پێشه كى

میتانی ب ئێک ژ گرنگترین مللەتێن روژهەلاتا کەڤن دهێنە نياسين، کو خودان شارستانیەت بوون ل دەڤەرێ، هەبوونا پاشمایێت میتانیان لسەر ئاخا کوردستانێ بەلگەیە لسەر ڤێ راستیێ،بو نموونە شینوارێن باژێرێ نوزی یان گاسوور (نێزیک کەرکوکا نوکە) ، و واشوکانی يان سەروکانی، د هزارا سێیێ پ.ز خوری خودان چەندین دەولەتێن بچیک بوونە وەکی نوزی و ئارابخا ل کوردستانا باشور، و قەتنا وئالالاخ و ئوغاریت ل کوردستانا روژئاڤا،بەلێ پاشی ل ناڤەراستا هزارا دووێ پ.ز خورییان شیان ئیمپراتوریەتەکا مەزن پێک بینن کو ب شاهنشینا میتانی بناڤ ودەنگ بوو، سنورێن ڤێ شاهنشینێ ل دەریا وانێ تا ناڤەراستا فورات و ل چیایێ زاگروس تا کەنارێن دەریا ناڤەراست ل سوریا بخو ڤە گرتبوون.

ڤەکولین ژ پێشەكى و سێ تەوەران وئەنجام وپاشکو وليستا ژێدەران پێک دهێت، تەوەرێ ئێکێ روهن كرن دايه لسه ر کورتیەک ژ مێژوویا مللەتێ میتانی ناڤ و نەژاد جهـ وان ، وتەوەرێ دووێ تايبەتە ب ئەفسانەیێت خوداوەندان ژوان ژی خواوەند لاما و سیلڤەر، وتەوەرێ سێیێ پێك هاتیە ژ ئەفسانەیێت هەڤرکییا دەستهەلاتێ ژوان ژی ،سترانا شاهنشینا ئەسمانی، و ئەفسانا خیدامو ،و ئەفسانا ئەلویانکێ ئەژدەهاک ، وئەفسانا ئولی کومی.

تەوەرێ ئێکێ:کورتیەک ژ مێژوویا میتانیان

میتانی ئێک ژ مللەتێن هەرە گرنگن ل کوردستانێ کو رولێ خو یێ دیتی د مێژوویێدا و شیاینە ل چەرخێ شازدێ پ.ز ببنە خودان شاهنشینەکا بهێز.ئەڤ شاهنشینە ژ سێ دەڤەرێن ئێکگرتی پێک دهات: ئەوژی دەڤەرا روژئاڤای كو پایتەختێ وان باژێرێ ئالالاخ (گرێ ئەتشانة يێ نوكە)، و دەڤەرا ناڤەراست پایتەختێ سەرەکی لێ بوو ئەوژی سەروکانی، و دەڤەرا روژهەلاتی پایتەختێ وان باژێرێ نوزی بوو (كييرا،19625,19196-).

سنورێن شاهنشینا میتانییان ب گشتی ژ دەریا وانێ ل باکوری دەست پێ دکەت هەتا دەڤەرێن میزوپوتامیا ل باشوری، وژ دەریا ئورمیێ وچیایێن زاگروس ل روژهەلاتی هەتا دەریا سپی یاناڤین ل روژئاڤای ب دویماهی دهێت. (Goetze, 1975,vol-2, 3)

سەبارەت ناڤێ میتانییان ب شێوازێن جودا جودا د ژێدەرێن نڤیسی دا هاتیە ، لسەر دەمێن شاهێن دەستهەڵاداری کری ل شاهنشینا میتانی دا و دتێکستێن کو هاتینە دیتن ل بنگەهێن شارستانی یێن دی. ئەڤ دەولەتە ب چەند ناڤەکا هاتییە نیاسین وەكى (خوری

[1] -میتانی-خانیگلبات- نهارینا)،خانیگلبات ژلایێ ئاشوریان ڤە و(نهارین)یان(نهارینا) ژلایێ حیسی[2] ، ومسرییان ڤە، چ رێککەفتن دەربارەی ناڤێ وان نینە، بەلێ چەند بۆچوون هەنە د تێکستێن نڤیسی دا هاتیە ب شێوەیێ مایتا (MAITTA) ب زێدەکرنا ثيتا (NI) ناڤ دبیتە (مایتانی MAITTANI)، وپاشی بو میتانیMITTANI)) ئانکو دویڤ چوویێت (مایتا)(احمد، رشيد، 1990، 72-76). و بۆچوونەکا دى دیاردکەت ژ ناڤێ سەرکرێ وان بناڤێ(میتا)هاتی، یان ژ ناڤێ دەڤەرێ هاتی ب پشت بەستنا ئاخفتنا شاهێ مسرێ (تحوتمسێ ئێکێ) ١٥٢٨-١٥١٠ب.ز، ئاماژە دایە ناڤێ میتانی کو خەلکێ دەڤەرێ ڤی ناڤی دبێژنە خو،بۆچوونەکا دی دیاردکەت کو ژ ناڤێ هوزەکا حوری هاتی ب ناڤێ(ماتینی) کو د ئاکنجی بوون ل دەریا وانێ ل چەرخێ هەڤدێ پ.ز(ڤێلهێلم، 2009، 14؛ جەلال ، ٢٠٠٥، ١٠٢). هەر ئێک ژڤان زاراڤان رامانا خو یا تایبەت هەبوو دماوێ دەستهەلادارییا شاهنشینا میتانی دا ئانکو( میتانی)زاراڤەکێ سیاسی یە ، خانیگلبات زاراڤەکێ جوگرافی یە ،و کەڤنترین شێواز بو وەڵاتێ میتانی یا هاتی ب شێوازێ (Maiteni)، هاتییە نڤیسان دبەلگەنامێن ئاشکراکری ل گرێ عەمارنە ل مسرێ ب شێوازێ (Mi – ta- na)( رضا،2009، 62).

-نەژادێ میتانییان:

سەبارەت نەژادێ میتانیان ، دگەل هندێ کو زانایان و ڤەکولەران بۆچوونێن جودا جودا هەنە. ژ وان بۆچوونان ڤەگەراندانا نەژادێ وان بۆ مللەتێن (هیندو ئەوروپی- هیندو ئاری[3]) ،ل دەقێن تابلویەکێ دا ، کو ل ئەرشیفێ بوغازکوی دیتینە ژلایێ کەسەکێ بناڤێ (کیکولی:Kikkkuli) کو ژلایێ پێکهاتێ ڤە بو کومەلا زمانێن مللەتێن (هند وئەوروپی) ڤە د چن ،بوو نمونە:(پێنج/panza ) ،سێ/ Tera ، ل سانسکریتی دا eka ئێک aika) و(هەسپ / asva)(عەولا،2017 ،21-22).

دیسان پشت بەستنا خودانێت ڤێ بۆچوونێ لسەر پەرستنا خوداوەندان (میثرا-ڤارونا-إندرا- ناستییا)،وئەڤ خوداوەندە د بەرنیاس بوون ل چەندین هوزانێت ئەدەبی یێت هندی دا، دبیت بەس بنەمالا شاهان پەرستنا ڤان خوداوەندا کربیت، و ناڤێ هندەک شاهێن میتانی کو ژ گروپێن ئاخفتنێ یێت هندو ئەوروبی نە، هندەک راستی هەنە کو ئاماژێ دەنە ڤێ چەندێ:ژوان ژی - ئەو تێکستێن نوزی یێت نڤیسی کو دزڤرنە ڤە بو چەرخێ چاردێ پ.ز، سیمایێت هندەک هەسپان ئەگەر هەیە بنەمایێ وان هندوئاری بن. تێکستەکێ حیسی یێ هەی بەحسا چەوانییا راهێنانا هەسپان دکەت کو کەسەکێ بسپور یێ میتانی نڤیسایە،دڤی تێکستی دا هندەک زاراڤێن هیندوئاری هاتینە بکارئینان(ڤێلهێلم، 2009 ،52). بۆچوونا دوویێ نەژادێ وان بۆ ئێک ژ هوزێن خوری دزڤرینن ب ناڤێ ماتینی ئەوێن ئاکنجی ل دەریا وانێ ل چەرخێ هەڤدێ پ.ز هاتیە(زێباری، مایی، 2021، 124) ، ل دویڤ ڤێ بۆچوونێ هوسا دیارە کو میتانی ژ مللەتێن چیایێ زاگروس و دەریا وانێ نە،ئانکو ژ مللەتێن کوردستانا کەڤنن و بتنێ کارتێکرنا مللەتێن هندو ئەوروپی ل سەر وان هەبوو،بەلێ پشتی مللەتێن هندو ئەوروپی ل گەل وان تێکهەل بووی شیانێن وان پتر لێهاتن و دەڤەر کونترول كر ودەولەت دامەزراند.

تەوەرێ دووێ: ئەفسانەیێت خوداوەندان

ژ گرنگترین ئەفسانەیانە یێن ب زمانێ حیسی ، ژ وانا ژی کوماربی و ئولی کومی (فوریر ١٩٣٦ و غوتربوک ١٩٤٦)، وهاتینە وەرگێران بو زمانێ ئینگلیزی ب هاریکاریا (گوتزە ١٩٥٥)، ئولی کومی گوتربوک ١٩٦١)،و لاروش ١٩٧١ چاپا دووێ دەرئێخستن،ولاما و سیلڤەر ژلایێ هوفنەر هاتیەن وەرگێران ل ١٩٧٥ ( Hoffner,vol II,1990,38 (.

ئێک: ئەفسانا خوداوەند لاما[4]

دەستپێکا ئەفسانێ یا شکەستیە و دەمێ گەهشتیە رادەیێ شیانێن خواندنێ ، بەحسا شەرێ دناڤبەرا خوداوەند لاما دگەل تیشوب و شاوشکا و ئەف ئەفسانە بەحسا وێ هەڤرکیێ دکەت کو چەوا لاما پێکول کرینە بو ژناڤبرنا تیشوب و شاوشکا و هەرچەندە تیشوب و شاوشکا پێکولا رەڤینێ کرینە بەلێ لاما دشێت ل دویڤ وان بکەڤیت و وان بگریت تیشوبی ل ئەسمانی بێخیت و ل دویڤ دا ئەو لغاڤێت(اللجام) ئاسنەکێ دناڤ دەڤێ ویدا و (قامچیێ) ل تیشوب وەردگریت و ئەو دهێتە ئاگادار کرن ژلایێ تیشوب، کو دپیروز بون ئەو هەردووک تشت دێ هێتە بانگهێشت کرن ژلایێ خوداوەندان و لێ پرسین دگەل هێتە کرن. هەروەکی تێکستی دا ب ڤی شێوەی هاتییە: () ...دبیت شاوشکا دگەل برایێ خو تیشوبی د ئاخفت [ بو برایێ وێ تیشوب] ، لاما تیر هاڤێت [هەرە]، [ ژێ خلاس بوون (؟) شاوشکا ددلێ خودا ، لاما تیر هاڤێت [لەزێ بکە] . لەز کر تیشوب و شاوشکا ؟] ، ب گالیسکێ بو ،[لێ تیرێ لاما] ژێ خلاس بوون ، ژبەر کو نەشیان زێدەتر بۆ ماوەیەکێ درێژ ... ونەشیان زێدەتر بکەنە غار وبچن...لاما دەبیت کو بگریت ...لدویڤ تیشوب چوو هەتا، کو ب ئەسمانی کەفت هەژیا[ ئەرد] . و[ئەسمان] وەکی جلوبەرگەکێ ، هەتا تیشوب کەفت[ ل ئەسمانی] پاشی ئاسنێ دەڤێ تیشوب (اللجام) و[ قامچی] ژدەستێ تیشوب وەرگرت] . تیشوب زڤری و ئاخفت بۆ[ لاما] ی . تەبرن [ لغاف] و[قامچی] ژ دەستێ من و [تەکرنە دەستێ خودا] . ئەڤ (...)دپیروزن (؟) ! دێ هێیە بانگهێشت)) Hoffner,1990, 43-44)).

