ناسناڤێن ڕەگەزى دچەڕخێن (٥- ٦مش/ ١١- ١٢ز) دپەرتووکا (سير أعلام النبلاء) یا

(الذهبي 748ه/1348م) دا

مهڤان هادى خلیل1 *و فلاح فقة يوسف 2

1 کولیژا زانستێن مروڤایەتى، زانکویا زاخۆ- هەرێما کوردستانێ – عێراق.  

2 کولیژا پەڕوەردا بنیات ، زانکۆیا زاخۆ – هەڕێما کوردستانێ – عێراق.


تاريخ الاستلام: 05/    2025 تاريخ القبول: 07/2025    تاريخ النشر: 09/2025  https://doi.org/10.26436/hjuoz.2025.12.3.1633       

پۆختە:

بێ گومان  ماوێ چەرخێن(٥- ٦مش/١١- ١٢ز) دمێژووا دەولەتا ئیسلامیدا بماوەیەکێ پرى ریدان و گرنگ دهێتە هژمارتن، دئەڤان هەردوو چەرخاندا چەندین گوهورینکاڕیێێن بلەزو جودا جودا درست بووینە، لایەنێ شارستانى ژى  بێ بار نەبوویە ژئەڤان گوهورینکاڕیان، بکارئینانا ناسناڤان وەکى دیاردەکا کەڤن دناڤ هەمى مللەتاندا هەبوویە و هەر مللەتەکێ ژڤان لدیف بارودوخ و داب و نەریتێن خۆ ناسناڤ بکار ئیناینە، پشتى هاتنا ئاینێ ئیسلامێ جورە گوهورینکاڕیەک د بکارئینانا ناسناڤاندا پەیدابوو بتایبەت کۆ ئەڤى ئاینى پێداگیرى ل سەر هەمى لایەنێن ژیانێ کریە وژووانا لایەنێ جوان سەرەدەریکرن دگەل ئێکدو، هەروەسا پێداگیرى ل سەر دیرکەتن ژ بکار ئینانا ناسناڤێن نەجوان کریە، هەردیسان ئاینێ ئیسلامێ رێگر نەبوویە بۆ بکار ئینانا وان ناسناڤان ئەوێن دیر ژبێ رێزیکرن و شکاندنا خەلکێ، ل سەردمێ دەسهەڵااتا عەباسیان بکار ئینانا ناسناڤان  ژبوو مەرەمێن جیاواز گەلەک زێدەبوویە، ژڤان جورێن ناسناڤان ژى ناسناڤێن ڕەگەزى کۆ بجورەکێ گرنگ ژجورێن ناسناڤان دهاتنە هژمارتن و بشێوەکێ گشتى ناسناڤێن رەگەزینە دهێنە دابەشکرن بۆ(٣) جورێن ناسناڤان کۆ ئەوژى ناسناڤێن( نەتەوەیی، هوزایەتى، بنەماڵەیی) نە، ئەف ڤەکولینە دێ هێتە دابەشکرن ل سەر چەندین خالان کو لسەر هەرسێ جورێن ناسناڤێن رەگەزى هاتیە دابەشکرن،بزاڤ دێ  هێتە کرن باس  ل سەر ئەڤان هەرسێ جورێن ناسناڤان بهێتە کرن و  کومەکا نموونا ل سەر هەرسێ جورێن ناسناڤێن رەگەزى دێ هێنە باسکڕن، هەردیسان کارتێکرنا بکارئینانا ڤان ناسناڤان لسەر ڤان کەسایەتیێن ناڤداڕ دێ هێتە دیارکرن.

پەیڤێن سەرەکى: ناسناڤ، نەتەوەیی، هوزایەتى، بنەماڵەیی،سەلجۆقى، هاشمى، ناڤداڕ.


1. پێشەکى

ناسناڤ پەیڤەکە پشتى ناڤێ ئێکێ دهێت و ژبۆ مەرەمێن جودا جودا دهێتە بکار ئینان ژووانا ناسکرن و رێزلێنانێ یان بەروڤاژى ئەڤێ چەندێ ژبۆ کێم کرن و بێ رێزکرنێ ل سەر هندەک کەسان دهێنە دەینان و بشێوەکێ گشتى دبنە  چواڕ جۆڕ ئەژى ناسناڤێن رەگەزى  دگەل ناسناڤێن گرێدایی پیشەو کاران و وناسناڤێن گرێدایى دەڤەرێن جۆگڕافى و هەروەسا  دگەل ناسناڤێن جوراو جور، ئانکۆ دەینانا ناڤەکێ یە ل سەر کەسەکێ نە هەمان ئەو ناڤە ئەوێ ئەو کەسە پێ هاتیە ناڤکڕن، ئەو کەسایەتى و ناڤداڕێن کۆ ناسناڤ ل سەر ئەوان دهێنە دەینان یان دێ بناسناڤێن خۆ هەست بسەڕڤەرازى و شانازى کرنێ کن یان ژى دێ بڤان ناسناڤان هەست بکێماسێى کن, ناسناڤ وەکى زانیاریەکێ یە ژبۆ ناسکڕنا کەسایەتیان، گەلەک جاران پشتى مرنا کەسەکێ ناسناڤ ل سە ر ئەوى هاتیە دەینان، هەروەسا گەلەک جاران درست کرنا ریدانەکێ یان ئەنجامدانا کارەکێ ژلایێ کەسەکێ ڤە دێ بیتە ئەگەرێ گوهورینا ناسناڤێ ئەوى کەسێ ب ئەڤێ ریدانێ رابى و ناسناڤێ وى ژناسناڤەکێ بێ رێزى و کێمکرنێ دێ هێتە گوهورین بۆ ناسناڤەکێ باش و ستایشکرنێ یان ژى بەروڤاژى، بکار ئینانا ناسناڤان ژى ژ وەلاتەکێ بۆ وەلاتەکێ دى و هەروەسا ژنەتەوەکێ بۆ نەتەوەکێ دى و ژسەردەمەکێ بۆ سەردەمەکێ دى گوهورینکارى بسەردا دێن.

1.1. گرنگیا بابەتى:

گرنگییا ڤەکولینێ وەکى بابەتەکێ شارستانى ئەوە کۆ گرنگیا بکار ئینانا ناسناڤان دەتە دیارکرن و هەروەسا کارتێکرنا بکار ئینانا ئەڤان ناسناڤان ل سەر ئەڤان کەسایەتیان دیاڕدکت، بتایبەت دوى سەردەمیدا خەلکێ گەلەک گرنگى ددا بکار ئینانا ناسناڤان و گەلەک جاران بکارئینانا ناسناڤێ نەتەوەیی  ژلایێ کەسایەتى و ناڤدارەکێ ئەوى سەردەمى دبیە ئەگەرێ کومبۆنا گەلەک ژهڤنە تەوێن ئەوى ل دەورو بەرێن وى هەروەسا بکارئینانا ناسناڤێن هوزایەتى بتایبەت ل وەى دەمى خەلک بشێوەکێ گشتى گەلەک ب هوزێن خوڤە گرێدایبوون و دەمارگیریەکا توند یا هوزایەتى هەبوویە وهە ردیسان دئەڤێ ڤەکولینێدا گرنگى و کارتێکرنا ناسناڤێن بنەماڵەیی دیار دبت و هەروەسا کارتێکرنا ئەندامەکێ ناڤدار یان زانایەکێ ناڤداڕ یێ بنەمالەکێ لسەر ئەندامێن بنەماڵا وى بۆ ماوەیەکێ درێژ دیار دبت، دیسان ئێک ژگرنگیا ئەڤێ ڤەکولینێ دێ بومە دیاردبت کا چەوان هندەک کەسایەتیان ناسناڤێن دیارى کرى ژبۆ مەرەمێن جودا جودا بکار ئیناینە.


2.1.  ئارمانجا ڤەکولینێ:

ئارمانج ژئەڤێ ڤەکولینێ هەم دیارکرن و چەوانیا بکار ئینانا ناسناڤان ل ئەوى سەردەمێ دیارکرى و هەم دیارکڕنا مەرەما بکاڕئینانا ئەڤان ناسناڤانە، دیسان ئامادەکرنا ئێک ژووان بابەت و ڤەکولینایە کۆ گەلەک کێم ڤەکولین و نڤێسین ل سەر هاتینە ئامادەکرن بتایبەت ل دەڤەرا بەهدینان و بزمانی کوردى.

3.1. رێبازا ڤەکۆلینێ:

دئەڤێ ڤەکولینێدا رێبازا خواندنەکا مێژووى و هەروەسا رێبازا چەندایەتى و وەسفکرنێ ژبۆ بکار ئینانا ناسناڤێن ڕەگەزى دپەرتووک و چەرخێن دیارى کریدا هاتیە کرن.

4.1. پلانا ڤەکولینێ:

ئەف ڤەکولینە جورەک ژجورێن ناسناڤان بخۆڤە دگریت کۆ ئەوژى ناسناڤێن رەگەزینە، هەردیسان دڤەکولینێدا باس ل ئەڤى جورێ ناسناڤان ل چەرخێن (٥-٦مش)، (١١-١٢ز) هاتیە کرن، ڤەکولین ل سەر چەندین خالین سەرەکى و لاوەکى هاتیە دابەشکرن ژخالێن سەرەکى : دخالا ئێکێدا باس ل ناسناڤێن نەتەوایەتى و هوزایەتى هاتیە کرن ، ودخالا دوێدا باس ل ناسناڤێن بنەمالێن خۆدان دەسهەڵاتا سیاسى هاتیە کرن و ئەف خالە ل سەر چوار خالێن لاوەکى هاتیە دابەشکرن ، ودخالا سیێ دا باس ل ناسناڤێن گرێدایی بنەماڵێن خودان زانست هاتیە کرن ،  دخالا پێنجێ دا باس ل کارتێکرن و ناسناڤێ بنەمالێن مەزن ل سەر ئەندامێن بنەماڵێن ئەوان هاتیە کرن ، هەروەسا دخالا شەشێ دا باس ل کارتێکرنا وان کەسایەتییان هاتیە کرن ئەوێن نەژادێ وان دزڤڕت ژبۆ دیندەها کەسایەتیەکێ کەڤن و ناڤداڕ و چەندین نموونە ل سەر هاتینە باسکرن ، و دخالا هەشتێ دا باس ل ئەوان ناڤداڕان هاتیە کرن ئەوێن بناڤێن باپیڕێن خۆ هاتینە ناسکڕن ، هەردیسان دخاڵا نەهێ دا باس ل کارتێکرنا مەتا هندەک ناڤداڕان ل سەر وان هاتیە کرن ، ودخاڵا نەهێ دا کو خالا دوماهیێ یە باس ل ئەوان ناڤداڕان هاتیە کرن ئەوێن بناڤێن بابێن هەڤژینێن خۆ هاتینە ناسکرن هاتیە کرن .

5.1. ژێدەرێن ڤەکولینێ:

دئەڤێ ڤەکولینێدا بێ گومان پشت بەستن بشێوەکێ سەرەکى ل سەر پەرتووکا(سير اعلام النبلاء) یا مێژوونڤێس(الذهبي) هاتیە کرن، دیسان دگەل بکارئینانا ژمارەکا دییا ژێدەرێن سەرەکى و لاوەکى ییێن جودا جودا.

2. ناسناڤێن نەتەوایەتى و هوزایەتى

1.2. ناسناڤێن نەتەوایەتى:

دئه ڤێ خالێدا دێ لسەر وان ناسناڤان ئاخڤین ئەوێن گرێدایى بووان نەتەوانڤە ئەوێن مێژوونڤیس (الذهبي) ئاماژە پێدایین، ئێک ژووان نەتەوان ژى ناسناڤێ نەتەوێ ئەرمەنە کومێژوونڤیسێ ناڤبرى دماوێ هەردوو چەرخێن (5 و 6 مش / 11 و 12 ز) ئاماژە پێداى (الذهبي، 1996م، 17/ 640 و 19/ 81، 507 و 20/ 48، 50، 397، 402 و 21/ 72)، ژ ناسناڤێن وان ناڤداڕان ئەوێن دبنەڕەتدا نەژملەتێن موسلمان بەلێ برێکێن جودا جودا گەهشتینە دناڤ سنورێ دەسهەڵاتا ئیسلامى دا و دناڤدا ژیاینە و مەزن بووینە و هندەک ژووان شیاینە بگەهنە جهێن گرنگ و بلند دناف دەسهەلاتێدا، وەکى دەسهەڵاتدارێ دیمەشقێ (بدر بن عبد الله الأرمني ت 488هـ/ 1095م) کو دبنەرەتدا کەسەکە رەگەزێ وى دزڤرت بو نەتەوێ ئەرمەنى ژلایێ (جمال الملك بن عمار الطرابلسي ت ؟) دهێتە کرین و هەر لسەر دەستێ وى دهێتە پەروەردەکرن، وپاشى ل سالا (٤٥٥ مش/ 1063ز) دبیتە دەسهەلاتدارێ دیمەشقێ (الذهبي، 1996م، 19/ 81؛ الصفدي، 2000م، 10/ 59)

هەروەسا ئێک ژووان ناسناڤێن دییێن نەتەوەى ئەوێن هاتینە بکارئینان دچارچوڤێ چەرخێن (5 و 6 مش / 11 و 12 ز) ناسناڤێ نەتەوەى یێ بەربەریە ئاماژە پێ هاتیە دان (الذهبي، 1996، 17/ 141، 142، 206، 336، 545 و 18/ 425، 597 و 19/ 252، 539 و 20/124 و 21/ 73)، نموونە ل سەر ڤێ چەندێ سولتان  (ابو يعقوب يوسف بن تاشفين البربري 453 – 500هـ/ 1061 – 1106م) ئەف سولتانێ برەگەز بەربەرى دهەمان دەمدا ب (امير المرابطين) ژى دهاتە ناسکرن ب ئێک ژمەزنترین سولتانێن بەربەر دهێتە ناسکرن و ژگرنگترین کارێن وى ئەوێن بهاریکاریا نەتەوەیێ خویێێ بەبەر ئەنجامدای درست کرنا باژێرێ مەراکش بى، کو پاشى ئەف باژێرە وەکى بنگەهەکێ بۆ خۆ بکارئینا، وپشتى شیایى بنگەهێ دەسهەلاتا خۆ بچەسپینت بەرەف شەرێ خاچ هەلگرا دچیت، وهەروەسا شیا سنورێ دەسهەلاتا خۆ بەرەف لایێ ئەفریقیا بەرفرەهتربکت، (الذهبي، 1996م، 19/ 252؛ العينيي، 2010م، 2/ 25، 26؛الضبي،1967م،42)، هەروەسا شێخ و ئیمام و زاهدێ بناڤ و دەنگ (ابو عبد الله محمد بن عبد الله بن تومرت البربري ت524هـ/ 1129م)، ئەوى دشیا ب شێوازەکێ جوان هەم بزمانێ عەرەبى وهەم بزمانێ بەربەرى باخڤیت، و ژبەر پیگەهو رێزگرتن و حەژێکرنا هەڤنەتەوەیێێن وى بو وى، مللەتێ وى ژبەربەرا بانگەشا هندێ دکر کۆ ئەو کەسەکێ پاراستی وبێ گونەهە (معصوم)، (الذهبي، 1996م،19/ 539 – 542، 542)، هەروەسا زانایێ ناڤبرى بناڤێ (تومەرت) ژى دهاتە ناسکرن کو ئەف ناڤە ناڤەکێ بەربەریە (ابن خلكان، 1994م، 5/ 55).

دیسان ژناسناڤێن نەتەوێن هاتینە بکارئینان ناسناڤێ نەتەوێ تۆرکە (الذهبي، 1996م، 17/ 278، 375، 483، 484، 496، 511 و 18/ ٥٧، ١٣٢، 217، 242، 243، 326، 336، 348 و 19/ 84، 91، 129، 211، 245، 393، 420، 423، 506، 516، 558، 575 و 20/ 189، 362، 521، 531 و 21/ ٤٦، 54، 237، 267)، ژووانا سولتانێ تورک (طغان خان التركي 403 - 408هـ/ 1012 - 1017م) کو دەسهەلاتدارێ ( تركستان، بلاسوغان، كاشغر، ختن، فاراب) وزووربەیا خەلکێ ڤان دەڤەران تورک نشین بین، ئەف سولتانێ تورک کەسەکێ ئاینداربى وحەش زانست و زانایا دکر (الذهبي، 1996م، 17/ 278؛ ابن الوردي، 1996م، 1/ 315؛ ابن كثير، 2013م، 12/ 6) ، ول سالا (٤٠٨ مش/ 1017ز) پشتى دەسهەلاتدارێن چینێ ب نەخوش کەفتنا سولتانێ تورکستانێ ئاگەهداربووین رابوون بهەڤپشکى دگەل دەسهەلاتدارێن وەلاتێ پشت ریبارى بهێرشەکا مەزن، کو لەشکەرێ وان پێک دهات پتر ژ (٣٠٠) سەد هزار سەربازان هێرش کرن و تالانى و کوشتار لگەلەک دەڤەران ئەنجام دان، لوى دەمى سولتانێ ناڤبرى رابوو دوعاکرن ژخودێ هەتاکو ساخ ببیت و بشێت بەرسینگا ڤێ هێرشا مەزن بگرت، و پشتى ساخبوونا وى رابوو بانگەوازیەک بەلافکرو داخازا هاریکارییێ کرو لەشکەرەک کوپێک دهات پتر ژ (١٠٠) سەد هزار سەربازان ئامادەکر کو پشکەک مەزن ژلەشکەرێ وى ژهەڤنەتەوێن ویێن تورک بین، (ابن الاثير، 1997م، 7/ 642؛ ابن العبري، 1992م، 1/ 179؛ النويري، 1423هـ، 2/ 52)،  هەردیسان ئیمام و زانا (ابو الربيع طاهربن عبدالله التركي ت 465هـ/ 1072م) ئەف زانایە خەلکێ دەڤەرەکا تورک نشین بى بناڤێ (ئیلاق) کوسەر ب وەلاتێ شاش ڤەیە (القزويني، 1997م، 4/ 483؛ النووي، د. ت، 2/ 230؛ الذهبي، 1996م، 18/ 326)، ئەوبناسناڤێ ئیمامێ وەلاتێ تورکان دهاتە ناسکرن (الذهبي، 1993م، ١٧/ 168).

هەروەسا ژووان ناڤدارێن برەگەز دەیلەمى و بڤى ناسناڤى هاتینە ناسکرن (الذهبي، 1996م، 17/ 242، 243، 345، 395، 435، 440، 472، 511، 577، 596، 640 و 18/ 304، 308، 309، 349، 409، 460، 478، 553، 573، 607 و 19/ 294، 375، 483 و 20/ 37، 140، 178، 361، 375، و 21/ 10، 168)، مێژوونڤێسێ ناڤبرى هیچ ئاماژەیەکا گرنگ یان چیڕوکەکا کارتێکەڕ ل سەر ڤان کەسایەتییین نەتەوێ دەیلەمى نەدایە.

