێرێن خوارزم و سەمەرقەند (احمد ، ب.ت، ٧٧) .

کاشى مللەتێن چیایى بوون ل دەڤەرا چیایێ زاگروس ئاکنجیبوونە ل زنجیرا چیایى زاگروس درێژ بویە تا گەهشتە ڕۆژهەلاتا چیایێ تورۆس ب تایبەت ل ڕۆژهەلاتا وەلاتێ بابل(سلیمان، الاخرون، ١٩٧٨، ١٣٣ Edmonds,1971,87-88; )تەها باقر ئاماژە ب جهێ کاشیا دایە دبیت ل دەڤەرێن ناڤەراستا چیایێن زاگروس هاتینە دناڤبەرا ( عێراق و ئیران ) ئەم دشین ئەوى دەڤەرێ دەست نیشان بکەن ب وەلاتێ لور ئانکو (لورستان) ل بەشێن باشوورى ئیرانێ دا کوچکرینە (٢٠٢٢، ٦٣١) وەلاتێ کاشیا ژ بەرى چەرخێ هەڤدێ پێش زاینى ل نێزیک دەریاچەیا قەزوین و دەڤەرێن چیایێ قەفقاز بوون (الامین، ١٩٦٣، ٥١٩) جهێ ڕەسەنێ چەرخێ هەڤدێ پێش زاینیدا ل بەشێ ڕۆژئاڤایا چیایێن زاگروس بوون نێزیک دەڤەرا (توپلیاش – Tupliash) ناسیار بوون ب دەڤەرا کاشیا ل دەمێ بابل گرت ناڤێ ئەوى گوهورى بۆ( کاردونیاش – Kar-Duniash) ( الامین ، ١٩٦٣، ٥١٩) کاشى ل باکوورى ڕۆژهەلات ئاکنجیبوون دناڤبەرا چیایى زاگروس و میدیا دا ( Hall,1960,198) پتریا ڤەکۆلەر و بسپورا ل سەر ئەوى چەندێ هەڤرانە وەلاتێ ڕەسەنێ کاشیا دەڤەرا چیایێ زاگروس ب تایبەت دەڤەرا لورستان (مایى، ٢٠١٩، ٧٨) ب هاتنا کاشیا و مللەتێن تر ل چەرخێ هەڤدێ و شازدێ پێش زاینێ ل ئاسیا ڕۆژئاڤا گوهورینێن سیاسى یێن مەزن ب خوڤە دیت (اوتس، ١٩٩٠، ١٢٨). باراپتر

3.2.دەرکەڤتنا کاشیا

کەڤنترین وئێکەمین جار ئاماژە ب کاشیا هاتییە دان، دزڤریت بۆ سەر دەمێ شاھ حەمورابى (١٧٩٢-١٧٥٠ پ.ز) ،ب گروپێن بچووک و ب شێوێ هێدى هێدى چونە دناڤ وەلاتێ بابلدا ،چەند ئەگەرەک هاریکار بوون بۆ چونا ئەوان دناڤ وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا، ژ وانا هەژاریا دەڤەرا سنورى سرشتى و ب ساناهى گەهشتن بۆ هوزێن کوچبەر و ئاکنجیین بیابانا لەورا گەلەک تالان و تالانکارى دهاتە کرن، هندەک گروپ ب شێوێ بازرگان و کریکارێن دورینى وەرزى و کریگرتێن و سەربازێن دویرئێخستى و جوتیار چوونە دناڤ وەلاتێ بابلدا (الزبیدی، ٢٠٠٣، ٦٤) کاشى بۆ ئێکەمێن جار ل وەلاتێ بابل وەکى کریکارێن چاندنێ دیاربوون، د چەرخێ هەڤدێدا ناڤێ کەسى د بەلگەنامێن بازرگانى بابلدا هاتینە ئاماژە ب چوونا بەردەوام ب ڕێکا ئاشتیانە بۆ ناڤ وەلاتێ بابلدا ،کاشیا ل دوماهیکا چەرخى دا دەست ئاکنجیبوون و مولکداریا خانیا کرن و هەتا دناڤ باژێرێ بابل دا (اوتس، ١٩٩٠، ١٢٨٩) کاشیا گەڤ ل بابل کرن ،هەبوونا ئەوان دناڤ بابلدا پتریا ئەوان کرێگرتى و کریکارێن چاندنێ بوون ، هندەک دەستهەلاتدارێن (تیرقا) (گرێ عەشتار) ل ناڤەراستا فورات ناڤێ کاشیا هەلگرتبوون (Charpin,1995,817).

دتێکستێن بزماریدا ئاماژەیەکا روون هەیە ل دەسپێکا بنەمالا بابل یا ئێکێ (١٨٩٤-١٥٩٥) ، هاتنا کومەلەکا کاشیا بۆ وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا و بەرهەنگاریا شاهێن بابل کرن ،ئەڤ گروپێن کاشیا بەرەڤ دەڤەرێن باکوورێ رؤژئاڤا ڤە چوون، شیان شاھنشیینەکا سەربەخۆ دامەزراندن ل دەڤەرا (خانە ) سەربەخۆ بوون ژ دەستهەلاتدارێن بابل (سلیمان، ٢٠١٠، ٢٠٠)

تێکستا ئاماژە ب کاشیا کریە ل سەردەمێ شاھ (سمسو ئیلونا –Samsu-Iluna) )١٧٤٩-١٧١٢ پ.ز)ب شێویێ گروپ وتاک ل بابل ئاکنجیبوون (الزبیدى، ٢٠٠٣، ٦٤) ب تایبەت ل سالناما نوزدێ ژ سەردەمێ شاھ سمسو ئیلونا ،بتنێ ب شێوەیێ کورت باس کریە سالا (لەشکەری کاشى )ڕەنگە ئەڤە ئاماژەیەک بیت بۆ سەرکەڤتنا کاشیا ، کاشى دتێکستێن کەڤن بابلىدا هەتا سەردەمێ سامسو دیتانا ( Samsu Ditana)(١٦٢٥-١٥٩٦ پ.ز) دى بینن ئەو کریکار ب ئاشتى هاتینە دناڤ وەلاتێ بابلدا لیگەریان و ب کارو ژیان کرنێ (بوترو، ١٩٨٦، ٢١١) کاشى ل بابل دەرکەڤتن وەکى کومەلێن لەشکەرى ب ناڤێ (Erin-kassi) ،ئانکو ئەڤ گروپێ لەشکەرى جوداخازبوون ژ خزمەتا لەشکەرێ بابلیا (الزبیدی ، ٢٠٠٣، ٦٤)

ل دەمێ هێرشا لەشکەرێ هیتى ل سەر وەلاتێ بابل و گرتنا باژێرێ بابل سالا(١٥٩٦ پ.ز)، ئێک ژ مللەتێن هندوئەوروپى ل ئاسیا بچووک د ژیان، ژبەرێ ئەوان مللەتێ حاتى ل ئەڤان دەڤەرا ئاکنجیبوون، هاتنا هیتیا بۆ ئاسیا بچووک ل سنورێ هزارا دووێ پێش زاینى ،ژبەرى هاتنا ئەوان وەلات هاتبوون دابەشکرن ب سەر چەند یەکەیێن سیاسی نێزیکى دەھ شاھنشینا بوو، ژهەمیا گرنگتر شاھ نشینا (بورش خەندا) بو، دماوێ سالا (١٧٠٠- ١٢٠٠ پ.ز) شیان شاھ شینەکێ دامەزرینن، لابارناس (١٦٨٠-١٦٥٠ پ.ز) دهێتە هژمارتن دامەزرێنەرێ دەولەتا هیتى(جرنى ، ١٩٦٣، ٣٨-٤٢) پاشى ب نەچار بوون خو ڤەکێشان و زڤرین وەلاتێ خۆ، ب نیشکەکێ ڤە پشتى گوهلێبونا ب پیلانگێریا ناڤخویى دناڤ کوچکا ویدا ،کاودانێن سیاسى و ئابوورى یێن وەلاتێ بابل تیکچوون و نەمانا دەستهەلاتا ناڤەندى ، ب ئەڤێ ڕەنگى دەرڤەت بۆ کاشیا پەیدابوون ل دەڤەرا (خانە) دەستهەلاتدار بوون نێزیک بابل و هێرش کرنە سەر وەلاتێ بابل دەست ب سەر دا گرتن ، دبیت کاشی ل دەڤەرا خانە ئاکنجیبوون پەیوەندى ب دگەل هیتیا هەبن و دگەل هیتیا رێکەڤتن کربت هێرشێ بکەن سەر بابل (سلیمان ،الاخرون، ١٩٧٨، ١٣٤) هەر چەندە ئێک ژ ڤەکولینێن مێژوویى نەگەهشتنە ئەنجامەکێ دوماهیکى سەبارەت پەیوەندێن دناڤبەرا کاشیا و هیتیا دا، تنێ ئەو ڤەکولێنێن ئەو گەهشتنەیى ئەو بوون پەیوەندیێن ئەڤان دوو لایەنا دکەڤیتە چارچوڤێ ئەوان نیشانێن داگیرکرنا شاهێ هیتى (مورسلیسى ئێکێ ١٦٢٠-١٥٩٠ پ.ز ) بۆ سەر بابل ، کو ڕێک خوشکر بۆ کاشیا بۆ گەهشتن ب دەستهەلاتێ ل بابل سالا (١٥٩٥ پ. ز) ، ئەڤ میژوویى یە تا دەسپێکا چەرخێ سیزدێ پێش زاینى ، ڤەکولەران پێزانینێن روون ئاشکرا ل سەر سروشتى پەیوەندێن دناڤبەرا ئەڤان دوو لایەنا نینە کاشى و هیتیا دا (الشمري، ١٩٩٦، ١٦٩) ڕەنگە هەلکولینێن داهاتیدا هاریکار بن بۆ ڤەدیتنا بەلگەێن نوى ، ئەڤ چەندە وێنەیەکێ روونتر د بیاڤێ ڤێ بابەتیدا بدەت دیارکرن بۆ ڤەکولەران.

3. میتانى

میتانی ئێک ژ ئەوان مللەتێن کەڤن ل کوردستانێ دژیان ، شیان دەولەتەکێ ب ناڤێ میتانى دامەزرینن ل نیڤا هزارا دوویێ پیش زاینى، ئێک ژ دەولەتێن گرنگ دهێتە هژمارتن ل سەردەمێ کەڤن ل ڕۆژهەلاتا نێزیک سەرهەلدایە ،وەک دەولەتەکا بهێز دەرکەڤتییە گەلەک کارتێکرن ل سەر ڕەوتا ڕویدانێن دەڤەرێدا کریە ،د ماوێ دەستهەلاتا خۆ دا ل دەوربەرێن ١٥٥٠- ١٢٧٠ پ.ز) ، هەروەسا ڕولەکێ مەزن گێرایە د ڕویدانێن سیاسى و ئابوورى و کومەلایەتى و کەلتوریدا ، پێگەهێ میتانیا پێگەهەکێ گرنگ بوو ژبەرکو خەلەکا پێکڤەگرێدانێ یە دناڤبەرا شارستانییەتا ڕۆژهەلاتا نێزیک کەڤن.

