ڕۆلێ زانایێن كوردان  د زانستێن ئاينيدا د پەرتووكا (المنتظم) يا (ابن الجوزي م: ٥٩٧مش/١٢٠١ز)دا

"خواندنەکا مێژوویی- شڕۆڤەکاری"

إدريس حاجي احمد¹* ، خطاب اسماعیل احمد²

¹ پشکا مێژوو، کۆلیژا زانستێن مرۆڤایەتی، زانکۆیا زاخۆ، هەرێمی كوردستان –عێراق.

² پشکا مێژوو، کۆلیژا زانستێن مرۆڤایەتی، زانکۆیا زاخۆ، هەرێمی كوردستان –عێراق.

تاريخ الاستلام: 03/    2025 تاريخ القبول: 06/2025 تاريخ النشر: 09/2025 https://doi.org/10.26436/hjuoz.2025.13.3.1595

پۆختە:

  کوردان ڕۆلەکێ گرنگ د ئاڤاکرنا شارستانیەتا ئیسلامێدا هەبوو، ئەوژی ب ڕێکا پشکدارییا کوردان د زانستێن ئاینی یێن جوراوجوردا ژ ئەوان زانستان ژی وەکو  زانستێن قورئانا پیرۆز، فەرموودە، فەقیهزانی، سۆفیگەری و زانستێن دی یێن ئاینی. د ئەڤێ ڤەكۆلینێدا ڕێبازا زانستێ میژووی شرۆڤەکاری و ڕێبازا زانستێ بەراوردکاری ب مەرەما بكارهینان و وەرگرتنا پێزانینان د پەرتووكا (المنتظم)دا ل سەر مێژوويا كوردان و ل گەل ژێدەرێن دی یێن بەری سەردەمێ ئەوی، یێن هەڤچەرخ و پشتی سەردەمێ ئەوی ژی ژبۆ پشتڕاستکرنا ئەوان پێزانینان هاتییە بکارهینان. سەبارەت چارچۆڤێ بابەتی ژ لایێ مێژۆوێ ۆ جهی ڤە خۆ ڤەدگرێت ژ چەرخێ دۆوێ مشەختی/ هەشتی زایینی.  هەتا سالا (٥٧٤مش/ ١١٧٩ز) کو (ابن الجوزی) پەرتووکا خۆ هەتا رویدانێن ئەڤێ سالێ ب دوماهیک ئیناییە. و ژلایێ جهی ڤە هەمی دەڤەر و وەلاتێن کوردان بخۆڤە دگریت. ئارمانج ژ نڤیسینا ئەڤێ ڤەکۆلینێ د پەرتووکا (المنتظم)دا د زانستێن ئاینیدا دیارکرنا ڕۆلێ زانایێن کوردانە، هەروەسا دیارکرنا ئەوان پێزانینێن ل سەر ژیانا ئەوان زانایان د پەرتووکا (المنتظم)دا و پەرتووکێن دی یێن مێژوویا سەردەمێ ناڤین هاتینە نڤیسین.

پەیڤێن کلیلدار: ڕۆل، زانا، کوردان، زانست، ئاینی.

پێشەکی

   کوردان ڕۆلەکێ گرنگ د ئاڤاکرنا شارستانیەتا ئیسلامێدا هەبوو، ئەوژی ب ڕێکا پشکدارییا کوردان د زانستێن ئاینی یێن جوراوجوردا ژ ئەوان زانستان ژی وەکو  زانستێن قورئانا پیرۆز، فەرموودە، فەقیهزانی، سۆفیگەری و زانستێن دی یێن ئاینی.

   پەرتووکا (المنتظم في تاريخ الملوك والامم) يا (ابن الجوزي م: ٥٩٧ مش / ١٢٠١ ز) وەکو ژێدەرێ سەرەکی بۆ ئەڤی بابەتی هاتە هەلبژارتن، ژبەرکو ب گرنکترین ژێدەرێن مێژوویا ئیسلامێ دهێتە هژمارتن. (ابن الجوزي) ژ ئەوان مێژوونڤیس و زانایێن جهێ باوەرییێیە، د گەلەک زانستێن دی ژیدا وەکو ڕاڤەکرنێ، فەرموودەیان و فەقیهزانی و یێن دی ژی کەسەکێ زانا و شارەزابوو، دیسان د سەردەمەکێدا ژیایە کو ل ئەوی سەردەمی کوردان ڕۆلەکێ مەزن د شارستانیەتا ئیسلامێدا هەبوو، نەخاسمە ژ لایێ زانستێن ئاینیڤە. ئەڤ بابەتە بەری نوکە ب ئەڤی شێوەی، واتە سەبارەت مێژوو و شارستانیەتا کوردان نەهاتییە نڤیسین.

      د ئەڤێ ڤەکۆلینێدا پتر ڕێبازا زانستێ یا مێژووی هاتییە بکارهینان، ب مەرەما بکارهینان و وەرگرتنا پێزانینان د پەرتووکا (المنتظم)دا، ل سەر مێژوویا کوردان و ل گەل ژێدەرێن دی یێن بەری سەردەمێ ئەوی، یێن هەڤچەرخ و پشتی سەردەمێ ئەوی ژی ژبۆ پشتڕاستکرنا ئەوان پێزانینان.

    گرنگییا بابەتی بۆ چەندین خالا دزڤڕیت، ئێک ژ ئەوانا ژی ئەوە کو ئەڤ بابەتە بەری نوکە ب هیچ ڕەنگەکێ ل سەر مێژوویا کوردان ب گشتی و د پەرتووکا (المنتظم)دا ب تایبەتی نەهاتییەنڤیسین؛ ژ لایەکێ دیڤە، گرنگییا ئەڤی بابەتی بۆ کەسایەتیا (ابن الجوزي) نەخاسمە پەرتووکا ئەوی یا (المنتظم) دزڤڕیت کو گرنگییەکا تایبەت ل دەڤ پڕانییا زانا، نڤیسەر و مێژوونڤیسا ل سەردەمێ کەڤن هەیە و هەتا نوکە جهێ باوەریێ ییە.

بێگۆمان ئارمانج ژ نڤیسینا ئەڤێ ڤەکۆلینێ د پەرتووکا (المنتظم)دا د زانستێن ئاینیدا دیارکرنا ڕۆلێ زانایێن کوردانە، هەروەسا دیارکرنا ئەوان پێزانینێن ل سەر ژیانا ئەوان زانایان د پەرتووکا (المنتظم)دا و پەرتووکێن دی یێن مێژوویا سەردەمێ ناڤین هاتینە نڤیسین.

سەبارەت چارچۆڤێ بابەتی ژ لایێ مێژۆوێ ۆ جهی ڤە خۆ ڤەدگرێت ژ چەرخێ دۆوێ مشەختی/ هەشتی زایینی.  هەتا سالا (٥٧٤مش/ ١١٧٩ز) کو (ابن الجوزی) پەرتووکا خۆ هەتا رویدانێن ئەڤێ سالێ ب دوماهیک ئیناییە. و ژلایێ جهی ڤە هەمی دەڤەر و وەلاتێن کوردان بخۆڤە دگریت.

گرنکترین ژێدەرێن بەری ل سەر بابەتی چ پەرتووک یان ڤەکۆلین ل سەر مێژوویا کوردان د پەرتووکا (المنتظم)دا یا (ابن الجوزي)دا نەهاتییە نڤیسین، ئيك ژ پەرتووكێن هاتين نڤيسين ل سەر پەرتووكا (المنتظم) ل ژێر ناڤ و نيشانێ (كتاب المنتظم لابن الجوزي- دراسة في منهجه وموارده وأهميته) يا (حسن عيسى الحكيم)، لێ تێدا بەحسا پەرتووكا (المنتظم) بگشتى هاتييه كرن و چ پەيوەندى ب بابەتێ ئەڤێ نامەێ ڤه نينه. و ب شێوەیەکێ گشتی ل سەر هندەک پەرتووکێن دی یێن (ابن الجوزي) هاتییە نڤیسین، وەکو پەرتووکا (منهج ابن الجوزي في تفسير زاد المسير یا (سوسن بوراس)؛ پەرتووکا (الامام ابن الجوزي (ت٥٩٧هـ) ومنهجە في الجرح والتعديل من خلال كتاب المنتظم في تاريخ الملوك والامم) نامەیەکا دکتۆراییێە ل سالا (٢٠١٨ز) بۆ زانکۆیا غەزە یا هاتییە پێشکێشکرن، هەروەسا (تجريد الموضوعات لابن الجوزي- الإمام إبراهيم بن عثمان بن عيسى بن درباس الماراني الکردي المتوفي سنة (٦٢٢هـ/ 1225ز)، نامەیەکا ماستەرێیە ل سالا (٢٠٠٢) بۆ زانکۆیا دهۆکێ هاتییە پێشکێشکرن، بەلێ وەسا دیارە ژ ناڤێ ئەڤان پەرتووک و نامەیێن ناڤبڕی کو چ پەیوەندی ب بابەتێ ئەڤێ ڤەکۆلینێڤە نینە.

گرنکترین ئاستەنگێن کەڤتینە د ڕێکا ئەڤێ ڤەکۆلینێدا ئەو بوو کو پەرتووکا (المنتظم) یا (ابن الجوزي) ژ ژمارەیەکا مەزن یا پشکا کو نیزیکی (٢٠) پشکان پێکدهێت، هەروەسا زمانێ نڤیسینا پەرتووکا (المنتظم) گەلەک یێ ب زەحمەت بوو، پێزانین ل سەر زانایێن کوردان د ناڤ هەمی پشکان د ئەڤێ پەرتووکێدا بەلاڤەبوون؛ ژبەر ئەڤێ چەندێ، پتر دویڤچوون بۆ بابەتی هاتە کرن و ئەڤە ژی پێدڤی ب دەمەکێ درێژبوو.