     ژناسناڤێن دى ییێێن نەتەوەى ئەوێن مێژوونڤیس (الذهبي) دپەرتووکا خودا بکارئیناین ناسناڤێ گرێداى ب نەتەوێ رومانیڤە، ناڤبرى ل ڤان جهان ئاماژە بڤى ناسناڤى کریە (الذهبي، 1996م، 17/ 436، 548 و 18/ 533 و 19/ 248، 298، 434، و20/ 27، 39، 40، 165، 179، 203، 237، 238، 374 و21/ 106، 231) ژنموونێن ل سەر ڤى ناسناڤى فەرموودەناس (ابو الحسن بشرى بن مسيس بن عبدالله الرومي ت 431هـ/ 1039م) کوبکەسەکێ راستگۆ دهاتە ناسکرن، ناڤبرى ل وەلاتێ رومێ هاتبو ئێخسیرکرن ژلایێ هندەک کومێن حەمدانیاڤە، و پاشى وەکى دیارى هاتبى پێشکێشکرن بو کەسەکێ بناڤێ (فاتن) ژلایێ ڤى کەسیڤە دهێتە پەروەردەکرن، ناڤبرى دبێژیت : بابێ من بشێوەکێ نهێنى هاتە باژێرێ بەغدا داکو من بزڤرینت بو وەلاتێ رومێ، بەلێ دەمێ دیتى کوئەس یێ رژدم لسەر موسلمانبوونا خۆهەروەسا دەمێ رینشتنێن من دیتین دگەل شێخ و زەلامێن ئاینى، ودیتى ئەس مژیلى دیفچونا خواندنا زانستا مە، لوى دەمى بابێ من ژمن بێهیڤی بى زڤریڤە بۆ وەلاتێ رومێ (البغدادي، 2002م،7/ 645؛ الذهبي، 1996م، 17/ 548؛ الصفدي، 2000م ،10/ 100).        

      ناسناڤێ نەتەوەى یێ عەرەبى ئێک ژووان ناسناڤانە ئەوێن مێژوونڤێسێ ناڤبرى ل سەر نڤێسى (الذهبي، 1996م، 17/ 604 و 19/ 224 و 20/ 202، 375) ژووانا فەقیهو زاناو موفتى (ابو الحسن علي بن ابراهيم بن نصرويه بن سختام بن هرثمة العربي ت 441هـ/ 1049م) ئەو ژحەژێکەرێن زانست و پێشکەفتنێ بى(الذهبي، 1996م، 17/ 604؛ الكملاني، 2018م، 12/ 363)، سەبارەت ژدایک بوون و رەگەزێ ویێێ نەتەوەى (الخطيب) دبێژیت : من پرسیار ژێکر ئەوى بەرسڤا من داو گوت: ل سالا (٣٦٥ مش/ 975ز) ئەز ژدایک بیمە، و هەروەسا دیارکر و گوت: بابێ دگوتە من ئەم ژنەتەوا عەرەبین، (2002م، 13/ 252) ، هەروەسا ئەمیرو سەرکردێ عەرەب (ابو الحارث مجير الدين مهارش بن مجلي بن عكيث العربي ت 499هـ/ 1105م) کو ئەو ئێک بى ژمەزن و دەسهەلاتدارێن (بني عقيل)، ناڤبرى دەسهەلات لدەڤەرێن (عانة و الحديثة) دکر، لدەمێ درست بینا فتنا (أرسلان بن عبد الله البساسيري ت 451هـ/ 1059م) ل سالا (٤٥٠ مش/ 1058ز) دناڤبەرا خەلیفێ عەباسى (القائم بأمر الله 422 – 467هـ/ 1030 – 1074م) هەروەسا (البساسيري) کو ئەڤە سەرکردەکێ تورکبى وژلایێ خەلیفەییڤە گەلەک دەسهەلات پێ هاتبى دان بەلێ ئەف سەرکردێ تورک ژنشکەکێڤە ل خەلیفەى هەلدگەرت و بدژى وى رادبت، ژبەر هندێ خەلیفە بنەچارى ژپایتەختێ دەولەتێ بەغدا دچیتە دەف سەرکردێ عەرەب مهارشى و ئەف سەرکردە ب ئەرکێ خویێ نەتەوایەتى رادبت و قەدرو رێزەک مەزن ددت خەلیفەى، و هەتا وێ رادێ ئەو بخو خزمەتا خەلیفەیى دکت، ئەوى بخو هوزانەك بۆ خەلیفەى نڤێسیەو ناڤبرى دڤێ هوزانێدا ستایشا خەلیفەى دکت وهەروەسا شانازیێ ب نەتەوا خودکت و ئاماژه بهندێ دکت کو ئەو نەتەوا خو نافروشیت:  


 


لولا الخليفة ذو الإفضـــال والمـــنن        نجل الخلائف آل الفرض والسنن

ما بعت قومي وهم خير الأنام وقد        أصبحت أعرف بغدادا وتعرفـني

ما يستحق سواي مثـــــــــل منزلتي        ما دام عدلك هذا اليوم ينصـــفني

(ابن العمراني، 2001م، 309؛ ابن واصل، 1957م، 2/ 541؛ الذهبي، 1996م، 19/ 224).


        هەروەسا ژناسناڤێن نەتەوەى ئیێن فارسى (الذهبي، 1996م، 17/ 242، ٢٤٩، ٢٥٣، ٢٦٢، ٢٧٦، ٣١٠ و هندەكێن دى و ١٨/ ١٩، ٦١، ٧٠، ٧٦، ٧٨، ٨٦، ٩٤، ٩٩، ١٢٧، ١٦٩، ١٧٠، ١٨٤، ٢٢٣، ٢٤٩، ٢٥٧ و هندەكێن دى و ١٩/ ٦٨، ٧١، ٧٣، ٧٥، ٩١، ٩٧، ١٠٠، ١٠٥، ١٥٢، ١٥٣، و هندەكێن دى و ٢٠/ ٩، ١٤، ١٦، ١٧، ١٩، ٢١، ٦٦، ٨٠، ٩٣، ١٤٦ و هندەكێن دى و ٢١/ ١٥، ١٨، ٣١، ٤٤، ٩٢، ٣٠١، ٣٣٥، ٤٠٥) ژووانا زانا و فەرموودەناسێ شارەزا (ابو الحسن عبد الغافر بن اسماعيل بن عبد الغافر بن محمد بن عبد الغافر الفارسي ت 529هـ/ 1134م) ئەڤى زانایێ مەزن هەر دژیێێ پێنج سالیێدا هزروبیرێن خوە بزمانێ فارسى وەرگرتن، ئەو زانایەکێ دانپیدان کری وبناڤ و دەنگبى هەم دناف عەرەباندا هەم دناف عەجەماندا، هەروەسا ئیمامەتیا وى جهێ رەزامەندیێ بى هەم ل روژئاڤا هەم ل روژهەلاتێ (ابن خلكان، 1900م، 3/ 225؛ الذهبي، 1996م، ٢٠/١٦؛ السبكي، 1413هـ،5/174).

     ئێک ژووان نەتەوەئیێن دى ئێن وەکو ناسناڤەک نەتەوەى مێژوونڤێس (الذهبي) ئاماژە پێدایى ناسناڤێ کوردیە (الذهبي، 1996م، ١٧/ 54 و 18/ 97، ١١٧، ١١٨، ١١٩، ٦٠٨ و ٢٠/ 281، ٥٨٨ و ٢١/ 173، 261، 263) و ژوانا نا ڤدارێ کورد (احمد بن مروان بن دوستك الكردي ت 453هـ/ 1061م) (الذهبي، 1996م، 18/ 117، 118)، ئەف کەسە ژهوزا حەمیدى یا کوردى بى كو دهاتنە ناسکرن (الجهاربختية)، ئەف ناڤدارێ کورد پێگەهەک و رێزگرتنەک مەزن دناف هوزا خۆ هوزا حەمیدى هەبویە، ئەف هوزە ب ئێک ژمەزنترین هوزێن کوردى ل سەردەمێن ناڤیندا دهاتە هژمارتن، و ئەندامێن ڤێ هوزێ شیان ژلاییێێن سیاسى و کارگێریڤە رولەکێ مەزن بگێرن، ئەوب ئێک ژمەزن و ناڤدارێن کوردان و هوزا حەمیدى دهاتە هژمارتن (ابن الأثير، 1997م، 9/ 342).

2.2. ناسناڤێن هۆزایەتى

   دئەڤى خالێدا دێ لسەر وان ناسناڤان ئاخڤین ئەوێن گرێدایى ب هوزانڤە، ژبەڕکو ل سەردەمێن دەولەتا ئیسلامیدا ئێک ژووان ناسناڤێن خەلک بگشتى پێ دهاتە ناسکرن ناسناڤێن هوزایەتى بویە، و بتایبەت لوى دەمى خەلک بشێوەکێ گشتى بهوزو تیرێن سەر بڤان هوزانڤە گرێدایبون و هەروەسا دەمارگیریەکا توند دناڤبەرا ئەندامێن ڤان هوزاندا هەبویە ، خەلک بگشتى و کەسێن ناڤداڕ بشێوەکێ تایبەت شانازى بناسناڤێن خویێن هوزایەتى دکرن

    ژنموونێن  ناسناڤێن هوزایەتى مەلکێ مەغرب (ابو مناد باديس بن منصور بن يوسف بن بلكين بن زيري الصنهاجي 374 - 406هـ/ 984 - 1015م) کو ب مەلک و سەردارێ هوزا ناڤبرى دهاتە هژمارتن، دیسان کورێ وى (المعز بن باديس 406 – 454هـ/ 1015 – 1063م) پشتى ل سالا (٤٣٦ مش/ 1044ز) بریارداى ئێدى ل جهێ خیلافەتا فاتمى بناڤێ خیلافەتا عەباسى دەسهەڵاتێ برێڤە ببت، ل ڤێرێ دەسهەلاتدارێن فاتمیا رابوون بدرستکرنا هەڤپەیمانیەکا مەزن ژهندەک هوزێن عەرەبى و وەسا بووان دا دیارکرن کومەزنێن هوزا (الصنهاجة) مینا (المعز) شیاینە پێنگاڤێن مەزن باڤێژن و ببنە مەترسى ل سەر دەولەتێ وپێدڤیە رێ ل هوزا ناڤبرى بهێتە گرتن، دەسهەلاتدارێن فاتمیا سوزێن مەزن دانە سەرکردێن ڤان هوزێن عەرەبى ئەگە ر بشێن هوزا (الصنهاجة) سەرکردێ وێ ژناڤببن (الذهبي، 1996م، 17/ 216؛ ضيف، 1995م، 9/ 32)، هەروەسا زاناو ژبەرکەڕ (ابو عبد الرحمن عبد الرحيم بن احمد الكتامي ت 418هـ/ 1027م) ئەو ب مفتیێ مەغرب و وب ئێک ژمەزنێن هوزا خو کتامە دهاتە هژمارتن کودبنەرەتدا هوزا ناڤبرى ب ئێک ژهوزێن بەربەرى دهاتە هژمارتن (القاضي عياض، 1983م، 278؛ الذهبي، 1996م، 17/ 216؛ مخلوف، 2003م، 1/ 171).

    زاناو قورئان خوینێ بناڤ و دەنگ (ابو محمد مكي بن ابي طالب بن محمد بن مختار القيسي ت 437هـ/ 1045م) ئەف زانایە بچەند ناسناناڤەکا دهاتە ناسکرن کو ئێک ژووان ناسناڤان ناسناڤێ هوزا ویبو ئەوا بناڤێ قەیسى کوبنەچێ ڤێ هوزێ دزڤرت بو هوزێن (قيس عيلان) وئەندامێن ڤێ هوزێ لگەلەک دەڤەرێن جودا جودائیێن ئەندەلووس بەلاڤببین و وکەسایەتى و زانستێ ڤى زانایێ ئەدیب و رێزمانزان بى ئەگەرێ بناڤ و دەنگبوونا وى لناف هوزو هەروەسا لدەڤەرا ویدا (ابي طالب القيسي، 1981م، 1/ 5؛  الحموي1993م، 6/ 2712؛ الذهبي،1996م، 17/ 591)، هەروەسا شێخ و فەقیهێ بناڤ و دەنگ (ابو محمد عبد الله بن يوسف بن عبد الله بن يوسف بن محمد بن حيويه السنبسي ت 438هـ/ 1056م) ناڤبرى ب ئیمام وئەدەب ناسەکێ مەزن ل سەردەمێ خودا دهاتە هژمارتن، وەسا دیارە ل وى سەردەمى هندەک ژکەسانێن ناڤدار شانازى ب هوزوو تیرێن خۆ دکرن، ل سەر ڤێ چەندێ کەسایەتیەکێ سەردەمێ وى  دبێژیت: من ژ ناڤبرى گولێبى ئەوى ب شانازیڤە دگوت: ئەس ژهوزەکا عەرەبیمە بناڤێ (السنبس)، (المزني، 2019م، 1/ 142؛ ابن خلكان، 1971م، 3/ 47؛ الذهبي، 1996م، 17/ 617، 618)، هەروەسا مەلکێ مەغرب (ابو بكر بن عمر اللمتونی 449 – 462هـ/ 1057 – 1069م) کوبکەسەکێ دلسوزو بوەفاو قوربانیدەر وسەرکردەکێ سەرکەفتى دهاتە هژمارتن وشیایە دەسهەلاتا ئیسلامى ل لایێ ئەفریقیا بەرفرەهتربکت، وهەمى ژیانا خو بو جیهادێ تەرخانکریە، وشیایە بکارتێکرنا کەسایەتیا خۆ یا بهێز بەشەک مەزن ژئەندامێن هوزا خو (لەمتونە) ودگەل بەشەک ژهوزا (جەدالە) کارێن مەزن دبیاڤێ جیهادێدا بکن وبناڤێ (المرابطين)  دهاتنە ناسکرن (الذهبي، 1996م، 18/ 426)، هەروەسا سوفى و پێشەوا (ابو القاسم عبد الكريم بن هوازن بن عبد الملك بن طلحة القشيري ت 465هـ/ 1072م) کو بابێ وى ژهوزا (قوشەیرە)، و دەیکا وى ژهوزا (سولەيمە)، و دیسان ئەوب خودانێ بەرهەمێ (الرسالة القشيرية) دهێتە ناسکرن (السراج، 2002م، 14؛ الذهبي، 1996م، 18/ 227)، هەروەسا ئیمام و شێخێ مەزن (ابو محمد عبد الحق بن محمد بن هارون السهمي ت 466هـ/ 1073م) ناڤبرى ب زانایەکێ مەزنێ سەردەمێ خۆ دهاتە هژمارتن و ژمارەکا مەزن یاقوتابیان لبەر دەستێ وى بین و هەروەسا ئەو ژتیرا سەهمە ژهوزا قورەیش (القاضي عياض، 1983م، 8/ 71؛ الذهبي، 1996م، 18/ 301 - 302)، هەروەسا خوین رێژو خودانێ دلێ رەق (باديس بن حيوس بن ماكس بن بلكين بن مناد الصنهاجي ت ب 480هـ/ 1087م) ناڤداربى برەفتارێن خو یێن زڤرو رەق هەردیسان بجهیئنانا دادپەروەریێ بەلێ ب نەزانى، ئەو ل سەردەمێ خودا ب ئەمیرو دەسهەلاتدارو خودانێ هوزا (الصنهاجة) دهاتە ناسکرن (ابن بشكوال، 1995م، 125؛ ابن عبد الملك المراكشي، 2012م، 5/ 341؛ الذهبي، 1996م، 18/ 590، 591).

3. ناسناڤێن بنەماڵێن خۆدان دەسهەڵاتا سیاسى

1.3. بنەماڵا هاشمییا:

      ژنموونێن وان بنەماڵێن دەسهەڵاتدار، کو ئەندامێن بنەماڵێن وان ڕول و کاریگەریەکا مەزن گێراى وکاریگەرى ل سەر ئەندامێن خێزانێن خۆ ییێن ناڤداڕ هەبووین ، ژووانا زانا و هوزانڤانێ ب ناڤ و دەنگ (ابو الحسن محمد بن الطاهر ابي احمد الحسين بن موسى الموسوي ت 406هـ/ 1015م) ئەڤ ناڤدارە هەم خودان زانست بى و هەم ژبنەماڵەکا مەزن و خودان پێگەهبى (الذهبي، 1996م، 17/ 285)، ئەوى گوهدانا بابێ خو و مامێن خۆ دکر (ابن الجوزي،1992م، 10/ 119) ل سەردەمێ بابێ وى وەکى مەزنێ تالبیا (نقابة الاشراف) هاتە دەست نیشانکرن (الذهبي، 1996م، 17/ 286؛ الزركلي، 2002م، 6/ 99)، هەروەکى دبەرهەمەکێ خۆ ییێێ ئەدەبیدا کوبو خەلیفێ عەباسى (القادر بالله 381 – 422هـ/ 991 – 1030م) ئاماژە ب پەیوەندیێێن خۆ دگەل خەلیفەیى و هەروەسا نەژادێ خۆ دیاردکت و دەمێ دڤێ پارچە هوزانێدا دبێژیت: 


 

عطفا امير المؤمنين فإننا       في دوحــة العلياء لا نتفرق

ما بيننا يوم الفخار تفـاوت       ابدا كلانا في المعالي معرق

الا الخلافة ميزتك فاننـي       انا عاطل منها وانت مطــوق


(الثعالبي، 1983م، 3/ 163، 164؛ الخطيب ، 2/ 246، 247؛ الذهبي، 1996م، 17/ 285) ، موسنیدو نەقیب (ابو الفوارس طراد بن محمد بن علي بن حسن بن محمد الهاشمي ت451هـ/ 1059م)، ناڤبرى ژبنەماڵەکا هەم خودان دەسهەلات هەم خودان زانست بین، (قال الذهبي: ساد الدهر رتبة وعلوا وفضلا ورايا وشهامة، ... كان اعلى اهل بغداد منزلة عند الخليفة) (الذهبي، 1996م، 19/ 38، 39) ئەوى بو دەمەکێ سەروکاتیا هەردوو نیقابێن بەسرا وپاشى بەغدا کریە، دیسان برایێێ وى (ابو نصر الزينبي ت479هـ/ 1086م)، موسنیدێ بەغدابى، دیسان بابێ وى دسەردەمێ خۆدا سەڕوکاتیا نیقابا بنەماڵا هاشمى کڕیە (الذهبي، 1996م، 19/ 39 - 40)، هەروەسا ئیمام و شێخ (ابو جعفر عبد الخاق بن عيسى بن احمد بن محمد بن عيسى بن احمد بن موسى بن محمد بن ابراهيم بن عبدالله بن معبد الهاشمي العباسي ت 470هـ/ 1077م)، رەچەلەکێ وى دزڤرت بوبنەمالا عەباسیا بتایبەت باپیرێ وى (معبِد) دبیتە کور مامێ عەباسێ مامێ پێغمبەرى (س)، ئەو زاناو فەقهزان و زاهدو راستگووەکێ مەزن و ب ناڤ و دەنگێ سەردەمێ خۆ بى، و گەلەک یێ توندبى دگەل کەسانێن بیدعەچى، ئەو لدەف خەلکێ و دەسهەلاتدارا کەسەکێ جهێ رەزامەندیێی بى (الذهبي، 1996م، 18/ 546)، ژبەر پێگەهێ وییێ مەزن دناڤ بنەماڵا عەباسیاندا خەلیفە (القائم بامرالله) وەسیەت کربى کو جەنازێ وى  ژلاێێ ناڤبرى ڤە بهێتە شیشتن، و پاشى ئەڤ چەندا هە هاتە کرن، وپاشى بووى هاتە گوتن کوئەو وان کەل و پەلا ببت ئەوێن خەلیفەى وەسیەت کرین پشتى مرنا وى ب زانایێ ناڤبرى بهێنە دان بەلێ ئەوى رەتکر کو هیچ تشتەکێ وەرگریت، پاشى گوتنە وى قەمیسێ خەلیفەیى بۆ خۆ راکە وەکە توبەرک (للبركة) رابو ب شیشتن و هشکرنا جل وبەرگێن خەلیفەى و گوت ئەڤە توبەرکە، پاشى چۆ دیوانا (المقتدي ٤٦٧ – ٤٨٧هـ/ 1074 - 1094م) ئەوى بتنێ رابوو بەیعا دا ناڤبڕى (الذهبي، 1996، 18/ 547؛ ابن رجب، 1952م، 1/ 17).