ل نیڤا دوویێ ژ چەرخێ هەڤدێ تا دوماهیکا چەرخێ سیزدێ دەڤەرێن ڕۆژهەلاتا نێزک یا کەڤن چەندێن گوهورینێن سیاسى ب خو ڤە دیت ،دیسا دەرکەڤتنا چەندین مللەتا نوینەرایەتییا سەرهەلدانا هێزێن نوى دکرن ،ئەوان هێزا ڕولەکێ گرنگ گێرایە د شانویا سیاسى و شارستانیدا، کارتێکرنەکا بەرچاڤ هەبویە ل سەر هەبینا میتانیا د ئەڤێ ماوەیدا ،مێژوویا میتانیا د ئەڤێ قوناغێ دا بویە بەشەک ژ دەڤەرێ و گرێدایى ب ئەوان پێشهاتێن پەیدا بوون،ب ڕەنگەکێ سیاسەتا خوریا ژ شاھنشینێن جودا هاتە گوهارتن بۆ دەولەتەکا ئێکگرتى ل بن ئێک دەولەت دا ب ناڤێ دەولەتا میتانی،بویە ئێک ژ زلهێزێن مەزن ل دەڤەرا ڕۆژ هەلاتا نێزیک یا کەڤن د ماوێ چەرخێ پازدێ و بەشەک مەزن ژ چەرخێ چاردێ پێش زاینى (سلمانى، ٢٠١٠، ٥٣) خورى ئێک ژ مللەتێن گرنگ و سەرەکى بۆیە د ڕۆژهەلاتا نێزێک کەڤندا، ئەو ل دەڤەرێن کوردستانێ وەکى ناڤەندا سەرەکى یا ئاکنجیبوونا خوریا بوو، هەر چەندە ئاکنجیى ڕەسەنێ ئەوان دەڤەران نەبوون ، دەڤەرێن ڕەسەن دکەڤیتە دەڤەرێن باکوور و باکوورێ ڕۆژهەلاتا دولا دوو ڕووبارا ، ئێکەمێن کوچکرنا خوریا ل دوماهیکا هزارا سیێ پێش زاینى بۆ دەڤەرێن باکوورێ رؤژهەلاتا دولا دوو ڕووبارا پاشى ژمارا ئەوان زێدەبوون بەشەک زۆر بەرەڤ سوریا ڤە چوون و بەشەکێ دى کێم بەرەڤ دەڤەرێن باشوورێ ئەنادولێ ڤە چوون (یحیى، ٢٠٢٠، ٧٩) نڤێسینا مێژوویا میتانى بەراوورد ل گەل دەولەتێن دەوروبەرێن ئەوى ب زەحمەتترە، ژبەرکۆ چ تێکستەکێ فەرمى یێ دەولەتا میتانى نینە، ژێدەرێ سەرەکى پێشاندان پێک هاتیە ژ ژێدەرێن مسرى و هیتى و ئاشوورى، دشێن ب هندەک تێکستێن میتانى نیشان بدەت ،پتریا ئەوان تومارێن یاسایى و کارگێرى نە ئەو ئاخا ل بن دەستهەلاتا واندا (Balkaya,2009,44) ئاشوورى د بتەرەتدا ژ نیمچە گزیرتا عەرەبى دژیان،پاشى ژ وێری کوچکرینە بۆ دولاشامێ و وەلتێ دولا دوو ڕووبارا ل بەشێ باکوورێ عیراقێ ئاکنجیبوونە،ناڤێ ئاشووریا دزڤریت بۆ ئێکەم ناڤەندا شارستانییا ئاشوور پایتەختێ ئەوان بوو،ئەڤ ناڤێ ئاشوور دزڤریت بۆ ناڤی خوداوەندێ ئەوان ئاشوور خوداوەندێ نەتەوەیی (سلیمان، الفتیان، ١٩٧٦، ١٤٣).

1.3.نەژادێ میتانیا

دەربارەى نەژادێ میتانیا کا ل کێڤە دژیان و کەنگێ کوچبەرى بینە وەلاتێ ئەوان ل کیڤەیە؟ ، ڤەکۆلەر نەگەهشتنە چ بیربۆچوونێن دروست دەربارەیى نەژادێ میتانیا ، بۆچوونەک هەیە وەکى ئاماژەیەک بۆ دەڤەرکا جوگرافى پشتبەستن ل سەر نەخشەکێ نڤێسى فەرمى هەیە دزڤریت بۆ سەردەمێ تحوتمسى ئێکێ (١٥٢٨-١٥١٠Thu-mose)، تێدا بۆ ئێکەمێن جار ئاماژە ب ناڤێ مەیتانى کریە پاشى بۆیە (میتانى) (ڤێلهێلم، ٢٠٠٩، ٦٣). هەروەسا تێکستێن ئاشوریا دووپات دکەن خورى و میتانى هندوئەورپینە، ئاماژەدان ب ناڤێن ئەوان وەکى چاوا ئاشووریا ب جودا کرن ژ مللەتێن دەڤەرێدا خودان زمانێ وئاینى تایبەتن و ژ خەلکێ ڕۆژهەلات بین(شوال، ٢٠٠٥، ٧٠) ، ڤەکۆلینێن زمانی دووپات دکەن پەیوەندى ب زاراڤێ هندوئەوروپى ڤە هەیە (Limbert,1968,42-43) هندەک تێکستێن شاھ نشینا خوریا ب (شاھ نشینا میتانى ) ناڤکریە ژ ناسناڤی میتانى وەرگرتی یە ،ئەڤ ناڤە پالدایە ب سەر نەژادێ هندوئەوروپى ڤە، کومەلگەها خوریا د ماوێ دەستنیشانکریدا ئەم نزانن چاوا و کەنگی تێکەلى دگەل مللەتێن هندو ئەوروپى بوون، دماوێ چەرخێ پازدێ وچاردێ دا پیش زاینى، دناڤ خوریا چینەک هاتییە پێک ئینان ژ چینا ئەرستوکراتى سەرکردەیى ، ب ئەگەرەکێ زۆر ناڤێ چەند شاهەکێ میتانى ب ناسناڤێ (ماریانو) دانایە سەر هندەک شەرکەرێن میتانى، د بنەرەت دا نەژادێ ئەوان هندوئەوروپى بوون (رو،١٩٦٣، ٣١٨-٣١٩) بوچونا مێژوونڤێسا دەربارەى نەژادێ میتانیا ددەت دیار کرن مللەتێ خورى کەفتیە بن دەستهەلاتا سەرکردایەتیا چینەکا بلند ل سەر گالیسکا شەردکرن یان ب ناڤێ سوار چاکێن هەسپان د هاتنە ناڤکرن، نەژ خوریا بوون ئانکو بیانێ بوون ئەڤ چینە بناڤ ماریانو دهاتە ناسکرن،ئەڤ نە ڕەگەزێ ئارینە بەلکى ڕەگەزێ هندو ئەوروپى نە ، مللەتێ خورى هیدى هێدى دناڤدا حەلیان هەتا دوماهیکى ژ ناڤچوون ، دیسان ب پشتراستى هەر ئەڤێ چینا دەستهەلاتدار شارەزایى و کارێ خودان کرنا هەسپان دکرن دناڤ خوریا دا هەمى ناڤین شاهێن میتانیا ب نەژاد هندوئەوروپی بوون (مورتکات، ١٩٦٧، ٢٠٣).

ڤەکولەرا ڤەکولین ل سەر نەژادێ خوریا دیار دکەن، ب پلەئێک ئاکنجێن دەولەتا میتانى خورى بوون ، هەروەسا ناڤێن شاهێن دەستهەلاتدار و چینا دەستهەلاتدار دناڤ دەولەتا میتانیدا نەژادێ ئەوان دزڤریت بۆ مللەتێ هندوئەوروپى ، ئەو خوداوەندێن هاتینە پەرستن دناڤ دەولەتا میتانیدا ،دەمێ ئەنجامدانا پەیمانان ل گەل وەلاتێن دەوروبەرێن ئەوان دا ئاماژە هاتییە کرن هەمى خوداوەندێن هندوئەورپى بوون وەکى هاتییە نیاسین پەرستنا هندى کەڤن دکرن وەکى خوداوەند (میسرا – میثرا)(فارونا )(ئەندرا – اندرا) (باقر، ٢٠١٢، ٤٠٥)دەربارەیى نەژادێ میتانیا هندەک بیربۆچوون هەنە، دبێژن ناڤێ میتانیا دزڤریت بۆ هوزەکا خورى ،دبیت ئەو هوزا خورى ل چەرخێ هەڤدێ پیش زاینى ل دەڤەرێن خابوور چوونە دناڤ دەولەتا میتانیدا ژ ئەوى هاتییە وەرگرتن (جەلال ، ٢٠٠٨، ١٠٣) . دامەزراندنا دەولەتا میتانى ژ ئەنجامێ دەسپێکا کوچبەریا مللەتێن هندوئەوروپى بوون، تێکەل بوونا ئەوان ل گەل خوریا ل دەڤەرێن باکوورى ب تایبەت دەڤەرێن دناڤبەرا خابوور وفورات دا ،چینەکا ئەرستوکراتى یا لەشکەرى پێک ئینا و خو سەپاندن دگەل جوتیارێن دەڤەرێدا ، سەرەرایى کێمیا ژمارەیى یا چینا ئەرستوکراتى ڕەنگە کارتێکرنەکا سیاسى کونترول کرى بیت ل دەمێ دامەزراندنا دەولەتا میتانى Kupper,1973,38) .

2.3.جھێ میتانیا

نەژادێ خوریا ژلایێ زمانیڤە ئاماژەنە ئەو مللەتێن چیایى نە ، هەردەم خو تێدا گرێ نەدانە ل سەردەمێ ئەکەدیا شاھنشینێن خۆ هەبوون ل بلنداهێن دیجلە و فورات ، پێک ئینانا کومەلگەھ نشینێن بچوویک یێن کوچبەرا ل وەلاتێ سومەر، هەبوونا ئەوان بەرەڤ زێدەبوونێ ڤە چوون دماوێ چارێکا ئێکێ ژ هزارا دووێ پێش زاینى ، ب کریار بۆنە خودانێ رێژەیەکێ ژ باکوورێ عێراقێ و باکوورێ سوریا ، ئەم دشێن بێژن ئاماژە ب دەولەتا میتانى بکەن ل ئەوان دەڤەرێن دەسپێکا چەرخێ پازدێ پێش زاینى ( بدیر، ب.ت، ٢٤٣). دەولەتا میتانى دەسپێکێ ل دەڤەرێن دناڤبەرا ڕووبارى فورات و ڕێکا ل سەر ڕووبارێ دیجلە، ب تایبەت ل سێگوشا خابوور دا سەرهەلدایە ، سنورى ئەوى دەڤەرێن کاشیارى (تور عابدین) و دەشتێن دەروبەرین باژێرێ ئامەدى ڤەدگرت و ژلایێ باکوورێ هەڤسنورێ هەر دوو وەلاتێ( ئیشو- ئەلشى ) ئاکنجیین ئەوان خورى بوون گرێدایى بین ب دەولەتا میتانى ڤە (عەوڵا ، ٢٠١٧، ٢٨) پشتى ب هێزبوون بەرفرەھ بوونا دەولەتا میتانى ،سنورێ ئەوى ژلایێ رؤژهەلات هەر ژ زنجیرا چیایى زاگروس و ڕۆژئاڤایا هەتا سەر کەنارێ دەریا ناڤەراست ل باکوور وباکوورێ ڕۆژهەلات دەڤەرێن دەریا وانێ بوون ، تا بەرەڤ روژئاڤا سەر کەنارێ کەنداڤێ ئەسکەندەرون ل باشوورێ سنورى هتاتا دەڤەرێن ناڤەراستا ڕووباێى فورات ، دەڤەرێن ڕۆژهەلات ڕووبارێ دیجلە بەرەڤ خوارى هەتا دگەهیتە دەڤەرێن حەمرین و دیالە درێژ دبیت (باقر، الاخرون، ١٩٨٧، ٢١٨/جەلال،٢٠٠٨، ١١٠) دەولەتا میتانى پێک دهات ژ سیێ هەرێمێن سەرەکى هەر ئێکێ ناڤەندا دەستهەلاتا خو هەبوون هەرێما ڕۆئاڤا و پایتەختێ ئەوى (ئالالاخ ) ، هەرێما ناڤەراست پایتەختێ ئەوى( خانیگلبات) ، هەرێما ڕۆژهەلات پایتەختێ ئەوى (نوزى) یە (عبدالصمد، ٢٠٠٨، ٧٦-٧٧).