   ئەگەرێ هەلبژارتنا ئەڤی بابەتی و ب ئەڤی شێوەی، واتە ب زمانێ کوردی، وەکو بەری نوکە ئاماژە پێ هاتییەدان ئەڤ بابەتە نەهاتییەنڤیسین. (ابن الجوزي) ب خۆ ژی تا ڕادەیەکێ گرنگی ب مێژووییا کوردان دایە، هەر  ژ دەستپێکا لافاوا ل سەر دەمێ (نوح) پێغەمبەری، سلاڤێن خودێ ل سەر بن، ل گەلدا باسێ باژێڕ و دەڤەر و مێژوویا کوردان هەتا سەردەمێ ئەوی کرییە. دیسان ژ حەزا قوتابی بوو کو ل سەر مێژوویا کوردان بنڤیسیت.

هۆکارێن نڤیسینا (ابن الجوزي) ل سەر مێژوویا کوردان، چونکی کورد د چەرخێ ناڤیندا بەشەک بوون ژ ڕویدان و شارستانیەتا ئیسلامێدا و هاتییە دیارکرن کو هەر کەسایەتیەکێ کوردان ڕۆلەکێ مەزن د زانستێ ئاینیدا هەبوو؛ ژبەر ئەڤێ چەندێ، (ابن الجوزي) ل دەمێ باسێ ژیاننامەیا کەسایەتییێن زانایا کری د ناڤدا باسێ ژمارەیەکا بەرچاڤ ژ زانایێن کوردا ژی کرییە.

گرنگترین ژێدەرێن (ابن الجوزي) پشت پەستن ل سەر کری ل سەر بابەتێ زانایێن کوردان ژ ئەۆان ئەڤێن لخوارێ:

- پەرتووکا (الطبقات الکبری) یا (ابن سعد م: ٢٣٠مش/ ٨٤٥ز).

- پەرتووکا (تاریخ الرسل و الملوك) یا (الطبري م: ٣١مش/ ٩٢٣ز).

- پەرتووکا (تاریخ بغداد) یا (الخطیب البغدادي م: ٤٦٣مش/١٠٧١ز).

ئەڤ ڤەكۆلينە ل سەر پێنج خالان هاتییە دابەشکرن. خالا ئێکێ باسێ ژیاننامەیا (ابن الجوزي) یا کۆمەلایەتی دکەت، خالا دوویێ د ئەڤێ ڤەکۆلینێدا پەرتووکا (المنتظم) وەکو ژێدەرێ سەرەکی هاتییە بکارهینان، هەروەسا ل گەل هژمارەکا ژێدەرێن سەرەکی و لاوەکی ژی. سەبارەت یێن سەرەکی وەکو (تاريخ بغداد) يا (الخطيب البغدادي م: ٤٦٣ مش/ ١٠٧٥ ز)، پەرتووکا (تاریخ الاسلام ) يا (الذهبي م: ٧٤٨م / ١٣٤٨ز) و پەرتووکا (البداية و النهاية) يا (ابن كثير م: ٧٧٤مش /۱۲۷۳ز). هندەک ژێدەرێن لاوەکی وەکو پەرتووکا (الاعلام) یا (الزرکلي) و پەرتووکا (معجم المؤلفين) یا (كحالة) و هندەکێن دی… زانستێن قورئانا پیرۆزە و وەسا دیاربوو کو (ابن الجوزي) د پەرتووکا خۆدا باسێ (١١) زانایێن کوردان د ئەڤی بواریدا کرییە، خالا سێیێ ل سەر زانستێ فەرموودەیانە و ژمارا ئەوان زانایێن د ئەڤی زانستیدا (٢٧) زانانە، خالا چوارێ ل سەر زانستێ فەقیهزانییێیە و ژمارا ئەوان زانایێن د ئەڤێ زانستیدا (١٥) زانانە و خالا پێنجێ باسێ زانایایێن دی د زانستێن ئاینیدا هاتییە کرن، واتە ب شێوەیەکێ گشتی ئەڤ زانایە هەر ژ چەرخێ (١-٦مش/٧-١٢ز) ل وەڵاتێن کوردان دژیان.

ئێک: ژیاننامەیا (ابن الجوزي) یا کۆمەلایەتی:

١- ناڤ و ناسناڤێ ئەوی:

ناڤێ ئەوی ((عبدالرحمن بن علي بن محمد بن عليبن عبیدالله بن عبدالله بن حمادي بن أحمد بن محمد بن جعفر الجوزي بن عبدالله بن القاسم بن النضر بن القاسم بن محمد بن عبدالله بن الفقيە عبدالرحمن بن الفقيه القاسم بن محمد بن خليفة رسول (صلى عليه وسلم) ـ أبي بكر الصديق، القريشي التميمي البكري البغدادي الحنبلي)). بۆچوونێن جودا ل سەر ڕێزبەندییا نەژادێ ئەوی هەنە، بەلێ بۆچوونا      (سبط بن الجوزي م:٦٥٤مش/ ١٢٥٦ز) ئەوا د پەرتووکا (مرآة الزمان) دا یا دروستە، ژبەرکو ژ لایێ جڤاکیڤە دگەهیتێ و ب ئەڤی ئاواییە؛ ناڤێ ئەوی ((عبد الرحمن بن محمد بن علي بن عبدالله بن حمادي بن أحمد بن محمد بن جعفر الجوزي بن عبدالله بن القاسم بن النضر بن القاسم بن عبدالله بن عبدالرحمن بن القاسم بن محمد بن أبي بكر الصديق رضي الله عنە)) (سبط ابن الجوزي، 2013، 8/ 310).

   هەروەسا دهێتە نیاسین ب (أبي الفرج) و پاشی هاتییە نیاسین ب (صغير المبارك)، د دویڤدا هاتییە نیاسین ب (جمال الدين)         )مقدمة محقق كتاب ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١/ ١٣(، دیسان هاتییە نیاسین ب (الجوزي)، ژبەرکو باپیرێ ئەوی (جعفر) دارەکا گویزا  ب تنێ )الذهبي، ١٩٩٨، ٤/ ٩٢( د مالا ئەویدا ل واست هەبوو، ب چەندین ناسناڤێن دی ژی هاتییە دیارکرن، وەکو: (شيخ وقتە، وإمام عصرە، ولحافظ المفسر، و الفقیە الواعظ، و الأدیب) ) مقدمة محقق كتاب ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١/١٣(.

٢- ژدایکبوون و پێگەهاندنا ئەوی:

(ابن الجوزي) ل گەڕەکا (درب الحبيب) ل بەغدا ژدایکبوویە و  مێژوونڤیسا بۆچوونێن جودا ل سەر ژدایکبوونا ئەوی هەنە، هندەک ژ ئەوان دبێژن: ل سالا (٥٠٨ مش/١١١٥ز) ژدایکبوویە، هندەکێن دی دبێژن: ل سالا (٥٠٩مش/ ١١١٦ز) ژدایکبوویە و هندەک دبێژن: ل سالا (٥١٠ مش/١١١٧ز) ژدایکبوویە، بەلێ (سبط بن الجوزي) د پەرتووکا (مرآة الزمان)دا دیارکرییە، کو ل نیزیکی سالا (٥١٠مش/١١١٧ز) ژدایکبوویە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١/ ١٣-١٤(.

دیسان ژی ل دەمێ ژییێ ئەوی گەهشتییە سێ سالییێ، بابێ ئەوی دمریت و دایکا  ئەوی دهێلیت و شوویی دکەت، پاشی مەتا ئەوی ئەوی خودان دکەت و دبەتە دەڤ (الحافظ أبي الفضل بن ناصر)، ئەوی پەروەردە دکەت و فێری خواندنا قورئانا پیرۆز دکەت، هەتا ژبەر دکەت، د ژییێ بچویکاتییێدا فێرێ ئامۆژگارییێن ئاینی ل سەر دەستێ شێخێن ئەوی) الغزولي، ٢٠٠٠، ٢٠(؛ ب ناڤێن           (ابن الزغواني^(*)، أبي بكر الدينوري^(**)، ابن الفراء^(***)، سبط الخياط^(****)، أبي منصور بن الجواليقي) دبیت^(*****).

   هەروەسا شیایە چەند بەرهەما ژبەر بکەت، وەکو: (مسند الامام أحمد، و الطبقات لأبن سعد، تاریخ بغداد، الصحيحين، السنن الأربعة، الحلية وعدد مؤلفات)، ژ لایێ جڤاکیڤە گرنگی پێ دایە. ژیانا هەڤژینییێ پێکهینایە و (٣) کوڕ ب ناڤێ (عبدالعزيز، أبو القاسم علي، محيي الدين يوسف) و ل گەل (٥) کچا ب ناڤێن (رابعة أم سبط ابن الجوزي شمس الدين يوسف، شرف النساء، زينب، جوهرة، ست العلماء الصغيرة) هەبوون (الغزولي، ٢٠٠٠، ٢١-٢٢).

   بنەمالا ئەوی بازرگانییا مسی (النحاس) دکرن، ژبەر ئەڤێ چەندێ هندەک جاران هاتییە نیاسین ب (عبدالرحمن الصفار)، کو پشتی مرنا بابێ ئەوی مەتا ئەوی خودان دکەت و دبەتە مزگەڤتێ ل دەڤ (أبي الفضل بن ناصر)، فێری فەرموودە و قورئانێ کرییە و فەقیهزانی ژ (أبي بكر الدينوري الحنبلي و ابن الفراء) وەگرتییە، هەروەسا چەندین زانست و هونەرێن دی ژی فێربوویە، وەکو: وەرگرتنا زمانی ژ (أبي منصور بن الجوالیقي) ل جڤاتێن خەلیفەیا، وەزیرا، زانایا و مەزنان ژی ئامادەبوویە و مرۆڤەکێ دیندار بوو (سبط ابن الجوزي، ٢٠١٢ ، ٢٢/٩٤).