     ئیمام (ابوطالب نور الهدى الحسين بن محمد بن علي بن حسن الزينبي ت 512هـ/ 1118م) ئەو ب ئێک ژکەسایەتیێن ناڤدارێن بنەماڵا هاشمیا دسەردەمێ خودا دهاتە هژمارتن، ئەوى بو ماوەیەکێ سەروکێ نیقابا عەباسیا و تالبیابى، و پشتى هینگێ برایێێ وى ئەو پوستە وەرگرت، هەروەسا ناڤبرى ب فەقیهێ بنەمالا عەباسیا دهاتە نافکرن و ئەوى رێزەک مەزن لدەف خەلیفە و دەسهەلاتدارا هەبى، زانایەکێ سەردەمێ وى دبێژیت : ناڤبرى زاناترین و بلنترین کەسە ژبنەمالا هاشمیا من لدەمێ ئامادەبون و سەفەرا خودا دیتى، کەسێن نەساخ ژبوو دوعاکرنێ سەرەدانا وى دکرن (ابن الجوزي، 2013، 20/ 111؛ الذهبي، 1996م ،19/  354 ، 355؛ تقي الدين الفاسي، 1998م، 3/ 427)، دیسان خەلیفێ موسلمانا (ابو منصور المستشرد بالله بن المستظهر بالله احمد بن المقتدي بامر الله عبد الله بن القادر العباسي 512 – 529هـ/ 1118 - 1134م) ئەو ژبنەماڵا مەزن و دەسهەڵاتدارا عەباسیابى، ئەو ل سەردەمێ دەسهەلاتا باپیرێ خوە دا ل سالا (٤٦٨مش/ 1075ز) ژدایک بیە، ناڤبرى دژیێێ زاروکاتیێدابى ل دەمێ وەکى جێنیشین هاتى دەست نیشانکرن وناڤێ وى لسەر دراڤى هاتى دەینان، ئەو ب خەلیفەکێ ئازاو مێرخاس و ئایندارو خودان بەر هەمێن ئەدەبى و دەست نڤێسەکێ جوان دهاتە ناسکرن، وژ نموونێن بەرهەمێن وى یێن ئەدەبى ئەف پارچە هوزانا ل خوارێ یە کوتیدا ئاماژێ بقەدرو بوهایێ بنەماڵا خۆ دکت، هەروەسا ئاماژێ ب رەوشا بنەماڵێ ل سەردەمێ  خۆدا دکت و دبێژیت :


 

ولا عجبا للأسد إن ظفرت بـــــــها      كلاب الاعادي من فصيح وأعجم

فحربة وحشي سقت حمزة الردى      وموت علي من حسام ابن ملجم

(الذهبي، 1996م، 19/ 563)، هەردیسان ل دەمێ کەسەکێ گونەهبار مەدح و ستایشا بنەماڵا خەلیفێ ناڤبرى و دکت و برێکا کورتە هوزانەکێ داخازا لێ بورینێ دکت و دبێژیت:

ليخضب ربعي بعد طول محيله    بابيض وضاح الجبيـــن امام

فان يشتــــل طول العمـيم برأفة    بلفــــــــظ أمان او بعقـد ذمام

فان القوافي بالثناء فصــيحــــــة    تناضل عن انسابكم وتحامي


(الذهبي، 1996م، 19/ 563 ، 564)، هەروەسا خەلیفە (الراشد بالله ابو جعفر منصور بن المسترشد بالله الفضل بن احمد العباسي 529 – 532هـ/ 1134 - 1137م) ب هەمان شێوە ئەوژى ژبنەمالا مەزن و دەسهەلاتدرا عەباسیانە، و بابێ ویژى دسەردەمێ خودا خەلیفێ موسلمانابى، وپشتى هاتیە کوشتن کورێ وى ل جهێ وى دەسهەڵات وەڕگرت، ناڤبرى لسالا (٥١٣مش/ 1119ز) وەکو جێنێشینێ خیلافەتێ هاتبی دەست نیشانکرن، ئەو دهەمان دەمدا ئەدیب و هوزانڤان بویە، بەلێ ماوێ دەسهەلاتا وى یاکورت بى، و پشتى دەڕکەفتنا وى ژبەغدا وهاتنا سولتان (مسعود بن محمد بن ملكشاه 527 – 547هـ/ 1132 - 1152م) و کومبوونا وى دگەل مەزن و دەسهەڵاتدڕا ل بەغدا خەلیفێ ناڤبرى هاتە لادان، و مامێ  وى ل جهێ وى هاتە دەست نیشان کرن بو خیلافەتێ، وژبەرهەمێن وى ییێن ئەدەبى کو برێکا ئەڤێ پارچە هوزانا ل خوارێ ناڤبرى شانازیێێ ببنەمالا خۆ دکت و هەروەسا بارودوخ و رەوشا خیلافەتێ ل ژێر دەسهەڵاتا سوڵتانێ سەڵجۆقى دیار دکت و دبێژیت :


 

زمانٌ قد استنَّت فصالُ صروفهِ         وذلَل اساد الكرام لذي القـــــــــرعى

أكولتهُ تشكــــو صروف زمانه          وليس لها مأْوى وليس لها مرعــــى

فيا قلبُ لا تأســـف عليه فربما           ترى القوم في أكناف أفنائه صرعى

 هەروەسا دبێژیت :

أُقسمُ بالله وهــــــــــــــل خليفة          يحنــــــــــــــــث أن أقسم في اليمين

لأتَّزرنّ في الحـــروب صادقا          لأَكشف العار الذي يعلــــــــــــــوني

مشمِّرا عن ساق عزمي طالبا          ثأْر الإمام الوالــــــــــــــــــــد الأمين

عمري عمري والـذي قدِّر لـي         ما ينمحي المكتوب عــــــــــن جبيني


(الذهبي، 1996م، 19/ 568 - 570)، هەروەسا خەلیفە (المستضيء بامر الله ابو محمد الحسن ابن المستنجد بالله يوسف ابن المقتفي محمد ابن المستظهر احمد بن المقتدي الهاشمي العباسي 566 – 575هـ/ 1170 - 1179م)، ئەو ژبنەمالا مەزن و دەسهەلاتدارا عەباسیابى، ل سەردەمێ حکومڕانیا بابێ وى ل سالا (٥٦٦ مش/ 1170ز) وەکو جێنێشینێ خیلافەتێ هاتبى دەست نیشانکرن، پشتى بویە خەلیفە دەست بهندەک چاکسازیا کر وەکى کێم کرنا باجاو هەروەسا پەیداکرنا دادپەروەریێێ، هەر ل سەردەمێ حکومرانیا وى خیلافەتا عوبەیدى ل مسرێ ب دوماهى هات، ئەوى گەلەک چاڤدێریا هاشمیا دکرو گەلەک پارەو سامان ل سەر وان دابەش دکر (ابن الأثير، 1997م، 9/ 358؛ الذهبي، 1996م، 21/ 68).

2.2. بنەماڵا سەڵجۆقى:

      بنەماڵا سەڵجۆقى ب ئێک ژووان بنەماڵا دهێتە ناسکرن ئەوێن کۆ ڕۆلەکێ مەزن و بەرچاڤ دمێژووا دەولەتا ئیسلامێدا دیتى ، ژنموونێن سولتانێن ڤێ بنەماڵێ سوڵتان (السلطان داود بن الامير ميكائيل بن سلجوق بن دقاق التركماني السلجوقي ت ٤٥١هـ/ 1059م) باپیرێ ناڤبرى ئەوێ بناڤێ (دقاق) بئێک ژمەزن و شێخێن توڕکا لسەردەمێ خودا دهاتە هژمارتن، و خودان بریاربى دناڤ مللەتێ خودا، کو ژبنەمالەکا تورکومانیا مەزن و بناڤ و دەنگ دهاتنە هژمارتن، رەگەزێ وان دزڤرت بو باپیرێ وان (سلجوق) کودنوکەدا ب ترکومان دھێنە ناسکرن، ئەڤێ بنەمالێ شیان هژمارەکا مەزن ژموسولمانێن نەتەوە تورک لدەوروبەرێن خووە کومکن و ب مەلکێن دەستپێکى ئیێن سەلجوقیا دهێنە هژمارتن، شیان دەست بسەر دەولەتا بوەیهیادا بگرن، ناڤبرى بکەسەکێ ئایندارو دادپەروەر دهاتە ناسکرن (ابن الاثير، 1997م، 8/ 165؛ الذهبي، 1996م، 18/ 107؛ ابن كثير، 1420هـ، 15/ 681)، هه ر ژنمونێن لسەر ناسناڤێن بنەمالا سەلجوقیا دەسهەلاتداڕو سوڵتان و مەلکێ بناڤ و دەنگ (ابو شجاع الب ارسلان محمد بن السلطان جغريبك داود ميكائيل بن سلجوق بن تقاق بن سلجوق التركماني 455 – 465هـ/ 1063 – 1072م) پشتى مرنا مامێ وى توغرلبەگ لسالا (٤٥٥ مش/ 465ز) وپشتى شیاى لسەر هەڤرکێن خو ژبنەماڵا سەڵجۆقى بسەربکەڤیت دەسەلات گڕتە دەست، ئەو بمەلکەکێ بنەمالا سەلجوقیا یێ دادپەروەرو خودان هەیبەت دهاتە نیاسین وشیا دەسهەڵاتا خووە بشێوەکێ وەسا بەرفرەهبکت کوهیچ مەلکەکێ نەتەوە تورکێ ژبەرى وى دەسهەلاتدارى کرى نەگەهشتە ئاستێ وى (ابن خلكان، 1994م، ج 5/ 69؛ الذهبي، 1996م، 18/ 414 - 417؛ الصفدي، 2000م، 2/ 229)، هەروەسا ميرەک دى ژميرێن بنەلاما سەلجوقیا نەتەوە تورک (قسيم الدولة ابو الفتح اقسنقر التركي ت 487هـ/ 1094م) ولسەردەمێ خودا بابێ وى (آل ترغان) خودان پوست وپلێن بلندبى لدەف مەلکێ سەلجوقى (الذهبي، 1996م، 19/ 129)، ب باپیرێ بنەمالا زەنگیا دهاتە نیاسین ئەوا دەسهەڵاتداڕ ل میسل، ئەو ب کەسەکێ راستگۆ و دادپەروەرو مێرخاس دهاتە هژمارتن، دەسهەلاتدارێن هەف نەتەوێن وى ژبنەمالا سەلجۆقییا گەلەک رێزگرتنا وى دگرت وبتنێ ئەو خودان کورەک بى کو ئەوژى (عماد الدين زنكي ت 541هـ/ 1146م) بى (ابن الجوزي، 2013م، 19/ 458؛ ابن خلكان، 1971م، 1/ 241؛ ابن تغري بردي، 1963، 5/ 141)، هەروەسا نمونەک دى ژنمونێن مەلک و دەسهەلاتدارێن بنەماڵا سەڵجۆقیا (الملك تاج الدولة تتش بن السلطان ابي شجاع الب ارسلان بن داود بن ميكال السلجوقي التركي 465 - 488هـ/ 1072 – 1095م) ناڤبرى ب مێرخاسى وشارەزاى هەروەسا ب ئێک ژمەزنە مەلکێن سەردەمێ خۆ بنەماڵا خۆ دهاتە هژمارتن و لبەغدا خوتبە بناڤێ وى دهاتە خواندن (الذهبي، 1996م، 19/ 84)، هەروەسا بناسناڤێ (تاج الدولة التركي السلجوقي) دهاتە ناسکرن، ئەو خودانێ وەلاتێن روژهەلاتێ بویە، لسالا (٤٧٠مش/ 1077ز) شیایە دەستێ خو دەینت سەر دیمەشقێ وپاشى لسالا (٤٧٨مش/ 1085ز) دەست بسەر حەلەبێ و زوربەیا وەڵاتێ شامێدا گرتیە (ابن عساكر، 1995م، 11/ 35؛ ابن خلكان، 1900م، 1/ 295)، هەر ژناڤدارێن بنەماڵا سەڵجۆقیا تورکمانى دەسهەلاتدارێ ماردینێ (الملك سقمان بن الامير الكبير ارتق بن اكسب التركماني 484 – 498هـ/ 1091 – 1104م) بابێ وى والیێ سەڵجۆقیا بى ل قودسێ، وپشتى مرنا بابێ خۆ مەلکێ ناڤبرى دگەل برایێ خۆ (ايلغازي ت 516هـ/ 1122م) دەسهەلاتا سەلجوقیا لقودسێ وەردگرتن، ڤى مەلکێ برەگەز تورکمان ڕولەکێ مەزن دشەرێ خاچ هەلگراندا هەبوو، پاشى ناڤبرى بەرەف دەڤەرا جزیرێ دھێت، و دەست بسەر باژێرێ دیاربەکردا دگریت (الذهبي، 1996م، 19/ 234؛ ابو الفلاح، 1986م، 5/ 420 ، 421؛ الحمري، 2019م، 363).

3.3. بنەماڵێن ڕوژهەڵات:

    ژمارەکا بنەماڵا ل  لایێ روژهەڵاتا دەولەتا ئیسلامى هەبوون کو ئەوان ژى ژگەلەک لایەنانڤە رولەکێ بەرچاڤ گێرایەو کارتێکرن ل سەر ئەندامێن بنەمالێن خۆ هەبوویە مینا  ئەمیرو دەسهەلاتدارێ میسل (قراوش بن مقلد بن المسيب بن رافع ت 444هـ/ 1052م)، ناڤبرى ژبنەماڵەکا مەزن و خودان دەسهەڵات دهێتە هژمارتن ئەوى ل سالا (٣٩١ مش/ 1000ز) پشتى بابێ خۆ دەسهەڵات وەرگرت، ئەوى شیا سنورێ دەسهەلاتا خووە گەلەک بەرفرەهتر بکت و لدەست پێکێ ئەوى بناڤێ دەسهەلاتدارێن فاتمى دەسهەلات دکر و بەلێ پشتى هینگێ بناڤێ خیلافەتا عەباسى حوکم کرو ئەف چەندەژى بى ئەگەرێ توڕەبونا دەسهەڵاتدارێن فاتمى، بێ گومان وەرگرتنا دەسهەلاتێ ژلایێ ویڤە ڤەدگەریت بو کارتێکرنا بنەمالا وى بتایبەت بابێ وى، ئەو دهەمان دەمدا هەم ئەدیب و هونەرمەند بویە و هەم خودان سروشتەکێ دەشتەکیێ عەرەبى بویە، وپشتى هینگێ ل سالا (٤٤١مش/ 1049ز) دهەڤرکیەکا دناڤبەرا ئەندامێن بنەماڵا خودا ژلایێ کورێ برایێ خوڤە دهێتە گرتن و زینداکرن، بڤێ چەندێ دوماهى بدەسهەڵاتا وى دهێت (ابن خلكان، 1994م، 5/ 563 - 564؛ الذهبي، 1996م، 17/ 633؛ ابن خلدون، 1981م، 4/ 430).

     ئەمیرو رەخنەگڕ (ابو نصر علي بن هبة الله بن علي بن جعفر بن علي بن محمد المعروف بابن ماكولا ت ب 470هـ/ 1077م) نەژادێ بنەماڵا وى دزڤرت بو (نزار بن معد بن عدنان)، ناڤبرى کەسایەتى و زانایەکێ بناڤ و دەنگبى، ئەو ژبنەمالەکا وەزارەتێ ودادوەریێ وسەروکاتیا کەڤنن (الذهبي، 1996م، 18/ 569، 517)، ناڤبرى ژلایێ خەلیفە (المقتدي بامر الله) ڤە دهێتە هنارتن بو سەمەرقەندو بوخارا داکو دان پێدانێ بەیعێ ژمەلکێ وان دەڤەران وەڕگرت، ئەندامێن بنەمالا وان ڕولەکێ مەزن دسەرمێن خودا هەبون، بابێ وى وەزیربى ل سەردەمێ خەلیفە (القائم بامر الله)، و مامێ وى سەروکێ دادوەرابى ل بەغدا (ياقوت الحموي، 1993م ،5/ 1987؛ ابن خلكان، 1900م، 3/ 305، 306، الذهبي، 1996م، 18/ 573).

     سولتان و مەلک و دەسهەڵاتدارێ مسرێ (ابو الفتح عماد الدين عثمان ابن السلطان صلاح الدين يوسف بن ايوب المعروف بالملك العزيز 593 - 595هـ/ 1196 – 1198م)، ئەوى پشتى بابێ خو دەسهەلات وەرگرت، ئەوى بو خو مفا ژپێگەهو شین پێت بنەماڵا خۆ هەروەسا بابێ خۆ وەڕگرت، (قال ابن واصل: "كانت الرعية يحبونه محبة عظيمة شديدة، وكانت الامال متعلقة بأنه يسد مسد ابيه، ... بذلت له الرعية اموالها فامتنع" (ابن واصل، ...........، 3/ 83)) ئەو کەسەکێ رێزلێ گرتى بى دناڤ خەلکێدا، بتایبەت لوى دەمى خەلک لوێ هیڤیێ بون کوناڤبرى بشێت ل سەر رێیا بابێ خو دەسهەلاتێ برێڤە ببت (ابن الأثير، 1997م، 10/ 157 ؛ ابن خلكان، 1900م، 3/ 251؛ الذهبي، 1996م، 21/ 291، 292).