3.3.دەرکەڤتنا میتانیا

کوچبەریا هوزێن خورى دهێتە هژمارتن ئێک ژ کوچبەرێن سەرەکى ل دەڤەرێن ڕەسەنێ خو کوچکرینە، ب شێوەیەکێ ئازاد بۆ وەلاتێ دولا دوو رووبارا وپاشى بەرەڤ سوریا ڤە هاتن ، ل دویڤ ئەوان بەلگەیێن شینوارى ئەڤ کوچبەرییە ب ئێک جار نەهاتن، بەلکى ب چەندێن کوچبەریێن جودا هاتینە دەڤەرێ ،ئەڤ هوزە ئێکەمێن جار ل دویڤ تێکستێن بزمارى سومەرى و ئەکەدى ل بلنداهیێن باکوورى ڕۆژهەلاتا دولا دوو ڕووبارا د ماوێ چاریکا دوماهیکى د هزارا سیێ پێش زاینیدا هاتینە دەڤەرێ، د هەمان دەمدا ل دەڤەرێن باکوورێ ڕۆژهەلاتا ڕووبارێ دیجلە بەرەڤ چیایى زاگروس هاتن دەسپێکى ئامادەیى دهاتنە کرن بۆ چوونا دناڤ بەشیێن جودا وەلاتى و پاشى بەرەڤ بلنداهیێن دەڤەرا جەزیرە چوون (سلمانى، ٢٠١٠، ٢٠) دەسپێکا دەرکەڤتنا مێژوویا خوریا ل وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا دزڤریت دناڤبەرا سالێن (٢٤٠٠ پ.ز ) چەرخەکێ ژ بەرى (نەرام سین ٢٢٩١-٢٢٥٥ پ.ز) ، کوچبەریا بەرفرەھ یا مللەتێن زمانێ خورى بۆ باکوورێ وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا ڕوێدایە ، تا سەردەمێ نەرام سین ل سەرانسەرى ئەوى دەڤەرا ل ئاسیا بچووک هەتا زاگروس ل ڕۆژهەلات نیشینگەھین خوریا هاتبوون دامەزراندن (Steinkeller,1998, 96)

د ماوێ دەستهەلاتا ئەکەدی خوریا دئەڤی سەردەمێدا ڕولەکێ گرنگ هەبوو ل باکوورێ دولا دوو ڕووبارا ب کێمى چەند گوند و باژێرێن رێکخستى هەبوون ،ئەڤ چەندە بەلگەیە ل سەر هەبینا خوریا ژ بەرى سەردەمێ شاھ (نەرام سین) بۆ ماویەکێ کێم ، ل باشوورێ دولا دوو ڕووبارا هژمارەکا کێم یا ناڤێن تایبەت یێن خوریا د بەلگەنامێن ئەکەدى دا هاتینە دیتن، ئەو ژى ب ڕێکا ئیخسیرین شەرێن باکوورێ ل گەل خو ئیناینە ل دەڤەرا باشوور(یحیى ، الاخرون ، ٢٠٢٠، ٨٤) نیشینگەهێن خوریا ل وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا دهاتینە دیتن هەر ل سەردەمێ دەولەتا ئەکەدى دەمێ کومەلەک خورى ناڤداربوون ل باژێرێ نیپور ئاکنجیوون، خوریا هەتا نێزیک سەردەمێ شاھ نشینا (ئورا سیێ ٢١١٣- ٢٠٠٦ پ.ز) ب ژمارەیەکا زۆر ل وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا دەست ب دەرکەڤتنێ نەکرن ، باکوورێ وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا ئارمانجا سەرەکى یا کوچبەریا ئەوان بوون، بەلگە ل سەر چەندێ تابلویەکێ برونزى هاتیە دیتن دزڤریت بۆ دەستهەلاتدارەکێ خورى ب ناڤی (ئاریشین) خۆ وەک شاهێ ئوروک و نەوار و دەڤەرێن باکوور ل ڕۆژهەلاتا دیجلە ددەتە نیاسین (Laessoe,2015,83) هەر د ڕوێدانێن ل سەردەمێ (تاهیش ئەتال) دەردکەفیت دەولەتا خورى د دەڤەرێدا هەبویە ، ب کێمێ ژ لایێ خوریا ڤە حوکمرانیا دکرن، وەسا دیارە(تاهیش ئەتال) ب تنێ نەبویە ژ بەرکۆ د ماوێ سەردەمێ (نەرام سین) ( شارکلی شار( ٢٢١٧- ٢١٩٣ پ.ز)و نێزێکى دەستهەلاتا گوتییا ، گوهلیبوونا ب چەند دەستهەلاتدارین خوریا ب ناڤێ (تالپوزاتیلى ) ل ئەربائیلو هەتا ل سەردەمێ سەرجون ئەکەدى دەستهەلاتدارەکێ خورى ل سیمیورم هەبوویە (Steikeller,1998, 94) گوتى ژ مللەتێن کوردستانە کەڤن دهزارا سیێ پێش زاینى دا، ئەم نەشێن ب وردى ئاخ و نشتیمانێ گوتییا دەست نیشان بکەن ، چونکى سنورى ئەوان زۆر رون ئاشکرا نینە ،گوتى ل باکوورێ نشتیمانێ لولوبییا ل شارەزوور ئاکنجیبوونە(ئەحمەد، ٢٠٠٧، ٦٥-٦٧) سیمیورم ناڤێ سیمورروم ب چەندێن شێواز و رێنڤیسا جودا هاتییە نڤێسین د ژێدەرێن کەڤندا هەتا سەردەمێ بابلین کەڤن ب ناڤێ سیمورروم هاتییە نڤێسین ،دسەردەمێ دیڤدا ب ناڤێ شیمورروم) هاتییە بکارئینان، هەتا نوکە جھ و پێگەهێ سیموررم ئیکلا نەبوویە لەورا چەندێن بیربۆچوونێن جودا ل سەر جهێ سیمورروم هەنە، ئێکەمێن کەس ئاماژە ب جھ و پێگەهێ سیمورروم دایە مایسینەر بوو ل سالا ١٩١٩ ز ب بۆچوونا ئەوى دبیت سیموررم دکەڤیتە دەڤەرا کەرکوکى بیت ، یان ل دەوروبەری ئالتون کوپرى ل کەرکوکى بیت ، فینکلشتاین ژ یاکوبسنى وەرگرتیە جهێ سیموررم رەنگە سیمورروم ل دەڤەرێن دەوروبەرى خورماتو بیت ، ژلایەکێ دى ڤە ڤایدنەر پێشنیار و بۆچوونەکا جودا و گرنگ هەیە سەبارەت جهێ سیموررم د هزرا ئەوى دا سیمورروم دکەڤیتە دەڤەرێن باکوورێ ڕۆژهەلاتا بابل ل بەشێن بلنداهیێن حەمرین ، هەر دیسا هەر دوو ڕووبارێ دیالە و عوزیم تێدا دەرباز دبیت (حەمید، ٢٠٢٢، ٤٩).

دەسپێکا ئاماژەکرن ب دەستهەلاتدارەکێ خورى دزڤریت بۆ سەردەمێ دەولەتا ئەکەدى ل چەرخێ (٢٤-٢٢) پێش زاینى ، تاهیش ئەتال ل (ئازوهینوم) دسالەکێدا شاهێ ئەکەدى(نەرام سین ) سەرکەڤتن ب سەر ا تومارکریە ب سەر ئاخا سوبیر دا ل ئازوخینوم و ئێخسیر کرنا تاهیش ئاتال ،ئەڤ هەوا لەشکەرى ژلایێ نەرام سین ڤە هاتییە ئەنجامدان بۆ بەرەڤ دەڤەرێن ڕۆهەلاتا دیجلە دگەل داگیرکرنا هەمى ڕۆژئاڤا ب ڕوبارێ دیجلە (Salvini, 1998, 100) ئازوهینوم دبەلگەنامێن بابل ل مارى – گرێ ریماش ئاماژە ئازوهینوم دکەت،جهێ دروست گەلەک کیشە ل سەر هەیە، هندەک ازخینوم ددانن قوناغەکێ ل سەر ڕێکا ئاشوور یا کەڤن، دناڤبەرا ئاشوور – کانیش ل کەبەدوکیا ، هەروەسا پیشنیار کریە دەست نیشان کرنا دگەل (گرێ هەوى) (تل الهوی) دناڤبەرا گرێ حەمو کار(تل حمو کار) و ڕووبارێ دیجلە بهێتە نیاسین ، ل دیڤ بچوونا (Kupper) ئازوهینوم ل سێگوشا خابوور د هێتە نیاسین، دیسان د تێکستێن نوزیدا ئاماژە ب باژێرێ (ئەزوبینى) کریە دگەل (کول تەپە) ل باکوورێ کەرکوک ناڤدار بوو ، ئەڤ ھەڤ واتایا ل گەل (ئەزوخینا) تێکستەکێ ئاشوورى ناڤەراست ل جهەکێ ب درێژاهیا زیێ بچووک هاتییە دەست نیشانکرن. (حنون، ٢٠٠٩،٣٠٤؛ Salvini,1998,100) دبیت خورى باکوورێ ڕۆژهەلات هاتینە ، ئێکەم جھ گەهشتینە دەڤەرا چیایێ ل باکوورى رووبارى دیجلە و روژهەلاتا ئاسیا بچوک، دەمەکێ کەڤنترین بەلگە بەردەستە دناڤ سالێن شاھ نەرام سین ئەکەدىدا ، هەبوونا خوریا ل دەڤەرا خابوور، ئەڤەیە باشترێن ئاماژە کوچبەریا خوریا ب رێکا ڕۆژهەلات ئاسیا بچووک بیت، ژ بەرکو دەولەتێن ناڤەندی یێت بهێز وەکى ئەکەد و ئورا سیێ ، دەشتێن دولا دوو ڕووبارا هەتا هەرێما نەینەوا کونترول کرن ،د ئەوى سەردەمێ وەسا هزردکرن خوریا کوچکریە و تنێ دشیان ب درێژاهیا سنورێن ئەڤان دەولەتا هاتن وچوونێ بکەن (Ahmed,2012,168) .