   جارەکێ ل سەر مینبەرێ دبێژیت: من ب ئەڤان هەردوو تبلێن خۆ دوو هزار بەرگێن بەرهەمان نڤیسینە و نیزیکی سەد هزار کەسان ل سەر دەستێ من تەوبە کرینە، هەروەسا بیست هزار جوهی و مەسیحی ل سەر دەستێ من یێن بووینە موسلمان. گەلەک جاران ل ئەڤان مزگەفتان ئامادە دبوو: (القصر، الرصافة، المنصور، باب بدر، تربة أم خليفة...). هەر چەند ڕۆژان جارەکێ خواندنا قورئانێ ب دووماهیک دهینا و ژ مالا خۆ دەرنەدکەڤت، ب تنێ دچوو  مزگەڤتێ و دانا ئامۆژگارییێن ئاینی (سبط بن الجوزي، ٢٠١٢، ٢٢/ ٩٤).

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

^(*) ابن الزغواني: ناڤێ ئەوی (علي بن عبیدالله بن نصر بن السري الزغواني)یە، زانستێن ئاینی دزانی و (ابن الجوزي) دبێژیت: من فەقیهزانی و بانگەوازییا ئیسلامێ ژێ وەرگرتییە. ل سالا (٥٢٧مش/١١٣٣ز) وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٢٧٨-٢٧٩).

^(**) أبي بكر الدينوري: ناڤێ ئەوی (أحمد بن محمد أبو بكر بن أبي الفتح الدينوري الحنبلي)یە، ئێک ژ شێخێن (ابن الجوزي)یە و فەقیهزانی ژێ وەرگرتییە. ل سالا (٥٣١مش/ ١١٣٧ز) وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/٣٢٨- ٣٢٩).

^(***) ابن الفراء: ناڤێ ئەوی (محمد بن الحسين بن محمد بن خلف بن أحمد القاضي أبو يعلى البغدادي الحنبلي)، فەقیهزان بوو و خودان بەرهەمە، ژ بەرهەمێن ئەوی: (كتاب الزاهر، والكتاب المطر، والكتاب التفسير…)، هەروەسا (ابن الجوزي) پەرتووکێن ئەوی خواندینە. ل سالا (٤٥٨مش/١٠٦٦ز) وەغەرکرییە، (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٦/ ٩٨-٩٩).

^(****) سبط الخياط: ناڤێ ئەوی (الحسين بن علي بن أحمد بن عبدالله المقرئ) ە، ئێک ژ زانایێن ب ناڤودەنگ بوو و مرۆڤەکێ ڕاستگۆ بوو، ژ بەرهەمێ دەستێ خۆ یێ دروارێ دخوار. (ابن الجوزي) دبێژیت من قورئان و فەرموودە ل دەڤ خواندینە. ل سالا (٥٣٧مش/١١٤٣ز) وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ٢٨).

^(*****) ابي منصور بن الجوالقي: ناڤێ ئەوی (موهوب بن أحمد بن محمد بن الخضر الجوالیقي)یە، (١٧) سالا فەرموودە و قورئان خواندییە، هەتا بوویە زانایێ زمانی، هەروەسا (ابن الجوزي) دبێژیت: من گەلەک فەرموودە ژێ گوهلێبووینە و من پەرتووکا ئەوی یا ب ناڤێ (المعرب) ژی خواندییە. ل سالا (٥٤٠مش/١١٤٦ز) وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ٤٦-٤٧).

   ژ لایەکێ دیڤە (ابن الجوزي) دیاردکەت، کو ل سەر ژیانەکا خۆش هاتییە پەروەردەکرن و خوارن و ڤەخوارنا ئەوی ب ڕێکوپێک بوویە، داکو کارتێکرنێ ل سەر ساخلەمییا ئەوی نەکەت. یەکەمین جار فەرموودە ل مزکەڤتێ ل دەڤ خالێ خۆ (الحافظ أبي الفضل محمد بن ناصر الاسلامي) وەرگرتییە. ل سەر ژبەرکرنا قورئانێ، وەرگرتنا زانستی و ڕێکخستنا دەمێ خۆ بۆ کاری و…هتد یێ بەردەوام بوو (ابن الجوزي، ١٩٨٠، ٥-٦).

   هەروەسا (ابن الجوزي) ژبۆ بدەستڤەهینانا زانستی یێ ڕژد بوو، کو ل ئەوی سەردەمی بەغدا باژێری زانست و شارستانی بوو، ئەوی ژی مفا ژ ئەڤێ چەندێ وەردگریت و ژیانا ب زەحمەت دخواست، داکو نەکەڤیتە چ خەلەتییا (الدوسکي، ٢٠٠٢، ٥٠)، چونکی ل سەر دەمێ (ابن الجوزي) ل باژێرێ بەغدا بارێ کۆمەلایەتی ناڵەبارییا سیاسی هەبوو، کو دیاردەیا خوارنا ڕیبایێ و ڤەخوارنا مەیی لێ بەلاڤە ببوو (عبدالله، ١٩٨٦، ١٢).

    (ابن الجوزي) پەیوەندییێن باش ل گەل خەلیفەیێ عەباسی (المستضئ بأمرالله٥٦٦ مش/ ١١٧١ز-٥٧٥مش/١١٨٠ز) هەبوو و خەلیفە (الناصر لدین الله٥٧٥مش/ ١١٨٠ز-٦٦٢مش/١٢٦٤ز)، کو ئەڤان ڕێک ددانە خەلکێ بهێنە بۆ ناڤ کۆچکا خیلافەتێ داکو گوهدارییا ئامۆژگارییێن (ابن الجوزي) یێن ئاینی بکەن (ابن الجوزي، ١٩٨٢، ١٩)، کو نیزیکی پێنجی بەرهەمێن ئامۆژگارییێن ئاینی هەبوون؛ بۆ چاکسازییێ بوون و هەردوو لایەنێن ئاینی و پەروەردەیی بخۆڤە دگریتن (ناصر، ٢٠١٢، ١٧). هندەک جاران ب هزاران کەس د جڤاتێت ئەوی یێن ئاینیدا ئامادە دبوون (ابن الجوزي، ١٩٨٨، ١٧).

   ب ئەڤێ چەندێ دیاردبیت، کو (ابن الجوزي) هەر د ژییێ بچویکاتییێدا، هەولدایە بەرەڤ باشییێڤە بچیت، هەروەسا ژبۆ وەرگرتنا زانست و زانینێ، قورئانا پیرۆز و فەرموودەیێن پێغەمبەری، سلاڤێت خودێ ل سەر بن، گەلەک خۆ ماندی کرییە، فێربوون و وەرگرتنا زانینێ و زانستی ژ زانا و شێخێن ل بەر دەستێ ئەوان ڕابوویی وەرگرتییە و ل دووماهییێ ل سەردەمێ خۆ بۆ جڤاکی بوویە کەسەکێ بەرهەمدار و تا نوکە سوود و مفا ژ بەرهەمێن ئەوی دهێنە وەرگرتن.

٣- وەغەرکرنا ئەوی:

   ژێدەرێن مێژوویی دیاردکەن، کو ل دەمێ (ابن يونس الحنبلي)^(*) ل بەغدا وەزارەت وەرگرتی، ڕابوو ب سۆتنا پەرتووکێن (عبدالسلام بن عبدالوهاب)ی^(**)، چونکی بیروباوەرێن زەندەقەیێ و پەرستنا ستێران د ناڤ پەرتووکێن ئەویدا هەبوون و سۆتنا ئەوان پەرتووکا ل سەر ئامۆژگارییێن (ابن الجوزي) بوون، واتە (ابن الجوزي) گۆتبوو (ابن يونس الحنبلي) کو پەرتووکێن (عبدالسلام بن عبدالوهاب)ی بلا بهێنە سۆتن، بەلێ ل دەمێ (ابن القصاب) ^(***)، وەزارەت وەرگرتنی؛ کو وەزیرەکێ شیعی بوو، ژبەر هندێ هەولدا (ابن يونس الحنبلي) بدەتە گرتن و دویڤچوونا هەڤالێن ئەوی دکر، ئێک ژ ئەوان (ابن الجوزي) بوو، پاشی (ابن الجوزي) هەر ژ سالا (٥٩٠مش/١١٩٤ز) هەتا سالا (٥٩٥مش/١١٩٩ز) دهێتە زیندانکرن، بەلێ ب شەفاعەتا دایکا خەلیفەیێ عەباسی (الناصر لدين الله ٥٧٥مش/ ١١٨٠ز-٦٢٢مش/١٢٢٥ز) هاتە ئازادکرن، پاشی پشتی دوو سالان وەغەر دکەت (ابن الجوزي، ١٩٨٦، ٨؛ ابن الجوزي، ١٩٨٢، ٢٠).

   ژێدەرێن مێژوویی ئیک بۆچوونن دەربارەیی هندێ کو پشتی (ابن الجوزي) ل واست ژ زیندانێ هاتییە ئازادکرن، زڤڕی بۆ بەغدا و ل شەڤا ئەینییێ د ناڤبەرا مەغرەب و عەیشادا، کو دکەڤیتە ڕۆژا دوازدەیی ڕەمەزانێ ژ سالا (٥٩٧مش/١٢٠١ز) ل بەغدا وەغەرکر (ابن الجوزي، ١٩٩٧، ٢٧؛ ابن الدبیثي، ٢٠٠٦، ٤/ ٤٦)؛ ل دەمێ وەغەرکری، ژییێ ئەوی نیزیکی (٨٧) سالییێ بوو                (ابن الجوزي، ١٩٩٧، ٢٧)، پاشی هەردوو شێخا (ضياءالدين ابن سكينە، و ضیاء الدين ابن الخبير) ئەو شویشت؛ خەلکێ بەغدا هەمی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

^(*) ابن يونس الحنبلي: ناڤێ ئەوی (جلال الدين أبو مظفر عبیدالله بن يونس بن أحمد البغدادي م: ٥٩٣مش/١١٩٧ز)، ل سالا (٥٨٣مش/١١٨٨ز) ل بەغدا بوویە وەزیرێ خەلیفەیێ عەباسی (الناصر لدين الله ٥٧٥مش/١١٨٠ز- ٦٢٢مش/١٢٢٥ز) (الذهبي، ٢٠٠٦، ١٥/ ٤٢٢).