ل دویڤ رویدانێت د ئەفسانێدا هاتيندا،خوداوەند ئییا ی لاما کریە شاهێ خوداوەندان ئەوژی دیاردبیت ل کارڤەدانا لامای دەمێ کەیف خوش بوونا وی بو گوهـ لێ بوونا پەیڤێت خوداوەند ئيیا و کو چەندین سالا لاما شاهنشینێ دەستهەلاداریا ئەسمانی وەرگرتیە. و هوسا دیارە کو خوداوەند لامای چ کارێن باش بۆ باژێری نەکرینە ئەوژی ژ ئاخفتنا (کوبابا)[5] . دیاربیت دەمێ پسیار ژ خوداوەند لاما دکەت و داخاز ژێ دکەت بچیتە دیدارا خوداوەندێن باب و باپیرێت خو و کرنوشێ بو ببەت بەلێ خوداوەند لاما بەرسڤا وی ددەت بێ منەتی و دبێژیت ئەوێت دژی من رابووین، لێ ئەز ژ کەسێ ناترسم وئەڤ پەیڤە گەهشتنە گوهێت خوداوەند ‌ئییا ئەوێ لاما کریە شاهێ خوداوەندان، و تورەبوو ودانوستاندن دگەل خوداوەند کوماربی کرن کو دژی وی براوستن و بێخن ژ شاهاتیێ . هەروەکی دتێکستی دا هاتی:((...کەسێ دەستپێ نەکر [...] پی خەمەت ڤێ چەندێ بۆ باژێری... خوداوەندان بلند کر[...] [چاڤێت وی...] و[پشت خو کرن،] دەستپێکر خوداوەندان [کوبابا ] ب پسیارا و دبێژیتە[لاما] "یا ئێکێ [من دیت خوداوەندێن مەزن ، پیر، باب وباپیرێت تە. هەرە بۆ دیتنا وان و خوبو بچەمینە" خوداوەندێن دەستپێکێ یێن مەزن .رابوونە (بەلێ) [ئەز ل وان ناترسم] ب هیچ رەنگەکێ نادانم نانی بو ناڤ دەڤێ وان ؟ ئەو رێکێت هەوا تێرا دهێت ودچیت ،ئەون تایبەتمەندییا من (لاما) ، شاهێ ئەسمانا ، خوداوەندە" ئینا باهوزا هروبای پەیڤێن [لاما یێن دژوار] بو [ئيیا] کو دهات ب رێکێ ڤە .[ تورەبوو] .ئەیا دگەل کوماربی ئاخفت : "وەرە دا بزڤینین لاما کو مە کریە شاهێ ئەسمانا، چەوا ئەو یێ رازی (؟) ، وەل وەلاتان ژی کر رازی ببن (؟)، وکەس نینە نان وڤەخوارنێ پێشکێشی خوداوەندان بکەت)) ( Hoffner,1990, 44).

ل دوماهیا ئەفسانێ هوسا دهێتە دیتن کو تیشوب و خوداوەندان خو کریە ئێک کو لامای ژناڤ ببەن کا چاوا هاتبوو دروستکرن ژلایێ خوداوەندان ڤە هوسا هاتە ژناڤ برن و ژ دان و ستاندانا ناڤبەرا خوداوەندان ئەڤ چەندە دیار دبیت ودیماهیکا تێکستی نە دیارە کو ب رونی ئەنجامێ چارەنڤیسێ لامای. هەروەکی د تێکستی دا هاتی:(( لاما مە کرە شاهێ ئەسمانا ، ب تەمامی " ئەو یێ رازی ژ خو، ژبەر هندێ هەمی وەلات ژێ رازی بوون ، کەس نەمان خوارن و ڤەخوارنێ پێشکێشی خوداوەندان بکەت ، یا برایێ من نارا ، گوهێ خو بدەمن ، هەمی گیانەوەرێن ئەردی لڤاندن چیایێ ناسالما و لسەر سەرێ خو، هەروەکی چەوا دروست کریە تیشوب و نینورتا[6] ، و وەزیرێ وی ، لاما ژی ب هەمان شێوە بەلاڤە بوو [لاما] .هاتە برین ژ پشتا وی. لاما دگەل تیشوب ئاخفت:" رێزدارێ من!بو دەمەکێ درێژە بو من ... تیشوب جارەکا دی ئاخفت بو لامای" بهێلە بهێتە نک من بهێلە ژتە وەرگرن پەرداغێ تە بلەز. ئانا دەمەتە))( Hoffner,1990,45).

دوو:ئەفسانا خوداوەند سیلڤەر

ئەڤ ئەفسانە یا گرێدایە ب چیروکا کوماربی ڤە ، هەروەکی دڤەکرنا تێکستی کو دوو کوپلەنە و زور دگرنگن ، دهێتە زانین کو سیلڤەر مەزنتر بوو ژ گەلەک خوداوەندان ، و رێز گرتنا وی پتر بوو ژ وان خوداوەندێن بەرنیاس یێت کو جڤاتا خوداوەندان دا هەی ، زێدەباری کو ئەڤ خوداوەندە یێ ژ هەژی بوو پەرستنەکا تایبەت هەبیت ب وی ڤە، بەلێ پا چ پەرستن نەبوون ، و خودان زانین ومال بوویە وسەرکەتن هەبوونە وکورەکێ ئێتیم دهێتە دنان. هەروەکی ل تێکستى دا هاتی:(([ناڤبەرا تیشوب]، خوداوەندێ روژێ ل ئەسمانی، و شاوشکا (؟)، نینوی(؟) [شاهنشین وهەمی خوداوەندن] ، کەس ناپەرستیت (؟)[زێدەباری ژ] کو [مالێ وی مەزنتر ژ ئاخفتنێت وی ] ئاخفتنێت وی مەزنتر ژ ئاخفتنێت وان،زانین مەزنتر(؟) ژ زانینا وان، سەرکەتن[شەرێن وی] مەزنتر ژ سەرکەتنێت وان ومالێ وان[ نەمەزنتر ]ژ مالێ وی. ئەو سیلڤەرێ جانە [...] کو سترانا پێ دبێژم ،بێژنە من [چیروکا کورێ ئێتم (؟)] . کو نەبوو، ژدەمێت دیر وبەرزەبوو[...] سیلڤەر[؟] وئەونزانن ...کو غاردان زەلامێن قەهرەمان [؟] بو شەری ،کو نەبوو بەرفرەهی ودان وکوگەشێ بکەت وبرسی[؟]))( Hoffner,1990, 46).

سەبارەت ژدایک بوونا خوداوەند سیلڤەر کو کەسایەتییا سەرەکی یە د ڤێ چیروکا ئەفسانەیی دا،زێدەباری کو ئەو کورێ کوماربی یە لێ ژدایک بوونا وی نە یادیارە ب تنێ ئەڤا ل د تێکستی دا هاتییە سەبارەت بوونا وی: ((ئاگر[...] چاڤێت وی بدەنێ [... بورین هەیڤێت ئێک و دوو و سێ وچار وپێنج وشەش وحەفت وهەشت ونەهـ ،ودهێت ل هەیڤا دەهـ]و...[روندکێت وی] دهێنە خوار [وەکی جوکا])) ( Hoffner,1990, 46).

سیلڤەر ب کورکێ ئێتیم هاتیە وەسف کرن ل تێکستا خوارێ دا کو بابێ ڤی زاروکی مرییە یان بەرزەبوویە ، لێ هێشتا بابێ سیلڤەر یێ ساخە ونەمرییە ،ئەو نە ئێتیمە ب رامانا کو هەی بەلکو ئاماژەیە بو نەبوونا بابى دگەل ،دشێین بەرچاڤ بکەین ب شەرمزاری یە، ئەڤ ئاماژە نە گەلەک يا ب هێزە بو پاساو ئینانێ بو شروڤەکرنا بێزاربوونا سیلڤەر دەمێ گوتیێ کورکێ ئێتیم ،چونکی ئەو ئێتیم بوو ونە یا گرنگ بوو کو جارا ئێکێ ئاشکرا ببیت کو ئێتیمە ، بەلکو دهێتە دیتن یا شەرمزار وبێزار کەر ئەو بوو دەمی هندەکێت دی بێژنێ کو بابێ وی دەست یێن ژێ بەرداین وهەروەسا ئەوە کو وی پالدەت راوێژێ پتر ب دایکا خو بکەت سەبارەت بابێ خو وەكى تێکستی دا دیاردبیت:

((سیلڤەر کورێ ئێتیم قوتا ب دارەکێ . کورکێ ئێتیم ئاخفتنەکا نەخوش گوت دژی سیلڤەر: "سیلڤەر بوچی مە[ دقوتی ] ؟بوچی مەدقوتی؟ توژی ئێتیمی وەکی مە ."[ ونوکە دەمێ سیلڤەر ئەڤ پەیڤە گوهـ لێ بووین دەست ب گریانێ کر،سیلڤەر چوو مال وئەو یێ دکەتە گری ،و دەست ب گریێ کر. و ئەو پەیڤ بو دایکا خو دووبارە کرن... من کورک قوتا ب داری،گوتەمن [ئاخفتنەکا نەخوش]''... گوهێ خو بدەمن دادێ ڤان پەیڤێت کورکێ ئێتیم گوتینە من :بوچی مە "دقوتی "بوچی مە د قوتی [توژی ئێتیمی وەکی مە])) ( Hoffner,1990, 46).

دناڤا ڤێ ئەفسانێدا هاتیە کو دەیکا وی بو ڤەدگێریت کو سیلڤەر کوری کێ یە وهێزا بابێ وی چەندە و ل کیرێ ئاکنجی یە و خویشک وبرایێت وی بو دەتە نیاسین ئەوژی کو تاشمیشو و تیشوب و شاوشکا نە کو زور بهێزن ودبێژیتێ ژێ نەترسە. وەکی د د تێکستێ دا هاتی: (([دەیکا وی دار ژێ وەرگرت... پشتا خو کرە سیلڤەر و بەرسڤا کورێ خو دا]:'' من نەقوتە سیلڤەر !من نەقوتە! دێ بوتە بێژم و وەسف کەم باژێرێ(؟)[کو پسیارا لسەر دکەی] .[بابێ تە (؟)کوماربی ]، بابێ باژێرێ ئورکیش[گرێ موزان یێ نوکە].[ئەوە] یێ ئاکنجی یە ل ئورکیش کو چارە دکەت هەمی گازندێن دادوەریێ ل هەمی ئەردی [ بشێوەیەکێ رازی بوون]؟ .برایێ تە تیشوبە .ئەو خوداوەندە ل ئەسمانا و شاهە ل ئەردی . وخويشکا تە شاوشکایە ، ئەو شاهژنە ل نەینەوا . د ڤێت تو لێ نەترسی ؛ ئێک خوداوەند یێ هەی کو تو لێ بترسی ئەوژی بابێ تەیە (کوماربی)یە ئەوە ڤەدروژێنیت(ئەردێ دوژمنان وگیانەوەرێن کیڤی، ژبلنداهی بو خوارێ [ئەوە...ئەوە] ژ خوارێ بو سەری[ئەوە... ئەوە]سیلڤەر گوهێ خو دانە پەیڤێت دایکا خو چو ئورکیش وگەهشتە ئورکیش ،بەلێ کوماربی نەدیت ل مالا وی. کوماربی چوبو گەریانەکێ ل ئەردان وب گەریت ل چیایان)) ( Hoffner,1990, 46).