پشتى ژ ناڤچوونا دەولەتا ئەکەدى و هاتنا گوتییا بۆ وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا چ پیزانین چ پێزانین ل سەر خوریا نینن ، وەسا دیاردبیت ئەڤ ڕویدانا هاتنا گوتییا رێکخوشکەربوو بۆیە هاتنا گروپێن نوى یێن خوریا بۆ باکوورێ دولا دوو ڕووبارا و باکوورێ سوریا ، ڕەنگە ئەڤ ماوێ درێژ لاوازیا سیاسى یا گوتییا بیت ئەوا نێزێکى چەرخەکێ ڤەکێشایە ،لەورا دەرڤەت بۆ خوریا هاتیەدان بۆ رێکخستن دامەزراندنا هەرێما ، دگەل دەسپێکرنا دەستهەلاتا شاھنشینا ئورا سیێ (٢١١٣-٢٠٠٤ پ.ز) دامەزراندنا ئێکەم شاھنشینا خوریا ب ناڤێ ئورکیش (گرێ موزان) دهێتە نیاسین دکەڤیتە کەناری راستى ڕووبارى خابوور ل بلنداهیێن باکوورێ ڕۆژهەلاتا سوریا ل سەر سنورێ تورکیا (یحیى، الاخرون، ٢٠٢٠، ٨٤-٨٥؛ Buccellati,1998,77) د هزارا دویێ پێش زاینى دا کاریگەریا خوریا ب شێوەیەکێ بەردەوام بھیزتر بوویە، د تێکستێن بازرگانێ دا ل سەردەمێ ئاشوریێن کەڤن ل ئاسیا بچووک ناڤێ کەسێن خورى ب رەخ ناڤێ ئاشووریا ب زمانێ خورى دەرکەڤتییە، دتێکستێن بازارێ (شاغیر) دا دیاردبیت هەبوونا خوریا د ئەڤان کومەلگەها دا نێزێک سالا (١٧٠٠ پ.ز) د هەلکولینێن ماریدا ژمارەیەکا کێم ل تێکستێن رێورەسمان دا هاتینە دیتن ب زمانێ خورى نڤیسینە چ وەرگێرانا ئەکەدى نەبوویە ، دناڤ کومەلگەها ماریدا هژمارەکا ژ کەسان هەلگرێن ناڤێن خورى بوون ، ئەو تێکستێن ل (ئالالاخ ) دیاردکەن ل باکوورى سوریا ڕەنگە دزڤریت بۆ سەردەمێ شاھ حەمورابى، بەلگەیە ل سەر ئاکنجیبوونێ ددەت دشێن ژ لایێ ئامارێ ڤە ناڤێن کەسێن دەولەمەند ناڤی کەسایەتیا نیڤەکا ئەوان خورى بوون ، ژ لایەکێدیڤە ل باشوورێ وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا تنێ چەند کەسەکێ خورى ئاکنجیبوون ئێک نیشینگەھ دیاردبیت ب ناڤێ (دلبات) دزڤریت بۆ سەردەمێ حەمورابى (Laessoe,2015,83).

دەولەتا میتانى ل دەمەکێ دەرکەڤتن گروپەکێ ئەرستوکراتى (هندوئەوروپى) هاتن خودانێ هەسپا و گالیسکا ، کوچبەریا ئاریا یا سەرەکى ل باشوورى ڕۆژهەلاتا ئەوروپا بۆ هندێ ل دەسپێکا هزارا دووێ پێش زاینى خو سەپاندن ب سەر جەماوەرى خوریا (ساکز،١٩٩٩، ٦٥-٦٦ ) ئەو فاکتەرێن ل پشت دامەزراندنا دەولەتا میتانى بوون،ئەو پالدان ژمارەکا هوزێن هندو ئەورپى بۆ بەرەڤ باشوور ، ئەڤ چەندە بۆ ئەگەر خورى بەرەڤ دەڤەرێن شامێ ڤە بچن و چەندێن بەلگەیێن شینوارى و نڤێسکى هەبوونا میتانیا ل باژێرێن باکوورێ سوریا هاتینە دیتن ، و دهێە زانین دەولەتا میتانێدا پتریا ئەوان خورى زال بوون و دەستهەلاتدارێن ئەوان ب نەژاد هندو ئەوروپى بین،دەولەت ل سەردەمێ شاھ (شو) ل چەرخێ شازدێ پێش زاینى دەسپێکا چەرخێ پازدێ پێش زاینى گەهشتە گوپیتکا مەزناتیا خو (کفافي،٢٠١١، ٣٢٩) .

هندەک فاکتەر هەبوون بونە ئەگەرێ رێکخستن و ئێکگرتنا شاھ نشینێن خوریا، دزڤریت بۆ مەترسیا هێرشێن هیتیا ب تایبەت ل دەمێ داگیرکرنا باژێرێ حەلەب ژلایێ هیتیا ڤە ئەڤی چەندێ کارتێکرن ل سەر کاودانێن خوریا کرن ل ڕۆژهەلاتا ڕووبارێ فورات ، ژبەرکو خورى هەڤپەیمانێ شاھنشینا حەلەب بوون (ڤێلھێلم، ٢٠٠٩، ٦٠) هەروەسا فاکتەرێ سروشتى ژ بەر سەختیا توبوگرافیا دەڤەرێ ئەو ئاکنجێن ل کومەلگەھێن بچووک و سنورى بەرفرەھبونا ئاکنجیبوونێ ژ بەر هندێ هەولدان کرن کیانەکێ سیاسى وکارگیرى دیارکرى ب تایبەت ب خوڤە دیت ، ژ بەر پێگەهێ ئابوورى ئەو دەڤەر ژلایێ ئابوورى ڤە گەلەک دەولەمەند بوون سەرەرایى ژلایێ بازرگانیا دەرەکى ڤە پێگەهەکێ زؤر گرنگ هەبویە دەڤەرێدا ( عەوڵا ، ٢٠١٧، ٢٥) ل دویڤ بیروبۆچوونێن میژوونڤێس و ڤەکولەران ژ بەر بەرفرەھبوون و مەترسیا هیتیا ل سەر باکوورێ سوریا بۆ ئەگەر شاھ نشینێن خوریا خو ئێکگرتى بکەن ل باکوورێ دولا دوو ڕووبارا کەڤتنە هەڤرکى دگەل دەولەتا هیتیا(Kupper,1973,36؛Ahmed,2012,509)

4.ڕەنگڤەدان ل سەر لایەنێ هونەرى (مۆر- پەیکەرتاشى):

هونەر بەرهەمێ داهێنەرێ مروڤى یە ب جورەکێ ژ کەلتورێ مروڤى دهێتە هژمارتن ،دەربرینى ژ مروڤى دکەت ئەو چالاکیا مروڤانە ل سەردەمێ کەڤن و نوکە دا ئەنجامدایە ،وەکى بەرهەم ئینانا (وینە ، پەیکەرتاشى ،جەرک ، وێنەکێشان، مور ،نەخشاندن) پێک دهێت ژ چەندێن بابەتێن گرێدایى ب کارێ هونەرێ ڤە (ویلسنکی،١٩٨٢؛عبدربه، ٢٠٠٨، ٥ ).

1.4مۆر

سەبارەت هونەرێ دروستکرنا مۆرا و نەخشاندنا ل سەر شێوازێ نەخشاندنا وێنەیى دهاتە پێشاندان ، ئەڤ مۆرێن لولەیى ل دەڤەرێن جودا یێن خوریا هاتینە بەربەلاڤبوون ب ژمارەکا زۆر هاتینە ڤەدیتن، ب شێوەیێ مروڤ و ئاژەل و رووەکێن جوراوجور ل سەر هاتینە نەخشاندن، هەمى ئەو مۆرێن خوریا هاتینە ڤەدیتن ژ جورێ ستونى بوون (سلمانی، ٢٠١٢، ٢٠٥(. ئەم دشێن مۆرێن میتانیا پولین بکەن ل سەر دوو گروپا گروپەکێ ئاسایى و گروپەکێ ورد، گروپێ ئێکێ هاتییە نەخشاندن ب ڕێکا کولان ستیر و زڤر ، گروپێ دووێ ب کارئینانا کولانا ورد و قەبارێ بچووک ژ تایبەتمەندێن ئەڤان مورا بوون، وێنێ نەخشاندنا ئەڤان مۆرا هەڤرکى دناڤبەرا قارەمانێ رووت بێ جل و بەرگ ل گەل گیانەوەرێن درندە، کۆ نوینەرایەتیا خوداوەندێ کەش و هەوایى دکەت ل بەردەم پەرستنێدا، ئێک ژ ئەوان بەلگێن گروڤر هەلگرتن ، ڕەنگە ئەڤ هێمایێ هروبایى بیت (ابو عساف، ١٩٨٨، ٤٠٦-٤٠٧).