^(**) عبدالسلام بن عبدالوهاب: ناڤێ ئەوی (عبدالوهاب بن الشيخ عبدالقادر الجیلي م: ٦١١مش/١٢١٥ز)، ل سالا (٥٨٨مش/١١٩٢ز)، پەرتووکێن ئەوی ل بەغدا هاتنە سۆتن، چونکی د ناڤ ئەوان پەرتووکاندا پەرستنا ستێران و هەساران هەبوو. قوتابخانەیێن ئەوی کەڤتنە د بن دەستێ (ابن الجوزي)ڤە، پاشی ل سەر ئەڤێ چەندێ وەزیرێ شیعی ل دەمێ دبیتە وەزیر، ڕادبیت (ابن الجوزي) زیندان دکەت (الذهبي، ٢٠٠٦، ٢٢/ ٥٦).

^(***) ابن القصاب: ناڤێ ئەوی (أبو الفضل محمد بن علي بن أحمد بن القصاب البغدادي م:٥٩٢مش/١١٩٦ز)، وەزارەت ژ دەولەتا عەباسی وەرگرتییە (الذهبي، ٢٠٠٦، ١٧/ ٦٠٤).

کۆم بوون و بازار هاتنە گرتن، هەروەسا نڤێژ ل مزگەڤتا (جامع المنصور) ل سەر هاتە کرن (الذهبي،١٩٩٣، ٤٢/ ٢٩٧)، پاشی ل گۆڕستانا (باب حرب) ل نیزیک (إمام أحمد بن حنبل) ب مەراسیم هاتە ڤەشارتن و ل دویڤ وەسیەتنامەیا ئەوی ئەڤ پارچە هۆزانە هاتییە نڤیسین:

"يا كثير العفو عمن…كثير الذنب لديه

جاءک المذنب يرجو…الصفح عن جرم يديه

أنا ضيف وجزاء…الضيف إحسان الیە" (ابن الجوزي، ١٩٩٧، ٢٧).

کوردان ڕۆلەکێ گرنگ د ئاڤاکرنا شارستانیەتا ئیسلامێدا هەبوو، ئەوژی ب ڕێکا پشکدارییا کوردان د زانستێن ئاینی یێن جوراوجوردا ژ ئەوان زانستان ژی وەکو  زانستێن قورئانا پیرۆز، فەرموودە، فەقیهزانی، سۆفیگەری و زانستێن دی یێن ئاینی.

دوو: زانستێن قورئانا پیرۆز

زانستێن قورئانا پیرۆز زانستەکە ژ زانستێن ئاینێ ئیسلامێ، و ژ لایێ زانایێن موسولمانانڤە ب چەندین ڕەنگان هاتییە پێناسەکرن، ب ئەڤێ چەندێ (ابوعبیدە معمر بن المثنى/ ت٢١٠هـ) د پەرتووکا (مجاز القرآن)دا دبێژیت: "إنما سمي قرآناً لانه يجمع السور و يضمها، والتلاوة: هي ضم الألفاظ بعضها الى بعض في النطق و منه قول تعالى {إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُۥ وَقُرْءَانَهُ} (سورة القيامة، الآية: ١٧)" (البصري، 1962، 1/ 1؛ إسماعيل، ٢٠٠٠، ١٩)، ئەڤجا ئەوێن ل خوارێ دیار، یازدە زانا و کەسایەتییێن کوردانە و ئەوێن ل وەڵاتێ کوردان ژیاین، ڕۆل د ئەڤی زانستیدا یێن هەین:

     (محمد بن داؤد أبو بکر الصوفي)، دهێتە نیاسین ب (الزقي) (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٤/ ٢٠٩)، بەلێ (ابن عساکر م: ٥٧١مش/١١٧٦ز) دیارکرییە ب (الرقي) (ابن عساکر، 1995، ٥٢/ ٤٣٥) و (الخطیب البغدادي م: ٤٦٧مش/ ١٠٥٧ز) دیارکرییە ب (الدقي) (الخطیب البغدادي، ٢٠٠٢، 3/ 172)، لەوڕا یا پتر نیزیکی ڕاستیییێ دیارکرنا دووماهییێیە، بنیاتێ ئەوی ژ دەینەوەرێیە، بۆ ماوەیەکێ چوویە بۆ بەغدا، پاشی دچیت بۆ دیمەشقێ و ل ئەوێرێ ئاکنجی دبیت، هەروەسا زانستێ ئاینی، فەرموودە و خواندنا قورئانا پیرۆز ژ چەند زانایێن ئاینی وەرگرتییە و زێدەتر ژ سەد سالان ژیایە، ل سالا (٣٦٠مش/٩٧١ز) وەغەرکرییە (ابن عساکر، ١٩٩٥، ٥٢/ ٤٤١؛ ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٤/ ٢٠٥-٢٠٦، ٢٠٩).

     (عبدالصمد بن محمد بن عمر بن محمد بن إسحاق)، دهێتە نیاسین ب (ابو القاسم الدينوري)، کەسەکێ قورئانخوین بوو، فەقیهزانی ژ (أبي سعد الأصطخري) و فەرموودە ژ (أبي بكر النجاد) وەرگرتییە، کەسەکێ جهێ باوەرییێ بوو و ڕێکا ڕاستی و باشی و چاکییێ گرتبوو، دیسانژی هاتییە ڤەگوهاستن جارەکێ گوهـ لێ بوویە کو عەتارەکێ جوهی دگۆتە کوڕێ خۆ: کەسەکێ جهێ باوەرییێ د ناڤ موسولمانادا نینە، پاشی دچیتە ل دەڤ ئەوی عەتاری و دبێژیتێ: دێ من وەکو کرێکار ل بەر دوکانا خۆ وەرگری؟ ئەوژی ڕازی دبیت و د ناڤبەرا خۆدا ڕێکدکەڤن، پشتی بوورینا سالەکێ دبێژیتە خودانێ دوکانێ تە کێماسییەک یان خیانەتەک ژمن دیت؟ ئەوژی بەرسڤا ئەوی ددەت و دبێژیت: نە ب خودێ، ئەڤجا ژ نوویی دبێژیتێ: من نە دڤییا ل گەل تە کار بکەم، بەلێ من دڤییا بۆ تە دیاربکەم، کو موسلمانێن ب ئەڤی ڕەنگی و زێدەتر ژی یێن هەین، پاشی ب ناڤودەنگ بوو، ل مزگەفتێ و د بانگەوازییێدا بەردەوام بوو (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ٥٣-٥٧)، هەروەسا ژێدەران باس ل چاکی و باشییا ئەوی ل گەل خەلکێ کرییە (ابن کثیر، ١٩٨٨، ١١/ ٣٨٧-٣٨٨؛ ابن تغري بردي، د.ت، ٤/ ٢١٥-٢١٧)، ل سالا (٣٩٧مش/١٠٠٧ز) ل (درب شماس) (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/٥٧) ل ڕەخێ ڕۆژئاڤایێ (النهر القلايين) وەغەرکرییە (السبكي، ١٩٩٣، ٣/ ٣٢٩-٣٣٠)، نڤێژ ل مزگەفتا (المنصور) ل سەر هاتییە کرن و ل گۆڕستانا (الإمام أحمد) هاتییە ڤەشارتن (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ٥٧).

     (محمد بن المظفر بن علي بن حرب) (ابن الجوزي، ١٢، ١٥/ ١٦٧)، یێ بەرنیاس ب (أبو بكر الدينوري المقرئ)، ل بەغدا ئاکنجی بوو، د خواندنا قورئانێدا یێ زانا بوو، فەرموودە، و زانینا خۆ ژ (ابي إسحاق النيسابوري، وأبي بكر بن مالك العطيفي، وأبي علي بن حبش الدينوري) وەرگرتییە، بوویە شێخەکێ ڕاستگۆ و جهێ باوەرییێ (الخطيب البغدادي، ٢٠١٢، ٤/ ٤٣٠؛ الخطيب البغدادي واخرون، ١٩٩٦، ٤/ ٣٠)، پاشی دهێتە بۆ دەینەوەرێ و دبیتە شێخ، ئیمام، قورئانخوین و زانایێ مزگەفتا ئەوان (ابن الجزري، ١٩٣٢، ٢/ ٢٦٤؛ محيسن، ١٩٩٢، ٢/ ٩٣، ٤١٥،٢٧٤،١٣٤،١٠٦) و کۆمەکا زانایان ل بەردەستێ ئەوی ڕابووینە، ژ ئەوان ژی:          (أبي بكر الخياط، وأبي علي البغدادي، وأبي علي غلام الهراس و نصر بن عبدالعزيز)، ل سالا (٤١٥مش/١٠٢٥ز) وەغەرکرییە (الخطيب البغدادي، ٢٠٠٢، ٤/٤٣٠؛ ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ١٦٣-١٦٧).