4.3. بنەماڵێن دەسهەڵاتداڕێن ئەفریقیا:

      هندەک بنەماڵ ل لایێ ئەفریقیا هەبوون کۆ خودان پێگەهو کاڕتێکرن و  دەسهەڵاتداربوون، ژووانا مەلک و خودانێ ئەفریقیا (باديس بن منصور) کوبنەماڵا وان  ببنە ماڵەکا مەزن و خودان دەسهەڵات ل ئەفریقیا دهاتنە ناسکرن، لدەمێ هەڤرکیا کورێ وى ئەوێ بناڤێ مەعز لگەل خەلیفێ فاتمى (المستنصر بالله 427 – 487هـ/ 1035 - 1094م) خەلیفێ ناڤبرى گەفا لێ دکەت و دبێژیتێ : تەزێدەگافیکر ل سەر شوێنەوارو کارو کریارێن باب و باپیرێن خو دەربارەى هەفسوزى و لایەنگیرییا  خو بومە، لڤێرێ ناڤبرى دبەرسڤدانا خەلیفێ فاتمیدا شانازیێ ب نەژادو باب و باپیرێن خو دبت و دبێژیت: هندیکە باب وباپیرو بنەماڵا منن ئەو مەلک و دەسهەلاتدارێن ڤێ دەڤەرێبین، ژبەرى هەوە ورەتکر دوبارە بناڤێ دەسهەڵاتداڕێن فاتمى دەسهەڵاتێ برێڤە ببت (ابن خلکان،1900م، ٥/ ٢٣٤؛ الذهبي،1996م، ١٧/ ٢١٦)، هەردیسان ژنموونێن وان ناڤدارێن کوژبنەماڵێن خودان دەسهەڵاتداڕ مەلک و دەسهەلاتدارێ ئەفریقیا (ابو يحيى تميم بن المعز بن باديس ت 501هـ/ 1107م)، ئەو بناسناڤێ (کورێ مەلکان) دهاتە ناسکرن، ئەوى پشتى مڕنا بابێ خۆ دەسهەڵات وەرگرت، ناڤبرى  هەم ئەمیرەکێ زیرەک و بجەرگ بى و هەم زاناو هونەر زانبى (سبط ابن الجوزي، 2013م، 20/ 29؛ الذهبي، 1996م، 19/ 263، 264)، ئەوى پتر ژ(١٦٠) کورو کچان هەبین (ابن الفوطي، 1416هـ، 5/ 335)، دیسان مەلک و دەسهەلاتداڕێ ئەفریقیا (ابو طاهر يحيى بن تميم بن المعز بن باديس ت 509هـ/ 1115م)، ئەوى پشتى بابێ خو دەسهەلات وەرگرتیە، ئەوى دەست ب سەر هندەک دەڤەرو کەلاندا گرتیە وسنورێ دەسهەلاتا خووە بەرفرەهترکریە، ئەوى گەلەک حەز ل رینشتنێن زانایا دکر وگەلەک رێزگرتنا زانایا دگرت (الذهبي، 1996م، 19/ 412، 413)، کومەکا هوزانڤانان هوزان ل سەر وى و بنەماڵا وى دگوتن ژووانا هوزانڤانێ ب ناڤ و دەنگ (ابو صلت امية بن عبد العزيز ت 529هـ/ 1134م) دەمێ دهوزانەکا خۆدا دبێژیت:


 

من أسرة تخذوا الماذي لبسهم           واستوطنوا صهوات الضمر القود

محسدون على أن لا نظير لــهم           وهل رأيت عظيمــــا غير محسود

وإن تكن جمعتكم أسرة كـرمت           فليس في كــــــــل عود نفحة العود

(ابن خلكان، 1900م، 6/ 214، 215).


5.3. بنەماڵێن دەسهەڵاتداڕێن ئەندەلووس:

     هەر ژبنەماڵێن مەزن و خودان ناڤ و دەسهەڵات ل ئەندەلووس مینا دەسهەڵاتداڕێ ئەشبیلیا (ابو عمرو عباد بن محمد بن اسماعيل بن عباد اللخمي الاندلسي ت 464هـ/ 1071م)، بابێ وى بو ماوەیەکێ دەسهەلاتدارێ ئەشبیلیا بى، وپشتى بابێ وى ل سالا (٤٣٣ مش/ 1041ز) وەفات کرى، ئەڤى کورێ ئەوى ل جهێ وى دەسهەلات گرتە دەست، وژبەر کارتێکرنا بابێ وى ل سەر وى ئەو ب ناسناڤێ (ابن القاضي ابي القاسم) دهاتە ناسکرن(الذهبي، 1996م، 18/ 256)، وهەروەسا پشتى دەسهەلات گرتى دەست بو ماوەیەکێ ل سەر هەمان شێوازێ بابێ خۆ دەسهەلات برێڤە دبر، ناڤبرى ب کەسایەتیەکێ ب جەرگ و مێرخاس و توند درەفتارکرنێدا یێ بناڤ و دەنگبى، هەروەسا ئەوى گەلەک رێز ل زانایا دگرت و ئەوى بخو پشکدارى دجیهادا درێکا خودێدا دکڕ دگەل لەشکەرى (سبط ابن الجوزي، 2013م، 19/ 206؛ ابن الابار، 1985م، 2/ 39؛ الذهبي، 1996م، 18/ 256)،

4. بنەماڵێن خۆدان زانست

    زێدەبارى بنەمالێن خودان دەسهەڵات هندە بنەماڵێن دیتر هەبوون کو ب بنەمالێن زانست و زانینێ دهاتنە ناسکرن، ئەندامێن ڤان بنەماڵان دبەشەکێ یان ژى دگەلەک بەشێن زانستادا زانا و شارەزابون و ئەڤان بنەمالا کارتێکرنەکا مەزن ل سەر وەڵات و دەڤەرو ئەندامێن بنەمالێن خۆ هەبوون مینا ئیمام و رەخنەگرو زانا (ابو عبد الله محمد بن عبد الله بن محمد بن حمدويه بن نعيم بن الحكم الضبي الطهماني النيسابوري المعروف بالحاكم ت 405هـ/ 1014م) ئەوى زانستێ خۆ هەر ژزاروکاتیا خۆ هەم ژبابێ خو هەم ژخالێ وەردگرت بتایبەت بابێ وى ب کەسەکێ زانا دهاتە ناسکرن ئەوى ئیمام موسلم خودانێ (الصحيح) دیتبى (الذهبي، ١٩٩٦م،١٧/ 162، 163)، و هەروەسا ژبەر حەژێکرنا بابێ وى بو زانست و زانایا ئەوى گەلەک جاران مەزاختنێن زاناو زاهدا دابین دکرن، هەروەسا ئەو بناڤێ (الضبي) دهاتە ناسکرن، ژبەرکو باپیرێ داپیرا وى ئەوێ بناڤێ (عيسى بن عبد الرحمن الضبي ت ؟) بى دەیکا ڤى کەسى ژبنەماڵەکا چاک و راستگۆ بانگدەڕ دمێژووا ئیسلامێدا دهاتە هژمارتن، "هو إمام أهل الحديث في عصره، العارف به حق معرفته، يقال له: الضبي، لان جد جدته هو عيسى بن عبد الرحمن الضبي، ... وبيته بيت الصلاح والورع والتأذين في الاسلام" (ابو عبد الله الحاكم، 2018م، 1/ 13؛ ابن نقطة، 1988م، 75، 76؛ الذهبي، 1996،17/ 169).

      زاناو زمانزان (ابويعقوب يوسف بن يعقوب بن اسماعيل بن خرزاد البصري ت 423هـ/ 1031م)، ناڤبرى ژبنەماڵەکا خودان زانست و ئەدەب و عەرەبى دهاتە هژمارتن "من اهل بيت علم وعربية" (الذهبي، 1996،17/ ٤٤١)، دهەمان دەمدا ئەو خودان دەست نڤێسەکێ گەلەک جوان بى وگەلەک ژخەلکێ زانا سەر سورمان بین بدەست نڤێسێ وى، ئەوى ئەو جورێ دەستنڤێسیێ ژ چ کەسا نەوەرگرتبى (الذهبي، 1993م، 29/ 120)، ژبەر دەست نڤێسێ جوانێ وى بەرهەمێن وى نڤسێن ب بهایەکێ گران دهاتنە فروتن (ابن خلكان، 1900، 7/ 75)، هەروەسا شێخ (ابو الحسن عبد الرحمن بن محمد بن يحيى بن ياسر التميمي الدمشقي الجوبري ت 425هـ/ 1033م)، لدەسپێکێ ئەوى نە خواندن ونەد نڤێسی بەلێ بابێ وى کارتێکرن ل سەر وى کرو پاشى لژێر چاڤدێریا بابێ خۆ ئەو فێرى گەلەک تشتان کر، کەسایەتیەکێ سەردەمێ وى دبێژیت: من ژناڤبرى گولێبى: ئەوى دگوت من گەلەک گوهداریا بابێ خودکر، و ژلایێ بابێ ویڤە پەرتوکا (الصحیح) یا (البخاری) بو دهاتە خواندن "كان لا يقرأ ولا يكتب، سمعه ابوه وضبط له، وكان يحسن المتون، وجد سماعه في صحيح البخاري فقال لي: سمعني ابي الكثير" (الذهبي، 1996، 17/ ٤١٥؛ الزهرانی، ٢٠١٤م، ٢٧٨).

      شێخ و موسنید (ابو الحسن علي بن موسى بن الحسين المعروف بابن السمسار الدمشقي ت 433هـ/ 1041م)، بنەماڵا وان ببنەماڵا فەرموودەناسا بناڤ و دەنگبین، ناڤبرى فەرموودە ژباب و هەردوو برائیێن خو ڤەگوهاستینە "حدث عن: ابيه، واخيه المحدث ....، واخيه الاخر ...، فانه من بيت الحديث" (الذهبي، 1996، 17/ ٥٠٦، 507)، هەر لسەر کەسایەتیا ناڤبرى زانایەکێ سەردەمێ وى دبێژیت: ئەو کەسەکێ بى گەلەک ئاسانکاربى دگەل خەلکێ (الذهبي، ١٩٩٣م، ٢٩/ ٣٨٦)، هەروەسا ئێک ژووان ناڤداڕێن کو ببنەماڵا خۆ هاتیە ناسکرن ئەوژى ئیمام و شێخ (ابو القاسم عبد الرحمن بن ابي بكر محمد بن ابي علي احمد بن عبد الرحمن الهمداني الذكواني ت 443هـ/ 1051م)، ناڤبرى گەلەک گوهدانا بابێ خوکریە و گەلەک ژێ ڤەگوهاستیە و بنەمالا وان ب بنەماڵەکا خودان شەرم و هەیبەت و ریوایەت کرنێ هاتینە ناسکرن "من كبراء اهل بلده، من بيت الحشمة والرواية، ... وسماعه كثير بخط ابيه"، (الذهبي، 1996م، 17/ 608، 609؛ ابن حجر العسقلاني، 2002م، 5/ 133)، هەروەسا زانایێ بناڤ و دەنگ (ابو محمد عبد الله بن محمد بن عبد الرحمن بن احمد ابن المحدث عبد الله بن محمد بن عالم اصبهان النعمان بن عبد السلام التيمي ت 446هـ/ 1054م)، ئەو ژبنەمالەکا ئایندارو بناڤ و دەنگ و زانابین بتایبەت بابێ وى باپیرێ وى کو ب فەرمودەناس و زانایێن سەردەمێ خو دهاتنە هژمارتن، ل سەر ڤێ چەندێ مێژوونڤیس (الخطيب): پەسنا وى دکت و بمەزنى رولێ وى دبینت و دبێژیت من گوهدانا وى دکرو ئەوى دگوت: من دژیێێ پێنج سالیێدا قورئان ژبەرکربى و هەروەسا ئەز دژیێێ چار سالیێدا ل رینشتن و کورێن زانایا ئامادە دبیم، بێ گومان ئەف چەندەژى بو رول و پەروەردەیا بنەمالا وى دزڤڕت (2004م، 10/ 143)، ئەوخودانێ چەندین پەرتوکانە و هەروەسا ئەو کەسەکێ ناڤداربى ب ئاینداریا خۆ زوربەیا شەڤان هەتا رۆژ دهەلات ئەوى دەمێ خۆ ب خوداپەرستیێ و دمزگەفتادا دبورانت وئەو خودان دەنگەکێ گەلەک خوش بى ژبو خواندنا قورئانێ (الذهبي، 1996م، 17/ 654)، هەردیسان ژووان ناڤدارێن خودان بنەماڵێن مەزن و بناڤ و دەنگ شێخ و زانا وزمانزان (ابو العلاء احمد بن عبد الله بن سليمان بن محمد بن سليمان المعري ت 449هـ/ 1057م)، ئەوى گەلەک زانست ژبابێ خو وەرگرتن بتایبەت دبوارێ زمانیدا، هەروەسا ئەوى هەمى زانیاریێن ل سەر بنەماڵا خو باش دزانین (الذهبي، 1996م، ١٨/ ٢6)، بنەمالا ناڤبرى دچەندین بووارێن جودا جودادا بناڤ و دەنگبین وەکى زانستێ و دادوەریێ و هەروەسا سامان و زەنگینیێ و ستران گوتنێ (ابن العديم، 2016م، 2/ 322).

     هەروەسا موسنیدو شێخ (ابو طاهر احمد بن محمود بن احمد بن محمود الثقفي الاصبهاني ت 455هـ/ 1063م) ناڤبرى خودان دەست نڤێسەکێ گەلەک جوانبى (الذهبي، 1996م، 18/ ١٢٣)، هەروەسا ژبنەماڵەکا خودان دەسهەڵات وسەروکاتى و زانست دوست و هەروەسا ب بنەمالا فەرمودەناسان دهاتنە ناسکرن و ئەو بخوژى زانایەک مەزنبى دبوارێ فەرموودەناسیێدا (ابن اسد، 2013م، 12)، هەروەسا ئیمام و فەرموودەناس (ابو سعيد محمد بن علي بن محمد بن احمد بن حبيب النيسابوري الخشاب الصفار ت 456هـ/ 1063م) ئەوى گوهداریا گەلەک زانایێن مەزن کریە، بنەماڵا ناڤبرى ب بنەماڵەکا فەرموودەناس و چاکسازو مەزن دهاتە ناسکرن "هو من بيت حديث وصلاح" (الذهبي، 1996م، 18/ ١٥٠؛ ابن الملقن، ٢٠٠٨م، ٢/ ١٥٧)، هەروەسا شێخ و پیشەوا(ابو القاسم عبد الكريم بن هوازن بن عبد الملك بن طلحة القشيري الخراساني النيسابوري ت ٤٦٥هـ/ 1072م) ئەو کەسەکێ شارەزابى دهەسپ سواریێدا وهەروەسا بکارئینانا چەکى، ناڤبڕى زاڤایێ کەسەکێ ناڤداربى بناڤێ (ابو علي بن الدقاق ت 412هـ/ 1021م) ئەوى چەندین زاروک ژڤێ ژنێ هەبون باراپتریا زاروکێن وى خودان هەیبەت و زانست بوون بنەماڵا وى بنەمالەکا زاست دوست ناڤداربین (الذهبي، 1996م، 18/ ٢٢٧ - ٢٢٨)، سەرەراى ڤێ چەندێ ژبەر کەساتیەتیا وى یازانستى و پێگەهێ ویێ کومەلایەتى دناڤ بنەمال وکەس و کارێن ویدا پشتى ئەو چویە بەر دلوڤانیا خودێ بنەمال و کەس و کارێن وى وەکى رێزگرتن بو وى نەچونە دژورا پەرتوکێن ویڤە بوماوێ چەندین سالان، هەروەسا ئەوان دەست کاریا هیچ تشتەکێ ڤى زانایی ل پاش خوهێلاى نەکرن وەکى جل و بەرگێن وى، (ابن الجوزي، 1992م، 16/ 149).

          ژنمونێن ل سەر هەمان بابەت شێخ و ئیمام (ابو القاسم علي بن عبد الرحمن بن الحسن المعروف بابن عليك النيسابوري ت 468هـ/ 1075م)، ئەو ب کەسەکێ راستگۆ دەست پاک دناڤ خەلکیدا دهاتە ناسکرن، ژبەر ڕولێ بنەماڵا وان یێ ئاینى و زانستى ئەو ب چەندین ناسناڤێن بنەماڵەیی ییێن جوراو جور دهاتە ناسکرن وەکى کورێ بنەماڵا شێخا هەروەسا ئەو ب کورێ بنەمالا فەرموودەناسا ژى دهاتە ناسکرن "من اولاد المشايخ، ... وكان ابوه محدثا" (الذهبي، 1996م، 18/ 299؛ الصفدي، 2000م، 21/ 149؛ المجهول، 2006م، 291)، هەر ژناسناڤێن گرێداى ببنەماڵانڤە ژوان نموونا ئیمام و فەرموودەناس (ابو عبد الله محمد بن احمد بن عيسى بن محمد بن منظور بن عبد الله بن منظور القيسي الاشبيلي ت 469هـ/ 1076م)، ناڤبرى ب ئێک ژباشترین کەسایەتیێن سەردەمێ خو دهاتە هژمارتن، ئەوى دو جارا حەچ کریە وکەسەکێ خیر خوازبویە، ئەو ژبنەمالەکا خودان شەرم و هەیبەت و مەزن زانست دوست و رەسەن و وناڤداربویە "هو من بيت حشمة وجلالة، ... من افاضل الناس، كريم النفس"، زێدەبارى ڤێ چەندێ ئەو ب ناسناڤێ (ابن منظور) ژى دهاتە ناسکرن کو ئەڤە ناڤێ ئێک ژباپیرێن ویێێن کەڤنە (البخاري، 2012م، 1/ 84؛ الذهبي، 1996م، 18/ 389)، هەروەسا شێخ و زاناو فەرموودەناسێ راستگۆ (ابو بكر محمد ابن المحدث ابي زكريا يحيى بن ابراهيم بن محمد بن يحيى بن سختويه المزكي النيسابوري ت 474هـ/ 1081م)، ئەوى گوهداریا گەلەک ژزانایا کریە گەلەک فەرمودە ژووان ڤەگوهاستینە بتایبەت بابێ خو کو گەلەک فەرمودە ژبابێ خو وەرگرتینە "سمع اباه، ...، واكثر عن ابيه، ..." (الذهبي، 1996م، 18/ 398، 399) و هەروەسا بنەماڵا وان ب بنەماڵا ریوایەتکاران (من بيت رواية) دهاتە ناسکرن (الذهبي، 1996م، 18/ 400؛ بامخرمة، 2008م، 3/ 469)، هەروەسا شێخ و فەرموودەناس وباوەردار (ابو عمرو عبد الوهاب بن الحافظ ابي عبد الله محمد بن اسحاق بن الحافظ محمد بن يحيى ابن منده العبدي الاصبهاني ت 475هـ/ 1082م)، ئەوى گەلەک گوهداریا بابێ خوکریە و گەلەک فەرموودە ژووى وەرگرتینە و ڤەگوهاستینە "سمع اباه فأكثر" (الذهبي، 1996م، 18/ 440)، بابێ وى هەروەسا باپیرێ وى و وبراییێن وى ژبەر کەڕان دهاتنە هژمارتن، ئەوى کەسایەتیەکا خو بکێم زان و خودان رەوشتەکێ باش بیە دگەل خەلکێ وهەر وەسا زانایەکێ گەلەک ب سەبرو سینگ ڤەکریە بیە دگەل قوتابیێن خۆ (الذهبي، 1996م، 18/ 440 - 441)، ئەو ژبنەماڵەکا خودان زانست و فەرمودەناس بویەو بتایبەت بابێ وى ب ئێک ژزاناو فەرمودەناسێن مەزنێن سەردەمێ خۆ دهاتە هژمارتن، ئەوى گوهداریا گەلەک زانا کریەو ژگەلەک دەڤەرێن جودا جودا خەلکێ قەستا باژێرێ نیسابورێ کریە داکو ڤى زاناى ببینن و مفاى ژزانستێ وى وەرگرن (ابن الجوزی، ١٩٩٢م، ١٦/ ٢٢٥؛ ابو اسحاق الصریفینی، ١٤٠٣، ٥٣٨)، هەروەسا ئیمام وشێخ (ابو المظفر منصور بن محمد بن عبد الجبار بن احمد التميمي السمعاني المروزي الحنفي ت 489هـ/ 1095م)، "برع في مذهب ابي حنيفة على والده العلامة ابي منصور السمعاني"  هەروەسا ژبەر رولێ ئەندامێن ڤێ بنەمالێ دبوارێن زانستێن ئاینیێن جودا جودا دا ئەو بناسناڤێ بنەمالا زانست و زوهدێ ب ناڤ و دەنگبین "هو وحيد عصره في وقته فضلا وطريقة وزخدا وورعا، من بيت العلم والزهد" (ابن خلكان، 1900م، 3/ 211؛ الذهبي، 1996م، 19/ 115).