ژگرنگترین شێوەیێ بابەتێن ل سەر مۆرێن میتانیا هاتینە نەخشاندن ژ وێنێ جواروجوربوون، ژ ئەوان وێنێ هەڤرکییا قارەمانێ ئاسایى و شێریدا یان هەڤرکى دگەل شێر وگایدا (Teissier,1944,68-69) د مۆرەکا شاهێ میتانى (ساوشتاتار ١٤٤٠- ١٤١٠پ.ز) دا دیاربیت ، دیمەنێ دەرکەڤتنا دارا پیروز ل سەر هەتاڤەکا ب چەنگ ل سەر هەردوو ڕەخێن ئەوێ نەگیانەوەرێن کەهینە وەکى هەر جار دوژمنێ ئەوان یێن کەڤنەشوپ بوون، ل ڕەخەکێ دیتر مۆرىدا دەرکەڤتنا قارەمانەکێ ل گەل شێرەکێ دهێتە دیتن (مورتکات، ١٩٧٥، ٢١٣) ئەو مۆرێن میتانیا ئەوێن ل باکوورێ سوریا ل سەر ڕووبارێ فورات هاتینە ڤەدیتن ل ناڤەراستا هزارا دوویێ پێش زاینى، دیمەنێن گیانەوەرێن ئەفسانەیى و کورێن بادایى ل سەر مۆرێن وان هاتینە دروستکرن، دیسان وێنێ خوداوەندەکێ ل سەر تەختى ڕوینشتیە ڕەنگە ئەو خوداوەند (عەشتار) بیت، خوداوەندێ (شەرێ و حەژێکرنێ ) بوو، بەرپرس بوو ل حەژێکرن و شەرى پییەکێ شێرەکێ ل پێشە ، بڤرەکێ د دەستى دایە ، ل پشت دارەک هەیە هەردوو ڕەخێن ئەوێ دوو گیانەوەرێن ئەفسانەیى زێرەڤانێ ل ڕۆژهەلاتا و ڕۆژئاڤا دکەن، وێنێ ئەڤێ دارێ نیشانا هێزا ئەسمانییە ل سەر ئەردێ، ڕەنگە ل سەر ئەڤێ مۆرێ نیشانا ئەوێ چەندێ بیت خوادوەند (تیشوب) مەزنترین خوداوەندە ل جهێ خوداوەند (ئاشور) بیت (عکاشة، ب.ت، ٤١١) خوداوەند تیشوب ئێک ژ خوداوەندێ خوریا بوو، خوداوەندێ کەش وهەوایى بوو، ئەڤ خوداوەندە ژلایێ ئورارتیا ڤە ل وەلاتێ ئاسیا بچووک ب (تایشبا) ناڤداربوو و پەرستنا ئەوى کریە، باژێرێ (کومى- کومیبا) (Kumme-Kummija) ب گرنگترین سەنتەرێ پەرستنا ئەڤى خوداوەندێ بوویە، جهێ ئەڤێ باژێرێ تانوکە ب دروستى ناهیتە زانین، ل دویڤ ئەوان تێکستێن بزمارى وەسا دیار دبیت ئەڤ باژێرە دکەڤیتە ئێک ژ چیایێن کوردى ل دەوروبەرێ باژێرێ زاخو ل نێزێک سنورێ دناڤبەرا کوردستانا عێراقى وتورکیا دا(ڤێلهێلم، ٢٠٠٩، ١١١) خوداوەند ئاشور ئەڤ خوداوەندە ناڤێ باژێرێ ئاشوور هەلگرتییە، خوداوەندێ سەرەکى دەولەتا ئاشوریا بوو ، ئێکەم ئاماژە کرن ب ناڤێ خوداوەند ئاشوور هاتییە دیارکرن ل سەردەمێ بنەمالا ئورا سییێ وەکو خوداوەندێ مللەتێ سامى بوو ل باژێرێ ئاشوور (ادزارد، ٢٠٠٠ ، ٦٨) هەروەسا هونەرێ دروستکرنا مۆرێن خورى ئەوێن ل ئوگاریت ل باکوورێ کەنارێ فینیقى هاتینە ڤەدیتن وێنێ ل سەر مۆرا هاتییە چێکرن ژ بابەتێ نێچیرکرنا گایى ب ڕێکا گالیسکێن شەرى ژلایێ هەسپا ڤە دهاتە کێشان(عکاشة، ب.ت، ٤١١) وێنێ ژمارە (١) ، هندەک مۆرێن میتانیا ئەو وێنێ ل سەر هاتینە چێکرن پێک دهێن ژ پێکدادانا دناڤبەرا دوو گیانەوەرێن ئەفسانەیى وەکى شێرى بالدار (چەنگ) و بالندێ مروڤێ ب چەنگ و پاشى گیانەوەرەک دهێتە نێچێرکرن ژ لایێ شێرەکێ ڤە (رشید، ب.ت، ١٠٤ ) ، د دیمەنێ مۆرەکێ دا وێنێ قارەمانەکێ ل گەل دوو گیانەوەران خو لێکدانێ دکەن ل سەر دوو گایا راوەستایە، دیسان دیمەنەکێ دا ل سەر مۆرا دهێتە دیتن هەتاڤەکا بالدار ل سەر دوو ستینا راوەسایە، ل هەردوو رەخێن ستینێ دوو زەلام و گیانەوەر هەنە سەرێ مروڤێ یە و کوریا ئەوان دیارە ، ل گەل وێنێ شێرەکێ دەڤێ خو ڤەکرە و مروڤەک روینشتیە ل بەردەمێ ویدا ( لوید، ١٩٨٨، ١٥٦).

مورەکا میتانیا دیمەنێ خوداوەندەکێ نێر کو عەبایەکێ رەش ل بەرە و دەستێن ئەوى ل سەر کەمەرا ئەوى یە وێنە و خوداوەندەکا داخازکارا مێ کو ل بەرامبەر شاهەکێ یە و کراسەک کورت ل گەل شالەکێ ل بەرە و شیرەک کورت د دەستێ وێدایە ، ل نیڤێ دوو شێر هێرشێ بزنەکا مەزن دکەن ل گەل کومەکا داخازکاران ل ناڤ وێنەکێ دا و دەستێن ئەوان بەرەڤ کەمەرا وانن ، هەروەسا دیمەنەکێ دیتر ل سەر مورێن لولەیى یێت میتانى نیشان ددەت کو دیمەنێ گایەکێ ب چەنگ کو سەرێ مرڤى یە پێڤەیە، ل بن بالندەکێ نیچێریێ دایە، دووزەلام ب جل و بەرگێ درێژ ل بەردایە ، ئێک ژ وانا سەرێ بزنەکێ د دەستێ ئەوى دایە و زەلامێ دیتر شاخێ گایى دکیشت (Pittman,1978,68).

ئەو دیمەنێن ل سەر مۆرێن لولەیى یێن میتانیا هاتینە دروستکرن، پێک دھیت ژ وێنێ ئەفسانەیى وەکى دیمەنێ قارەمانەکێ پێشانددەت ل گەل گیانەوەرێن درندە وەکى دیمەنێ هەڤرکییا مروڤى ل گەل شێرى، د هەمان دەمدا دیمەنێ خوداوەندا ل ئەڤان کمۆرا هاتییە دروستکرن ب هەلگرتنا چەکى د دەستیدا وەکى شیرەک، هەروەسا دیمەنێ خوڵیکدانێ د ئەڤان مورادا دهێتە پێشاندان دناڤبەرا مروڤا ل گەل دووگایا ،دروستکرنا ئەڤان دیمەنێن ئەفسانەیى ل سەر مۆرێن لولەیى یین میتانیا ،دەربرینێ ژ هێزوشیانێن ئەوان دکەت،ژ ئەنجامێ هەڤرکییا دناڤ دەستهەلاتا سیاسى یا دەولەتا میتانیدا، رەنگڤەدانا خۆ کرییە ل دروستکرنا ئەڤان دیمەنێن ئەفسانەیى ل مورا، لەورا هەڤرکیى کارتێکرن ل سەر لایەنێ هونەرێ دروستکرنا دیمەنێن ئەفسانەیى ل سەر مورێن میتانیا کرییە

کاشیا ڕولەکێ باش گێرایە د بوارێ دروستکرنا هونەرێ مۆرێن لولویدا ، د کۆمەلا ئێکێ دا ل دەسپێکێ کاشیا مۆرێن خو ل سەر شێوازێ کەڤن دروستکرن ب تایبەت ل سەر شێوازێ بابلێن کەڤن، وەکو وێنێ مروڤى دەستەکێ خو بەرزکریە ل سلاڤ کرنێدا راوستایە ، هندەک جار دەستێ ئەویدا چەک یان سولجان هەلگرتى یە (ناجی، ١٩٨٥، ٢٦٨-٢٦٩) کومەلا دوویێ دا کاشیا دبیت ل سەردەمێ شاهێن کاشى (کوریکالزویى دووێ ١٣٣٢-١٣٠٨پ.ز) ( نازێ ماروتاش ١٣٠٧-١٢٨٢ پ.ز) جودا بوون ژ کومەلا ئێکێ دا ژلایێ بابەت و شێوازێ هونەرێدا، د مۆرێن ئەواندا وێنێ گیانەوەر و دار و کەسایەتێن ئەفسانەیى و قارەمان دهێتە دیتن، ل کۆمەلا سیێ ژ مۆرێن کاشیا ل چەرخێ سێزدێ پێش زاینى دا دەست پێدکەت هەتا دوماهیک هاتنا دەستهەلاتا کاشیا، پتریا دیمەنێن ل سەر مورا پێک دهات دارا ژیانێ ل ناڤەراستا ئەویدا دوو گیانەوەر دچن و پاشى ب گالیسکا نێچرى دکەت، دێ بینن دیمەنێ مۆرەکا کاشیا گایەکێ ل بەردەم دارەکێ دا باز ددەت، شێرەک دەڤێ خۆ ڤەکرە، دەستێ چەپێ بەرزکریە، ب پیێ راستێ هێرش دکەت ل سەر گایەکێ، دیمەنەکێدا ل سەر مورا کاشیا وێنێ شێرەکێ قەبارەکێ مەزن رادبیت ب نێچیرکرنا غەزالەکێ ، هەروەسا ل سەر مورەکێ وێنێ ئەبو هول روخسارێ کچەکێ و لەشێ شێرەکێ دووچەنگ هەنە (الاحمد، ١٩٨٣، ١٥٣-١٥٤).

ئەو مۆرێن کاشیا ئەوێن ل نیڤا دوویێ ژ چەرخێ چاردێ پێش زاینى دەرکەڤتینە، بەربەلاڤترین دیمەنێن ل سەر مۆرا هاتینە دروستکرن دیمەنێ خوداوەندەکێ چیایى نیشان ددەت ژ لایێ چەمێن ئاڤێ ڤە هاتییە دورپێچ کرن (Tsouparopoulou,2014,43) هەر وەکى د مۆرکا کاشیدا کۆ دیمەنێ قارەمانەکێ بێ جل و بەرگ تێدایە دناڤبەرا دوو بزنێن کێڤیدا ل سەر پێن پێشی ب زەحمەت رادکێشن ل بن سیبەرا دوو دارێن کەسک (عکاشة، ب.ت، ٣٨٤) وێنێ ژمارە (٢) ، یا دیارە کارتێکرن و ڕەنگڤەدانا میتانیا هەیە ل سەر چیکرنا دیمەنێن ل سەر مۆرێن کاشیا هاتینە دروستکرن ، وەکى هندەک وێنێن ل سەر مۆرێن کاشیا هاتییە چێکرن وەکو گا و رووەک و گالیسک و بزنێن کێڤی و ئەژدەهایى ب چەنگ (الاحمد ،١٩٨٣، ١٥٣)،تا ئەڤ دیمەنە ل سەر مورێن کاشیا بهێن دروستکرن. هەروەسا ڕەنگڤەدانا ئەوان هەڤرکێن سیاسى یێت کاشیا ل سەر لایەنێ چێکرنا مۆرێن لولەیى دیاردبیت ، ب تایبەت ژلایێ شارستانیەتا مسریا ڤە ، بەلگە ل سەر ئەڤێ چەندێ ئەو مۆرا لولەیى یا کاشیا پێک دهات ژ دیمەنێ پەیکەرێ (ئەبى هول ) ئەڤ پەیکەرە ناڤدارە ل شارستانییەتا مسریێن کەڤندا. (الامین، ١٩٦٣، ٥٣٨)

ئەو دیمەنێن ل سەر مۆرێن کاشیا هاتینە پێشاندان وەکى دیمەنێ نێچیرکرنا گیانەوران ب ڕێکا گالیسکا و هێرشکرنا شێرى بۆ سەر گیانەوەرێ غەزال، هەتا وێنێ گایی وبزنێن کیڤى د دیمەنێن مۆرێن ئەواندا دەرکەڤتییە, هەروەسا وێنێ پەیکەرێ (ئەبى هول) ل سەر مورێن کاشیا هاتییە دروستکرن،هەمى ئەڤ دیمەنێن د مۆرێن ئەواندا هاتینە یشاندان دەربرینێ ژ هێزو شیانێن دەستهەلاتا کاشیا دکەت ل دەڤەرێدا، دیسان هەڤرکی کرن ل گەل مسرییا ب رێکا درەستکرنا پەیکەرێ (ئەبى هول) ل سەر مورێن خۆ، وەکو هێزوشیانێن ئافرەتا کاشیا پێشانددەت دناڤ کومەلگەها کاشیا دا.

2.4.پەیکەرتاشى

پەیکەرتاشى ئێک ژ جۆرین هونەرى شێوەکاریى یە، پشتبەستنێ ل سەر مادەیێ رەق دکەت وەکى (بەر، دار، کانزا، ئاخ ) ، هونەرێ پەیکەرتاشیا خوریا و دیاربوو ل دەڤەرێن باکوورێ وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا و باکوورێ سوریا د چەرخێ کەڤندا.