      (عبدالملک بن إبراهيم بن أحمد الهمذاني)، ژ هەمەدانێ هاتییە بەغدا و ل ئەوێرێ ئاکنجی بوویە. د زانستێن شەرعیدا کەسەکێ زانا بوو، د ژمێریارییێدا یێ شارەزا بوو، د خواندنێدا دەستخەتەکێ جوان هەبوو و ب دروستاهی تێکست د ناڤبەرا زانستێ (القراءات والحديث)دا کۆمڤەکرینە و ڤەگوهاستینە، ئەو دبێژیت: ل دەمێ لافاوا ل بەغدا مالا من ب پەرتووکێن منڤە بنئاڤ بوو و چ بۆ من نەما، پاشی د ئەوێ سالێدا من حەفت دانە ژ (صحیح مسلم) نڤیسین. هاتییە گۆتن کو ناڤبری یێ موعتەزلی بوو (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/٣١-٣٤) و د خواندنا (القراءات)دا یێ زانا بوو  (ابوالفداء زين الدين، ٢٠١١، ٦، ٤٣٢) و ل سالا (٤٨٩مش/١٠٩٦ز) وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٣١-٣٤).

      (علي بن أحمد بن فتحان، ابو الحسن الشهرزوري البقال): ل سالا (٤٢٢مش/١٠٣١ز) ژدایکبوویە، زانین و فێربوونا خۆ ژ    (ابن بشران و ابن المذهب) وەرگرتییە، فەرموودە گۆتینە و د هەمان دەمدا شێخەکێ بەرێز و ئەهلێ قورئانێ بوو(ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ١٤٠-١٤١)، هەروەسا یێ قورئانخوین بوو(ابن نقطة، ١٩٩٠، ٣/ ٥٥١)، و ل سالا (٥٠٨مش/١١١٥ز) وەغەرکرییە و ل گۆڕستانا (باب حرب) هاتییە ڤەشارتن (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ١٤٠-١٤١).

        (عبيدالله بن عبدالملك بن أحمد الشهرزوري، أبو غالب المقرئ)، فێربوون و زانینا خۆ ژ (أبا علي الحسن بن المذهب و أبا محمد الحسن بن علي الجوهري) وەرگرتییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/٢٢٤-٢٢٦) و ژ لایێ (أبي منصور محمد بن محمد بن عثمان السواق، والفقيه وأبي الفتح سليم بن أيوب الرازي)ڤە دەستویری پێ هاتییە دان، و بوویە والییێ لایێ ڕووبارێ (معلی)(^*) ل بەغدا (الخطيب البغدادي وآخرون، ١٩٩٦، ١٧/ ص٥٤)، بوويه زانا د خواندنا قورئانێ و فەرموودەیاندا، گۆتنا ئەوی یا دروست بوو و مرۆڤەکێ شێخ و دلئارام بوو، و ل سالا (٥١٨مش/١١٢٤ز) وەغەرکرییە(ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٢٢٤-٢٢٦؛ ابن النجار البغدادي، ١٩٩٧، ٢/ ٥٥)، هەروەسا دیاردبیت کو (ابن الجوزي) هەمان پێزانین ژ پەرتووکا (تاریخ بغداد) و ژ ژێدەرێن دی ژی ب شێوەیەکێ کورت وەرگرتینە.

      (ابراهیم بن هبةالله بن علي بن عبدالله)، دهێتە نیاسین ب (أبو طالب) و ژ خەلکێ دیاربەرکرێیە، بەردەوام قورئان دخواند، یێ خوداپەرست بوو و فەقیهزانەکێ دیاربەرکرێ بوو (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ٢٨)، بۆ ماوەیەکێ ل بەغدا و پاشی بۆ ماوەیەکێ ل بەلەخ مابوو، د دویڤدا ژیانا هەڤژینییێ ل گەل جارییەکا هاتییە ئێخسیرکرن پێکدهینیت، کو خویشکا مەلکێ هندێ بوو؛ پاشی دبیتە موسلمان و داخوازێ ژێ دکەت، بزڤڕیت بۆ هندێ، ئەوژی و ڕەت دکەت، کوڕەک ژی هەبوو ب ناڤێ (علي) (الذهبي، ١٩٩٣، ٣٦/ ٤٣٧). ل سالا (٥٣٧مش/١١٤٣ز) وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ص٢٨).

       (المبارك بن الحسن بن أحمد)، دهێتە نیاسین ب (أبو الكرم الشهرزوري)، ل سالا (٤٦١مش/١٠٦٩ز) ژدایکبوویە، قورئان خواندییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ١٠٤). خواندنا ئەوی ل سەر دەستێ (رزق الله عبدالوهاب التميمي، و علي بن أحمد بن الحسن بن خيرون، و ابن بدران الحلواني، وعلي بن الفرج الـدينوري (الذهبي، ١٩٩٧، ١/ ٢٨١؛ ابن الجزري، ١٩٣٢، ٢/ ٣٨)، (أبو بكر الخياط)  (محیسن، ١٩٩٢، ٢/ ١١٣) وەرگرتییە و د خواندنا قورئانێدا بوويە زانا، هەروەسا دانەرێ پەرتووکا ب ناڤێ (مصنف المصباح الزاهر في العشرة البواهر) (الذهبي، ١٩٩٧، ١/ ٢٨١)، ل سالا (٥٥٠مش/١١٥٦ز) وەغەرکرییە و ل (دکة بشرالحافي) ل بەغدا هاتییە ڤەشارتن (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ١٠٤).

       (محمد بن علي بن الحسن بن أحمد)، دهێتە نیاسین ب (ابو المظفر الشهرزوري)، کەسەکێ زانا و شارەزا بوو، خواندنا قورئانێ ل دەڤ (شيخ ابو محمد المقرئ) وەرگرتییە و ببوو جهێ باوەرییا خەلکێ (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ١٠٤؛ ابن الاثير، د.ت، ٢/ ٢١٧)، پاشی گەشتەکێ بۆ مووسل دکەت، دووبارە دزڤڕیت و دچیتە بۆ ئەزربەیجانێ، ل سالا (٥٥٠مش/١١٥٦ز) ل (خلاط)^(**)  ێ وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ١٠١-١٠٤).

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

^(*) نهر معلی: ڕووبارەکە دکەڤیتە ڕۆژهەلاتێ بەغدا (یاقوت الحموي، ٢٠٠٥،ج٢، ص٤٢).

^(**) (خلاط): باژێڕەکە سەر ب هەرێما ئەرمینيیانڤە (القزويني، د.ت، ١/ ٥٢٤).

       (نصر بن منصور بن الحسن العطار)، دهێتە نیاسین ب (أبو القاسم الحراني)، ل سالا (٤٨٤مش/١٠٩١ز) ل (الحران)ێ ژدایکبوویە، خودایێ مەزن سەروەت و سامانەکێ بەرفرەهـ دابوویێ، گەلەک کارێن جڤاکی کربوون، دویڤچوونا هەژارا دکر، یێن هەژار ب جلوبەرگ دکرن، دانا زەکاتێ ل سەر کەسانێن پێدڤی، گەلەک قورئان دخواند و خوداپەرست بوو (ابن الجوزی، ٢٠١٢، ١٨/ ١٢٥-١٢٧). ل بەغدا ئاکنجی ببوو، هەروەسا دبیتە بابێ (ظهيرالدين)؛ ئەوی ل سەر دەمێ خەلیفەیێ عەباسی (المستضيء بأمرالله ٥٦٦-٥٧٥مش/١١٧٠-١١٨٠ز) دەست هەلاتداری وەرگرتی(ابن الاثير، ١٩٩٧، ٩/ ٢٤٧-٢٥٥)، بەلێ د هندەک ژێدەراندا ناڤێ بابێ ئەوی یێ چوارێ (الحسین) هاتییە (ابن الاثير، ١٩٩٧، ٩/ ٢٥٥؛ ابن كثير، ١٩٩٨، ١٢/ ٢٩٧)، ل سالا (٥٥٣مش/١١٥٨ز) وەغەرکرییە  (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ١٢٥- ١٢٧؛ ابن الاثير، ١٩٩٧، ٩/ ٢٥٥).

      (أبو العلاء الهمذاني)، (م:٥٦٩مش/ ١١٧٤ز) ناڤێ ئەوی (الحسن بن أحمد بن الحسن بن أحمد بن محمد العطار)ە، گەلەک گەشت بۆ  بدەستڤەهینانا زانستی کرن، هەروەسا ژبۆ خواندنا قورئانێ و زمانی هات بۆ بەغدا و بۆ خواندێ گەلەک یێ گوهدار بوو، گەلەک پەرتووک ژی بدەستڤەهینان، پاشی زڤڕی بۆ باژێڕێ (همذان) و ل ئەوێرێ ئاکنجی بوو، جهێ ڕێزێ بوو و بوویە زانایێ خواندنا قورئانێ و فەرموودەیان (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ٢٠٨)، دیسانژی دانەرێ پەرتووکا (الغاية في القراءات العشر)، و هندەک پەرتووکێن دی ژی وەکو (الوقف والابتداء والماآت والتجويد وافراد قراءات الائمه والانتصار في معرفة)، نیڤەکا ڕۆژێ قورئان دخواند و ئیڤارییان بۆ خواندنا فەرمودەیان بوو (ابن الجزري، ١٩٣٢، ١/ ٢٠٤)، د ئەدەبیاتێدا کەسەکێ دیندار و زانا بوو و یێ پێگیربوو ب سونەتێ، هەروەسا د چەرخێ خۆدا د مێژوو و ئەنسابادا کەسەکێ زانا بوو، خەلکێ گەلەک حەز ژێ دکر (السيوطي، د.ت، ١/ ٤٩٤) و د ژییێ سەر هەشتێ سالییێدا، واتە سالا (٥٦٩مش/ ١١٧٤ز) وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ٢٠٢-٢٠٨).