ل دویڤ رویدانێت ئەڤێ ئەفسانێ ئاماژە پێ دای هوسا دهێتە دیتن، کو سیلڤەر یێ بوویە شاهێ خوداوەندان .وەسا دیارە کو برایێ تیشوبی (تاشمیشو)، کو هەر وەزیرێ وی ژی بوو، دان وستاندنێ دگەل برایێ خو دکەت ، ترانا پێ دکەت کو چەوا چێبوویە سیلڤر ببیتە شاهێ خوداوەندان و دانیت شەرمزاری بو وان. هەروەکی تێکستی دا دیار: ...[دەست پێکر تاشمیشو] ب ئاخفتنا بو تیشوبی :(( [ ئەرێ نە دشیان دایە بوتە بریسی ودەنگی بکەی] ؟ ئەرێ نزانی[ چاوا دکەی ]؟ ... [سیلڤەر نوکە شاهە،[ونوکە سەرکردایەتیێ دکەت(؟) ل هەمی خوداوەندان ب مشارەکى (؟) ژ دارێ فستەقێ. تیشوب جارەکا دی ئاخفتە ڤە بو وەزیرێ خو:"وەرە بچین بخوین .مە نائێخیت بابێ مە [کوماربی(؟)]، سیلڤەر(؟) ئەرێ دێ وەکەی ]نوکە؟))( Hoffner,1990, 47).

هەژی گوتنێیە د ڤێ ئەفسانێ دیار کریە،کو تیشوب و تاشمیشو دژی سیلڤەر رابوونە زەلامەکێ تێر تەمەن سیلڤەر هاندایە کو سیلڤەر هەرەشە گەفا ل خوداوەندێ روژ وهەیڤێ(ننار)[7] کرییە ئەوان ژی رێزەکا زور بو سیلڤەر هەبوویە، لێ دوماهیێ سیلڤەر ئێخست ل شاهاتییا ئەسمانا وفرێکرییە ئەردێ تاری. هەروەکی د تێکستی دا هاتی:

((بر دگەل خو هەردوویا ب دەستێن خو [برایا و...] ، چوون د قوناغا ئێکێ و رابون ب [گەشتەکێ ]و گەهشتنە باژێری...سیلڤر یێ روینشتیە ئەو ترسیان وەک ئەو خوداوەندێ دژوار...] ،تیشوب وگەهشت وتاشمیشو]... دەستپێکر زەلامێ تێر تەمەن ...ل دارا کو رێ برین ،و دێ بلند کەین هەروەسا ، دێ چێ کەین ل ناڤەراستێ ...تە بێهنا مەبر . تو ل باخچێ کەسکاتی، تو چ[حەزی..] توبەرێ ژدلی ب هاریکاریا رێکێن وان زەلامێ تێر تەمەن سلیڤەر توشی هەرەشە وگەفێن روژ و هەیڤێ دکەت . فرێکە :"خوارێ [بو ئەردێ تاری و...] وی دگەل دەستپێکر وگرت دگەل ودەستهەلات کر وهەمی خوداوەند دهێن ودبینن؟کو سیلڤەر[ ؟]دەستهەلات وەرگرتییە دەستێ خو وسیلڤەر رم(تیر) وراکێشایە روژ وهەیڤ ژئەسمانی بو خوارێ .روژ وهەیڤ رابون بو رێزگرتنێ بو سیلڤەر.ودەستپێکر روژ وهەیڤ ب ئاخفتنێ دگەل سیلڤەر:[ئەی سیلڤەر، رێزدارێ مە] ، مە نەقوتە/مە نەکوژە!ئەم روناهیێت [ئەسمانی] و[ ئەردی] نە، ئەم مەشخەلێت [وان ئەرداینە] کو تو دەستهەلاتێ لێ دکەی ، ئەگەر تە ئەم قوتایین / کوشتین] ،تو دێ دەستهەلاداریێ ل ئەردی تاری کەی "کو گیانێ وی ونافخویا وێ تژی بوون ژ ڤیانێ . ودلوڤانی ب مە دبر)) ( Hoffner,1990, 48).

سیلڤەر کورکەکێ ئێتیم بویە و هەرچەندە بابێ وی جهـ و پایەکێ بلند هەبوویە ولێ پێ نەدزانی ل دویڤ ناسینا بابێ خو کەفتیە لێ نەگەهشتیێ ،تا ئەو بخویە گەهشتیە پلەکا بلند یا خوداوەندیێ ئانکو مرۆڤ ل چ کاودانا بێ هیڤی نەبیت.

تەوەرێ سێیێ:ئەفسانەیێن هەڤرکییا دەستهەلاتێ

میتانییان وەکی هەمی مللەتێن وی سەردەمی گرنگی ب مێژوویا خودایە، وخودان رول بوون د شارستانییەتا کەڤن دا ،و خودان چەندین بەرهەمێن ئەدەبی هەنە ژوان ژی ئەفسانە وداستان وچیروک، وهندەک هاتینە ئاشکراکرن وهندەک ژی بەرزەنە.

خواندن لسەر ئەفسانێت خوری -میتانی پشت بەستن بشێوەیەکێ سەرەکی لسەر خواندنا تێکستێن ئەفسانێت حیسی دکەت ،زوربەی ئەفسانێت حیسی دەستەواژە نە لسەر وەرگێرانێت دبنەرەتدا خوری بوونە ، وپاشی زوربەی ئەفسانێت خوری کو هاتینە نیاسین و نڤیسان ب زمانێ حیسی و د راستی دا هندەک ئەفسانێت زمانێ خوری هەنە ، بەلێ نەشیانە وەرگێران ب شێوەیەکێ هویر و روهن دیار بکەن(Goterbock , 1948, 1-2) . زوربەی ئەفسانێت خوری-میتانی رویدانێت وێ ب شێوەیەکی سەرەکی د زڤرن ل دور کریارا میراتێن نڤشێن خوداوەندان، ب درێژاهیا سەردەمان و هندەک ژ وان د ڤالانە د هەڤرکیێ پێخەمەت دەستهەلاداریا خوداوەندان ، وئەڤ هەڤرکییە گەهشتیە رادەیێ گەهشتنا خوداوەند(تیشوب)ی بو دەستهەلاداریێ وئەڤ ئەفسانە ئاخفتینە لسەر بنەمایێ خوداوەندان ،هەروەسا دەرگەهێ نە قوتایە یێ بابەتێ ئافراندنا گەردوونی( Hoffner,1990,191).

ئەگەرێ سەرەکی یێ ڤێ چەندێ ديار نينه،ئەرێ ئەو ژ نەشیانێت زەلامێن ئاینی یێت خورییان بۆ دانا شروڤەکرنەکێ ژ بۆ بابەتێ چێبوونا گەردووونی،یان بابەتێ هندێ یە کێماتیا تێکستێن ئاینی یێن خوری یێن ئاشکراکری، و ژوان ژی ئەفسانا ئافراندنا گەردوونی وەکی یا ئاشکرا ئەگەرێ دوویێ یێ نێزیکترە ژ راستیێ. (السلماني،٢٠١٠، ١٩٤)

وهەر ئێک ژ داستانێت کوماربی وشاوشکا ب رێکا خورییان هاتینە ڤەگوهاستن دناڤ جڤاکێ حیسیان. و ژ لایەكێ دويڤە ئەدەبياتێ میتانی داخباربوويە ب ئەدەبياتێن دوولا دوو رويباران. ب شێوەیەکی گشتی پەیوەندی وکاریگەرییا فەرهەنگی شارستانی ناڤبەرا میتانی و خوری دگەل حیسیان د ئاستەکێ زور باش دابوونە ، دگەل میسری وئاشوری وبابلی وسومەری وناڤەندێن شارستایەتێن دەوروبەر د ئاستەکێ زور باش دابوونە(الدباغ،1990 ،177 ).

ئێک: ئەفسانا سترانا شاهنشینا ئاسمانی

ئەڤ ئەفسانە بەحس ژ هاتنا سێ سەردەمان دکەت ئێک ل دویڤ ئێک بەری هاتنا خوداوەندێ کەش وهەوای، و وەرگرتنا دەستهەلاتێ. د ئەفسانێدا هاتیە ئەو هەڤرکیا ب مەرەما وەرگرتنا دەستهەلاتێ، دناڤبەرا خوداوەند ئالالوى وئانوى، و پاشان دناڤبەرا خوداوەند ئانوى وكوماربى[8]، و دویڤدا هەڤرکیا خوداوەند كوماربى وتيشوبى.

ل چەرخێن زور کەڤن دا خوداوەند (ئالاڵو) لسەر کورسیکا خو یێ رینشتی بوو ،بەرامبەری وی ژی خوداوەند (ئانو)[9] ،یێ بهێزیێ راوەستیایی بوو، وبهێزترین خوداوەند بوو دناڤبەرا هەمی خوداوەندێن دی، خوداوەند ئانوی کرنوش بو خوداوەند (ئاڵاڵو)بر پەرداخەکی ڤەخوارنێ پێشکێشی وی کر،ژبو هندێ خوداوەند ئالالو ڤەخوت، .خوداوەند نەهـ سالان خوداوەندێ ئەسمانی بوو ، بەلێ د سالا نەهێ دا خوداوەند ئانوی دژایەتییا خوداوەند ئالالوی راگەهاند .ب ڤی شێوەی خوداوەند ئانوی سەرکردایەتییا شەرەکێ کر و د ڤی شەرییدا بسەرکەفت لسەر خوداوەند ئالالوی وزال بوو بسەر دا(عماد،٩٣،٢٠٢١). هەروەکی دتێکستی دا هاتی:(( ئەوێن خوداوەندێن دەست پێکێ، هێلا خوداوەندێ خودان سەنگەکێ گران گوهێ خو بدەنێ وگوهێ خوبدەتێ! وهێلا[...و...] ، باب ودایکێت [...] گوهێ خوبدەنێ ! ... ماوەیەکێ درێژ ئانویێ مەزن ، کو دیارترین خوداوەند بوو، و لبەرامبەری. لبن پێت خوداوەند (ئالالو)بوو ، ول دەستێ وی دابو پەرداغێ ڤەخوارنێ)) (40Hoffner, 1990 ,).

پشتی وەرگرتنا ئانوى بو دەستهەلاتێ و دابەزینا ئالالويى بۆ ئەردێ تارى، خوداوەند (کوماربی) ،یێ بهێز خزماتا ئانوی دکر ،وکرنوش بو بر وپەرداخەکێ ڤەخوارنێ پێشکێشی خواداوەند ئانوی کر داکو ڤە خوت ، بو زانين خوداوەند ئانوی ژى نەهـ سالان شاهـ بوو ل ئەسمانی ل سالا نەهێ کوماربی شەر دژی ئانوی راگەهاند وخوداوەند ئانوی نەشییا بەرەڤانیێ ژخو بکەت و رەڤی وخوداوەند کوماربی نێزیکی وی بوو شییا پێت وی بگریت و ژئەسمانی کێشا ، و ژ ئاڤا خوداوەند ئانوی ڤەخوار وگەلەک پێ کەیف خوش بوو،بەلێ خوداوەند ئانوى سێ گەفێن مەزن ل كوماربى كرن، یا ئێکێ: من تو ب دوو گیان ئێخستی ب مەزنترین خوداوەندێ هروبای یا دوویێ: من تو ب دوو گیان ئێخستی ژ رویبارێ (دیجلە)،ئەوێ تو نەشیێ هەدارێ لسەر بکەی، ويا سێیێ من تو ب دووگیان ئێخستی ب سێ خوداوەندێن ب مەترسی و دێ گەهییە وی رادەیێ سەرێ خو ل کەڤرێن چیایان بدەی ژبەر ئێش وئازار ونەخوشیان ودێ بوتە بنە نەخوشی وبارگرانی (Şavata, 2015, 422). وەکی د تێکستی دا هاتی :((خوداوەندێن( کەڤن ) یێن دەستپێکێ،دا گوهێ خو بدەنێ خوداوەندێن هەرەمەزن ... ڤێ جارێ کوماربی دەستپێکر خزمەت بو ئانوی ، کوماربی شورەش دژی ئانوی ودەست ب شەری کر دژی ، ئانو رەڤی نەشیا بەرهنگارییا کوماربی بکەت:ئانوی خو راکێشا ژ دەست وپێت کوماربی و رەڤی چو ئەسمانی بەلێ کوماربی راونا ل پشت وی وکێشا ژ ئەسمانی ، گرنژی وکرە کەنی بدەنگەکێ بلند . ئانو زڤری ودەستپێکر گوتە کوماربی:یێ کەیف خوش نەبە دگەل خو ! من تو ب دووگیان ئێخستی بارەکێ(توڤ). ئێک،من تو ب دوو گیان ئێخستی ب خوداوەندێ هروبای، دوو من تو ب رویبارێ بەرگەنەگرتی ئەرنازا(رويبارێ دیجلە)دووگیان کری،سێ من سێ خوداوەندێن ترس دناڤ زکێ تە دا چاندن وبوتە بنە بارگرانی)) (ڤێلهێلم، 2009، 133).