دەربارەیى بابەتێ پەیکەرتاشى بێ بەرچاڤگرتنا پەیکەرتاشیا خوریا ئەوێن ل سەر مۆرا هاتییە نەخشکرن، چ پەیکەرێ بەرجەستەیى (المجسم) یان پەیکەرێ کولایى (بارز) بیت زور کێمن، تنێ هندەک پەیکەر هاتینە ڤەدیتن پێک دهات ژ کومەلەک پەیکەرێن بچووک ل سەر شێوەیێ شێر، ژنێ رووت، ل پەرستگەها خوداوەند شاوشکا ل باژێرێ نوزى د (سلمانی،٢٠١٠، ٢٠٧) شینوارێ (ئوگاریت) پەرداخەکا زێرى هاتییە دیتن، وێنێ نێچیرکرنا (گایى) تێدا نەخش کریە، ب شێوەیەکێ گالیسکەکا بچووک دوو تایر ب هەسپەکێ رادکێشات و کەسەکێ تیرکڤان د دەستێدایە هەولا نێچیرکرنا کومەلەک گایێ کێڤی دکەت، هونەرێ ل سەر ئەڤێ پەرداخێ هاتییە نەخشکرن گەلەک نێزیکى پەیوەندی ب هونەرێ خوریا و میتانیا ڤە هەیە (مورتکات، ١٩٧٥، ٣٢٧-٣٢٨(

ل باژێڕێ ئورکیش دەوروبەرێ ڕووبارى دیجلە ل دەمێ خورى ل باژیرێ نوزى دەستهەلاتدار بوون، ل بەر دەرگەهێ چوونا ژوورا پەرستگەها نوزیدا ، پەیکەرێ دوو جوت شێرا هاتیە دیتن ، یا ئێکێ جووتەکێ شێرا راوەستایە، و جووتەکێ دى ب شێویێ روینشتى دەرکەڤتى یە وهەروەسا د هەمان دەمدا پەرستگەهێ دا سەرێ بەرازەکێ کیڤى هاتییە دیتن (Frankfor,1996,250)ژ ب ناڤودەنگترین کارێن هونەرێن بەرجەستەیى ل دەڤەرێن ل بن کونترولا میتانیا دا دزڤریت بۆ چەرخێ پازدێ پێش زاینى پێک دهات ژ پەیکەرێ ئێدرمى شاهێ شاھ نشینا ئالالاخ ، دئەڤێ پەیکەریدا شاهێ ئالالاخ ب شێویێ روینشتى ل سەر تەختێ دەستهەلاتا خودا دەرکەفتى یە، ئەڤ پەیکەرە کارتێکرنا هونەرێ سوریا کەڤن پێڤە دیارە (ڤێلێلم ، ٢٠٠٩، ١٧١).

دیسان ل باژێرێ ئورکیش پەیکەرێ دوو شێرا ب دروستکرنا برونزى هاتییە دیتن، ل سەر هەر ئێک ژ دوو شێرا نڤێسینا بزمارى ل سەرە، ژ ئەنجامێ ئەڤێ نڤێسینى بۆ مە دیاردبیت پەیکەرێ ئەڤان شێرا وەکو بەرێ بنیاتى ب تایبەت ب دروستکرنا پەرستگەها خوداوەند (نەرگال) بوو ل سەر دەمێ شاھ (تیش- ئەتەل) ئەڤ دوو پەیکەرە تاکە بەلگەنە ل سەر هونەرێ خوریا دماوێ دوماهیکا هزارا سیێ پێش زاینى دا (Wilhelm,1998,120;Fournet,2013,161-163) وێنێ ژمارە (٣) ، شینوارى هاتییە دیتن دناڤ پەرستگەها خوداوەند ئاشوور ل باژێرێ ئاشوور ، پێک دهات ژ وێنێ خوداوەند چیایى ل گەل دوو بزنێ کیڤیدا، ب پشتبەستن ب تایبەتمەندێن مێژوویى و هونەرى ئەڤ پارچە شینوارە مێژوویا ئەوى دزڤریت بۆ چەرخێ پازدێ پێش زاینى، دهێتە هژمارتن ئێک ژ نمونەیا تایبەت یا هونەرى خوریا د ماویێ دەستهەلاتا میتانیدا، هندەک نمونەێن نایاب یێت هونەرێ پەیکەرتاشیا خوریا ژوانا پەیکەرێ بزنەکێ شاخدار ل ئالالاخ هاتییە ڤەدیتن ، مێژوویا ئەوى دزڤریت بۆ کونترولا دەستهەلاتا میتانیا بۆ ئەوێ دەڤەرێ (ڤێلێلم ، ٢٠٠٩، ١٧٢).

د هونەرێ پەیکەرتاشیدا کاشیا ڕول هەبوویە لێ بەراورد دگەل میتانیا ڕولێ ئەوى کیمترە ئەڤ چەندە دزڤرتت بۆ جهێ جوگرافیا وەلاتێ بابل، پەیکەرەکێ کاشیا نوینەرایەتییا شێرەژنەکێ دکەت نمونەیەکا رۆنە بۆ وێنەکێشان یان رەهەندا د ڕوانگەها هونەرێ کاشیادا ، ب شێوەێەکێ ورد کار ل سەر کریە کۆ هونەرمەندا شیایە ئەو تایبەتمەندێن سەرەکى نیشان بدەت ب شێوازێ دروستکرنا چاڤ وپێشیا دەڤ وچاڤ پرچا وردەکارێن لەشێ شێرە ژنەکێ دکەت (مظلوم،١٩٨٥، ٦٣؛المزوری،٢٠٠٢، ٩٣)ئەڤ دروستکرنا پەیکەرێ شێرە ژنەکێ ل سەر لەشێ شێرێڤە ئەوى چەندێ نیشان ددەت یا هێزو شیانێن ئافرەتا کاشیا، ژ ئەنجامێ ڕەنگڤەدانا ئەوان هەڤرکییا بۆ ل سەر لایەنێ دروستکرنا هونەرێ پەیکەرتاشیا کاشیا ب تایبەت پەیکەرێ بەرجەستەیى (سیێ رەهەندى).

ئەو وێنێ میتانیا د پەیکەرتاشییا خۆدا دروستکرینە،پێک دهات پەیکەرێ گیانەوەرێن درندە وەکى شێر وبەراز،ئەڤ پەیکەرە دهاتینە دەینان ل بەر دەرگەهێ پەرستگەھ و کوچکێن میتانیا،هەروەسا پەیکەرێ شاھا ل گەل وێنێ نێچیرکرنا گیانەوەران ب رێکا گالیسکا ل سەر پەیەکەتاشى دهاتینە دروستکرن، هەڤرکیکرن دگەل گیانەوەرا و هەلگرتنا چەکى و وێنێ شاخدار د پەیکەتاشییا میتانیا دا دیار بوو، ئەڤ دروستکرنا ئەڤان هەمى وێنەیا ب رێکا هونەرێ پەیکەتاشیا میتانیا دهاتییە پێشاندان، ژ کارتێکرنا ئەوان هەڤرکییا پەیدابوویە و ڕەنگڤەدانا خۆ کرییە ل سەر لایەنێ هونەرێ پەیکەرتاشى،ئەو وێنە دەربرینێ ژ هێزوشیان و مانا میتانیا دکر دناڤ ئەوان کیانێن سیاسى و زلهێزێن دەڤەرێدا.

پەیکەر تاشیا کولایى (بارز) یا کاشیا گەشەکریە ل سەر بەرا ل دوماهیکا چەرخێ کاشیا ب تایبەت ل چەرخێ دوزادێ پێش زاینى ، دئەڤێ سەردەمێدا گەلەک بابەتێن جوراجور تیدا بوون، دهێتە هژمارتن ژ قۆناغیێن پێشکەڤتى ژ هونەرێ پەیکەرتاشیا کولایى (بارز) کاشیا (غزالة، ٢٠٠٤، ٢٨٥) ئێک ژ نمونەیا بەرێ کودورو دزڤریت بۆ شاهێ کاشى (میلیشیباک ١١٨٨-١١٧٤ پ.ز ) د دیمەنێ پەیکەرەکێ کولایدا وێنەکریە، ل دەمێ کچا ئەوى بریە داکۆ پیشکێشى خوداوەندى بکەت، ئەو خوداوەندە تاجەک د سەرێ دایە ل سەرڤە ئێک پەروک دوماهیک دهێت ل سەر تەختەکێ روینشتیە ، ل سەر بنگەهەکێ هەلگرتى یە و پێت ئەوى ل شێویێ پێت شێریدایە ب هەردوو دەستێن خؤ سلاڤ ل شاهى دکەت (مظلوم، ١٩٨٥، ٦٥) دیسان ل سەر بەرەکێ کودورو سنورى پێنج زەلام پێشبرکێ دکەن ب چەک ل سەر سینگێ هەلگرتیە و ژنەک ب جل وبەرگەکێ درێژ ل بەر کریە ، هەمى سەمایێ دکەن و ئامیرى موزیکى د ژەنن وەسا دیارە ئەڤ کاروانەکێ ئاینى بیت، ل پشت ئەوان شێر وگا و بزنێن کیڤی دچوون (الاحمد، ١٩٨٣، ١٥٣) بەرێ سنورى کودورو بەلگەمەیەکا بەرییە ژ چەندین شێوێن جوراجور هاتینە دروستکرن ،ل سەردەمێ کاشیا بەربەلاڤ بوو، بەرەکى بی ب شێویێ ئەندازەیى هیلکەیى و چارگوشە بوویە، نڤێسین و تێکست ل سەر هاتنە نەخشاندن و هویرکاریێن ئەردێ چاندنێ وەکى جھ و رووبەرێ زەڤی و لبستا دیدەڤانا ل گەل زنجیرەکا نەفرەتا تێدا هاتییە نڤێسین، وەگو گریبەستێن فەرمى بوون بۆ خودانێن زەڤییا و دیارکرنا سنورێ زەڤیێ ، ل پەرستگەێ دهاتە دانان و پاراستن ، بابلیا ب ناڤێ (نارو- Naruu) دهاتە نیاسین، (دیلاپورت، ١٩٨٨؛المزوری، ٢٠٠٢، ٧٦؛Clayden,1989,157 ( ل دەمێ ئیلامییا کاشی ژ ناڤبرنە و وەلاتێ ئەوان داگیرکرى ئەڤ بەرێ سنورى ل گەل خۆ برنە سوسە ژ بەر هندێ ئەڤ بەرێ سنورى ل وێرێ هاتییە ڤەدیتن ، ل سەر بەرەکێ کەلهەک بهێز ب تاوەر دهێتە دیتن، گرنگییا هێمایى هەیە ، ژبەرکۆ ل سەر کوپلەکێ مەزن راوەستایە دگەل کوپلەکێ ئەوێدا ل دور گوپیتکا بەرى دایە ، دناڤەراست گایەکێ روینشتیە ب گوپیتکا وى دورپیچ کریە ب زەریایا ئەسمانى ، ل شوشە بەرەکی سنورى هاتییە ڤەدیتن دزڤریت بۆ شاهێ کاشى (میلیشیباک ) د ئەڤی بەرێ سنوریدا بەلەمەک دهێتە دیتن بنکێ ئەوى راستە و سەرێ ئەژدەهایەکێ دەرکەڤتى یە و ئەزمانێ ئەوى ئینایە دەرڤە ئەڤان بەلەما دا سیێ ستین هەنە هەر ستینەکێ سەرێ ئەژدەهایەکێ پێڤە دیارە ( الاحمد، ١٩٨٣، ١٥٣). ئەڤ شێوازێ دروستکرنا وێنێ ئەژدەهاى دەربرینى ژ هێزێ و شیانیێن مەزن یێ کاشیا دکەت،هەلبەت ڕەنگڤەدانا هەڤرکییا ل سەر دروستکرنا ئەڤی بەرێ سنورى هەیە .