       ب ئەڤێ چەندێ دیار دبیت، کو ئەو زانا و کەسایەتییێن کوردان، ئەوێن ل وەڵاتێ کوردان ژیاین و ڕۆل د ئەڤی زانستیدا هەین، یازدە زانا بوون؛ چوار ژ ئەوان خەلکێ شەهرەزورێ بوون، سێ ژ ئەوان خەلکێ دەینەوەرێ بوون، دوو ژ ئەوان خەلکێ هەمەدانێ بوون، ئێک ژ ئەوان خەلکێ دیاربەکرێ و ئێک ژ خەلکێ حەرانێ بوو، دیسان ژ ئەڤان زانایا دوو ل چەرخێ (٤مش/١٠ز) ژیاینە، دوو ل چەرخێ (٥مش/١١ز) ژیاینە و حەفت ل چەرخێ (٦مش/١٢ز) ژیاینە.

       ل ئەڤێرێ دیار دبیت، کو زانایێن کوردان یێن ل چەرخێ (٦مش/١٢ز) ژیاین زێدەتر بوون ژ هەردوو چەرخێن دی، واتە ل چەرخێن (٤مش/١٠ز ،٥مش/١١ز)، هۆکارێ ئەڤێ ژی چێدبیت بۆ ئەوێ چەندێ بزڤڕیت، کو ل چەرخێ (٦مش/١٢ز) دەولەتا ئەیووبی ل سەر دەستهەلاتێ بوون، سەرکردەیێن ئەوێ یێن ل دەڤەرا ناڤەڕاست کورد بوون، هەر چەندە (ابن الجوزي) ئاماژە ب ڕۆلێ بنەمالا ئەیووبییان نەدایە، هەروەسا ژ لایەکێ دیڤە لاوازبوونا دەولەتا عەباسی بوویە ئەگەرێ بهێزبوونا دەستهەلاتا میرنشینا و دوەیلاتێن نیمچە سەربەخۆ، دیسان تێکەلبوونا کوردان ل گەل مللەتێن دی؛ ئەڤە هەمی دبنە ڕێکخۆشکەر کو زێدەتر کورد ڕۆلێ خۆ د ناڤ ئیسلامێدا ببینیت و پشکدارییێ د ئاڤاکرنا شارستانییەتا ئیسلامێدا بکەن.

سێ: زانستێن فەرموودەیان:

زانستێ فەرموودەیان ژ گرنگترین زانستانە و یێ ب مفاییە، ئەڤە ئەو سونەتە ئەوا ژ پێغەمبەری، سلاڤێن خودێ ل سەر بن،  ب ڕێکا سەحابی و تابعییان هاتییە ڤەگوهاستن، و د هەردوو سەحیحادا (المسلم و البخاري) و هندەكێن دى هاتییە کۆمکرن، (ابن تيمية م:٧٢٨مش/١٣٢٨ز) ب ئەڤی ڕەنگی فەرموودە دیارکرییە: "الحديث هو عند الإطلاق ينصرف الى ما حدث به عنه بعد النبوة: من قوله وفعله وإقراره، فان سنتە صلى عليه وسلم، ثبتت من الوجوه الثلاثة" (ابن تیمیة، ١٩٨٥، ٥)، ئەڤجا ئەوێن ل خوارێ دیار، بیست و حەفت زانا و کەسایەتییێن کوردانە، و ئەوێن ل وەڵاتێ کوردان ژیاین، ڕۆل د ئەڤی زانستیدا یێن هەین:

        (أبو بکر محمد بن یعقوب الدینوري) (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ٧/ ١٠٤)، دهێتە نیاسین ب (أبو بکر الدینوري) (الخطيب البغدادي وآخرون، ١٩٩٧، ٤/ ١٦٠؛ ابن عساكر، ١٩٩٥، ٥٦/ ٣٠٠-٣٠١)، زانین و فێربوونا  فەرموودەیا ژ بەغدا و (سر من رأی= سامراء) وەرگرتییە، هەروەسا (أبو بکر النجاد) دبێژیت: د ناڤ فەرموودەیێن ئەویدا فەرموودەیێن سەیر و سەمەر و خراب هەبوون (الخطيب البغدادي وآخرون، ١٩٩٧، ٤/ ١٦٠؛ ابن عساكر، ١٩٩٥، ٥٦/ ٣٠١).

        (زكريا بن أبي زائده ابو يحیی الهمداني) (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ٨/ ١١٦-١١٧)، فێربوون ژ (الشعبي وأبا إسحاق و سماك) وەرگرتییە (البخاري، د.ت، ٣/ ٤٢١)، هەروەسا گۆتنا ئەوی بۆ فەرموودەیا یا بهێز و جهێ باوەرییێ بوو (الذهبي، ٢٠٠٦، ٦/ ٣٢٧)، دیسان ژێدەران پەسنا ئەوی کرییە، کو جهێ باوەرییێ بوو، و د مێژوویا (ابن قانع)دا هاتییە کو ناڤبری ل کۆفە یێ دادوەر بوو (ابو عبدالله علاء الدین، ٢٠٠١، ٥/ ٦٤)، ل سالا (١٤٨مش/٧٦٦ز) وەغەرکرییە، بەلێ (ابن الجوزي) و هندەک ژێدەرێن دی مرنا ئەوی ل سالا (١٤٩مش/٧٦٧ز) دیارکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ٨/ ١١٧؛ الذهبي، ٢٠٠٦، ٦/ ٣٢٧).

        (محمد بن الحسين بن الفرج ابو ميسرة الهمذاني)، ئێک ژ ئەوان کەسا بوو ئەوێن فەرموودە دزانین، کەسەکێ ڕاستگۆ بوو، ئەوێن باس ل  ئەوی کرین (الباغندي وابن قانع) (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٣/ ٢٠)بوون، د دەمیدا هات بۆ بەغدا و د زانستێ فەرموودەیاندا ئێک ژ ئەوان کەسێن شارەزا بوو(الخطيب البغدادي، ٢٠٠٢، ٣/ ١٤)، هەروەسا زانایەکێ ب ناڤودەنگ بوو و پشتبەستن ل سەر دهاتە کرن (ابن کثير، ١٩٨٨، ١١/ ١٠٩)، ل سالا (٢٩٠مش/٩٠٣ز) وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٣/ ص١٤-٢٠).

       (علي بن محمد بن سهل ابو الحسن الصائغ الدينوري) (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٤/١٩-٢٣)، ژ (ممشاذ) هاتییە ڤەگوهاستن و دبێژت: ئەم دەرکەڤتن بۆ بیابانێ و د دەمێ بوورینا مندا، ل دەمێ (أبي الحسین الدینوري الصائغ) نڤێژ دکر، من ئەلهویەک دیت، بالێت خۆ ڤەکربوون و کربوونە سیبەر ل سەر ئەویدا،. شێخەکێ ب ناڤودەنگ بوو د فەرموودە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٤/٢٣؛ ابن الجوزي، ١٩٧٩، ٤/ ٧٨) و بانگەوازی و دینداری و خوداپەرستنێدا (ابن الكثير، ١٩٨٨، ١١/ ٢٣١؛ ابن العماد الحنبلي، ١٩٨٦، ٤/ ١٧٧)، ل سالا (٣٣٠مش/٩٤٢ز) ل مسرێ وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٤/ ١٩-٢٣؛ ابن عثمان الشارعي، ١٩٩٥، ١/٥٧٢).

        (عبدالصمد بن عمر بن محمد بن اسحاق)، دهێتە نیاسین ب (أبو القاسم الدینوري)، بانگەواز و زاهد بوو، زانین و فێربوونا خۆ و فەرموودە ژ (ابی بکر النجاد) وەرگرتییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/٥٣؛ السبکي، ١٩٩٣، ٣/ ٣٢٩)، دهێتە هژمارتن ژ شێخێن مەزن، خوداپەرست و زاهد، هەروەسا فەرموودە د دانە خەلکێ و بانگەوازییا  باشییێ بۆ خەلکێ دکر (ابن تغري بردي، د.ت، ٤/٢١٥-٢١٧)، ل سالا (٣٩٧مش/١٠٠٧ز) ل بەغدا (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ٥٧) وەغەرکرییە (السبكي، ١٩٩٣، ٣، ص٣٣٠).

         (الحسن بن الحسین بن حمکان م:٤٠٥مش/١٠١٥ز)، دهێتە نیاسین ب (أبو علي الهمذاني)، ل بەغدا ئاکنجی دبیت، د ژییێ گەنجاتییێدا گرنگی دایە فەرموودەیا، ل بەسرا چوارسەد و حەفتێ و پێنچ فەرموودە نڤیسینە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ١٠٦)، بەلێ (أبو القاسم الأزهري) دبێژت: د فەرموودەیاندا یێ لاواز بوو (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ١٠٦؛ الذهبي، ١٩٦٣، ١/٤٨٥، الذهبي، ١٩٦٧، ٧٩؛ الصفدي، ٢٠٠٠، ١١/ ٤٠٧؛ ابن حجر العسقلاني، ١٩٧١، ٢/ ٢٠٠)، پاشی ل دەڤ (أبي حامد المروروذي) داخوازا فەقیهزانی دکەت و دخوینیت (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ١٠٦)، هەروەسا دبیتە خودانێ پەرتووکا (مناقب الشافعي)یە (السبكي، ١٩٩٣، ٢/ ١٠٠؛ ابن العماد الحنبلي، د.ت، ٣، ١٧٣؛ ابن الغزي، ١٩٩٠، ٢/ ٢٠٤؛ ابن قاضي شهبه، ١٩٨٧، ١/ ١٧٧؛ کحاله، د.ت، ٣/ ٢١٨)، ل سالا (٤٠٥مش/١٠١٥ز) ل بەغدا وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ١٠٦).