ل دویڤ رویدانێت ئەفسانێ، كومارى دوو زاروک یێت بوین ،هەروەسا ئەوێ پشت راست دکەت کو رەنگە پەیوەندیا باب کور د ناڤبەرا ئالالو وئانو و کوماربی دا هەبیت ، (ئالالو د ئەفسانا خورییان بوویە خوداوەندەکێ سەرەتایی . د سالا نەهێ ژ دەستهەلادارییا وی ،ئالالو شکەستن لسەر دەستێ کورێ خو ئانوی دیت،هەروەسا کوماربی بابێ خو ئانو شکاند) (Şavata, 2015, 423). وەکی د تێکستی دا هاتیە :((تیشوب دەرکەت ژ جهێ[ باش][...] خوداوەندێ چارەنڤیسی، و[گرتن(؟)] جهێ وی باش هەروەکی[ باش دکەنەڤە] جلوبەرگەکێ دریایی...(کوماربی بو ژ دایکبونێ چیایێ کانزورا،[ئامادەبوو] بو ژدایکبونێ ، دەرکەت قەهرەمان ... دەرکەت ژ جهێ باش .ئانو کەیف خوش بو هەروەسا(؟)[چونکی(؟)]دیتن زاروکێن خو... ئییا[10] [خوداوەندا ژێدەرێ زانینێ.وچو بەرەف (ئەبزو) وگوت:''ئییا ژێدەرێ زانینێ ،بوچی وەدکەت''.ئییا دهەژمێریت هەیڤان بورین هەیڤێت ئێک ودوو وسێ وبورین هەیڤێت چار پێنج وشەش وبورین هەیڤێت حەفت وهەشت ونەهـ وگەهشت هەیڤا دەهـ ول هەیڤا دەهـ ،دەستپێکر خوداوەندێن ئەردی ژدەنگێ ئازارێت ژ دایکبوونێ کرنە هەوار))(43-42Hoffner,1990,,).

ل دوماهیا تێکستی کو خوداوەندێ کەش وهەوای شییا بگەهیتە پلا دەستهەلاتێ ،هەرچەندە ئەو بەشێ تێکستى ئەوێ ل سەرڤێ چەندێ د ئاخڤیت یێ تێكچوی ، هەرچەوا بیت دیاربوویە ب رێکا ئێک ژ تێکستێن ئاینی یێت حیسی یان کو خوداوەندێ کەش و هەوای تیشوب شییا هەمی خوداوەندان بکەتە دەرڤە یێت بەرێ دگەل وان ژی، کوماربی بو ئەردێ نزم و ئەو بوو سەروەری هەمی خوداوەندان .ئاماژە ب ڤێ چەندێ هاتیە دان ل تێکستێ یدا :((ئەم دێ ژناڤ بەین[...].ئانو[...]ژبلی وی دێ ژناڤ بەین[....هەروەسا]ل ناڤ وان ژی دا دێ ژناڤ بەین وەک[...].دەمێ کوماربی ..]چ پەیڤەک گوت [...] ئەرێ دێ کوماربی ژناڤ بەی[...]؟[...]لسەر کورسیا خو [..] کوماربی .کێ دێ [ژناڤ بەی]تیشوب بومە ؟دەمێ دگەهیتە قوناغا پێگەهشتنێ(؟)،دی کەسەکێ دی دروست کەن[...][...]دێ دەستا ژێ بەردەت ژ راستی،ژ راستی[..] دەست ژێ بەردان ![...]ئییا خوداوەندێ ژێدەرێ زانینێ .بکە...شاهـ![...]. دەمێ تیشوب گوهـ ل ئەڤان[ پەیڤان ]،بوی خەمباربو…] گوتە گایێ خو سیری:''[کی] دێ شێت هێت دژی من د شەری دا؟[کی دێ شێت]من بشکێنیت نوکە ]؟هەتا کوماربی [نەشێت(؟)]ئەگەر رابوو ]دژی من...ل وی دەمی [(ژ)].من نفرین یێت لێ کرین [...].هەروەسا خوداوەندێ شەری ژی نفرین یێت لێ کرین ، ومن ئینا باژێرکێ (بانابی) دێ کی شێت دژی من شەری کەت پشتی نوکە؟'' بەلێ گایێ تیشوب(سیری)ئاگەهدار دکەت ژ نفرینێت هندەک خوداوەندان وئاگەدار دکەت ژ زێدەروییا باوەری ب خوبونێ ].و سیری بەرسڤا تیشوبی دا: رێزدارێ من !بوچی تو نفرینا لێ دکەی،[...]خوداوەند؟ رێزدارێ من بوچی [نفرینا دکەی]هەتا ئییا ژی؟دێ گوهـ ل تەبیت ئییا[...]مانە وەسایە [...](مەزن) .مالێ مەزن وەکی ئەردی یێ بهێزە((؟)بوتە [ئەو...]دێ هێت .نەشێت بلندکەت [ستویێ تە]...)) (42, Hoffner,1990,) .

هەرچەندە ئەفسانە دبنەرەت دا خوری نە ،بەلێ کارتێکرنا بیروباوەرین ئاینی یێت دوولا دوو رويباران لسەر دیارن .د دەمەکێ دا ئەو خوداوەندێن ئەفسانە ل دور دزڤریت ژبلی(کوماربی)دبنەرەت دا بابلی نە، و د تێکستەکێ دا هاتییە کو کوماربی هندەک جاران چویە باژێرێ (نەفەر)[11] یێ سومەری، ئەوێ بنگەهێ سەرەکی خوداوەند ئينليلى، زێدەباری دیاربوونا کارتێکرنا دوولا دوو رويباران برێكا هەڤرکیێ لسەر دەستهەلاتێ دناڤبەرا خوداوەندێن ئەسمانی وتایبەت د چیروکا ئافراندنا بابلی دا(علي،1989 ،194-195).

وەکی ياديار د ئەڤێ ئەفسانێ خوداوەند تيشوب دەستهەلاداریێ وەردگریت و سەرکەفتنێ لسەر كوماربى تومار دکەت، و ئەڤ ئەفسانە بدوماهى دهێت، بەلێ هەڤرکیا دەستهەلاتێ بدوماهى ناهێت، چونکی د ئەفسانێ دا خوداوەند كوماربى هەولا ڤەگەراندنا دەستهەلاتا خو ژ تيشوبى دکەت.

ژلایەکێ دویڤە ئەڤ ئەفسانە دەربرینێ ژ وێ هەڤرکیا شاهان و بنەمالێن وان دکەت، ژ بو وەرگرتنا دەستهەلاتێ ژ ئێک دوو و ئەو نە ئارامى و نە رەوشا ئاسايى يا دناڤبەرا بنەمالا دەستهەلادار دا ديار دکەت.

دوو: ئەفسانەیا خیدامو:

رویدانێت ئەفسانێ پێکولا خوداوەند کوماربی نە داکو بگەهیتە دەستهەلادارییا خوداوەندان،جهێ داخێ یە ئەڤ ئەفسانە ب شکەستی و پارچە پارچە هاتیە ئاشکرا کرن ،د ناڤەڕوکا ئەفسانێ دا دەردکەڤیت کو خوداوەند(کوماربی) ژ کچا خوداوەندا دەریایێ کوناڤێ وێ(شیرنب شورخی) ب رامانا(کچا زەبەلاح) زاروکەک دبیت ب ناڤێ (خیدامو) ل دویڤ ئەفسانێ ئەژدیهایەکا زورا مەزنە(ڤێلهێلم، 2009، 135).

خیدامو ل جهەکێ تاری دژیت وکەس بجهێ وێ نزانیت ، خیداموی پێکولا ژناڤبرنا مروڤان لسەر ئەردی دایە،بەلێ خوداوەند شاوشکا[12] ،جهێ خیداموی بو برایێ خو تیشوب ی دیارکریە، و خوداوەند تیشوب دان وستاندن دگەل خوداوەندێن خورییان کر ژ بو ژ ناڤ برنا خیداموی. ل دویماهیێ خوداوەندێن ئەسمانی شیان کونترولێ لسەر خیداموی بکەن برێکا خوداوەند شاوشکا کو دەرکەفت ب بهێن خوشی وجوانیەکا سەرنج راکێش سەردابر،و خیدامو دەرکەت ژ دەریایێ ل دیڤ را دهات،دەمێ دەرکەتی ژ دەریایێ وەکی یا دیار هێزا خیداموی ژدەریایێ وەردگرت وخوداوەند شیان کونترولێ لسەر بکەن(ڤێلهێلم، 2009، 135).

دهێتە دیتن د ڤێ ئەفسانێ دا کو کوماربی پێکولێت وی ژ بۆ بدەست ڤەئینانا سەروەریێ ب رێکا ژناڤبرنا مروڤایەتیێ،کو پێشکێشی وی دکەن قوربانی ودیاریێت پێش وەخت بو خوداوەندان،هەر ئەڤ هزرە دهێتە دیتن د چیروکا توفانێ دا ئەوا هاتی ل تابلویا ژمارە یازدە ژ داستانا گلگامێش ، پشتی رویدانا توفانێ خوداوەندێن وەڵاتێ دوو رویباران یێت ئەسمانی کرنە بناسێت خوداوەند ئینلیل کو و ئەگەرێ سەرکی یێ توفانێ بوو،ب چەندێ دیار دبیت کو کارتێکرن لسەر خورییان کرییە ب ڤێ چیروکێ، کو بەری ئەفسانا خیداموی بوو ب دەمەکێ درێژ. وەسا دیارە ژ ڤێ ئەفسانێ ، ئەوژی کو خورییان دزانی کو خوداوەندان مروڤێت ئافراندین ژبۆ خزمەتکرنا وان ،و راکرنا بارگرانیێت ئابووری یا پێدڤی بوو لسەر وان بیت ل دەستپێکێ ، پێشکێشکرنا قوربانیان وبەرامبەری ڤێ چەندێ خوداوەند دێ پێشکێشی مرۆڤان کەت هەر تشتێ ژێ داخاز بکەن. (السلماني،٢٠١٠ ،١٩٧)

هەژی گوتنێ یە ب ئاشکرایی د ئەفسانەیێ دا خیدامو دبێژیتە خوداوەندان: ((ئەگەر هوین مروڤایەتیێ بن بر بکەن ئەو ئێدی ئاهەنگا ناگێرن ژ بو خوداوەندان، و کەس پێشکەشی خوداوەندا ناکەت نان وئاڤێ، و دێ بخو ڤەگریت خوداوەندێ کەش و هەوایی ی شاهێ باژێرێ (کومیا) ،پشتی ڤێ چەندێ ئەو بخو دێ داسێ هەلگریت ودەست بکارکرنێ کەت ، وپشتی هینگێ دێ رابن خوداوەند عەشتار وخیبات[13] ،ب هێرانا دانی ب دستاری ئەو بخو بزڤرینن)) (ڤێلهێلم، 2009، 136).