هونەرێ پەیکەرتاشیا میتانیا یا دەولەمەندە ئەگەر بەراورد بکەین ل گەل یا کاشیا ، ئەڤ چەندە دزڤریت بۆ جهێ جوگرافیا ئەڤان دوو هێزێن سیاسى ، جهێ جوگرافیا میتانیا پێک هاتا ئەوى دەڤەرکا بەرفرەھە وەکو هەبوونا (چیا ، دەشت ، رووبار، دارستان) لەورا دەڤەرا میتانیا یا دەولەمەند بویە ب کەرەستێن دىسپێکى وەکى (دار، بەر، کانزا ) و چەندێن کەرەستێن جوراوجور، ئەڤ کەرەستە پێک هاتا سەرەکى یا چێکرنا پەیکەرایە ، جهێ جوگرافیا کاشیا یا هەژارە ب ڤان کەرەستەیا لەورا هونەرێ پەیکەرتاشیا کاشیا سنوردار بویە ، کاشیا پەیکەرێن خو ئاخێ چێکرنە ژ ئەنجامێ کەش و هەوایە و شەرێن بەردەوام ئەڤ پەیکەرە ژ ناڤچوونە ، ژلایێ کەرەستێن سروشتى ڤە یا هەژارە وەکە دار ، بەر، کانزا ، لەورا هونەرێ پەیکەرتاشیا کاشیا چەند نمونەیەکێ کێم بوینە.

وێنێ پەیکەرتاشیا کاشیا هەر وەکى یێن میتانیا ئەوان ژى وێنێ گیانەوەرا د پەیکەرتاشیا خۆ دا پێشاندایە وەکى گیانەوەرێ شێر و بزنێ کیڤی، هندەک پەیکەرتاشیێن خۆدا وێنێ چەکى و سەرێ ئەژدەهایى تێدا دیارە، هەر ئەڤەژى دەربرینێ ژ هێز و شیانێن کاشیا دکر ل وەلاتێ بابل،کارتێکرنا هەڤرکییا ڕەنگڤەدانا خۆ هەبووە ل سەر لایەنێ پەیکەرتاشییا کاشیا.

ئەنجام

پشتى ب دوماهیک ئینانا ئەڤێ ڤەکولینى ئەم گەهشتنە چەندین خالا و ئەنجاما ئەم دشێن ب شێویێ کورت ل خوارێ رێزبکەین.

1-هەڤرکی چالاکییەکا بەردەوامە د هەمى بوارێن ژیانا مروڤایەتى دا، ئەو دیاردەیا سروشتى یە ژ ئەگەرێ جوداهییا بەرژەوەندى و بەها و ئارمانجێن ژێک جودا پەیدا دبیت ، ب تایبەت دناڤبەرا تاکەکەسى ، گروپ ، وەلاتاندا ، ئەڤێ هەڤرکى کارتێکرنا خؤ یا ئەرینى و نەرینى هەیە ل ڕەوتا سیاسى، لەورا مللەتێن کوردستانلى کەڤن د هزارا دوویێ پێش زاینى دا ب تایبەت کاشى میتانى وەک هێزێن سیاسى ل دەڤەرا ڕۆژهەلاتا نێزیک کەڤن هەڤرکى کریە ل گەل هێزێن دەوروبەرێن خو .

2-دەولەتا میتانى دهاتە هژمارتن ژ زلهێزێن مەزن ل دەڤەرا ڕۆژهەلاتا کەڤندا ، ب چەندین ناڤێن جودا دهاتە نیاسین وەکى ( خورى ، میتانى ، خانیگلبات) هەر ئێک ژ ئەڤان ناڤا ڕامانا خۆ یا جودا هەبوو ، ناڤی خورى ب ناڤی مللەتێ خورى دهاتە نیاسین ، ناڤی میتانى پتر وەکى تێگەهێ سیاسى بۆ دەولەتا میتانى دهاتە ب کارئینان ، هەروەسا ناڤی خانیگلبات وەکو تێگەهەکێ جوگرافی دەربرین ژ جهێ سنورى بەرفرەهبوونا میتانیا دکر.

3-خورى ژ جھ و وەلاتێ خو یێ ڕەسەن کوچ کرینە ب کوچکرنا ئاشتیانە ، ئاکنجیبوونە ل دەڤەرا باکوورێ وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا و سوریا، جهێ وئەان یێ ڕەسەن ژ دەڤەرێن چیایى درێژ دبن دناڤبەرا دەریاچەیا وانێ ل ڕۆژهەلاتا تورکیا ، دەریاچەیا ئورمیە دکەڤیتە ئەزربیجان ژ بەشێ ڕۆژئاڤا ئیرانێ ، سنورێ ئەوى پێک دهات ژ چیایى زاگروس ڕۆژهەلات هەتا دەریا ناڤەراست ژلایێ ڕۆژئاڤا، شیا دەولەتا ئاشوورى کونترول بکەت ، کەڤتە هەڤرکى ل گەل مسرى و هیتیا .

4- کاشیا ڕۆلەکێ مەزن گێرایە د ڕویدانێن سیاسى ل دەڤەرا ڕۆژهەلاتا نیزیک کەڤن د هزارا دوویێ پێش زاینیدا ، شیان بۆ ماوەیەکى درێژ پتر ژ چار چەرخا دەستهەلاتێ ل وەلاتێ دولا دوو رووبارا بکەن،ب دەستگرتن ب بابل ژ ڕوێدانێن گرنگ بۆ دمێژوویا وەلاتێ دولا دوو ڕووبارا ،

5-هاتنا کاشیا بۆ دەڤەرێ وەکو ئێکەم ئاماژە ب کاشیا هاتییە دان ل سەردەمێ شاھ (حەمورابى ) کاشە ب شێوەیێ گروپێن بچوویک و ب ڕێکا ئاشتى چونە دناڤ وەلاتێ بابلدا، ل دەسپێکا بنەمالا بابل کاشى کەڤتنە هەڤرکى ل گەل شاهێن ئەڤێ بنەمالێ ب تایبەت ئەڤ گروپێن کاشیا بەرەڤ دەڤەرێن باکوورى ڕۆژئاڤایڤە چوون ، شیان شاھ نشینەکێ دامەزرینن ل دەڤەرا (خانە) ، سەربەخۆ بوون ژ دەستهەلاتا بنەمالا بابل یا ئێکێ .

6-سەبارەت ڕولێ ئەڤان هەر دوو مللەتا کاشى و میتانى د لایەنێ شارشتانى ڕولەکێ مەزن گێرایە د چەندێن لایەنێن گرنگ یێ شارستانى ب تایبەت میتانیا ڕولەک مەزن هەبوویە، ب تایبەت هونەرێ میتانیا ب دروستکرنا هونەرێ (مۆرا – پەیکەرتاشى ) هەروەسا کاشیا گرنگى دایە هونەرێ مورا و پەیکەرتاشى ، ئەو هەڤرکیێن پەیدابوونە ڕەنگڤەدانا خۆ هەبویە ل سەر لایەنێ شارستانى ب تایبەت هونەرێ مۆرا و پەیکەرتاشى ، ب ڕێکا دروستکرنا وینا و دیمەنێن ل سەر مورا و پەیکەرتاشى هاتییە چێکرن دەربرینى ژ هەڤرکى دکەت ، بۆ نمونە دروستکرنا دیمەنێ هەڤرکى دناڤبەرا مروڤى و گیانەوەرێن درندە دا، ئەو هەڤرکییا سیاسى کارتێکرن ل سەر بەرهەم وچالاکیێن هونەرى یێ کاشى میتانى کریە ، ژبەرکۆ ب ڕێکا کێشانا دیمەنێن شەرى و هەڤرکى دەربرین ژ کەتوارى خۆ دکرن د ئەوى سەردەمیدا.

لیستا ژێدەرا

ئێک: ژێدەرێن ب زمانێ عەرەبى و وەرگێرایى ب زمانێ عەرەبى:

أحمد ، سامى سعید، الهاشمی ، رضا جواد (ب.ت) تاریخ الشرق الادنى القدیم ایران و الاناضول.

أحمد، جمال رشید (١٩٩٤) لقاء الاسلاف الکرد واسلاف فی بلاد الباب وشروان، لندن.

ادزارد، د (٢٠٠٠) قاموس الاهة و الاساطير في بلاد الرافدين (السومريةو البابلية ) في الحضارة السورية (الاغارتية و الفنيقية) ،ت: محمد وحيد خياطة ، بيروت، دار الششرق العربي.

اوتس، جون(١٩٩٠) بابل تاریخ مصور، ت: سمیر الرحیم الجلبي ، دار الشؤون الثقافة العامة ، بغداد.

الاعظمي، محمد طه محمد(١٩٩٠) حمورابي (١٧٩٢-١٧٥٠ ق.م ) شرکە عشتار، بغداد.

باقر، طه و الاخرون (١٩٨٧) تاریخ العراق القدیم ، الجزء الاول، بغداد ، جامعة بغداد.

باقر،طه (٢٠١٢) مقدمة في تاريخ الحضارات القديمة حضارة وادي النيل و بعض الحضارات القديمة (فارس- الاغريق- الرومان) الجزءالثانی، بغداد ، بيت الوراق.

جرني، ا-ر (١٩٩٧) الحيثيون ، ت: محمد عبدالقادر محمد، م: فيصل الوائيلي، القاهرة، الهيئة المصرية العامة الكتاب.

حنون، نائل (٢٠٠٩) مدن قديمة و مواقع أثرية دراسة في الجغرافية التاريخية للعراق الشمالي خلال العصور الاشورية ، دمشق، دار الزمان

دیلاپورت، ل(١٩٩٧) بلاد مابین النهرین الحضارتان (البابلية و الاشورية ) ، ت:محروم كمال ،م: عبدالمنعم ابوبكر، الطبعة الثانية ، الهئية المعرفة العامة .

بدير، شافية، الاخرون (ب.ت) تاريخ الشرق الادنى القديم شبه الجزيرة العربية ايران و الاناضول ، مصر دار التعليم .

بوترو،جین (١٩٨٦) الشرق الادنى الحضارات المبکرة ، ت: عامر سلیمان، موصل، مدیریة مطبعة جامعة موصل.

رسلان، احمد فۆاد (١٩٨٦) نظرية الصراع الدولي دراسة في تطور الاسرة الدولية المعاصرة ، القاهرة، الهيئة المصرية العامة الكتاب.

رشید، صبحی انور (ب.ت) تاریخ الفن فی العراق القدیم ، الاختام الاسطوانیة ، الجزء الاول .

رو، جورج (١٩٦٣) العراق القديم، ت: حسين علوان حسين ، م: فاضل عبدالواحد علي، دار الشؤون الثقافة العامة، بغداد.

ساکز، هاری(١٩٨٩) عزمة بابل ، ت:عامر سليمان ، دار الكتب ، موصل.

سلیمان ، عامر و الاخرون (١٩٧٨) محاضرات في التاريخ القديم، جامعة الموصل ، موصل

سلیمان،عامر (١٩٩١) اللغة (البابلية و الاشورية)، الموصل.