      گەڕوک و ئیمام (ابو ابراهيم الجليل بن عبد الجبار بن عبد الله التميمي القزويني ت ب 500هـ/ 1106م)، بنەمالا وان ب بنەمالا فەرموودەناسا بناڤ و دەنگبین برەنگەکێ کو سەرەراى ئەوى بخو بابێ وى هەروەسا باپیرێ وى و بابێ باپیرێ وى هەمى ب فەرموودەناس بین بڤى زانستى ب ناڤ و دەنگبین "من بيت الحديث، ...، روى عن قوم ما حدثنا عنهم سواه، وهو، وابوه، وجده عبد الله بن عبد الرحمن بن ابراهيم بن احمد، وجد ابيه، وجد جده؛ محدثون" (الذهبي، 1996م، 19/ 248)، هەروەسا باوەردارو موسنید (ابو الحسن علي ابن المقرئ ابي طاهر محمد بن علي بن محمد بن يوسف بن يعقوب البغدادي المعروف بابن العلاف ت 505هـ/ 1111م)، ئەوى جهەک مەزن و تایبەت لدەف خەلیفەو دەسهەلاتدارا هەبى، بو ماوەیەکێ پوستێ حیجابە وەرگرتبى، بابێ وى بانگخوازەکێ ب ناڤ و دەنگبى وژبەر وى رولێ مەزنێ دیتى بنەماڵا وان ب ناسناڤێ بنەماڵا ریوایەتکاڕو زانستێ دهاتنە ناسکرن "من بيت الرواية والعلم، ومن حجاب الخلافة"، (الذهبي، 1996م، 19/ 242)، هەروەسا شێخ و باوەردار (ابو طاهر محمد بن الحسين بن محمد بن ابراهيم الدمشقي المعروف بالحنائي ت 510هـ/ 1116م) ئەو ژبنەمالا فەرموودەناسى ودادپەروەرى و سونەت و راست و دروستیێیە، بابێ وى هەر ژزاروکاتیا وى چاڤدێرى و گوهدانا وى کریە و ئەوى فەرموودە ژبابێ خووە ڤەگوهاستینە و هەر ژزاروکاتیا خو دژیێێ شەش سالیێدا فێرى گەلەک زانستان بویە "من اهل بيت حديث وعدالة، وسنة وصدق، ...، واعتنى به والده، واول سماعه كان في سنة ... وله ست سنين" (الذهبي، 1996م، 19/ 436، 437؛ ابن الجزري، 1351هـ، 2/ 133)، هەروەسا شێخ و ژبەرکەڕ (ابو زكريا يحيى بن ابي عمرو عبد الوهاب بن الحافظ الكبير ابي عبد الله محمد بن اسحاق بن الحافظ محمد بن يحيى بن مندة العبدي الاصبهاني ت 511هـ/ 1117م)، ئەو ژبنەمالەکا ناڤداربوو ب زانستێن ئاینى، چنکو هەم بابێ وى و هەم باپیرێ وى و هەم باپیرێ بابێ وى هەمى ژبەڕکەڕ بوون، ئەوى گەلەک گوهداریا بابێ خۆ مامێ خوکریە، ناڤبرى دسەردەمێ خودا ب ئێکەمێ ب نەمالا خو دهاتە هژمارتن، "بكر به والده، فسمعه الكثير من ...، وخل كثير، وأكثر عن ابيه، وعمه،"هەتا زانایەک دبێژیت: بنەمالا وان ب یەحیاى دەست پێکرو هەر بووى بدوماهی هات (الذهبي، 1996م، 19/ ٣٩٥، ٣٩٦)، هەروەسا شێخ و موسنید (ابو علي الحسن بن محمد بن اسحاق بن ابراهيم بن مخلد الباقرحي البغدادي ت 516هـ/ 1122م)، بنەمالا وان ب بنەماڵا ڕیوایەتکاران (من بيت الرواية) دهاتە ناسکرن (الذهبي، 1996م، 19/ 384)، ئەو فەرموودەناسیبى کورێ فەرموودناسیبى کورێ فەرموودەناسیبى کورێ فەرموودەناسیبى (الصفدي، 2000م، 12/ 136)، هەروەسا زانا (ابو الاسعد هبة الرحمن بن عبد الواحد بن شيخ الاسلام ابي القاسم عبد الكريم بن هوازن القشيري النيسابوري ت 546هـ/ 1151م) ئەف ناڤداڕە ژبنەمالەکا ناڤداڕو پرى زاناو فەرموودەناس و کەسێن ئایندار ژدایک بیە وهاتیە پەروەردەکرن، ئەوى زانست و پەروەردەکرنا خۆ ژباپیرو داپیرو باب و هەروەسا ژهەردوو مامێن خو وەرگرتیە "سمع من جده، ... ومن جدته، ... ومن ابيه، ... ومن عميه"، دسەردەمێ خۆدا ناڤبرى ب مەزنێ بنەمالا خۆ دهاتە هژمارتن (السمعاني، 1975م، 2/ ٣٦٩، ٣٧٠؛ ابو اسحاق الصيريفيني، 1993م، 525؛ الذهبي، 1996م، 20/ ١٨٠، ١٨٢).

     سوفى و زاناو زاهدێ بناڤ و دەنگ (ابو الوقت عبد الاول بن الشيخ المحدث ابي عبد الله عيسى بن شعيب بن ابراهيم بن اسحاق السجزي ت 553هـ/ 1158م) بابێ وى (ابو عبد الله عيسى بن شعيب ت 512هـ/ 1118م) کارتێکرنەکا مەزن ل سەر وى هەبوو،ئەوى کورێ خو ل پشتا خوکریە ژهەرات هەتا گەهشتیە بوشەنج داکو گوهداریا زانایێێ مەزن ئەلداوودى بکت (الذهبي، 1996م، 19/ 389، 390 و 20/ 307، 308)، هەروەسا ئیمامێ ب ناڤ و دەنگ (ثقة الدين ابو القاسم علي بن الحسن بن هبة الله بن عبد الله بن الحسين الدمشقي المعروف بابن عساكر ت 571هـ/ 1175م)، ئەو ژبنەماڵەکا مەزن وناڤدارو وپرى زانا دەرکەفتیە وئەڤێ چەندێژى هەر ژزاروکاتیا وى کارتێکرنەکا مەزن ل سەر وى کریە داکو بەرەف زانست وفێربونێ بچیت، هەروەسا ئەوبناسناڤێ (ابن عساکر) ژى دهاتە ناسکرن کوبو ناڤێ ئێک ژباپیرێن وى دزڤریت ، ئەوى ژلایێ زانستیڤە بو خووە مفا ژباپیرێ خویێێ دایێ وەرگرتیە (الذهبي، 1996م، 20/ ٥٥٥، ٥٥٨)، ئەو زاناو ئایندارەکێ مەزن بویە، ئەوى هەفتانە هەمى قورئان دخواندو هەروەسا ل مەها رەمەزانێ روژانە هەمى قورئان دخواند، ئەوى دگوت دەمێ دەیکا من ژمن دوو گیان بى ئەوێ خەونەک دیت کو دێ خودێ زاروکەکێ وەسا برزقێ وێ کت ئەو زاروک دێ خودان گرنگى و پێگەهبت ، هەروەسا بابێ وى دبێژیت کو خودێ کورەک دایە من دێ برێکاوى سونەت ساخ بیت ڤە (ابن عساكر، 1995م، 1/ 12؛ ابن خلكان، 1900م، 3/ 309؛ الذهبي، 1996م، 20/ 554، 562)، هەروەسا شێخ و (مسند بغداد) ، (ابو السعادات نصر الله ابن الشيخ المسند ابي منصور عبد الرحمن ابن المسند ابي غالب محمد بن عبد الواحد الشيباني البغدادي القزاز ت 583هـ/ 1187م)، زانایەک دبێژیت : من مێژوويا ژدایک بینا وى دیت کو ب دەست نڤێسێ باپیرێ وى هاتبى نڤێسین و ناڤبرى ل سالا (٤٩١ مش/ 1097ز) هاتبى سەر دونیایێێ (النعال ، د. ت، 80؛ الذهبي، 1996م، 21/ 133)، ئەو ببنەمالا فەڕموودەناسا ب ناڤ و دەنگبین ب شێوەکێ کو ئەو بخو هەروەسا بابێ وى و هەردو باپیرێن وى و مامێ وى و دگەل مامێن بابێ و هەروەسا کورەک ئەوى بخوژی فەرموودەناسبین (عبد العظيم المنذري، 1981م، 1/ 66)، هەروەسا شێخ و زانا و (مسند خراسان) ، (ابو المعالي عبد المنعم بن عبد الله ابن فقيه الحرم ابي عبد الله محمد بن الفضل بن احمد الفراوي الصاعدي النيسابوري ت 587هـ/ 1191م)، ئەوى پەروەردا خو ژبنەمال و کەس و کارێن خو وەڕگرتیە و بنەماڵا وان ب ڕیوایەتکرنێ و ئیسنادێ بناڤ و دەنگبین، "سمع من جده، ... ، وهو من بيت الرواية والعدالة" ب جورەکێ زووربەیا ئەندامێن بناڵا وى ژکەسانێن خودان زانست و ب ناڤ و دەنگبین (ابن الفوطي، 1416هـ، 2/ 584؛ الذهبي، 1996م، 20/ 180).

5. بنەماڵەک مەزن

    هەروەسا هندەک بنەماڵێن دیتر هەبوون ب بنەمالێن مەزن و پێشکەفتنێ و زەنگین و بنەماڵێن خودان ڕێزو هەروەسا خودان ڕول دبوارێێن رێڤەبرنا وەزارەتا و بوارین کارگێرى و خزمەتکرنێ و بنەماڵێن خودان هەیبەت خودان شەرم بوون، ژووان نموونا موفتى و زانایێ راستگۆ (مفتي المغرب ابو عبد الرحمن عبد الرحيم بن احمد الكتامي المالكي ت 418هـ/ 1027م) ئەو ژنەژادێ بنەمالەکا خودان شەرم و سەروکایەتى دهاتە هژمارتن، ئەندامێن خێزانا وان ژباب باپیرێن وى بمەزن و زاناو سەردارێن مەغرب دهاتنە هژمارتن "من بيت حشمة ورئاسة، دارت الفتيا عليه بسبتة" (الذهبي، 1996، 17/ ٣٧٤)، ناڤبرى ژمارەکا کوران ل پشت خوهێلاینە ئەڤان کوران شیاینە پشتى مرنا بابێ خو جهێ وى پربکن و نەهێلن ڤالا، جهێ ئاماژە پێکرنێیە کورێن ویژى بتایبەت (عبد العزیز، عبد الرحمن) بکەسانێن خودان کەسایەتى و زانست و خودان رەوشت دهاتنە ناسکرن، هەردوکان ژبابێ خو ریوایەت دکرن (بر هان الدين، د. ت، 1/ 476؛ مخلوف، 2003م، 1/ 171)،

       هندەک ناڤداڕو زانا هەبوون ژبەر ئەوى ڕولى ئەوێ بابێن وان دبوارێن جودا دا دیتین ژبەر هندێ ئەو ب ناڤێن بابێن خو دهاتنە ناسکرن، نموونە ل سەر ڤێ چەندێ شێخێ باوەردار (ابو سعيد محمد بن موسى بن الفضل بن شاذان النيسابوري الصيرفي ت 421هـ/ 1030م)، ئەوێ دهاتە ناسکرن ب ناسناڤێ بابێ خو (ابن ابي عمرو)، ئەوى پێگەهەکێ تایبەت لدەف بابێ خو هەبى، بابێ وى سەرەراى وێ چەندێ کو کەسەکێ زانابى و دهەمان دەمدا کەسەکێ خودان سامان و خێرخوازبى و چاڤدێریا کەسێن نابیست دکر، بابێ وى دەست ب ئاخفتنێ نەدکر هەتا کورێ وى ئامادە بیبا ل رینشتنێن وى، وئەگەر هاتو هندەک جارا کورێ گیرو ببا ژرینشتن و گوهلێبینا وى لوى دەمى بابێ وى دارابت ئەو بەشێ کورێ وى  لێ نەئامادە داژبەر کورێ خوگوتارو ئاخفتنێن خووە دوبارەکت "كان والده ابو عمرو مثريا، وكان ينفق على الأصم، فكان لا يحدث حتى يحضر محمد هذا، وان غاب عن سماع جزء، أعاده له، فأكثر عنه جدا" (الذهبي، 1996، 17/ ٣٥٠؛ الکردی، 2011م، 183)، هەروەسا زاناو دادوەرێ بناڤ و دەنگ (ابو الفضل محمد بن احمد بن عيسى بن عبد الله السعدي البغدادي الشافعي ت 441هـ/ 1049م)، ئەو ب ئیێک ژقوتابیێن زانایێ مەزن (ابي حامد الإسفراييني ت 406هـ/ 1015م) دهاتە هژمارتن (الذهبي، 1996م، 18/ 5)، بنەماڵا وان ب دادوەریێێ و پێشکەفتنێ ب ناڤ و دەنگبین (من بيت القضاء والتقدم) ب تایبەت بابێ وى کارتێکرنەکا مەزن ل سەر وى ژهەمى لایانڤە هەبى (المقريزي، 2006م، 5/ 134)، هەروەسا زاناو وەزیرو هوزانڤان و کەسایەتیێ بنا ڤ و دەنگ (ابو الوليد احمد بن عبد الله بن احمد بن غالب بن زيدون المخزومي الاندلسي القرطبي ت 463هـ/ 1070م) بنەماڵا وان ژبنەماڵێن مەزنێن قورتەبە دهاتە هژمارتن دبوارێن لێهاتووى و شارەزایی و زیرەکى و ئەدەب ناسى و شارەزاییا مێژووى و زانستى "كان من ابناء وجوه الفقهاء بقرطبة" (ابن عبد الملك المراكشي، 2012م، 1/ 543؛ الذهبي، 1996، 18/ 240)، هەروەسا شێخ و موسنيد (ابو عمرو عثمان بن محمد بن عبيد الله المحمي النيسابوري المزكي ت 481هـ/ 1088م)، ئەو خودان کەساتیەکا بهێزبى ئەوى گوهداریا زاناو پێشەوایا دکر، ئەف بنەمالە بناڤێ (المحمية) دهاتنە ناسکرن، وببنەماڵەکا مەزنا نیسابور دهاتنە هژمارتن (الذهبي، 1996م، 18/ 579؛ السمعاني، 1982م، 12/ 126)، هەروەسا شێخ و باوەردار (ابو الحسن علي بن الحسين بن علي بن ايوب البغدادي المراتبي ت 492هـ/ 1098م)، ئەو ب ڕیوایەتکارەکێ مەزن و جهێ باوەرییێ دهاتە ناسکرن، بنەماڵا وان یا بناڤ و دەنگبى ب باوەریێێ و دەست پاکیێ و هەروەسا غیرەت و هاریکاریێێ "كان من خيار البغداديين ومتميزيهم، ومن بيت الصون والعفاف والثقة والنزاهة" (الذهبي، 1996م، 19/ 145، 146)، هەروەسا شێخ و زانا (ابو محمد الفضل بن محمد بن عبيد بن محمد بن مهدي القشيري النيسابوري المعدل ت 506هـ/ 1112م) ئەو ژبنەماڵەکا دادپەروەرو چاکسازو خزمەتکار دهاتە هژمارتن، ئەو کەسایەتیەکێ خودان زانست و میهرەبان و فەرموودەناس بى (ابواسحاق الصريفيني، 1403هـ، 630؛ الذهبي، 1996، 19/ 280)، هەروەسا دادوەرو (مسند خراسان) ،(ابو القاسم اسماعيل بن الحسن بن علي بن حمدون الخراساني السنجبستي ت 506هـ/ 1112م)، ئەو ب ئێک ژشێخێن ب ناڤ و دەنگێن دەڤەرا نیسابوور دهاتە هژمارتن و کەسەکێ خودان مال و سامان بیە و ژیێێ خویێ درێژ دخزمەتا دەڤەرو خەلکێدا دەرباز کریە و بنەماڵا وان مەردو و شکومەند و خزمەتکاڕو و خودان شەرم و ئاینداربین "هو من بيت حشمة وجلالة" ( السمعاني، 1982م، 7/ 259؛ الذهبي، 1996م، 19/ 244).