جهێ ئاماژە پێدانێ یە زێدەباری پێکولین شکەستی یێت کوماربی ژ بۆ بدەست ڤەئینانا دەستهەڵاتێ، کو هەرچەندە دهاتە نیاسین ب خوداوەندەکێ هوشمەند و زیرەک وفێلباز کو دگوتنێ(سەروەر/شاهێ زانینێ)د شێوازی ب خودا کو بانگەشە دکر ب خوداوەندەکێ سومەرییان (ئییا)(سەروەرێ زانینێ )بوو. هەروەکی د تێکستێ ل خوارێ داهاتی:(([ئییا]خوداوەندێ زانینێ ،دئاخڤیت دناڤبەرا خوداوەندان ،[ئییا]دەست پێکرب[ئاخفتنێ]،''بوچی [تو]خراب دکەت،[مروڤان؟]وێ ناکەن پێشکێشکرنا قوربانیان بۆ خوداوەندان ، و نارابن ب سوتنا شەمالکا بومە. و،[ئەگەر]تە مروڤایەتی ژناڤبر، درێژە ناکێشیت پەرستنا خوداوەندان . هەروەسا، پێشکێشی مە ناکەن کەس[ نانەکێ ستیر] (و) ڤەخوارنێ... و شاهێ کومی یێ قەهرەمانی ، دێ چن ... شاهێ زانینێ، دەستپێکر ئاخفت دگەل کوماربی،''چ'[ئییا] ،کوماربی،ئەو ئەگەرە کو مروڤایەتی کریە شەر؟نە.کو مرۆڤ چێ دکەن کومەک دانی،ونە[ئەوە] دیری تە ئەی کوماربی؟هەروەسا'دناڤ پەرستگەهێ 'د کەیف خوشی 'بوتە ئەو بتنێ 'کوماربی'بابێ خوداوەندان'پیشکێشکرن ،] ؟ئەرێ ما هزرا من ناکەن 'ئییایێ شاهـ ،بناڤێ ؟[...]تو زانینێ پیشکێشی هەمی یا دکەی هێشتا[...]خین (و)روندکێن مروڤایەتیێ.کوماربی د بێژیتە موکشیانو ب ڤەگوهاستنا ڤێ ناما دا هاتی بۆ دەریایێ:[...دیرکەفت]ل ژێر[رویباری] (و)ئەردی. [وخوداوەند] ژئەردی[تەنابینم]...کوشو'ئیستیانووخوداوەندێن ئەردی'ئەرێ نەدیت وان' [ئەو] چو ژێر دەریایێ.موکشیانو دەست پێکر ب ئاخفتنێ ب رولێ وی ب پەیڤێن کوماربی بو دەریایێ،''وەرە'بابێ خوداوەندان' کوماربی'داخازا تە دکەت' پێ خەمەت کارەکێ پەیوەندیێ ب تەدکەت'کارەکێ بلەز وەرە ئێکسەر . دویر کەڤە ژێر رویباری وئەردی . نەهێلە ...خوداوەندێن ئەردی تەببینن''.دەمێ گوهـ لێ بوی دەریا یا مەزن پەیڤ'راوەستیا ئێکسەر'ودیر کەفت رێکا ئەردی و رویباری .تەمام کر ب ئێکجاری . چو خوارێ نک کوماربی ، ژ ستوینێ ئەردی(؟)' ل ئەردی بو کورسیا دەستهەلاتێ . وکورسیەک دانا بو دەریایێ' دا برینیت دەریا لسەر کورسیا خو.ئەو مێزەکا نان خوارنێ دانا بۆ خوارن خوار. و داڤێ هەلگرێ پەرداخەکێ ڤەخوارنەکا خوش داکو ڤەخوت. کوماربی'بابێ خوداوەندان 'ودەریایا مەزن.ئەوان دخوار(و) ڤەخوار هەمی)). ( Bachvarova ,2018, 3).

پەیوەندی دناڤبەرا مرۆڤ و خوداوەندان پێک دهێت ژ بەخشین و وەرگرتن ، ئانکو مرۆڤ خوارن وڤەخوارن و قوربانیان پیشکێشى خوداوەندان دکەن، پیشکێشکرنا ڤان قوربانییان ژی ب شێوەیێ رێورەسمێن هویر و رێک وپێک دهێنە رێکخستن ،کو تێدا بەرهەمێن قوربانییان پێشکێشی خوداوەندان دکر، ئارمانج و ئەنجامدانا ڤێ ژی دیر کەتنە ل تورەبونا خوداوەندان . رێکخستن و جێگیر کرنا ڤی کاری ژی د سێ خالان دا دەردکەڤیت ئەوژی:

١-دیار کرنا دەمەکێ دیار کری بۆ ئەنجامدانا رێورەسمێن ئاینی و ل هەر سال بهێنە ئەنجامدان.

٣- دیارکرنا ریورەسمێن ئاینی د چارچوڤێ سالنامەیەکا ئاینی یا گشتی دا(القيسي،2011 ،143).

هەتا نوکە چ بەلگێن وەسا لبەر دەست دانینن ، سەبارەت ب ئەنجامدانا رێورەسمێن ئاینی ل دەڤەرێن خورییان- میتانی ب شێوازەکێ جودا ل رێورەسمێن ئاینی ل روژهەلاتا کەڤن،بەلێ ژلایەکێ دويڤە ئەگەرێ وێ چەندێ هەیە، کو رێورەسمێن ئاینی ژ لایێ چاوانیا ئەنجامدان ودەمێ ئەنجامدانێ ل دەڤەرەکێ بۆ دەڤەرەکا دی ب شێوازەکێ جودا بیتن، هەر ژبەر هندێ ژی دیارکرنا دووبارە چەوانیا ئەنجامدانا ڤان ریورەسمێن ئاینی جارەکا دی یا ئاسان نینە ،بەلێ ئەگەر ل داهاتی دا بەلگەنامێت تەمام ل پەرستگەهێن ئاینی سەبارەت ب وان رێورەسمێن ئاینی هاتنە دیتن بێ گومان دوی دەمی دا دێ شێین ب شێوەیەکێ تەمام وروهن هێنە ئاشکراکرن و شروڤەکرن ، بەلگەنامێت بەردەست تنێ ئەون یێت هاتینە دیتن ل باژێرێ خاتوشا(نێزيكى بوغازكوى يا نوكە) ئەوژی د کێم و سنوردارن. د کەڤندا ب شێوەیەکێ روژانە قوربانی پێشکێشی خوداوەندێن سەرەکی یێن باژێری ، یان شاهنشینێ دهاتنە کرن، بۆ نموونە ل باژێرێ خاتوشا ئەو برەیا پێشکێشی خوداوەندی دکر پێک دهات ژ پارچەکا نانی، بەلێ ل دویڤ لیستەکا نڤیسی یا باژێرێ نوزی پێک دهات ژ هندەک ئاری کو پێشکێشی خوداوەند شاوشکا دهاتە کرن .(ڤێلهێلم،٢٠٠٩ ،١٤٣)

سێ: ئەفسانا ئەلویانکایێ ئەژدەهاک:

ئەڤ ئەفسانە وێنە دکەت پێکولا ئەژدەهاکی یان (ئەلویانکێ) مار یان (أیلویانکاس) بو بدەست بسەرداگرتنا لسەر خوداوەندێ هروبای (تیشوب)ی، و کورتیا ڤێ ئەفسانێ ئەوە کو شەرەک رویدەت دناڤبەرا ئەلویانکایێ ئەژدەهاکی و خوداوەند (تیشوب)ی(Hooke , 1963, 98).

خوداوەند تیشوبی داخازێ ژ خوداوەندێن دی دکەت، کو هاریکاریا وی بکەن و خوداوەند (انار-ننار) زەلامەکێ بناڤێ هوپاشیا ( خوباسیاس ) بكاردئينيت، ودهێتە باگهێشت کرن ژبو مێهڤانداریەکێ کو زور ڤەخوارنا مەی تێدا بیت هەتا هايش خو نەمينيت،و خوداوەند ننار دێ گرێدەت وی ب وەریسەکێ و پاشی خوداوەند(تیشوب ) وی بکوژیت و ب کوشتنا وی دێ چیروک ب دویماهی هێت، د بۆچوونەکا دیدا هاتیە کو ئەژدەهاک بسەر دکەڤیت لسەر خوداوەند ( تیشوب)ی دقوناغا ئێکێ یا شەری دا وشیا چاڤ و دلێ وی بینتە دەر و ببەت. هەروەکی تێکستی دا هاتی :((...خوداوەندێ هروبای ل ئەسمانی،...ب ڤی شێوەی دئاخڤیت-ئەرد بلا گەشێ بکەت وسەرفەرازبیت ، ئەردی ئارامی هەبیت! دەمێ براستی گەشێ دکەت ، ئەڤە ڤیستەڤالا بورولی ئەنجام ددەن. دەمێ خوداوەندێ هروبای چاڤ ب ماری کەفت ،ماری خوداوەندێ هروبای قوتا . پاشی خوداوەندێ هروبای گازی هەمی خوداوەند کر(گوتی:وەرنە ژور!هەمی تشتەک ب برەکا زور یێت ئامادەکری - ئامانێت ڤەخوارنێ ، ئامانێت ڤەخوارنێ)... پاشی[ ئینار ]چو بۆ[ باژێرێ] ...و چاڤ ب خوباسیاس کەفت کو مرۆڤ بوو ئینار ب ڤی شێوەیێ دگەل هوپاشیا(خوباسیاس) ئاخفت :،،خەریکە دێ ڤی کاری کەم دگەل من یا بەشدار بە!وهوپاشیا (خوباسیاس)بەرسڤا ئینارا دا:،،ئەگەر رێکێ بدەیە من دگەل تە بنڤم،دێ ‌هێم و ئارەزوویا دلێ تە بجهـ ئینم!،،[و]دگەل نڤست بوو.پاشی ئینارا [خوباسیاس] لڤاند وڤەشارت . ئینارا جل وبەرگێن وێ کرنە بەرخو وگازی ماری کر داکو ژ جهێ خو بهێتە سەری(گوتی):،،ئەز دێ جەژنەکێ بەرهەڤ کەم وەرە بخو وڤەخو!،،پاشی مار هات دگەل [زاروکێن خو]بلند بو،ئەوان نان وڤەخوارن -هەمی ئامانادا خوارن وتێربوون .پاشی نەشیان بچنە خوار بو ناڤ جهێن خو، ژبەرهندێ هوپاشیا(خوباسیاس) هات ومار گرێدا ب پاتەیەکێ .وخوداوەندێ هروبای هات ومار کوشت...)) (Beckman, 1982, 18).

ژلایەکێ دویڤە ل دویڤ بۆچوونا دی یا ئەڤێ ئەفسانێ ئەلویانکێ ئەژدەهاک ل دەست پێکێ سەرکەفتنێ لسەر تیشوبی تومار دکەت ، و چاڤ و دلێ خوداوەند تیشوبی دئینتە دەر و دبەت، پاش خوداوەند تیشوب هەڤژینیێ دگەل ئافرەتەکا ژ نفشێ مروڤان پێک دئینیت و کورەکێ بو وی دئینیت ، پشتی کورێ وی مەزن دبیت هەڤژینیێ دگەل کچا ئەلویانکێ ئەژدەهاک پێک دئینیت ، بابێ وی خوداوەند تیشوب داخازێ ژێ دکەت کو ل چاڤ و دلێ وی بگەریێت، ئەڤ چەندە هاتە ئەنجام دان و کورێ تیشوب ی چاڤ ودلێ وی بو زڤراندن ، ب ڤێ چەندێ هێزا وی ڤەگەریا ڤە وجارەکا دی شەر دناڤبەرا ئەلویانکایێ ئەژدەهاک و خوداوەند تیشوب ی دا رویدا ڤە، بەلێ کورێ وی پشتا باپیرێ خو ئەلویانکایێ ئەژدەهاک گرتیە و دژی بابێ خو راوەستیایە ، چونکی ئەو بوویە ئێک ژ ئەندامێن خێزانا ئەژدەهاکان و د ئەنجامێ دوماهیێ یێ شەرێ دناڤبەرا وان دا، خوداوەندێ هروبای ب سەردکەڤیت وئەلوینکایێ ئەژدەهاک و کورێ خو هەردوویان د کوژیت(Hooke ,1963, 98). هەروەکی ئاماژە پی هاتیە دان د تێکستی دا :((چونکی [...].شکەست[مار]خوداوەندێ هروبای وبرن دل وچاڤێن وی.وئەو خوداوەندێ هروبای یە[...]وبر کچەکا زەلامەکێ هەژار بوو هەڤژین بو وی ، کورەک بوو، دەمێ مەزن بوی بر کچا ماری بو هەڤژین بو وخوداوەندێ هروبای کر(وەسیەت)بو کورێ خو:''دەمێ دچیە مالا هەڤژینا خو داخازا دل وچاڤێن من بکە ، دەمێ چوی داخازا دلی ژێ کر ،گوتنێ:ب دەنەڤێ، و پاشی داخازا چاڤان کر ، گوتنێ : ب دەنەڤێ،وهەلگرتن بو خوداوەندێ هروبای بابێ خو. خوداوەندێ هروبای دل وچاڤێن خو زڤراندن، دەمێ زڤریە ساخلەمییا خو وەکی چەوابوو ل بەرێ،جارەکا دی چو بو دەریایێ بو شەری،دەمێ شەر دەستپێکر ب قوناغا ماری وپاشی کورێ خوداوەندێ هروبای دگەل بو وماری کرە هەوار بۆ ئەسمانی ،بۆ بابێ خو:''من بەشدار بکە وچ دلوڤانیێ پێ نەبر!پاشی خوداوەندێ هروبای گوت .مار وکورێ خو کوشتن،ونوکە ژی ئەڤە ، هروبایێ خوداوەندە))( Beckman,1982,18-19).