          (محمد بن المظفر  بن علي بن حرب) (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ١٦٧) یێ بەرنیاس ب (أبو بكر الدينوري المقرئ)، د خواندنا قورئانێدا یێ زانا بوو، ل بەغدا ئاکنجی بوویە و فەرموودە و زانینا وان ژ (أبي اسحاق ابراهیم بن محمد المزکي النیسابوري، وأبي بکر بن مالک القطیعي وأبي علی بن حبش الدینوري) وەرگرتییە، بوویە شێخەکێ ڕاستگۆ و جهێ باوەرییێ (الخطيب البغدادي، ٢٠٠٠، ٤/ ٤٣٠؛ الخطيب البغدادي وآخرون، ١٩٩٦، ٤/ ٣٠)، پاشی دهێتە بۆ دەینەوەرێ و دبیتە ئیمامێ مزگەفتێ، ئەو یێ قورئانخوین و ب ناڤودەنگ بوو، کۆمەکا زانایا ل بەر دەستێ ئەوی خواندینە، ژوان (أبو علي غلام الهراس، وعلي بن محمد الخیاط، والحسن بن ابراهیم البغدادي، ویحیی بن أحمد السيبي، والنصر بن عبدالعزيز الفارسي، الحسن بن علي بن عبدالله بن العلاف) (ابن الجزري، ١٩٣٢، ٢/ ٢٦٤)، ل سالا (٤١٥مش/١٠٢٥ز) وەغەرکرییە (الخطيب البغدادي ، ٢٠٠٠، ٤/ ص٤٣٠؛ ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ١٦٣، ١٦٧).

(محمد بن الحسن بن احمد بن محمد بن اسحاق)، دهێتە نیاسین ب (ابو مظفر القرينيني)؛ قەرینین ناوچەیەکە ژ ناوچەیێن (مرؤ)، ل بەغدا ئاکنجی بوویە، زانین و فێربوون ژ زانایا وەرگرتییە، کەسەکێ ڕاستگۆ و جهێ باوەرییێ بوو و ل سەر مەزهەبێ شافعی بوو (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ٢٧٧- ٢٨٨)، هەروەسا زانستێ فەرموودەیان ژ کۆمەکا زانایێن ئیسلامێ وەرگرتییە (الخطیب البغدادي، ٢٠٠٢، ٢/ ٦٢٧)، ل سالا (٤٣٢مش/١٠٤١ز) ل شەهرەزورێ وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ٢٧٧- ٢٧٨؛ ابن ناصرالدین، ١٩٩٣، ٧، ٩٩).

(الحسين بن جعفر بن محمد بن جعفر بن داؤد)، دهێتە نیاسین ب (أبو عبدالله السلماسي)، زانين و فێربوون د بوارێ ئایینی و فەرموودەیاندا ژ کۆمەکا زانایێن ئیسلامێ وەرگرتییە، ب کریارێن خۆ یێن چاک ناڤداربوو و سەرەدانا هەژاران دکر و یێ خودان خێر و باشی بوو، هاتییە گۆتن: کو د دەمەکێدا سولتان پێدڤی ب پارا  بوو، ژبەر هندێ هاتە بەغدا و پارە ژ هندەک بازرگانان، وەکو قەر وەرگرتن، هەروەسا دەهـ هزار دینار ب قەر ژ (ابو عبدلله السلماسي) ژی وەرگرت، ڕابوو زەیت ب بهایێ دەهـ هزار دینارا کڕی و ب بیست هزار دینارا فرۆت، پاشی سولتانی ئەوی کوژمێ پارا لێ زڤڕاندی ژێ وەرگرت، دبێژت: سولتانی پتر پێدڤی پێ هەیە و گەردەنا وی ئازاییە، پاشی سولتانی گۆت: کو هوکارێ ئەڤێ چەندێ چییە، دیارکرییە کو گەلەک خەلک ژ مالییەتا ئەوی دخۆت و گۆت: ئەگەر خەلک بزانن من ژ مالێ سولتانی  یێ وەرگرتی، پاشی چ تشتی ژ من وەرناگرت (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ٣٤٣-٣٤٥)، ل سالا (٤٤٦مش/١٠٥٥ز) ل شامێ وەغەرکرییە؛ ئەو ژی دەمێ ژ حەجێ دهات (الخطيب البغدادي، ٢٠٠٢، ٨/ ٥٥١).

(محمد بن الحسین بن عثمان بن الحسن)، دهێتە نیاسین ب (أبو بكر الهمذاني الصيرفي)، فێربوون و گوهلێبوونا فەرموودەیا ژ (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٦/ ١٢) ( أبا الحسن الدارقطني، و أبا القاسم بن الحبابة) وەرگرتییە، کەسەکێ خراب نەبوو و ژدایکبوویێ (٣٨١مش/٩٩٢ز)یە، هەروەسا ل سالا (٤٤٨مش/١٠٥٧ز) وەغەرکرییە (الخطيب البغدادي، ٢٠٠٢، ٣/ ٥٣؛ الخطيب البغدادي وآخرون، ١٩٩٦، ٢/ ٢٥١).

             (یوسف بن محمد بن یوسف بن الحسن)، دهێتە نیاسین ب (أبو قاسم الخطیب الهمذاني)، ل سالا (٣٨١مش/٩٩٢ز) ژدایکبوویە، گەلەک فەرموودە گوهلێبووینە، پاشی گەشت کر و بوویە شارەزایێ دروستکرنا پەرتووکا، مرۆڤەکێ باش، ڕاستگۆ و دیندار بوو، چیرۆک ل سەر بەلاڤ بووینە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٦/ ١٧٩)، ژهەژیە بێژین کو فێربوون و زانستێ ئاینی ژ زانایێن هەمەدانێ و  بەغدایێ وەرگرتییە (الذهبي، ١٩٩٣، ٣١/ ٢٧٧)، ژییێ ئەوی گەهشتبوو (٩٠) سالییێ (کحالە، د.ت، ١٣/ ٣٣٤) و ل سالا (٤٦٨مش/١٠٧٦ز) وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٦/ ١٦٩-١٧٩).

(محمد بن الحسین بن علي بن محمد بن محمود)، دهێتە نیاسین ب (ابو یعلی السراج)، ژ خەلکی هەمەدانێیە، خواندن و ڕاڤەکرنا (صحیح البخاري) ل سەر دەستێ (کریمە بنت احمد بن محمد بن علي حاکم المروزیة) ژ مەککەهێ وەرگرتییە، دیسان ژ مسرێ ژ (ابي عبدلله محمد سلامة القضاعي) وەرگرتییە و فەرموودە ژ (ابي محمد الجوهري) وەرگرتییە. ل سالا (٤٨١مش/١٠٨٩ز) وەغەر کرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٦/ ٢٧٧، ٢٧٨، ٢٨٠).

(أبو الحسن الهکاري) (ابن الجوزي،٢٠١٢، ١٧/ ٧)، ناڤێ ئەوی (علي بن أحمد بن يوسف أبو الحسن الهكاري)یە (ابن كثير، ١٩٨٨، ١٢/ ص١٧٨)، ل گوندێ )دارس( ل چیایی هەکارییا (الذهبي، ١٩٩٣، ٣٣/ ١٨٤) کو چیایەکە دکەڤیتە سەرێ مووسل و گوند لێ هەبوون، هەروەسا ڕابوویە ب ئاڤاکرنا (رباط)ا، پاشی دچیت بۆ (الرباط الزوزني) ل بەغدا و فەرموودە ژ (أبي القاسم بن بشران، و أبي بکر الخیاط) و یێن دی ژی... وەرگرتینە، کەسەکێ دیندار و خوداپەرست بوو دبێژیت: من جارەکێ پێغەمبەر، سلاڤێن خودێ ل سەر بن، د خەونا خۆدا دیت و من گۆتێ: تو چ وەسیەت ل من دکەیی؟ گۆت: "دڤێت تە باوەری ب مەزهەبێ ئەحمەد کورێ حەنبەلی و مەزهەبێ شافعی هەبت، و خۆ دویرکرن و تێکەلییا خۆدانێن بیدعا نەکە" (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ص٧)، دهێتە نیاسین ب (شێخ الاسلام) (ابن الملقن، ١٩٩٤، ١/ ٤٥١)، دبێژن فەرموودە ژ لایێ ئەویڤە ل ئەزبەهانێ هاتینە دانان، و بوویە جهێ نەرازیبوونا (الشیخ أبو بکر بن الخاضبة) (ابن حجر العسقلاني، ١٩٧١، ٤/ ١٩٥)، سەمعانی دبێژیت: (شیخ الإسلام) بوو، ل چیایا پەرستنا خودێ دکر و ڕابوویە ب ئاڤاکرنا (رباط)ا، و جهان ژبۆ ڤەحەواندنا هەژار و دەستکورتا، هەروەسا هاتییە ناساندن ئێک ژ مەزنێن سۆفیگەرا، و گەلەک ژی فێری فەرموودەیا و زانینێ بوونە (الذهبي، ١٩٩٣، ٣٣/ ١٨٢-١٨٤)، ل مۆحەڕەمێ ل سالا (٤٨٦مش/١٠٩٣) ل بەغدا وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٧).

(محمد بن أحمد بن عمر النهاوندي)، پۆستێ دادوەرییێ ل بەسرا وەرگرتییە، هەروەسا کەسەکێ زانا و فەقیهزان بوو (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٨٩)، ببوو جهێ باوەرییا خەلکێ و فەرموودەیێن وی جهێ باوەرییێ و دروست بوون، هەروەسا ل ئەوی دەمی بابێ ئەویژی دادوەر بوو (الاصبهاني، ١٩٩١، ١١٠)، ل سالا (٤٩٧مش/١١٠٤ز) ل بەسرا وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٨٤-٨٩).

            (أحمد بن الفرج بن عمر)، دهێتە نیاسین ب (أبو نصر الدینوري) دبیتە بابێ (شیخة شهدة الدينورية)؛ كەسەکێ باش، زاهد و ب ڕەوشت بوو (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ١٢٩)، ئێک ژ کەسێن ناڤدارێن بەغدا و فەرموودەڤانێن ئەوی بوو (السمعاني، ١٩٦٥، ١/ ٩٥)، ل سالا (٥٠٦مش/١١١٣ز) وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ١٢٩؛ الصفدي، ٢٠٠٠، ٧/ ١٨٧) و ل گۆڕستانا (باب أبرز) ل بەغدا هاتییە ڤەشارتن (السمعاني، ١٩٦٢، ١/ ٩٥).