       ئیمام وزانا (ابو الوفاء علي بن عقيل بن محمد بن عقيل بن عبد الله البغدادي الظفري الحنبلي ت 513هـ/ 1119م)، ئەو ژبنەمالەکا مەزن و ناڤداڕو خودان پێگەھ بى لدەف خەلیفەو دەسهەلاتداڕا، ناڤبرى دبێژیت باپیرێ من نڤێسەرێ (بهاء الدولة بن بويه 378 - 403هـ/ 988 – 1012م) هەر ئەوى نڤێسارا ژکارلادانا (الطائع ٣٦٣ – ٣٨١هـ/ 973 – 991م) و دەست بکاربونا خەلیفە (القادر بالله) ى نڤێسایە ودنهادا ئەو نڤێسار لدەف منە،"واما اهل بيتي فانهم ارباب اقلام وكتابة وادب، ...، كان جدي كاتب بهاء الدولة بن بويه، وهو الذي كتب نسخة عزل الطائع، وتولية القادر، وهي عندي بخط جدي" (ابن الجوزي، 1406هـ، 177؛ الذهبي، 1996م، 19/ 449)، ولدەمێ خەلیفە (المستظهر بالله ٤٨٧ – ٥١٢هـ/ 1094 – 1118م) چوویە بەر دلوڤانیا خودێ ژلایێێ ئیمامێ ناڤبریڤە  جەنازێ وى هاتە شیشتن (جميل الشطي، 1986م، 36)، هەروەسا دادوەرو ئیمام (قاضي اشبيلية ابو القاسم احمد بن القاضي ابي بكر محمد بن احمد بن محمد بن منظور القيسيس المالكي الاشبيلي ت 520هـ/ 1126م)، ئەو ژبنەماڵەکا مەزن و ئایندارو زانست دوست و خودان شکومەندى و پێگەھ بینە دناف خەلکیدا، ژمارەک ژزاناو کەسێن بناڤ و دەنگ ژبنەماڵا وان هلکەفتینە "فقيه امام، محدث محتشم، من بيت علم وجلالة، روى عن ابيه" (ابن بشكوال، 1955م، 81؛ الذهبي، 1996م، 19/ 518)، هەر ژووان کەسایەتیێێن ناڤداڕ شێخ و ئیمام و (مسند خراسان)(ابو عبد الله محمد بن الفضل بن احمد بن محمد بن ابي العباس الصاعدي النيسابوري الشافعي المعروف بالفراوي ت 530هـ/ 1135م)، ئەو ژبنەمالەما مەزن و ناڤدارو مەردو خزمەتکاربویە، بابێ وى دبێژیت: من دخەونا خودا پێغمبەر (س) دیت، ئەوى دگوتە کورێ من موحەمەدى تودێ بى جێگرێ من درووینشتنادا (الذهبي، 1996م، 19/ 618)، ئەو کەسەکێ ناڤ چاف ڤەکرى و ب گرنژین و خودان رەوشت بى، گەلەک قوتابیا ژگەلەک دەڤەرێن جودا قەستا وى دکرن (الذهبي، 1996م، 19/ 616)، سەرەراى ژیێێ خویێێ مەزن بەلێ ئەوى ب دەستێ خو هاریکاریا کەسێن هەژارو رێڤنگا دکرو ب کەسایەتیەکێ مروڤ دوست وخێرخواز دهاتە ناسکرن (ابوبكر البيهقي، 1436هـ، 33؛ مجد الدين ابو السعادات، 1972م، 12/ 888؛ ابن خلكان،1971م، 4/ 291)، هەر ژووان ناڤدارێن کو ببنەمالێن خویێێن مەزن دهاتنە ناسکرن شێخ (ابو الحسن عبد الجبار بن عبد الوهاب بن عبد الله بن محمد بن الدهان النيسابوري البيع ت ب 527هـ/ 1132م)، ئەو شێخەکێ باوەرداربى و خودان بنەماڵەکا مەزن وزەنگین و سیارچاک و خێرخواز دهاتنە ناسکرن "من بيت ثروة ومروءة"، (ابو اسحاق الصريفيني، 1993، 15؛ الذهبي، 1996م، 20/ 46)، هەر ژووان ناڤدارێن کو ژبنەمالێن مەزن دهاتنە هژمارتن شێخ و فەرموودەناس (ابو الحسن علي بن هبة الله بن عبد السلام بن عبد الله بن يحيى البغدادي الكاتب ت 539هـ/ 1144م) ژبەر ئەو ڕولێ وى و بنەماڵا وى دگەلەک بوارادا دیتى بنەماڵا وان بناسناڤێ بنەمالا سەڕوکاتى و پێشکەفتن وخزمەتکرنێ دهاتنە ناسکرن "شيخ كبير، من بيت الرئاسة والتقدم" (ابن النجار، 2006م،  123؛ الذهبي، 1996م، 20/ 147؛ عبد الرحمن المعلمي اليماني، 1434هـ، 25/ 35).

     زانا (ابو محمد عبد الله بن عيسى بن عبد الله بن احمد بن سعيد الاندلسي المعروف بالشلبي ت 548هـ/ 1153م)، ئەو ل وەڵاتێ ئەندەلووس ژدایک ببى و ل چەندین دەڤەرو باژێران گەرهابى و چەندین پوست دچەندین بوارادا وەرگرتبین (الذهبي، 1996م، 20/ 297)، و بنەمالا وان یا بناڤ و دەنگ و مەزنبى هەم دبوارێ زانستیدا و هەم دبوارن برێڤەبرنا پوستێن گرێداى برێڤەبرنا وەزارەتاو هەروەسا پوستێن گرێداى ب کارو بارێن دادوەریێێڤە"من بيت علم ووزارة وقضاء" (ابن الجوزي، 1992م، 18/ 92؛ الذهبي، 1996م، 20/ 297)، هەروەسا فەقیھ (ابو حنيفة محمد بن عبد الله بن علي الاصبهاني الخطيبي الحنفي ت 571هـ/ 1175م)، بنەماڵا وان ب ڕیوایەتکرنێ و زانستێ و دادوەریێێ و وهەروەسا ببنەمالا دادپەوەریێێ و دادوەرا و خزمەتکرن و سەربلندیێێ دهاتە ناسکرن "روى عن جده لامه، ... وهو من بيت علم ورواية"، ئەو بخوژى شێخەکێ مەزنبى و ئەوى ژباپیرێ خویێێ دەیکێ ڕیوایەتکریە و ڤەگوهاستیە (الذهبي، 1996م، 21/ 47؛ عبد القادر القرشي، 1993م، 3/ 247؛ الملا علي القاري، 2009م، 2/ 607)، هەروەسا دادوەرێ شامێ (ابو المعالي محيي الدين محمد ابن القاضي علي بن محمد بن يحيى بن الزكي القرشي الدمشقي الشافعي ت 598هـ/ 1201م)، بنەماڵا وان بناڤێ زەکى دهاتە ناسکرن، کو ژبنەمالێن مەزن و ب ناڤ و دەنگێن دیمەشقێ دهاتنە هژمارتن، ئەندامێن ڤێ بنەماڵێ رولەکێ مەزن دبوراێن دادوەریێێ و هونەرى و ئەدەب و گوتاربێژیێێدا هەبين، هەروەسا ئەڤ بنەماڵە دبینە مال خالانێن ژبەرکەڕو مێژوونڤیسێ شامێ (ابن عساكر)ى (الذهبي، 1996م، 21/ 358، 359؛ الصفدي، 2000م، 4/ 122)، ناڤبرى و بنەماڵا وى رێزو جهەکێ تایبەت لدەف سەرکردە (صلاح الدين الايوبي ٥٦٧-٥٨٩/ 1174-1193) هەبين "من بيت كبير، ... ولي القضاء والده زكي الدين، وجده مجد الدين، وجد ابيه الزكي، وولي القضاء ولداه زكي الدين الطاهر، ومحيي الدين يحيى بن محمد، وكان صلاح الدين يعزه ويحترمه، ثم ولاه القضاء" (ابن خلكان، 1971م، 4/ 229؛ الذهبي، 1996م، 21/ 259، 260).

6. زڕیەتا کەسەکێ کەڤن و ناڤداڕ

دیسان هندەک ناڤدارو زانا هەبوون ئەو ب ناڤێ ئێک ژباپیرێن خوێێن کەڤنار دهاتنە ناسکرن، ژووانا دەسهەلاتدارێ ئەشبیلیا (ابو القاسم محمد بن اسماعيل بن عباد بن قريش اللخمي ت 433هـ/ 1041م) ئەو ژدیندەها ئەمیرو دەسهەلاتدارێ حیرە (النعمان بن المنذر ت 609ه/ 1212م)، کو دبنەڕەتدا ئەو خەلکێ شامێ بون، بابێ وى ژشامێ دهێتە ئەندەلووس، وپشتى هینگێ ناڤبرى ل ئەندەلووس پێ دگەهیت وگەلەک زانستا وەردگریت، وپاشى سەرپەرشتیا کاروبارێن دادوەرى ل ئەشبیلیا دکت (الذهبي، 1996، 17/ ٥٢٧، ٥٢٨)، و ل سەر رەگەزێ ناڤبرى هەروەکى هوزانڤانەک دڤێ پارچە هوزانێدا ئاماژە پێ كر و هەروەسا شانازى پێ هاتیە کرن، كو دبێژیت:


 

من بني المنذرين وهو انتساب      زاد في فخــــــره بنو عباد

فتية لم تلد سواها المعـــــــــالي       والمعـــــــالي قليلة الاولاد


(ابن خلكان، 1994م، 5/ 21)، هەردیسان شێخ و باوەردارو کەسایەتیێ دادپەروەر (ابو الفرج علي بن محمد بن علي بن محمد بن عبد الحميد البجلي الجريري الهمذاني ت 468هـ/ 1075م)، کو نەژادێ وى دزڤرت بو دیندەها (جرير بن عبد الله البجلي (خ) ت 51هـ/ 671م)، ژبەر رەچەلەکێ وى و هەروەسا ژبەر کەسایەتیا وییا بهێزو باوەردار بى ئەگەرێ ب ناڤ ودەنگ بینا وى ل ناڤ خەلکێ ورێزگرتنا خەلکێ بو وى، هەروەسا بنەماڵا وان ببنەماڵەکا خودان دەسهەڵات و میرگە هو زانست "كان ثقة، عدلا، من بيت الامارة والعلم" دهاتە ناسکرن (السمعاني، 1982م، 3/ 263؛ ابن نقطة، 1988م، 414؛ الذهبي، 1996م، 18/ 300، 301)، هەروەسا ئیمام و ژبەڕکەر (ابو المعالي محمد بن محمد بن زيد بن علي العلوي الحسيني البغدادي ت 476هـ/ 1083م)، ئەو زانایەکێ مەزنێ فەرمودەناسییێبى، نەژادێ وى دزڤرت بو دیندەها (زين العابدين علي بن الحسين ت 95هـ/ 713م)، ژبەر رەچەلەک و بنەمالا وییا مەزن، و هەم ژبەرکو زانایەکێ مەزن و خودان سامان و خێرخوازبى ئەوى پێگەهەکێ مەزن هەم لدەف دەسهەڵاتدارا هەم لدەف خەلکێ ئاسایی هەبى، ژبەر هندێ دەسهەڵاتدارێ وەڵاتێ پشت ڕیبارى (الخاقان خضر بن ابراهيم ت ؟) رابو وەکى هنارتیێ خووە ئەو هنارت دەف خەلیفە (القائم بامر الله)، (الذهبي، 1996م، 18/ 523)، ئەو ب باشترین عەلەویێێ سەردەمێ خو دهاتە هژماتن، و ئەوى شارەزاییەکا تەمام دزانستێ فەرمو دەناسیێدا هەبى و ئەوخو دان عەقلەکێ ڤەکرى بى، ناڤدارێ ناڤبرى دبێژیت: گەلەک جارا گومان بومن چێدبى ل سەر وێ چەندێ کانێ راست نەژادێ من دگەهت بنەمالا پێغمبەرى (س) یان ناگەهیتێ؟ وئەوى دگوت: ژبەرکو ئەندامێن وێ بنەماڵێ باراپتر ژلایێ روحى یان ژلایێ مال و سامانیڤە زیان دگەهشتە وان، بەلێ ژیانا من هەمى دناڤ خوشى و دەسهەلاتێدا دەرباز دبى، هەروەسا دبێژیت: بەلێ پشتى تێکچوونا پەیوەندیێن وى دگەل خودان و دەسهەلاتدارێ وەڵاتێ پشت ریبارى، و زینداکرنا ناڤبرى ژلایێ وى دەسهەلاتداریڤە، و دەست بسەردا گرتن ئەردو سامانێ وى ئەف زانایێ عەلەوى دبێژیت: کەیفا من گەلەک هات پشتى ئەف نەخوشیە بومن چێبى، وپشتى هینگێ ئەس پشت راست بیم ژووێ چەندێ کو نەژادێ من درستەو ئەز دگەهمە بنەماڵا پێغمبەرى (س) و من سوپاسیا خودێ کر (ابن الجوزي، 1992، 16/ 274، 275؛ الذهبي، 1996م، 18/ 522)، هەروەسا زانا و زمانزان و فەرموودەناس و هوزانڤان(ابو المظفر محمد بن ابي العباس احمد بن محمد بن احمد بن اسحاق الاموي المعاوي الابيوردي ت 507هـ/ 1113م) ئەو ب ناسناڤێ مەعاوى دهاتە ناسکرن، ودناڤبەرا ناڤبڕى و مەعاویەیێ کورێ ئەبو سوفیانى دا (خ) (١٥) بابن، ئەوى شانازى ب بنەماڵ و نەژادێ خودکر، دهەمان دەمدا ئەو نڤێسەرو ئەدیبەکێ ب ناڤ و دەنگبى (الذهبي، 1996م، 19/ 285)، ئەو کەسەکێ سەرسام بویە ب کەسایەتیا خو هەردەم جل و بەرگێن جوان لبەر خو دکرن، لدەمێ ناڤبرى نامەک بو خەلیفێ عەباسى (المستظهر بالله) ى هنارتى ئەوى ب شانازیڤە ناسناڤێ مەعاوى ل پشت ناڤێ خو نڤێسیبى (الذهبي، 1996م، 19/ 285) ، و ژبەرهەمێن ئەوى ئەڤ پارچە هوزانەیە، كو رەخنە ل بەرامبەرێ خو دگریت، و هەروەسا شانازییێ ب نەژادێ خو دکت، دبێژیت:


 

تنكّر لي دهري ولم يـــــــدرِ أنَني          أَعِزُّ وأَحداثُ الزمـان تهـــــــــون

فبات يريني الخطب كيف اعتداؤه          وبتّ أُريه الصبر كيف يكــــــون

يا من يساجلني وليس بمـــــــدركٍ          شأوي وأين له جلالة منصـــــبي

لا تتعبنَّ فدون ما حـــــــــــــاولته          خرط القتادة وامتطاء الكوكـــــب

والمجد يعلـــــــــم أينا خـــــيرٌ أبا          فاسأله تعلم  أيُّ ذي حســــبٍ أبي

جدِّي معاوية الأَغرُّ سمـــــــت به          جرثومةٌ من طينها خلـــــق النبي

ورّثته  شرفا رفـــــــــــعت مناره          فبنو أُميةَ يفخــــــــــرون به وبي


 (ابن الاثير، د. ت، 2/ 6؛ ابن خلكان، 1971م، 4/ 445؛ الذهبي، 1996م، 19/ 287، 288)، هەروەسا ئیمام (ابو القاسم اسماعيل بن محمد بن الفضل بن علي بن احمد بن طاهر القرشي التيمي الطلحي ت 535هـ/ 1140هـ)، ئەوى گوهداڕیا چەندین زاناییین مەزن کریە، هەروەسا بابێ وى کەسەکێ راستگۆ ناڤدار و زانا بویە ئەوى گەلەک گرنگى دایە پەروەردەکرنا کورێ خو، ئەو دگەل خو دبرە رینشتنێن زانایاندا هەرچەندە ژییێ وە نەگەهشتبى پێنج سالییێێ، ئەوب ناسناڤێ ناڤبرى دهاتە ناسکرن چنکو رەگەزێ دەیکا وى دزڤرت بو دیندەها هەڤالێ پێغمبەرى (س) ئەوێ بناڤێ (طلحة بن عبيد الله التيمي (خ) ت 36هـ/ 656م)، (اسماعيل التيمي، 2021م، 15، 16؛ الرافعي، 1987م، 2/ 302؛ الذهبي، 1996م، 20/ 80).

     هەر ژنموونێن وان ناڤداران ئەوێن کو دیندەها وان بو کەسەکێ ناڤدار دزڤریت مینا زمانڤان (ابو السعادات هبة الله بن علي بن محمد بن حمزة بن علي الهاشمي العلوي الحسني البغدادي ت 542هـ/ 1147م)، ئەوى شانازى ب نەژادێ خودکر هەم ژلایێێ دەیکێڤە و هەم ژلایێێ بابێڤە، ژبەرکو ژلایێێ بابێ نەژادێ وى دزڤرت بو دیندەها کەسایەتیەکێ ناڤدار ئەوژى (جعفر بن الحسن بن الحسن بن علي بن ابي طالب ت 61هـ/ 680م)، هەروەسا ئەو بناسناڤێ (ابن الشجري) ژى دهاتە ناسکرن، و ژبەرکو دەیکاوى ژڤێ بنەمالێ بى (ابن خلكان، 1971م، 6/ 50؛ الذهبي، 1996م، 20/ 194)، و هەروەسا بو ماوەیەکێ پوستێ نەقیبێ تالبیا ل کەرخ برێڤە دبر (ابن الشجري، 1984م، 5؛ ابو بركات الانباري، 1985م، 300).