بێ گومان ئەڤ ئەفسانە ژ بابەتێ خو یێ سەرەکی لسەر هەڤرکیێ نادەرکەڤیت، پێ خەمەت سەروەرییا خوداوەندان یێ کو هەردەم چارەسەر دکر، ل دویماهیێ بو بەرژەوەندییا خوداوەندێ هروبای یان کەشێ ل دویڤ ئەفسانێت خوری. دیسان ئەڤ ئەفسانە وێ چەندێ دیار و شروڤە دکەت ، هەڤرکیا دناڤبەرا باب و کوراندا ژبۆ ب دەست ڤەئینانا دەستهەلاتێ ، و کا چاوا شاهان هەولدایە دەستهەلاداریا خو پارێزن ، دوی دەمی کورێن وان هەولداینە بەشداریێ د دەستهەلاداریێدا بکەن.

چوار: ئەفسانا ئولی کومی

ئەفسانا ئولی کومی تێکستەکێ ئەدەبی یە ،هاتیە دیتن ل بوغازکوی وپێک دهێت ژ کومەکا نڤیسینێت ئەفسانەیی ،کو خوداوەندێ خوری کوماربی رولێ سەرەکی تێدا د گێریت ، پارچەکا حیسی یە ژ ئەفسانەکا خوریە، و دبنیات دا بو خورییان دزڤریت، وئەڤە دهێتە زانین ل وان پشکێن خوری ، کو هاتینە دیتن وبەلاڤکرن ل بوغازکوی، هەروەکی ئەڤە دیار دبیت ژ ناڤ وجهێن د ناڤ تێکستێن ئەفسانێ دا هاتین یێت خوریاینە، زێدەباری کو زوربەیا تێکستێن ئەفسانا کوماربی ئاشکرا بووینە ب رێکا حیسیان(Guterbock, 1952,5 , 135) .

د ڤێ ئەفسانێ دا ئاماژە هاتیە دان پێکولا خوداوەند کوماربی ژ بۆ دەست ڤەئینانا دەستهەلاداریا خوداوەندان ،و شاهاتی ل ئەسمانی د هاتە ڤەگوهاستن ژ نفشەکی بو ئێکێ دی ، ورێز بەندی ئالالو و بو ئانو و وکوماربی و تیشوب و نەرازیبوونا کوماربی بو هەلبژارتنا خوداوەندێ هروبای تیشوبی سەروکێ دەستهەلاداریا خوداوەندان ،لەوما خوداوەند کوماربی هەولدایە شەری دژی تیشوبی ئەنجام بدەت وسەرکەفتنێ بینیت ب هاریکاریا هەڤرکەکێ چێکەت بۆ تیشوبیە(Hooke ,1963, 98) .

کوماربی جهێ خو دهێلیت کو ئورکیشە، و دچیتە جهەکێ وچاڤ پێکەفتنێ دگەل بەرەکێ هەرە مەزن دکەت، وخو نێزیکی ڤی بەری دکەت وئەڤ بەرە ب دوو گیان دکەڤیت ژ کوماربی وبونەوەرک دبیت و بناڤێ (ئولی کومی)، ب رامانا (تێکدەرێ باژێرێ کومی) کو باژێرێ خوداوەند تیشوبيە(ڤێلهێلم، 2009، 136) ، هەروەکی د تێکستی دا هاتی : (([زانینێ ژ مێشكێ خو وەردگریت] ، لسەر کوماربی بابێ هەمی خوداوەندان سترانا بێژم. کوماربی زانینێ دزڤرینتەڤە بو مێشكێ خو ، روژەکا نەخوش هەروەکی بونەوەرەکێ درندە دهەژینیت .''دژی خوداوەندێ هروبای پلانا شەری دانیت''. دژی خوداوەندێ هروبای یاخیبونێ دکەت، زانینا کوماربی یا د مێشكێ ویدا''وەکی مورێ یا چەسپاندی''. دەمێ وەرگرتی کوماربی زانین بو خو... ل باژێرێ ئورکیش چوو وهاتە إیکواتانا لولی ... بەرەکێ هەرە مەزن. وەکی بونەوەرەکا ژن بوو. و ل ڤێرە[...] (مێشكێ وی) چو بەرەڤ پێش ، ودگەل بەری نڤست و زەلامینییا وی بو رژییا، وپێنج جارا گرت،[ جارەکا دی] وگرت دەهـ جارا ...)) (Guterbock, 1952,5 , 147).

((و ل شەڤێ بەر دەمێ ژدایک بووی[...] کەڤر[...]کورێ کوماربی. ئینا[ئەوێن خودان کری،]. وخوداوەندێ چارەنڤیسی ودایکا خوداوەندان زاروک بلند کر ... دانا سەر ملێت کوماربی ... کوماربی دگەل خو ئاخفت :'' چ ناڤ ب دانمە سەر ، لسەر وی زاروکێ ... بلا ناڤێ وی ئولی کومی !بیت دێ چیتە ئەسمانی بو دەستهەلاتێ ، ودێ کومیا تێک دەت ،باژێرێ خوشتڤی! بەلی خوداوەندێ هروبای دێ وی تێک شکێنیت...، وەکی مێریێ د پێت وی شکێنیت! بەلێ تاشمیشو وەکی لەڤەنی دێ شکێت! '' دێ دیرکەڤن هەمی خوداوەند ل ئەسمانی وەکی بالندا...))(Burket,1979 255؛(Guterbock,1952,5 ,153.

کوماربی گەشێ دکەت ل دەریایێ، وخوداوەندێ روژێ دبینیت،کو یێ راوێژێ دگەل خوداوەندێن کەش وهەوای ووخوداوەندێن دی دکەت،پێکولێت بێ ئومێد یێت خوداوەندێ کەش وهەوای ،خوداوەندێ شەری وخوداوەندێن دی ژبۆ بدویماهیک ئینانا ب گەشەکرنا درندێ بەرین(Burket,1979 , 256).

خوداوەند کوماربی جارەکا دی دگەل خوداوەندێ دەریایێ رێک دکەڤیت ژبو هندێ ڤی بونەوەری ل نک خو بهێلیت و خودان بکەت ب شێوەیەکێ نهێنی ، ژ ترسا کو خوداوەند کورێ وی نەئێشینن هێشتا یێ بچیک بوو، و کوماربی فەرمانێ دکەت کو ڤی زاروکی وەربگریت وببەتە ئەردی ودانا لسەر ملێت خوداوەندەکێ دگوتنێ ئیبولوری ئەڤە بونەوەرەکێ هەرە مەزنە وەکی ئەتلەسى یە، و ل دویڤ ڤێ ئەفسانێ درێکا خودا دوو جاران خوداوەند ئەنلیل دبینيت و ئێکسەر دزانیت کو ئەڤ زاروکە یێ ژبەری دروست بووی ئانکو ئەنلیل ئێکەم خوداوەند بوو ئەڤ زاروکە دیتی ،و هوسا ئولی کومی د دەریایێ دا مەزن دبيت وگەشێ دکەت(Guterbock,1952,5 ,138) ،وەکی ل تێکستێ ل خوارێ دا هاتی:))د ئێک روژ دا دێ گەشێ کەت ،بەلێ د هەیڤەکێ دا دێ گەشێ کەت! و بەلێ ئەو بەرێ دانیتە سەر سەرێ خو، دێ ''چاڤێن'' وی داپوشیت !...، لناڤ چوکێت کوماربی [زاروک] برن...،ئەنلیلی چاڤێن خو بلند کرن ،زاروک دیت.بەرامبەری خوداوەندان یێ راوەستایی بوو،لەشێ وی دروست کربوو ژ بەری...، ودەست پێکر ئەنلیل ئاخفت دگەل خو:ئەڤە ئەو زاروکە، ئەوێ جارەکا دی زیندی کرینە ڤە، خوداوەندێ چارەنڤیسی و دایکێن خوداوەندان. دێ کی بەرگەیا وان گریت ؟ شەرێت خوداوەندێت بهێز؟ کی کەس نە. بەلێ کوماربی ل ڤی شەری (پلان ) یاهەی. (ب تەمامی) کو چەوا کوماربی خوداوەندێ هروبای تورە کر.'' ئەڤ بەرە وەک یاخی بوویەکێ ل دژی وی تورەکر...ودەست پێکر ئاخفت دگەل ئیراشیرا:''[ڤی زاروکی] بگرە،وەک دیاری بوو، بو ئەردێ تاری هەلگرت! لەزێ بکە لەزێ!و لسەر ملێ ئیبولوری یێ راستێ دانا ! یان:''[و ل خارێ ، ئەوکونا دەرزیێ کرە بەرخو''.پەیڤا دەریایێ'' هەرە مەزنە وەکی ئەتلەسێ یە وەردگریت ئەسمان وئەردی))( Guterbock,1952,5 ,151-157).

چاوانیا نڤیسینا ڤێ ئەفسانێ گرنگییەکا تایبەت و ئارمانجێت خو هەبوونە ، کو تێدا وەسا دهێتە نیشاندان خوداوەند تیشوب گرنگیەکا زور ب مێهڤانا ددەت و خزمەتا باش بۆ دکەت، ب جورەکێ کو خوداوەندێ روژێ ئەوی بجهـ دهێلیت و نەشێت ڤی دەنگوباسێ نەخوش پێ رابگەهینیت، خوداوەندێ روژێ دچیتە دەڤ خوداوەند تیشوبی ئەڤ دەنگوباسێ نەخوش و ب مەترسی پێ رادگەهینیت ، وخوداوەندێ روژێ ب دیتنا ئولی کومی توشی ترسیانێ دبیت و شیانێت لڤینێ نامینن ، ب جورەکێ وەسا کو نەشێت ل جهێ خو یێ تایبەت ل کوچکا خوداوەند تیشوبی ب رینتە خوار و نەشێت بخوت وڤەخوت،خوداوەند تیشوب هەست ب هەبوونا شەر خوازان دکەت، ژبو ڤێ مەبەستێ دگەل برایێ خو خوداوەند تەشمیش، بلەز دچن بو چیایێ خەززی (چیایێ ئەقرەع یێ نوكه)، ل وێرێ ڤی بونەوەری دبینیت بو دیار دبیت کو چەندێ ترسناکە ، پشتی دیتنا ڤی دیمەنی دناڤ روندک وگریێ دا دمینیت(Hooke,1963,97). هەروەکی د تێکستێ خوارێ دا هاتی: ((... خوداوەندێ روژێ [ژخوارێ] ژ ئەسمانی، و دیت ئولیکومی، و ئولی کومی دیت خوداوەندێ روژێ ل ئەسمانی. ودەست پێکر خوداوەندێ روژێ ب ئاخفتنێ ل مێشکێ خودا'' کی یە خوداوەندێ بلەز ل دەریایێ [راوەستایی]؟ ''لەشێ وی نە وەک لەشێ خوداوەندانە!''. خوداوەندێ روژێ ل ئەسمانی [سەروچاڤێت وی]هاتنە گوهورین، ئەوژی چو دەرڤە بو ناڤ دەریایێ... خوداوەندێ هروبای .[دەمێ دیتی خوداوەندێ روژێ یێت هێت ،دەست پێکر[ب ئاخفتنێ]: تاشمیشو'' بوچی هاتیە ئەسمانی خوداوەندێ روژێ شاهێ ئەردی؟ ئەو کارێ ئەو بوو هاتی،(ئەو)کار یێ ب [مەترسی یە] ،دڤێت ئەم خو ژێ خلاس کەین !نە ئەو یێ بهێزە دتێکوشانێ دا، ئەو بهێزە شەرە!ئەوە قەرەبالغا ئەسمانی برسی ومرنا ئەردی دەست پێکر خوداوەندێ هروبای دگەل تاشمیشو:'' دێ بۆ کورسیەکێ دانن بو روینشتنێ ، دێ بودانن مێزەکا نان خوارنێ داکو خوارنێ بخوت!''. ودەمێ ئەو هوسا د ئاخفتن خوداوەندێ روژێ [بۆ] مالا وان] هات، کورسیەک بۆ دانا بو روینشتنێ ، بەلێ ئەو نەروینشت.و مێزەکا نان خوارنێ بو دانا لێ دەستێ خو نەکرێ.و پەرداخەک داڤێ،لێ نەڤەخوار... وئەوە (خوداوەندێ هروبای)بو خوداوەندێ روژێ جارەکا دی دەستپێکر ئاخفت:'' ئەرێ رێنیشاندەر یێ خراب بوو ئەوێ کورسی دانای( هەتا) نەروینشتی؟ ئەرێ خزمەتکار یێ خراب بوو ئەوێ مێزە ئامادەکری(هەتا)تە نەدیت؟ ئەرێ ئاڤ هەلگر یێ خراب بوو دەمێ پەرداخ دایەف تە ،(هەتا)تە نەڤەخوار؟))(Hooke,1963,159-161).