سليمان، عامر و الاخرون (1999) المعجم الاكدي معجم اللغة الاكدية (البابلية – الاشورية) با اللغة العربية و الحرف العربي ، بغداد، منشورات المجمع العلمي .

سليمان، عامر (٢٠١٠) العراق فی التاریخ القدیم، موجز التریخ السیاسي ،ج١، الموصل، دار الحکمة للطباعة و النشر.

صليبا ،جميل(1982) المعجم الفلسفي بالالفاظ العربية و الفرنسية و الانكليزية واللاتينية ، بيروت، دارلكتب اللبنانية.

عبد ربه، وائل (٢٠٠٨) تاریخ الفن ، دار یافا.

ابو عساف، علي (١٩٨٨) اثار الممالک القدیمة فی سوریة ٨٥٠٠ ق.م الى ٥٣٥ ق.م ، دمشق، منشورات وزارة الثقافة.

عکاشة، ثروت (ب.ت) الفن العراق القدیم سومر و بابل و اشور، بیروت.

عون، حسن (١٩٥٢ ) العراق وما توالي الى كلية من الحضارات ، ط2، الاسكندرية، مطبعة رويال.

كفافي، زيدان عبد الكافي (٢٠١١) بلاد الشام في العصور القديمة من عصور ما قبل التاريخ ختى الاسكندر المقدوني، عمان ، دار الشروق.

لوید، سیتون (١٩٨٨) فن الشرق الادنى القدیم، ت:محمد درویش ، بغداد، دار المأمون للنشر و الترجمة.

مظلوم، طارق عبدالوهاب (١٩٨٥) النحت من عصر فجر السلالات ختى العصر البابلي الحديث، حضارة العراق ، ج٤، بغداد.

مورتکات، انطوان (١٩٧٥) الفن فی العراق القدیم ، ت: عیسى السلمان و سلیم التکریتى، بغداد، مطبعة الادیب البغدادیة .

مورتکات، انطوان (١٩٦٧) تاریخ الشرق الادنى القدیم، ت: توفیق سلیمان و اخرون، دمشق، مطبعە الانشاء.

ابن منظور، (2003) لسان العرب، قاهرة ، دار الحديث.

ناجي، عادل (١٩٨٥) الاختام من العصر الاکدي حتى نهاية العصر البابلي الحديث، حضارة العراق ، بغداد.

ويلسنكي، ار.ا.ج (١٩٨٢) دراسة الفن، ت: يوسف داود عبدالقادر، بغداد دار الحرية.

يحيى، اسامة ، الاخرون (٢٠٢٠) من تاریخ شعوب الشرق الادنى القدیم، اشور بانیبال لکتاب .

دوو: ژێدەرێن ب زمانێ کۆردى:

ئەحمەد، کوزاد محمد (٢٠٠٧) کوردستانى ناڤەراست ل نیوەى یەکەمى هەزارەى دووەمى پ.ز دا، ژین ، سلیمانى

باقر، تەها(٢٠٢٢) سەرەتایەک بۆ مێژووى شارستانییە دیرینەکان وەلاتێ نیوان دوو رووبار ، و: عوسمان عەزیز عەلاف ، ئەفراسیاب رەشید کەریم ، پ: کەمال نورى مەعروف ، دەزگاى روشەنبیرى جەمال عیرفان ، سلیمانى.

جەلال ، کامەران کویخا (٢٠٠٨) مێژووى کونێ کەرکوک لە بەر روشنایێ دەقەکانى نوزى دا ، چاپخانى خانى ، هەولیر.

ڤێڵهێلم، گیرنوت (٢٠٠٩) شارستانییەت و مێژووى خورییەکان،و:ئارام جەلال حەسەن هەمەوەندى، دهوک، چاپخانا خانى.

میخاێلۆڤێچ، دیاکۆنوف ئینگەر(٢٠٢١)مێژووى میدیا ، و: پیشەوا خالید ، پ: کەمال نورى مەعروف ، چاپخانا تاران ، تاران.

سێ:نامێن ماستەر و دکتورایێ ب زمانێ عەرەبى:

الحسیني،لمياء محمد علي كاظم مكوطر (٢٠٠٤) بلاد بابل (كاردونياش) في العهد الكشي (سلالة بابل الثالثة) ، رسالة ماجستير غير منشورة ،جامعة بغداد.

الزبيدى، مها حسن رشيد (2003) نصوص مسمارية غير منشورة من العصر البابلي الوسيط (الفترة الكشية) عقرقوف (دور كوريكالزو ) ،ماجستير، جامعة بغداد ، كلية الاداب.

سلماني، جمال ندا صالح (٢٠١٠) الدولة الميتانية دراسة التاريخ السياسي و الحضاري ، مجلس كلية الاداب ،اطروحة دكتورا، جامعة بغداد.

الشمري، طالب منعم حبيب (١٩٩٦) الوضع السياسي في الشرق الادنى القديم بين القرنين السابع عشر و الحادي عشر قبل الميلاد ، أطروحة دكتوراه غير منشورة مقدمة الى كلية الاداب ، بغداد.

5-شوال، حسین اسماعیل (٢٠٠٥) الصراع الحیثي الميتاني المصري للسيطرة على سورية في القرنين السادس عشر و الخامس عشر قبل الميلاد ، رسالة ماجستير غير منشورة، الكلية الاداب ، جامعة حلب.

6-عبدالصمد،رافدة عبدالله،(٢٠٠٨)،كردستان العراق في التاريخ القديم في ضوء المصادر المسمارية من الألف الثالث ق.م حتى ٦١٢ ق.م، أطروحة دكتوراه غير منشورة ،كلية الاداب،جامعة السليمانية.

مایى، ریبر جعفر احمد(٢٠١٩) العلاقات السیاسیة و الحضارية الكردستانية القديمة خلال الالف الثانية ق.م، اطروحة الدكتورا غير منشورة،

8المزورى، عیماد عبدالقادر محمد سعید (٢٠٠٢) الکاشیون ١٥٩٥-١١٦٢ ق.م (دراسة سياسية حضارية) ،رسالة غير منشورة، كلية الاداب، قسم التاريخ ،جامعة صلاح الدين –اربيل.

چار: نامێن ماستەرێ ب زمانێ کوردى:

حەمید،رێبوار سەرتیپ (٢٠٢٢) مێژووى دێرینى گەرمیان لە هەزارەى سێیەم تاکو ناوەڕاستى هەزارەى یەکەمى پ.ز ، نامەى ماستەر لە زانکۆیى سلیمانى ، کولیجى زاستە مروڤایەتیەکان.

عەولأ، بەختیار قاسم (٢٠١٧) شارستانییەتى سەردەمێ میتانى (١٥٠٠- ١٢٦٥ پ. ز) (توێژینەوەیەکێ مێژوویى شیکارییە) نامەیى ماسنە پێشکێشە ب فاکەلتیى ئاداب، زانکویا سوران.

پێنج:ڤەکولین و گوڤار ب زمانێ عەرەبى:

ابوغالي ، عطاف محمود، بسيسو، نادرة غازى (2009) التوافق المهني وعلاقته بأساليب ادارة الصراع لدى مديرى المدارس الثانوية في محافظات غزة، مجلة الجامعة الاسلامية سلسلة الدراسات الانسانية ، مجلد السابع عشر ، العدد الثاني.

الاحمد ،سامی سعید(١٩٨٣) فترة العصر الكاشي ،مجلة سومر، بغداد، العدد ٧٩.

الامين، محمود حسين (١٩٦٣) الکاشیون ١٥٣٠-١١٦٠ ق.م ، مجلة كلية الاداب ، بغداد، العد ٦.

غزالة، هدیب الحیاوي (٢٠٠٤) احجار الحدود البابلية (كدورو) أهميتها الحضارية و الفنية ، مجلة الاتحاد العام للأثاريين العرب، م٩، المجلد ٥، العدد ١.

فطمية،مراح(2018) ضغوط العمل والصراع التنظيمي، جامعة العربي التبسي، كلية العلوم الانسانية و الاجتماعية.

شەش :ژێدەرێن ب زمانێ ئینگلیزى:

Ahmed,K.M (2012) The Binginnings of Ancient Kurdistan (c-2500-1500 BC) A Historyical and cultural

synthesis ,Leiden.

Buccellati,and Kelly(1997) Urkesh The First Hurrian Capital ,(BA) Vol.60.

CAD (2004) The Assyrian Dictionry of the Oriental Instute of the Universty of Chicago, Chicago.

Charpin,D (1995) The History of Ancient Mesopotamia, (CANE) ,Newyork.

Clayden,T(1989) Aspects of the early history of the Kassites and Archaeology of the Kassite period in Iraq (c1600-1150 BC) Oxford.

Dennen,J.M.G(1990) Sociology of conflict,University of Groningen,London.

Drower,s.m,(1973) Syria 1550-1400 BC,(CHA)Vol:2,part1.

Edmonds, C. J. (1971). Kurdish nationalism. Journal of contemporary history,vol,6,Issue 1.

Fournet,A(2013) A Manual Hurrian , france.

Frankfort,H (1996) The Art and Architecture of the Ancient Orient ,Fifth edition,London.

Ghirshman,R(1954) Iran from The Earlies Times to the Eslamic Conquest,London.

Hall,H.R (2014) The Ancient History of the Near East ,London.

Kupper,J.R(1973) Northern Mesopotamia from and Syrian,(CHA),Vol:2,part.1,Newyork.

Laessoe,J (1963) People of Ancient Assyria,London.

Limbert, J. (1968). The origins and appearance of the Kurds in pre‐Islamic Iran. Iranian studies, vol,1,N,2,Harvad.

MacKenzie, D. N. (1961). THE OKIGINS OF KURDISH. Transactions of the Philological Society,vol,60,N,1.

Pittman,H(1978) Ancien Art in Miniature , Near Easern seals from the Collection of Martin and serah Gherkasky , Newyourk.

Steinkeller,P(1998)The historical Backround of Urkesh and the Hurrian Beginning in Northern Mesopotami “Urkesh and Hurrians “ Bibliotheca Mesopotamia ,Vol:26,Malibu.

Salvini,M (1998) The Earliest Evidance of Hurrians Befor the formation of the Reign of Mittanni, Urkesh and Hurrians “ Bibliotheca Mesopotamia ,Vol:26,Malibu.

Tsouparopoulou,C (2014) An Online d-datebaes for the documentation of seals , sealings ,and seal imparession in the Ancient Near East , vol-2,university of Heidelborg ,Max planck Institute for the History of scinse.

Teissier,B (1994) Sealing and seals on Text Frome kultep ,karmul Leve 2,Istanbul.

Wilhelm,G (1998) Die Inschrift des Tisatal Urkes“ Bibliotheca Mesopotamia ,Vol:26,Malibu.

حەڤت:نامێن ماستەر و دکتورایى ب زمانێ تورکی:

Balkaya, Tuncer (2009), Hurri-Mitanni Devleti (Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Bölümü, Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı), Ankara.

Ertem Eray, Tuğçe (2015), Çatışma kuramları ve çözüm yolları çerçevesinde halkla ilişkiler uygulayıcılarının rol ve fonksiyonları üzerine bir araştırma (Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Halkla İlişkiler ve Tanıtım Anabilim Dalı), İstanbul.

* ڤەکولەرێ بەرپرس.

This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)