7. باپیڕ

        زاناو خودانێ بەرهەمێن جوراو جور ژپەرتوکێن راڤەکڕنێ و مێژووێ (ابو بكر احمد بن موسى بن مردويه بن فورك بن موسى بن جعفر الاصبهاني ت 410هـ/ 1019م)، ناڤبرى ب ئێک ژزانایێن سەردەمێ خو دهاتە هژمارتن ئەوى مفا ژئەندامێن بنەمالا خو وەڕگرتیە وبتایبەت بابێ خو گەلەک ریدان ژووى ڤەگوهاستینە (الذهبي، 1996م، 17/ 308)، ئەوى شانازى ب پاپیرێ خۆ  بنەماڵا خودکر، ل سەر ڤێ چەندێ کەسایەتیەکێ ناڤداڕێ سەردەمێ وى دبێژیت: من ژ ناڤبرى گوهلێبى ئەوى دگوت ئەز سەرسام و حێبەتى مام ژئایندارى و شەهرەزاییا باپیرێ خو، من دیت جارەکێ کەسەک هاتە دەف وى و هندەک شریناهى وەکى دیارى بو ئیینان، بەلێ وى رەتکر، کو ئەو وێ دیارییێ وەرگرت گوتە خودانێ دیاریێ ئەگەر تو ڤان شریناهیا جارەکا بزڤرینى تودێ باشیێ دگەل من کى و من نەڤێت جارەکادى تو بڤى شێوەى بومالا من بهیێ (ابن عبد الهادي،1996م، 3/ 247؛ الذهبي، 1996، 17/ 309؛ حاجي خليفة، 2010م، 1/ 258) ، هه روەسا هندەک ژناڤداران ژبەر ڕول و پێگەهێ باپیرێن وان ئەو ب ناڤێن باپیرێن خو دهاتنە ناسکرن، ژووان نموونا شێخ و ئیمام و زانا (ابو عبد الرحمن محمد بن الحسين بن محمد بن موسى بن خالد بن سالم بن زاوية بن سعيد بن قبيصة بن سراق الازدي السلمي الام النيسابوري ت 412هـ/ 1021م) ئەوى زانستێ خو هەم ژباپیرێ خویێ دایێ ئەوێ بناڤێ (ابی عمرو اسماعيل بن نجيد ت 365هـ/ 975م) وهەم ژبابێ خو وەرگرتیە ئانکو بنەمالا وان ب بنەمالەکا خودان زاست دهاتە هژمارتن (الذهبي، 1996م، 17/ 247)، ل سەر پێگەهێ وى ویێ بنەمالا وى زانایەکێ سەردەمێ وى  دبێژیت: ئەو کەسەکێ دان پێدانکرى و جهێ رەزامەندیێ بى هەم لدەف خەلکێ تایبەت هەم لدەف خەلکێ گشتى هەروەسا لدەف هەردو لایەنێت دگەل هزروبیرێن وى یێن هەڤدژو دهەمان دەمدا دگەل دەسهەلاتداراو لدەف خەلکێ و ل وەلاتێ خو لگەلەک وەلاتێن موسلمانا ئەوناڤدارەکێ جهێ رازامەندیێبى، ناڤبرى دبێژیت لدەمێ باپیرێ من یێ دایێ مرى ئەوى میراتەک ل پشت خو هێلات کوپێک دهات ژبەشەکێ مەزن ژگوندێ وى هەروەسا دگەل ژمارەکا کەلو پەلێن دى وباپیرێ من بتنێ دەیکا من وەک میراتگر هەبى وژبەرهندێ ئەو میراتە هەمى هاتە دان بومن (الذهبي، 1996م، 17/ ٢٤٨، ٢٤٩)، ئەو بناڤ و نەژادو بنەمالا باپیرێ خو ب ناڤ و دەنگبى و دهاتە ناسکرن (ابن عبد الهادي، 1996م، 3/ 243).

     ئیمام و ئەدیب (ابو محمد علي بن احمد بن سعيد بن حزم بن غالب بن صالح بن خلف بن معدان بن سفيان بن يزيد اليزيدي المعروف بابن حزم الاندلسي ت 456هـ/ 1063م)، بنەماڵا وان بناسناڤێ ئێک ژباپیرێن خو دهاتنە ناسکرن بناڤێ (یەزید) کو ئەو ئێێکەم کەس بى ژبنەمالا وان هاتیە سەر ئاینێ ئیسلامێ، دبنەڕەتدا ئەف بنەماڵە نەتەوە فارس بین وباپیڕێ وان یەزید خزمەتکارێ (مولى) یێێ (يزيد بن ابي سفيان 18هـ/ 639م) بى، هەروەسا ئێک ژمەزنە بابپیرێن ڤێ بنەمالێ بناڤێ (خلف بن معدان) ئەو ئێکەم کەس بى ژبنەمالا وان چویە ئەندەلووس ، ژبەرکو بابێ وى ئێک ژمەزنێن قورتوبە بى ژبەرهندێ ئەو دناڤ خوەشى و بەرفرەهییێدا مەزن ببى و پێگەهشتبى (الحميدي، 1966م، 308؛ الذهبي، 1996م، 18/ ١٨٥، ١٨٦)، هەروەسا شێخ و زانا (ابو سهل محمد بن الامام جمال الاسلام الموفق هبة الله ابن العلامة المصنف ابي عمر محمد بن الحسين البسطامي ت 456هـ/ 1063م)، ئەو ماموستا و کەسەکێ هزرتیژو وردبین و کێم ئاخفتن بى، ئەو بناسناڤێ (البسطامي) ى دهاتە ناسکرن، ئەف ناسناڤەژى ڤەدگەریت بوناڤێ ئێک ژباپیرێن وى (السمعاني، 1982م، 2/ 232)، ئەوى وبنەماڵا وى رێزگرتنەک مەزن ل زانایا دگرت و گەلەک پالپشتیا وان دکر، هەتا مالا وان ببى جهێ کومبینا زانایان "انتهت اليه زعامة الشافعية بعد أبيه، ...، وكانت داره مجمع العلماء، واحتف به الفقهاء رعاية لأبوته، وظهر له القبول" (الذهبي، 1996م، 18/ 142)، هەروەسا موسنیدو کەسایەتیێ راستگۆ (ابو حامد احمد بن الحسن بن محمد بن الحسين بن الازهر الازهري النيسابوري الشروطي ت 463هـ/ 1070م) ناڤبرى ب ناڤێ ئێک ژباپیرێن خو دهاتنە ناسکرن کو ئەوژى ناسناڤێ (الأزهري) بى (السمعاني، 1982م، 1/ 189؛ ابن نقطة، 1988م، 135)، هەروەسا ژبەر رولێ بنەماڵا وان یێ زانستى و رولێ وان دفەرموودەناسیێدا ئەو ب کورێ فەرمودەناسان ژى دهاتە ناسکرن "من اولاد المحدثين" (الذهبي، 1996م، 18/ 254)، دیسان شێخ و ئیمام (ابو الغنائم عبد الصمد بن علي بن محمد بن الحسن بن الفضل بن المامون بن الرشيد الهاشمي العباسي البغدادي المعروف بابن المأمون ت 465هـ/ 1072م)، ئەو ب کەسایەتیەکێ راستگۆ جهێ باوەریێ و ول سەرخو، هەروەسا بێ دەنگ دهاتە ناسکرن، ئەو ب ناسنافێ ئێک ژباپیرێن خوییێن کەڤن بناڤێ (ابن المامون) دهاتە ناسکرن، هەروەسا ئەوى گەلەک گوهداریا باپیرێ خو دکر، ناڤبرى دسەردەمێ خودا سەروک و دەسهەلاتدارێ بنەماڵا (بني المأمون) بى "شيخ المحدثين ببغداد، ...، كان ثقة، صدوقا، نبيلا، مهيبا، كثير الصمت، تعلوه سكينة ووقار، وكان رئيس آل المأمون وزعيمهم، طعن في السن، ورحل اليه الناس، وانتشرت روايته في الافاق، ...، سمع: ...، وجده ابا الفضل ابن المأمون، و ..." (الذهبي، 1996م، 18/ 220، 221؛ الصفدي، 2000م، 18/ 272).

     شێخ وئیمام و بانگخواز (ابو محمد رزق الله عبد الوهاب ابن الامام ابي الفرج عبد العزيز بن الحارث بن اسيد بن الليث بن سليمان بن الاسود بن سفيان بن يزيد بن أكينة بن الهيثم بن عبد الله التميمي البغدادي ت 488هـ/ 1095م)، ئەو خودان کەسایەتى و پێگەهەکێ تایبەت بى "كان كبير بغداد وجليلها، ... هو الامام علما ونفسا وأبوة" وژبەر باوەریا دەسهەڵاتداڕو خەلیفا بووى گەلەک جارا ڤان دەسهەلاتدرا وەکو نینەرێ خووە ئەو دهنارتە هندەک دەڤەران (الذهبي، 1996م، 18/ 612)، ناڤبرى دبێژیت ئەز چوومە سەمەرقەند لوى دەمى مەلکشاھ ژى لڤى باژێرى رى بى، وپاشى من دیت خەلکێ ڤى باژێرى یێ برێکا هندەک کەسان دیفچوونا پەرتوکا (الناسخ والمنسوخ) دکرن، لڤێرێ ناڤبرى شانازیێ ب بنەماڵ و باپیڕێ خووە دکت و دبێژیت ئینا من گوتە خەلکێ ئەف پەرتوکە یا لدەفمن و ئێکە ژبەرهەمێن باپیرێ منه، پشتى هینگێ ناڤبرى برێکا خواندنا ڤێ پەرتوکێ بو خەلکێ شیا گەلەک پارا کومبکت، گوت: "دخلت سمرقند وكان السلطان ملكشاه بها، فرأيت اهلها يروون (الناسخ والمنسوخ) لهبة الله المفسر جدي، بواسطة خمسة رجال اليه، فقلت لهم: الكتاب معي، ومصنفه جدي لأمي، وقد سمعته منه، ولكن ما أسمع كل واحد الا بمئة دينار، فما كان الظهر حتى جاءتني خمس مئة دينار، فسمعوه، فلما رجعت، دخلت اصبهان، وأمليت بها" (الخطيب ، 2002م، 12/ 293؛ الذهبي، 1996م، 18/  613؛ المقدسي، 2003م، 2/ 410)،

8. مەت

     هەردیسان ئیمام و راڤەکەر (ابو الفرج جمال الدين عبد الرحمن بن علي بن محمد بن علي بن عبيد الله بن عبد الله القرشي التيمي البكري المعروف بابن الجوزي ت 597هـ/ 1200م)، ژیێ وى (٣) سال بین ل دەمێ بابێ وى چوویە بەر دلوڤانیا خودێ، و ژبەر هندێ ئەو ژلایێێ مەتا ویڤە هاتە خودان کرن وپەروەردەکرن، هێشتا ئەو ییێ زاروک شیانێن باش ییێن زانستى لدەف وى دیاردبن، ژبەر رەگەزێ ویێی ناڤدار کو ژدیندەها خەلیفە ئەبوبەکرى (خ) بو، ئەو کەسایەتیەکێ جهێ رەزامەدی و رێزگرتنێ بى لدەف خەلکێ گشتى و لدەڤ دەسهەلاتدارا (عبد العظيم المنذري، 1981م، 3/ 555؛ ابن خلكان، 1900م، 3/ 141؛ الذهبي،1996م، 21/ 365 - 367).

9.  زاڤایێ ناڤداڕەکێ

    هندەک ناڤداڕ هەنە ژبەر گرێدانا وان ب پەیوەندیەکا کەسایەتیا ژدەڕڤەى بنەماڵا وان پشتى هینگێ بناڤێ وى کەسایەتى هاتینە ناسکرن، نمونە ل سەر ڤێ چەندێ کو کەسێ ناڤدار ب کەسایەتیا خەزیرێ خو ئانکو بابێ هەڤژینا خو بنەماڵا وى هاتینە ناسکرن، ژووانا موفتى (ابو المظفر طاهر بن محمد الاسفراييني الطوسي الشافعي المعروف بشاهفور ت 471هـ/ 1078م)، ئەو ب ئێک ژزانایێن ب ناڤ و دەنگێن سەردەمێ خو دهاتە هژمارتن، ئەوى سەرەدانا گەلەک دەڤەران کریە ب مەرەما ب دەست ڤەئینانا زانستێ و دهەمان دەمدا یێ شارەزابویە دزانستێ راڤەکرنێدا، ناڤبرى ب ناسناڤێ بابێ هەڤژینا خو ناسیار بویە (صاهر الاستاذ ابا منصور البغدادي ت 429هـ/ 1037م) وکەسایەتیا بابێ هەڤژینا وى کارتێکرن ل سەر وى هەبویە، ناڤبرى ژمارەکا کورا هەبون زوربەیا وان زاناو خودان ناڤ بون ل دەڤەرێن خو "كان له اتصال مصاهرة بالاستاذ ابي منصور البغدادي الامام، وولد له منها النسل المبارك ومن غيرها، وكلهم كانوا وجوه اهل بلخ المشهورين المعروفين بها، والمتقدمين من علمائها وائمتها" (الداوودي، د. ت، 1/ 218؛الذهبي،1996م،18/401)، هەروەسا ئیمام و زانایێێ راستگۆ (ابو عبد الله اسماعیل بن عبد الغافر بن محمد بن عبد الغافر بن احمد الفارسي ت ٥٠٤هـ/ 1110م) ئێک ژناسناڤێن ناڤبرى پەیوەندى ب بابێ هەڤژینا ویڤە هەبى، و ئەو بناسناڤێ وى دهاتە ناسکرن (زوج ابنة الاستاذ القشيري)، وزێدەبارى وێ چەندێ ئەو فەرموودەناسەکێ زیرەک و شارەزایە بویە و هەتا کورو کچێن وى فەرموودە ژووى ڤەگوهاستینە (الذهبي، 1996م، 19/ 262، ٢٦٣؛ابن قطلوبغا،2011م،6/396)

10. ئەنجام

یەکەم: دئەڤێ ڤەکولینێدا گرنگى و چەوانیا دەینان و بکارئینانا ناسناڤان بۆمە دیاردبت.

دووەم: هەروەسا جورێن ناسناڤان و چەوانییا مفا وەرگرتنێ ژئەڤان ناسناڤان ژڵایێ کەسایەتى و ناڤداڕو زانایان بۆ مە دیاردبت.

سێ یەم: هەروەسا دیاڕدبت کو هەرژکەڤندا ناسناڤ بهەمى جورێن خۆڤە هاتینە بکار ئینان و بەلێ پشتى هاتنا ئاینێ ئیسلامێ باراپتر ناسناڤ ژبو مەرەما رێزگرتنێ و دیر ژنیەتێن کێم کرن و بێ رێزیکرنێ هاتینە بکار ئینان،

چواڕەم:  هەروەسا ناسناڤ ژبو مەرەمێن جودا هاتینە بکار ئینان.

پێنجەم:  هەروەسا کەسایەتى و ناڤداڕو زانایان دگەلەک لایەناندا مفا ژناسناڤێن خۆ وەرگرتینە، ناسناڤ رێکەک سەرەکى بۆیە ژبو ناسکرنا خودانێ ناسناڤى دناف خەلکێدا، دیسان ژلایێ خەلکێڤە رێزگرتنەکا مەزن ل ئەوان کەسان دهاتە گرتن ئەوێن ب نەژادێ ئێک ژبنەمالێن کەڤنێن ناڤداڕ یان ژنەژادێ کەسەکێ کەڤنێ ناڤدار بتایبەت ئەوێن کو نەژادێ وان ڤەدگەرى بۆ ئێک ژهەڤالێن پێغمبەرى(س)،  

شەشەم: ناسناڤ دهاتە بکار ئینان ژلایێ هندەک کەسایەتییان ڤە ژبۆ بدەست ڤەئینانا پوست و دەسهەڵاتێ.


11. لیستا ژێدەرا

1.11. لیستا ژێدەرێن سەڕەکى بزمانێ عەرەبى :

ابن الأبار ، محمد بن عبدالله بن أبي بكر القضاعي البلنسي(ت:658ه/1259م) ، (1985م) .الحلة السيراء ، تحقيق : حسين مؤنس ، دار المعارف – القاهرة.

ابن الأثير عز الدين ، أبو الحسن علي بن أبي الكرم محمد بن محمد بن عبدالكريم بن عبد الواحد الشيباني الجزري ، (ت:630ه/1232م)، (1997م) . الكامل في التاريخ ، تحقيق : عمر عبد السلام تدمري ، مكتبة الحلواني، مطبعة الملاح ، مكتبة دار البيان.

ابن الأثير مجد الدين ، مجد الدين أبو السعادات المبارك بن محمد بن محمد بن محمد ابن عبدالكريم الشيباني الجزري(ت:606ه/1209م) ، (1972م). جامع الأصول في أحاديث الرسول ، تحقيق : بشير عيون ، دار الكتب.

أبو إسحاق الصريفيني ، ابراهيم بن محمد بن الأزهر(ت:641ه/1243م) ، (1982م) .المنتخب من كتاب السياق لتاريخ نيسابور ، تحقيق : محمد كاظم المحمودي ، مؤسسة النشرالإسلامي ، قم ، إيران. 

أبن أسد ، عبد الخالق بن اسد بن ثابت (ت:564ه/1168م)، (2013م) . كتاب المعجم ، تحقيق : نبيل سعد الدين جرار، دار البشائر الإسلامية

إسماعيل التيمي، أبو القاسم إسماعيل بن محمد التيمي الشافعي (ت:٥٣٥ه/1140م)،( 2021م) . التحرير في شرح صحيح مسلم ، تحقيق : إبراهيم أيت باخة ، دار أسفار ، الكويت

الباباني ، إسماعيل باشا بن محمد امين بن مير سليم (1339ه/1920م) ، (1955م) ، هدية العارفين اسماء المؤلفين وآثار المصنفين ، وكالة المعرف ، اسطنبول.

أبن بابشاذ ، طاهر بن أحمد(ت:469ه/1076م) ، (1977م) ، شرح المقدمة المحسبة ، تحقيق : خالد عبد الكريم ، المطبعة المصرية ، الكويت .

بامخرمة ، أبو محمد الطيب بن عبد الله بن أحمد بن علي الهجراني (ت:947ه/1540م) ، ( 2008م). قلادة  النحر في وفيات أعيان الدهر، دار المناهج ، جدة.

  أبو البركات ، عبد الرحمن بن محمد بن عبيدالله الأنصاري كمال الدين الأنباري(ت:577ه/1181م) ، ( 1985م) .نزهة الألباء في طبقات الأدباء ، تحقيق : ابراهيم السامرائي ، مكتبة المنار، الزرقاء.

 ابن بشكوال ، أبو القاسم خلف بن عبد الملك بن بشكوال(ت:578ه/1182م) ، ( 1955م) . الصلة في تاريخ أئمة الأندلس ، مكتبة الخانجي.

أبو بكر البيهقي ، أبو بكر أحمد بن الحسين(ت:458ه/1065م)، (1985م) . دلائل النبوة ومعرفة أحوال صاحب الشريعة ، دار الكتب العلمية ، بيروت – لبنان.

ابن تغري بردي ، يوسف بن تغري بردي بن عبدالله الظاهري الحنفي(ت:874ه/1469م)، (د.ت). النجوم الزاهرة في ملوك مصر والقاهرة ، وزارة الثقافة والإرشاد القومي ، دار الكتب ، مصر.

التقي الفاسي ، تقي الدين محمد بن أحمد الحسني (:832ه/1428م) ، (1998م).العقد الثمين في تارخ البلد الأمين ، تحقيق : محمد عبد القادر عطا ، دار الكتب العلمية ، بيروت .

ابن تيمية ، تقي الدين ابو العباس احمد بن عبدالحليم بن عبدالسلام بن عبد الله (ت:728ه/1328) ، (1416ه) . مسألة في الكنائس ، تحقيق: علي بن عبدالعزيز الشبل ، مكتبة العبيكان ، الرياض.

ابن الجزري ، شمس الدين أبو الخير ابن محمد بن محمد بن يوسف(ت833ه/1429م) ، (1351ه) . غاية النهاية  في طبقات القراء ، مكتبة ابن تيمية.

ابن الجوزي ، جما الدين أبو الفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد (ت:597ه/1200م)، (1992م). المنتظم في تاريخ الملوك والأمم ، تحقيق: محمد عبد القادر عطا – مصطفى عبد القادر عطا ، دار الكتب العلمية ، بيروت.