ئولی کومی دزانیت کو حەفتێ خوداوەندان ل پێشییا وان ژی ،خوداوەندێ شەری (ئەشتابی)،پشکداری دڤی شەری دا دکەن دژی ئولی کومی، بەلێ ل بەرامبەری وی دراوەستیانە ونەشێن چ بکەن ، ئولوی کومی دشێت بچیتە کومیا جهێ رەسەن یێ تیشوبی ،پاشی ژیانا خیباتێ هەڤژینا تیشوبی توشی مەترسیێ دبیت ، ل ترسا لسەر هەڤژینێ خو خزمەتکارێ خو (تاکیتی) فرێ دکەت داکو ل تیشوب بگەریت ،بەلێ دزڤریت بێ ئەنجام ،پاشی خوداوەند تیشوب و هەڤالین خو پێکولا دکەن کو ڤی بونەوەری ژناڤ ببەن، ئەوژی ب رێکا شەرەکێ ڤەکری د ناڤبەرا هەر دوو لایاندا،بەلێ دڤی شەری دا توشی شکەستنێ بوون .خوداوەند شاوشکا پێکولا دکەت ب جوانییا لەشێ خو و ب موزیکا خو کو هێزا ئولی کومی لاواز بکەت ، بەلێ ب سەرناکەڤیت.

پشتی ڤێ شکەستنێ برایێ خوداوەند تیشوبی تاشمیشو توشی بێ ئومێدیێ بوو دبێژیت:(ئێدی ل ئەسمانا شاهـ نامینن).وپشتی ماوەیەکێ ژ دابرینێ ،تاشمیشو لسەر برجەکێ ڤی دەنگوباسی ب رێزدارێ خو تیشوبی رادگەهینیت، پاشی بو تیشوب پێشنیار دکەت، کو داخازا هاریکاریێ ژ خوداوەند(ئییا) بکەت، وشیا گورانکاریێ د ڤی بارودوخێ نەهەموار یێ خوداوەندان بکەت ، دەستپیکێ خوداوەند ئەیا رابوو ب بجهـ ئینانا ڤێ پیلانێ ، و کومبوون دهێتە کرن ناڤبەرا خوداوەندان وپاشی ئییا سەرەدانا ئەنلیل دکەت،وپاشی بو نک خوداوەند ئیبلوری.وپسیار ژێ دکەت کا گوهـ ل ڤی درەندەی نەبوویە ،ئەنلیل بەرەڤ دا ویێ دامایی ،بەلێ ئیبلوری بەرسڤ دا یێ پاراستی و زور .ودبێژیت هەروەکی وی چ تێبینی تشتا نەکریە دەمێ ئەردو ئەسمان لسەر ئاڤاکری وژێک ڤەبوون ،ئەو نزانیت نوکە لسەر چ د ئاخڤیت ئەو؛بەلێ تێبینیا تشتەکێ کر لسەر ملێت وی. خوداوەند (ئییا) فەرمانێ دکەت ب پشکنینا خوداوەند ئوبیلوری کو دیت ڤی خوداوەندی ژلایێ راستێ گەشە یا کری ژبوو ڤی کاری چو لایێ خوداوەندێن زور کەڤن ، ئەوێن دژین ل جیهانا خوارێ وەکی (ئیبلوری-ئەنلیل) کو ئامیرەکێ (داس) ئامادە بکەن د دەمێ خودا ئەوان ل چەرخێن زور کەڤن دا ئەسمان و ئەرد پێ بڕینە و ژێک جودا کرینە ، پاشی خوداوەند ئەیا ب ڤێ داسێ رابوو ب بڕینێ ب رێکا ڤان ریباران ب شێوەیەکێ نهێنی دچیتە نک خوداوەند کوماربی. هەرچەندە د بیروباوەرێن خورییان دا دەریایێ هێچ رولەک نەبویە بەلێ رویباران ب بەردەوامی دگەل چیایان گرێدان هەبوویە(ڤێلهێلم، 2009، 137-138). پشتی چەندین رویدانان خوداوەند شیاینە ئولی کومی ''لبن پێت وی''؛ئانکو ب ژێک ڤەکرنا وی دگەل لەشێ ئیبلوری کو لسەر نڤستی یە ، دێ شکێنیت هێزا وی ب رێکا سیهربەندیێ و ژناڤ ببەن. ئییا داخاز ژ تاشمیشو کر کو بێژیتە خوداوەندان، کو هێزا کەڤری شکاند وپاشی دشێن بەرهەنگاری وی بکەن جارەکا دی .دڤی دەمیدا، خوداوەندێ هروبای جارەکا دی چو د ناڤ شەرەکێ نوی دا،دگەل بەری د ئاخڤیت،ب دەنگەکێ ئازایەتی ئاخفتنا ئولی کومی ئەڤە ئەوە یا بابێ وی کوماربی فەرمان پێ کری،وەسا دیارە کو ئولی کومی، نەدزانی خوداوەند ئییا هێزا وی لاواز کریە( Guterbock,1952,5 ,139).

ل دویڤ رویدانێت ئەفسانێ وەسا دياردبيت،كو خورییان باوەری ب وێ چەندێ هەبو کو بەری شیانێت زوربونێ یێت هەین ،ئەڤ بیروباوەرە د ئەفسانا ئولی کومی دا بشێوەیەکێ بەرچاڤ دیارە(ڤێلهێلم، 2009، 139).

دەرئەنجام:

پشتی بدوماهى ئينانا ڤێ ڤەکولینێ گەهشتینە چەند ئەنجامان:

ئێک: روژهەلاتا کەڤن ل نیڤا ئێکێ ژ هزارا دووێ پ.ز گوهورینکاریێت مەزن بخوڤەدیتن، ل پێکهاتا ئاکنجیان دا، ب ئەگەرێ هاتنا کومێن رەگەزێن نوی بو دەڤەرێ، کو رولەکێ گرنگ هەبوویە د مێژوویا سیاسی و شارستانی دا، پشتی هەڤرکی و تێکهەل بوون دروستبوویە دناڤبەرا وان دا و کارتێکرن هەبوویە لسەر ئێک ودوو، ڤەکولەر نە گە‌شتنە چ ئەنجامێت باوەرپێکری یێت پشت راست کەر دەربارەیێ نەژاد و رەگەزێ میتانیان،ژوان ژی دانن ژ رەگەزێن هند وئاری ژ پێکهاتا شاهنشینا میتانی بوون.

دوو:شاهنشینا میتانی وەک کیانەکێ سیاسی هاتیە پێک ئینان، ژبەر مایکێن شاهنشینێت کەڤن یێن کو بەری وێ هاتبوونە پێک ئینان،کو خورییان دانابوون ل دەست پێکا چەرخێ هەڤدێ پ.ز ،ئەڤ شاهنشینە ب سێ ناڤان هاتبوو نیاسین ژوان ژی میتانی، خوری و خانیکلبات ،و جوداهی دناڤبەرا خوری و میتانی ب تنێ ل ناڤێت وان دایە، بەلێ ئێک شاهنشین بوویە.خوری وەک ناڤێ مللەتی و میتانی وەک کیانێ سیاسی ، وخانیکلبات وەک زاراڤێ جوگرافی.

پێنج:مللەتێ میتانی خودان بەرهەمێن ئەدەبی بوویە و گرنگی ب ڤی لایەنی دایە ،و هەولدایە پشکەک ل ژیانا خو دڤان ئەفساناندا دیاربکەن،و وێنەکێ روهن و ددەتە ژیانا ئاینی يا مللەتێن کوردستانێ ب گشتی و میتانی ب تایبەتی.

شەش:جهێ داخێ یە کو مللەتێ میتانی و مللەتێن دی یێت کەڤنێت کوردستانێ چ نڤیسین ل دویڤ خو را نەهێلانە داکو ببنە بەلگە یێن گرنگ دەربارەیێ ژیانا ئەدەبی و جڤاکی یا ڤان مللەتان،لەوما د نەچارین پشت بەستن ب نڤیسینیێت بیانی بهێتە کرن کو ژلایێ وان ڤە هاتینە نڤیسان.

حەفت: پرانیا ئەفسانێن خورى- ميتانى دەربرینێ ژ وێ هەڤرکیا دەستهەلاداریێ دكەن ئەنجامێ دناڤبەرا باب وكوران دا بيت، يان دناڤبەرا برا وبرايان دابيت.

* ڤەکولەرێ بەرپرس.

This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)

[1] خوری: ناڤێ مللەتەکێ رەسەنێ کەڤنە کو دئاکنجی بوون ل کوردستانێ ل ناڤەراستا هزارا سێیێ، ناڤێ وان دنڤیسینێت بزماریدا داهاتیە.ناڤێ خورییان ل تەوراتێ هاتیە بشێوێ (حوریم)ئەڤ ناڤە هەتا نوکە رامانا وێ دروستی نەهاتیە زانین. ( ڤێلهێلم، 2009، 13).

[2] حیسی: ژ مللەتێن هندو ئەوروپی نە کو دەستهەلاتا خو سەپاندی لسەر دەڤەرا ئەنادولێ ل سالا ٢٠٠٠پ.ز، و یابەردەوام بو هەتا سالا ١٢٠٠پ.ز و شیان ئیمپراتوریەتەکا بهێز دبمەزرینن، و دگوتنە وەلاتێ وان حاتی و پایتەختێ وان باژێرێ خانی خاتوشاش بوغازکوی یا نوکە . (باقر ، 1956، ج 2،358-352 (.

[3] هندو ئەوروبی: ل دويماهيا ل هزارا سیێ پ.ز، کوچکرن بۆ ئیرانێ و کوردستانێ و شەپولا وان کوچبەران گەهشتە ئەوروپا ومسرێ وشەپولەکا دی بەرەڤ باشوری بو هندستانێ چوو، ئەڤ مللەتە ب چەند ناڤان یان زاراڤان دهاتنە نیاسین ،مینا مللەتێن هندو ئەوروپی و هندوئاری-مللەتێن ئاری وئیرانی،دەڤەرا وان دکەڤیتە دناڤبەرا دەریا ئورال و دەریا خەزەردا، هەروەسا بۆچوونا دی دەڤەرا قەوقاز جهێ وان بوویە ، بۆچوونەكا دی باشورێ روسیا جهێ وان یێ سەرەکی بوو(الاحمد، الهاشمي ، 1985 ،77 ).

[4] خوداوەند لاما: خوداوەندەکێ سومەری یە و کەڤنترین ، هێما بو ناڤێ خوداوەند لاما، دەقەکێ باژێرێ فارە/ شروپاک هاتیە دیتن، ناڤێ وی د کومەلا خوداوەندێن باژێرێ لەگەش هاتیە دیتن. (محمد امین ، 2023، 136-137).

[5] کوبابا: ژ شاهژنێت کو ل عیراقا کەڤن دەستهەلاداری کریە ، دەسپێکێ خودانا مەیخانێ بوویە ، هەتا ل دوماهیێ بویە شاهـژن و هەتا رادەیێ پیروزیێ وهاتیە پەرستن ، بویە ئیک ژ خوداوەندێن وەلاتێ دوو رویباران وبەرنیاس بوویە ب "ژنا زێرەڤان" دەستهەلاداری ل باژێرێ کیش کر دەوروبەرێن سالا ٢٥٠٠پ.ز، و ل دوماهیێ هاتیە هژمارتن وەک خوداوەند.هەڤژینی دگەل پاشایێ گوتی (هابلوم) پێک ئینایە ژبەر هندێ هوسا هزر دکەن کو ژ بنەمادا گوتی بیت و گەلەک پەرستگەهـ بۆ هاتینە ئاڤاکرن و هەتا ل وەلاتێ خورییان ژی ناڤێ (خیبات – کیبات ) دانایە سەر و ناسناڤەکێ خوری دایی بناڤێ (خوداوەندا خوری یا دایک ). (الصالحي ، 2017 ،1).

[6] نینورتا :رامانا ناڤێ وی ''خوداوەندا گەردەلول''،کو یێ گرێدایە ب بارودوخێت کەش و هەوای یێن دژوار ڤە،د هندەک ژێدەران دا ب ناڤێ (نینب)هاتیە ،و پەرستگەها وی یا سەرەکی ل باژێرێ نیبور بوو،و ناڤێ پەرستگەها وی بناڤێ (شومیدو )هاتیە نیاسین.(الدریساوي ، ٢٠٠٩، ٣٠- ٣١)

[7] ننار:ناڤێ ڤی خوداوەندی د زمانێ سومەریدا ب (ننا)یان (ننار )هاتیە ول دەڤ مللەتێ ئاموری ل عیراقێ ب خوداوەند (سین)هاتیەنیاسین، خوداوەندێ هەیڤی ،پەرستگەها وی یا سەرکی یا ل باژێرێ ئور.(هبو،احمد ،٢٠٠٣ ، ١١٦ )

[8] کوماربی: ژخوداوەندێن گرنگن ل دەف خورییان وسەروکێ هەمی خوداوەندێن خورییان بوو دقوناغەکا مێژوویا وێ دا ، پەرستگەها سەرەکی ل باژێرێ ئورگیش ل روژئاڤایێ کوردستانێ بوو.( مایی ،زێباری ، ب.م،83).

[9] خوداوەند ئانو: ناڤێ وی د زمانێ سومەری دا ب (آن)هاتیە نیاسین ورامانا وێ ئەسمانە، دزمانێ ئەکەدیان دا ب ناڤێ ئانو هاتیە و رامانا وی ئەسمانە،و پەرستگەها خوداوەند ئانوی یا سەرەکی ل باژێرێ وەرکا بوو، وناڤێ پەرستگەها وی (ئی نا)ئانکو مالا ئەسمانی ،یان پەرستگەها سپی.(مایی،زیباری،ب.م،٩١).

[10] خوداوەند ئییا-ئەیا: ئەڤ ناڤێ سومەری ب رامانا (بنگەهێ ئاڤێ) کو خوداوەندێ ئەردی وئاڤێ و زانینێ یە ل نک ئاکنجیێت وەلاتێ دوو رویباران یێ بەرنیاس بوو ل دەف سومەرییان ب (انکی) (ENKI) ول دەڤ ئەکەدیان ب (ایا) هاتیە .(بوتیرو،2005، 51).

[11] نەفەر: یان نیپور پایتەختێ ئاینی یێ سومەرییان بوو،دکەڤیتە نزیک باژێرێ (عەفەک )یێ نوکە و ب دویراتیا باژێرێ بابل نزیکی ٤٥میلان و ژ باژێرێن پیروزن ل وەلاتێ دوو رویباران .(باقر،2009،272).

[12] خوداوەند شاوشکا: ژ خوداوەندێن گرنگ بون ل دەڤ میتانییان، كو خوداوەندا جوانى و ئەڤينيێ بوو. (Drower,1973,vol-2,489)

[13] خیبات: خوداوەندا هەتاڤێیە ژلایێ خوری و میتانیان هاتیە پەرستن، و ب هەڤژینا خوداوەند تیشوبی دزانی د بیروباوەرێن ئاینیدا خیباتێ کورەک هەبو بناڤێ شاروما،ڤەکولەر پارپولا دبێژیت ل سەردەمێ شاهنشینا میتانی دهاتە پەرستن. )مایی، زێباری، ب.م،82).

لیستا ژێدەران:

ئێک/ژێدەرێن عەرەبى

1- احمد،جمال رشید و رشید ،فوزی،(١٩٩٠) ،تاریخ الکرد القدیم،اربیل، دار الحکمة للطباعة و النشر.

2- الاحمد، سامي سعید و الهاشمي، رضا جواد،(١٩٨٥) ، تاریخ الشرق الادنی القدیم ایران و الاناضول، بغداد .

3- باقر، طە،(١٩٥٦) ، مقدمة في تاریخ الحضارات القدیمة، ج ٢، بغداد.

4- بوتيرو،جان،(2005)، الديانة عند البابليين، ترجمة: وليد الجادر، دمشق.

5- الدباغ، تقي،(1992) ، الفکر الدینی القدیم ، بغداد.

6- الدریساوي، جاسم حسین یوسف،(٢٠٠٩) ، الالە ننورتا في الادب العراقي القدیم ، رسالة ماجستیر غیر منشورة ، کلیة الاداب ، جامعة بغداد.

7- رضا، حلمی رسول،(٢٠٠٩) ، المملکة المیتانیة دراسة تاریخیة - سیاسیة (١٥٥٠-١٣٦٥ق.م) ، رسالة ماجستير غير منشورة، كلية العلوم الاجتماعية، جامعةکویە.

8- الصالحي، صلاح رشید،( ٢٠١٧) ، کو-باو(کوبابا)من صاحب حانة الی ملکة إلی إلهة في بلاد الرافدین ، مجلة:الگارینیا.

9- علي، فاضل عبدالواحد،(1989) ، من ألواح سومر الى التوراة،بغداد.

10- القیسی، محمد فهد،(٢٠١١) ، قصة الخلیقة بین الألواح المسماریة و الکتب السماویة، دمشق.

11- کییرا ،ادوارد،(١٩٦٢) ، کتبوا علی الطین ، ت: محمود حسین الامین، بغداد.

12- مشکور، جنان عبدالرضا عبدالحسین،(٢٠١٤) ، الالە (ان/انو) في حضارة بلاد الرافدین، رسالة ماجستیر غیر منشورة ،کلیة الاداب ، جامعة بغداد.

13- محمد سعید ،عماد عبدالقادر ،(٢٠٢١)،الصراع في المجتمع الکوردستاي القدیم ،منذ العصور الحجریة حتی عام ٥٥٠-ق.م،دهوک.

دوو / ژێدەرێن ئينگليزى

14- Bachvarova ,B Mary,( 2018) multiformy in the song of Hedammu, alttorienatalische foerschungen.

15- Beckrman, Gary,( 1982),The Anatolian Myth of Illuyanka, Michigan.

16- Burket ,Walter,( 1979),Von Ullikummi zum kaukasu,Zurich.

17- Drower, M.s,( 1973) ,’’syria 1550-1400B.C’’,CAH, ,vol-2,part-1.

18- Goterbock ,Hans Gustav,( 1948), The Hittite of the Hurrian Kumarbi Mythe,AJA,vol-25.

19- Goetze , A,( 1975),The struggle for the domination of syria(1400-1300 B.c),CAH ,vol-2,part-2.

20- Guterbock ,Hans Gustav,( 1952), The song of Ullikummi revised text of the Hittite version of a Hurrain, JCS, New Haven,vol-5 .

21- Hoffner, Harry A-,Jr,( 1990),vol II ,Hittite myths Hurrian myth,usa.

22- Hooke ,S.H,( 1963)Middle Eastern Mythology ,Baltimore.

23- Şavata, Bahoz,( 2015),Kürtlerin dil,din,kÜltÜr,sosyal,siyasal tarihi,istanbul .

سێ / ژێدەرێن كوردى

1- امین، وفاء طاهر محمد،(٢٠٢٣)، خوداوەند و کەسایەتییە ئەفسانەییەکان لە هونەرو وێژەی زاگروسی دێریندا(٣٥٠٠-٥٥٠پ.ز) توێژینەوەیەکی شیکاری بەراورد کارییە،نامەی دکتورا، كوليژا زانستێن مرۆڤايەتى، زانكويا سلێمانی.

2- جەلال ، کامەران کوێخا ، (٢٠٠٥)، مێژوویی کونی کەرکوک لەبەر روشنایی دەقەکانی نوزی دا توێژینەوەکانی مێژوویی سیاسی و ئابوورییە،هەولێر.

3- زێباری، محەمەد سالح ، مایی، رێبەر،(٢٠٢١) ،مێژوویا کوردستانێ یا کەڤن کورتیەک ل مێژوویا سیاسی ،دهوک.

4- عەوڵا ،بەختیار قاسم ، (٢٠١٧)،شارستانیەتی سەردەمی میتانی توێژینەوەیەکی مێژوویی شیکارییە (١٥٠٠-١٢٦٥پ.ز)، زانكويا سوران .

5- ڤێلهێلم ،گێرنوت ،(٢٠٠٩)، شارستانییەت و مێژووی خورییەکان یەکێک لە نەتەوەکانی کوردستانی کۆن وەركێران:ئارام جەلال حەسەن هەماوەندى، دهوک.

6- مایی، رێبەر وزێباری، محەمەد سالح (ب.م)، ،بیروباوەرێن ئاینی ل کوردستانێ هەر ژچەرخێن بەرین یێن کەڤن هەتا هاتنا ئیسلامێ،دهوک.

الملخص:

ارتبط أدب الاقوام الکوردستانية القدیمة في عصور ما قبل المیلاد، بالأساطیر و الملاحم و القصص، و لم یتمکن الإنسان من تفسیر الظواهر الطبیعیة،فکان علیهم تفسیر هذە الظواهر من خلال الأساطیر . يتناول الاسطورة موضوع حدثت في عصر كان للالهة وقوتها دور محوري فيها، مع الاخذ بنظر الاعتبار عدم ذكر اسم مؤلف أو كاتب الاسطورة.كانت للاقوام الكوردستانية بشكل عام والخوريين- الميتانيين بشكل خاص حضارتها و تاریخها و ثقافتها ومن الحضارات الأصیلة كما أن تاریخ هذە الاقوام حافل بالأساطیر و الملاحم التي يمكن الإستفادة منها للأجیال القادمة لمعرفة تاريخهم و عدم الوقوع في الأخطاء.

Abstract:
The literature of the ancient peoples of Kurdistan in the pre-Christian eras was closely intertwined with myths, epics, and stories. As humans at the time were unable to explain natural phenomena scientifically, they resorted to interpreting these occurrences through mythology. A myth typically revolves around an event that took place during an era when deities and their powers played a central role, with the notable absence of any mention of an author or writer.

The peoples of Kurdistan in general—and the Hurrians and Mitanni in particular—possessed a rich civilization, history, and culture. They are considered among the most ancient and original civilizations. The history of these peoples is replete with myths and epics, which can serve as valuable sources for future generations to better understand their heritage and avoid repeating past mistakes.