حاجي خليفة ، مصطفى بن عبدالله القسطنطيني العثماني(ت:1067ه/1656م)، (2010م) . سلم الوصول إلى طبقات الفحول ، تحقيق: محمود عبدالقادر الأرناؤوط ، مكتبة إرسيكا ، استانبول – تركيا.   الحاكم ، أبو عبد الله محمد بن عبد الله الحاكم النيسابوري (ت:405ه/1014م)، (2018م) . المستدرك على الصحيحين ، تحقيق : عادل مرشد ، دار الرسالة العالمية.

الحاكم ، أبو عبد الله محمد بن عبد الله الحاكم النيسابوري (ت:405ه/1014م)، (2018م) . المستدرك على الصحيحين ، تحقيق : عادل مرشد ، دار الرسالة العالمية.ابن حجر العسقلاني ، أبو الفضل أحمد بن علي بن محمد بن أحمد (ت:852ه/1448م) ، (1971م) ، لسان الميزان ، تحقيق : دائرة المعرف النظامية ، الهند ، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات بيروت – لبنان.       

ابن حجر العسقلاني ، أبو الفضل أحمد بن علي بن محمد بن أحمد (ت:852ه/1448م) ، (1971م) ، لسان الميزان ، تحقيق : دائرة المعرف النظامية ، الهند ، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات بيروت – لبنان.       

الحموي ، شهاب الدين أبو عبدالله ياقوت بن عبدالله الرومي (ت:626ه/1228م) ، (1995م). معجم البلدان ، دار صادر ، بيروت.

الحميدي ، محمد بن فتوح بن عبد الله بن فتوح بن حميد الأزدي (ت:488ه/1095م)، (1966م) . جذوة المقتبس في ذكر ولاة الأندلس ، الدار المصرية للتأليف والنشر – القاهرة.

الخطيب، أبوبكر أحمد بن علي بن ثابت البغدادي (ت:463ه/1070م)، (2002م). تاريخ بغداد ، تحقيق : بشار عواد معروف ، دار الغرب الإسلامي ، بغداد.

ابن خلدون ، عبدالرحمن بن خلدون (ت:808ه/1405م)، ( 1981م) .العبر وديوان المبتدأ والخبر في تاريخ العرب والبربر ومن عاصرهم من ذوي الشأن الأكبر، تحقيق: خليل شحادة ، دار الفكر ، بيروت.

ابن خلكان ، أبو العباس شمس الدين أحمد بن محمد بن إبراهيم الإربلي(ت:681ه/1282م) ، وفيات الأعيان، تحقيق: إحسان عباس ، دار صادر- بيروت.

الداوودي ، محمد بن علي بن احمد شمس الدين (ت:945ه/1538م)، (د.ت). طبقات المفسرين للداوودي،دار الكتب العلمية ، بيروت

الذهبي ، شمس الدين، محمد بن أحمد بن عثمان الذهبي (ت:748ه/1347م)، ( 2003م) . تاريخ الإسلام ووفيات مشاهير والأعلام ، تحقيق : بشار عواد معروف ، دار الغرب الإسلامي ، بيروت

( 1996م). سير اعلام النبلاء ، تحقيق : حسين أسد – شعيب ألأرنؤوط – محمد نعيم العرقسوسي – مأمون الصاغرجي – علي أبو زيد – كامل الخراط – صالح السمر –أكرم البوشي – إبراهيم الزيبق – بشار معروف – محيى هلال السرحان ، مؤسسة الرسالة.

---------، (2004م). المختصر المحتاج إليه من تاريخ ابن الدبيثي، دراسة وتحقيق: مصطفى عبد القادر عطا ، دار الكتب العلمية ، بيروت – لبنان.

الرافعي، عبد الكريم بن محمد بن عبد الكريم (ت:623ه/1226م)، (1997م). العزيز شرح الوجيز المعروف بالشرح الكبير، تحقيق: علي محمد عوض – عادل أحمد عبد الموجود، دار الكتب العلمية، بيروت.

ابن رجب ، زين الدين أبو الفرج عبد الرحمن بن شهاب الدين أحمد البغدادي (ت:795ه/1392م)،(1952م).الذيل على طبقات الحنابلة، وقف على طبعه وصححه: محمد حامد الفقي، مطبعة السنة المحمدية ، القاهرة .

الزركلي ، خير الدين بن محمود بن محمد بن علي بن فارس (ت:1396ه/1976م) ، (2002م) .الأعلام ، دار العلم للملايين.

الزهراني ، مرزوق بن هياس ال مرزوق الزهراني ، (2014م) . نسبة ومنسوب .

ابن السبكي ، تاج الدين عبد الوهاب بن تقي الدين السبكي(ت:771ه/1369م) ، (1992م) . طبقات الشافعية الكبرى ، تحقيق: محمود محمد الطناحي – عبد الفتاح محمد الحلو ، هجر للطباعة والنشر والتوزيع.

السمعاني ، أبو سعد عبدالكريم بن محمد بن منصور التميمي السمعاني (ت:562ه/1166م)، ( 1982م) .الأنساب ، تحقيق : عبد الرحمن بن يحيى المعلمي اليماني – ابوبكر محمد الهاشمي – محمد الطاف حسين ، مجلس دائرة المعارف الثمانية ، حيدرآباد الدكن ، الهند.

----------،(1975م) ، التحبير في المعجم الكبير، تحقيق : منيرة ناجي سالم ، رئاسة ديوان الأوقاف ، بغداد.

الشجري ، يحيى(المرشد بالله) بن الحسين(الموفق) بن اسماعيل بن زيد الحسني الشجري الجرجاني(ت:499ه/1105م)،( 2001م). ترتيب الأمالي الخميسية للشجري ، تحقيق : محمد حسن محمد حسن إسماعيل ، دار الكتب العلمية ، بيروت ، لبنان.

الصفدي ، صلاح الدين خليل بن أبيك بن عبد الله الصفدي (ت:764ه/1362م)، (2007م)، نكث الهميان في نكت الهميان، علق عليه ووضع حواشيه: مصطفى عبدالقادر عطا ، دار الكتب العلمية ، بيروت ، لبنان.

-------( 2000م). الوافي بالوفيات ، تحقيق : احمد الأرناؤوط و تركي مصطفى ، دار إحياء التراث ، بيروت.

ابن عبد الملك ، ابو عبد الله محمد بن محمد بن عبد الملك النصاري الأوسي (ت:703ه/1303م) ، (2012م) . تحقيق : إحسان عباس – محمد بن شريفة – بشار عواد معروف ، دار الغرب الإسلامي.

ابن عبد الهادي ، أبو عبد الله محمد بن احمد بن عبد الهادي الدمشقي  (ت:744ه/1343م) (1996م) . طبقات علماء الحديث ، تحقيق : أكرم البوشي – إبراهيم الزيبق ، مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزيع  ، بيروت – لبنان.

ابن العبري ، غريغوريوس (واسمه في الولادة يوحنا)ابن أهرون ( او هارون ) بن توما الملطي(ت:685ه/1286م)، (1992م). تاريخ محتصر الدول ، تحقيق : أنطون صالحاني اليسوعي ، دار الشرق ، بيروت.

ابن العديم ، كمال الدين عمر بن أحمد بن هبة الله العقيلي الحلبي(ت:660ه/1261م) ، ( 2016م) ، بغية الطلب في تاريخ الحلب ، تحقيق : المهدي عيد الرواضية ، مؤسسة الفرقان للتراث الإسلامي ، مركز دراسات المخطوطات الإسلامية – لندن – إنجلترا

ابن عساكر، أبو القاسم علي بن الحسن ابن هبة الله بن عبدالله الشافعي(ت:571ه/1175م)، (1995م) . تاريخ مدينة دمشق،وذكر فضلها وتسمية من حلها من الأماثل او اجتاز بنواحيها من وارديها وأهلها  ، تحقيق : محب الدين ابو سعيد عمر بن غرامة العمروي ، دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع .

ابن عقيل ، أبو الوفاء علي بن عقيل بن محمد (513ه/1119م) ، (2001م) ، التذكرة في الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل ، تحقيق وتعليق: ناصر بن سعود بن عبدالله السلامة ، دار إشبيليا للنشر والتوزيع ، رياض – السعودية.

ابن العماد ، عبد الحي بن احمد بن محمد ابن العماد العكري الحنبلي(ت:1089ه/1678م)، (1986م) ، شذرات الذهب في أخبار من ذهب ، تحقيق: محمود الأرناؤووط ، دار ابن كثير، دمشق – بيروت.

ابن العمراني ، محمد بن علي بن محمد(580ه/1184م) ، (2001م) . الإنباء في تاريخ الخلفاء ، تحقيق:قاسم السامرائي ، دار الأفاق العربية ، القاهرة.

العيني، بد الردين محمود(ت:855ه/1451م)، (2010م). عقد الجمان في تاريخ أهل الزمان، تحقيق ودراسة:محمود رزق محمود، مطبعة دار الكتب والوثائق القومية، القاهرة.

ابن فرحون ، إبراهيم بن علي بن محمد،برهان الدين اليعمري (ت:799ه/1394م)،(د.ت). الديباج المذهب في معرفة أعيان علماء المذهب ، تحقيق: محمد الأحمدي أبو النور.

ابن الفوطي ، كما الدين أبو الفضل عبد الرزاق بن أحمد(ت:723ه/1223م) ، (1995م) ، مجمع الأداب في معجم الألقاب ، تحقيق : محمد الكاظم ، مؤسسة الطباعة والنشر – وزارة الثقافة والإرشاد الإسلامي ، إيران .

القاضي عياض ، أبو الفضل عياض بن موسى اليحصبي السبتي(ت:544ه/1149م) ،( 2018م) ، بغية الرائد لما تضمنه حديث أم زرع من الفوئد ، تحقيق : أبو داود أيمن بن حامد بن نصير الدسوقي ، دار الذخائر.

القفطي ، جمال الدين أبو الحسن علي بن يوسف بن ابراهيم الشيباني(ت:646ه/1148م) ، (2005م) ، إخبار العلماء بأخبار الحكماء ، تحقيق: دار الكتب العلمية، بيروت ، لبنان.

ابن كثير، عما د الدين أبو الفداء إسماعيل بن عمر القرشي الدمشقي (ت:764ه/1162م)، (1939م) ، البداية والنهاية ، مطبعة السعادة ، القاهرة.

الكردي ، أبو ويس الكردي ، (2011م) . الشعلة في شيوخ الخطيب في الرحلة ، مكتبة ابن تيمية ، القاهرة – مصر.

مجهولون، (2006م) ، المختصر من كتاب السياق لتاريخ نيسابورلأبي الحسن الفارسي، تحقيق: محمد الكاظم المحمودي، ميراث مكتوب، طهران.

مخلوف ، محمد بن محمد بن عمر بن علي ابن سالم مخلوف (ت:1360ه/ 1941م)، (2003م) ، شجرة النور الزكية في طبقات المالكية ، دار الكتب العلمية ، لبنان.

المقريزي ، تقي الدين المقريزي (ت:845ه/1440م)،(2006م).المقفي الكبير ، تحقيق : محمد اليعلاوي ، دار الغرب الإسلامي ، بيروت – لبنان.

ابن الملقن ، سراج الدين أبو حفص عمر بن علي بن احمد الشافعي المصري ،(ت:804ه/1401م)، (1917م).العقد المذهب في طبقات حملة المذهب ، تحقيق : أيمن نصر الأزهري ، دار الكتب العلمية ، بيروت ، لبنان .

   المنذري ، زكي الدين أبو محمد عبد العظيم بن عبد القوي(ت:656ه/1258م) ، (1981م) .التكملة لوفيات النقلة ، تحقيق : بشار عواد معروف ، مؤسسة الرسالة .

ابو منصور الثعالبي ، عبد الملك بن محمد بن إسماعيل(ت:429ه/1037م) ،(1983م) . يتيمة الدهر في محاسن اهل العصر ، تحقيق : مفيد محمد قميحة ، دار الكتب العلمية ، بيروت ، لبنان.

ابن النجار ، محب الدين أبو عبد الله محمد بن محمود بن الحسن بن هبة الله بن محاسن(ت:643ه/1245م) ،(د.ت) ذيل تاريخ البغداد ، تحقيق: مصطفى عبد القادر عطا ، دار الكتب العلمية – بيروت – لبنان.

النعال ، محمد بن الأنجب ابن ابي عبد الله ، مشيخة النعال البغدادي صائن الدين محمد بن النجب (ت:659ه/1260م) ، (د.ت). تحقيق : بشار عواد معروف .

ابن نقطة، محمد بن عبدالغني بن ابي بكر بن شجاع(ت:629ه/1231م)، (1988م)، التقييد لمعرفة رواة السنن والمسانيد، تحقيق:كمال يوسف الحوت، دار الكتب العلمية.

---------، (1418ه). تكملة لكتاب الإكمال لابن ماكولا، تحقيق: عبد القيوم عبد رب النبي، جامعة ام القرى ، المملكة العربية السعودية.

النووي، أبو زكريا محيي الدين بن شرف(ت:676ه/1277م)، (د.ت). تهذيب الأسماء واللغات، دار الكتب العلمية ، بيروت – لبنان.

ابن الوردي ، عمر بن ممظفر بن عمر بن محمد ابن أبي الفوارس المعري الكندي (ت:749ه/1348م)، (1996م) . دار الكتب العلمية ، بيروت – لبنان.

2.11. لیستا ژێدەڕێن لاوەکى بزمانێ عەرەبى :

شوقي ضيف، احمد شوقي عبد السلام (1426ه/2005م)، (د.ت)، الأدب العربي المعاصر في مصر ، دار المعارف.

طقوش، محمد سهيل ، (2009م) ، تاريخ الدولة العباسية ، دار النفائس للطباعة والنشر والتوزيع ، بيروت – لبنان.

3.11. لیستا ژێدەرێن لاوەکى بزمانێ کوردى :

توفیق، زرار سەدیق،(٢٠١٣ز)، کوردو کوردستان لەرۆژگارى خیلافەى ئیسلامیدا، چاپخانەى ڕوژهەڵات – هەولێر.

خەلیل، ئەحمەد مەحمود،(٢٠١٠ز)، مێژووى کورد لە شارستانیەتى ئیسلامدا، وەرگێران: زرار عەلی، چاپخانەى پەیوەند – سلێمانى.

طقوش، محمد سهیل،(٢٠٢١ز)، پوختەى مێژووى ئیسلامى، وەرگێران: نیهاد جلال حبیب الله، ناوەندى تیشک بۆ چاپ و بلاوکردنەوە.

------،(٢٠٢٣ز)، مێژووى دەولەتى عەباسى، وەرگێران: هێمن ئەحمەد، چاپخانەى چوارچرا.


 

12. پاشکۆ

1.12. خشتێ تایبەت بناسناڤێن نەتەوەیی

هاتى بکارئینان بژمارە

ناڤێ نەتەوەیی

8

الأرمني

11

البربري

31

الديلمي

17

الرومي

4

العربي

113

الفارسي

١1

الكوردي

 

2.12. خشتێ تایبەت بناسناڤێن عەشیرکانى

هاتى بکار ئینان بژمارە

نافێ عەشیرەتێ

١٣

الصنهاجي

١٠

الكتامي

٤١

القيسي

٣

السنبسي

٨

اللمتوني

٨

القشيري

 

 

 

 

 

 

 

 

 

الالقاب العرقية في القرنين (٥-٦ ه/11-1٢م) في كتاب (سير أعلام النبلاء) للذهبي (748ه/1347م)

الخلاصة:

لا شك أن الفترة القرنين (٥-٦ ه/11-1٢م) في تاريخ الدولة الإسلامية تعتبر فترة مليئة بالأحداث والتغيرات المهمة، ففي هذين القرنين حصلت تحولات سريعة ومتنوعة، إن الجوانب المدنية لم تكن محرومة من هذه التغيرات ، ان استخدام الالقاب كظاهرة قديمة موجودة لدى جميع الشعوب، وجميع هذه الشعوب تستخدم الالقاب حسب ظروفها وعاداتها وتقاليدها، بعد مجيء الإسلام، نشأ نوع جديد من التغييرات في استخدام الالقاب، خاصةً وأن هذا الدين أعطى أهمية كبيرة لجميع جوانب الحياة، والتعامل الجميل بعضها البعض. وكذلك أكد الإسلام على الابتعاد عن استخدام الألقاب السيئة ، كما إن الدين الاسلامي يسمح باستخدام الالقاب التي لا تؤدي إلى قلە الاحترام وتحقير الناس ، وفي عهد العباسيين زاد استخدام الالقاب لأغراض متعددة، ومن بين هذه الالقاب المتنوعة، كانت الألقاب العرقية التي تُعتبر نوعاً مهماً من أنواع الألقاب ، وبشكل عام تنقسم الالقاب العرقية إلى ثلاثة أنواع رئيسية: القومية، العشائرية، العائلية. هذا البحث ینقسم على تسعة نقاط الأساسية  ويتم تقسيمهما على الأنواع الثلاثة من الألقاب العرقية، وسيتم مناقشة هذه الأنواع الثلاثة من الألقاب مع تقديم أمثلة على كل نوع من الأنواع الثلاثة للألقاب العرقية، كما سيتم بيان تأثير استخدام هذه الألقاب على تلك الشخصيات المشهورة.

الكلمات الدالة: اللقب، العشائرية، العائلية، السلجوقي، الهاشمي، المشهور.

 

 

ETHNIC TITLES IN THE 5TH – 6TH CENTURIES AH (11TH – 12TH CE) IN THE BOOK SIYAR A’LAM AL- NUBALA (BIOGRAPHIES OF NOBLE FIGURES) BY AL- DAHABI (D. 748AH/ 1347CE).

ABSTRCT:

There is no doubt that the period of the (5th – 6th AH /11th – 12th AD) in the history of the Islamic state is considered a period full of important events and changes. In these two centuries, rapid and diverse transformations took place. Civil aspects were not deprived of these changes, the use of titles is an ancient phenomenon present among all peoples, and all of these peoples use titles according to their circumstances, customs, and traditions. After the advent of Islam, a new type of change arose in the use of titles, especially their circumstances, customs, and traditions, especially since this religion gave great importance to all aspects of life and beautiful dealings with each other. Islam also emphasized avoiding the use of bad titles, and the Islamic reigion permits the use of titles that do not lead to disrespect and contempt for people. During the Abbasid era, the use of titles increased for various purposes, among these diverse titles were ethnic titles, which was considered an important title. In general ethnic titles are divided into three main types. These three types of titles will be discussed, with examples of each type into the three types of ethnic titles. The impact of the use of these titles on famous figures will also be shown.

KEYWORDS: Famous Tribal, Familial, Seljuk, Hashemite Title.



* ڤەکولەرێ بەرپرس.

This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)