           (علي بن أحمد بن فتحان، ابو الحسن الشهرزوري البقال)، ل سالا (٤٢٢مش/١٠٣١ز) ژدایکبوویە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ١٤٠-١٤١)، بەلێ هندەک ژێدەرێن دی ژدایکبوونا ئەوی دکەنە (٤٢٣مش/١٠٣٢ز) (الخطيب البغدادي وآخرون، ١٩٩٦، ١٨/ ٧٣-٧٤؛ ابن النجار، ١٩٩٧، ٣/ ٧٣؛ الذهبي، ١٩٩٣، ٣٥/ ٢٠٨)، ل ئەڤێرێ دیار دبیت کو پتر پشتبەستن ل سەر ژێدەرێن کەڤن دهێتە کرن، هەروەسا چێدبیت (إبن الجوزي) ب شاشیڤە ژ ژێدەران وەرگرتبیت، فێربوون و گوهلێبوون ژ (بشران وابن المذهب) و یێن دی ژی وەرگرتییە، ڕابوویە ب گۆتنا فەرموودەیا و د هەمان دەمدا شێخەکێ بەرێز و ئەهلێ قورئانێ بوو، ل سالا (٥٠٨مش/١١١٥ز) وەغەرکرییە و ل گۆڕستانا (باب حرب) ل بەغدا هاتییە ڤەشارتن (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ١٤٠-١٤١).

(عبدالعزیز بن علي بن عمر، أبو حامد الدینوري)، ئێک ژ کەسێن زەنگین بوو، ب کارێ چاکی و باشییێ ل گەل هەژاران هاتییە نیاسین، و د هەمان دەمدا ل دەڤ خەلیفەیی و بازرگانان مرۆڤەکێ شەرمین و خودان ڕێز بوو، فێربوون و گوهلێبوونا وى ژ (أبا محمد الجوهري) بوو (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ 1٩٠)، هەروەسا فەرموودە ددان و بانگەوازخواز بوو و داهاتەکێ باش ژی هەبوو (ابن كثير، ١٩٨٨، ١٢/ ٢٣٢)، ل سالا (٥١٤مش/١١٢١ز) ل هەمەدانێ وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ١٩٠).

(محمد بن محمد بن الجزري)، دهێتە نیاسین ب (أبو البرکات البیع)، ل بەغدا و ل سەر دەستێ (البرمکي الجوهري) فێرێ زمانێ فەرموودەیان بوویە، ل سالا (٥١٥مش/ ١١٢٢ز) وەغەرکرییە و ل گۆڕستانا (باب حرب) هاتییە ڤەشارتن (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٢٠١-٢٠٢).

            (عبيدالله بن عبدالملك بن أحمد الشهرزوري)، دهێتە نیاسین ب (أبو غالب المقرئ) زانینا خۆ ژ (ابن المذهب و الجوهري) و یێن دی ژی وەرگرتییە، فەرموودە گۆتینە و گۆتنێن ئەوی دروست بوون، مرۆڤەکێ پیر و دلئارام بوو (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٢٢٤-٢٢٦)، دەستویری ژ ئەڤان زانایا وەرگرتییە: (محمد بن محمد بن عثمان السواق و الفقيه إبي الفتح سليم بن أيوب الرازي وعبدالعزيز بن بندار الشيرازي)، هەروەسا ئەڤان زانایا ل دەڤ خواندییە: (أبو القاسم یحیی بن اسعد بن بوش) (الخطيب البغدادي وآخرون، ١٩٩٦، ١٧/ ٥٤)، ل سالا (٥١٨مش/١١٢٤ز) وەغەرکرییە  و ل گۆڕستانا (الباب حرب) ل بەغدا هاتییە ڤەشارتن (الخطيب البغدادي وآخرون، ١٩٩٦، ١٧/ ٥٤-٥٥؛ ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٢٢٤-٢٢٦).

           (علی بن عبدالواحد بن أحمد، ابو الحسن الدینوري)، ئێک ژ شێخێن (ابن الجوزي) بوو، گوهلێبوون و فەرموودە ژ (ابا الحسن القزوینی، و ابا محمد الخلال، و ابا محمد الجوهري) یێن دی ژی وەرگرتییە، (ابن الجوزي) دبێژیت: من گوهدارییا فەرموودەیا ژی کرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١/ ٢٠-٢٦)، ل سالا (٥٢١مش/١١٢٧ز) وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٢٤٦؛ الذهبي، ١٩٩٣، ٣٦/ ٦٧).

(الحسين بن إبراهيم الدينوري)، دهێتە نیاسین ب (أبو عبدالله)، فەرموودە ژ (طراد والتميمي) و یێن دی ژی وەرگرتییە، پاشی فەرموودە گۆتینە و گۆتنێت ئەوی دروست بوون (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٢٦٩)، شێخەکێ دیندار و ڕاستگۆ بوو (الصفدي، ٢٠٠٠، ١٢/ ص١٩٦)، ل ڕۆژا ئێک شەمبێ ل نەهی ڕەمەزانێ ل سالا (٥٢٦/٠مش/١١٣٢ز) وەغەر کرییە، و ل گۆڕستانا (باب حرب) هاتییە ڤەشارتن (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٢٣١-٢٣٥؛ الصفدي، ٢٠٠٠، ١٢/ ١٩٦).

(محمد بن حمزە بن اسماعیل بن الحسن بن علي بن الحسین) دهێتە نیاسین (ابو المناقب الحسني العلوي)، ژ خەلکێ هەمەدانێییە، بەرەڤ جهـ و وەڵاتێن دی ژی چوویە و گەلەک فەرموودە نڤیسینە و کۆمکرینە. ل سالا (٥٣٣مش/١١٣٩ز) وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٢٣١، ٢٣٥).

           (يوسف بن أيوب بن يوسف بن الحسن)، دهێتە نیاسین ب (أبو یعقوب الهمداني)، ژ خەلکێ گوندێ (بوزنجرد) سەر ب هەمەدانێڤەیە، دچیت بۆ (مرؤ)، ل سالا (٤٦٠مش/١٠٦٨ز) دچیتە بۆ بەغدا، پشتی زانستێ ئاینی وەردگریت، دزڤڕیت بۆ باژێڕێ خۆ ل (مرؤ) (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ٨، ١٥-١٦)، پاشی کارێ پەروەردێ و زانستێ ئاینی دکەت و بەلاڤە دکەت، ژ وان زانستان ژی؛ زانستێ فەرموودەیا، کو ژ بەغدا و ئەسبەهان و سەمەرقەند و بخارا وەرگرتییە (الصفدي، ٢٠٠٠، ٢٩/ ٤٧-٤٨؛ اليافعي، ١٩٩٧، ٣/ ٢٠٢)، ل سالا (٥٥١مش/١١٢٢ز) هاتییە بەغدا و فەرموودە ل قوتابخانەیا (النظامیة) یێن داین، وەکو ئاموژگارییێن ئاینی و بوویە جهێ ڕازەمەندییا خەلکێ (ابن خلکان، ١٩٩٤، ٧/ ٧٨-٨١)، ب ئەڤێ چەندێ (السمعاني) دبێژیت: من زێدەتر ژ (٢٠) بەرگا ژێ گوهلێبوویە و نڤیسییە (السمعاني، ١٩٨٨، ١/ ٤١٢). ل سالا (٥٣٥مش/١١٥٨ز) وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ٨، ١٥-١٦).

          (محمد بن علي بن الحسن بن أحمد)، دهێتە نیاسین ب (ابو المظفر الشهرزوري)، ل سالا (٤٧٩مش/١٠٨٧ز) ژدایکبوویە، د بوارێ فەرموودە و زانستێ (علم الفرائض والحساب)دا کەسەکێ زانا بوو، جهێ باوەرییا خەلکێ بوو، دوکانەک ل نیزیک مزگەفتا (شیخ ابو محمد المقرئ) بۆ فرۆتنا (العطر) هەبوو، کو ل دەڤ ئەوی قورئان خواندییە، گەشتەک بۆ مووسلێ کر، پاشی زڤڕی بۆ ئەزربایجانێ (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ١٠٤) و ژ هەژییە بێژین کو (السمعاني) زانین و فێربوون ژێ وەرگرتییە (ابن الاثیر، د.ت، ٢/ ٢١٧)، ل سالا (٥٥٠مش/١١٥٦ز) ل خەلاتێ وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ١٠١-١٠٤).

           (محمد بن عبدلله بن العباس بن عبدالحميد)، دهێتە نیاسین ب (ابو عبدلله الحراني)، ل سالا (٤٨٤مش/١٠٩١ز) ژدایکبوویە، ل سالا (٥٠٤مش/١١١١ز) (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ١٦٥) بوویە دیدەڤان ل دەڤ (ابي الحسن الدامغاني) کو دووماهیک دیدەڤانێ ئەوی بوو^(*)، فێربوونا فەرموودەیا ژ (طراد بن محمد الزینبي(^**)، وأبي الحسن بن عبدالرزاق الأنصاري(*^**) و یێن دی ژی وەرگرتییە  )ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ١٦٥؛ الذهبي، 1993، ٣٨/٣١٢(، کەسەکێ ئاخڤتنخۆش بوو، خودانێ پەرتووکا (الروضة الادباء)ە. (ابن الجوزي) دبێژیت: ژێ گوهلێبوویە و دەستویرییا من ژ دەڤ ئەوییە، ڕۆژەکێ من سەرەدانا  ئەوی کر، ڕوینشتنا من ل گەل درێژ بوو، من گۆتی ڕوینشتنا من گەل تە درێژبوو، ڕابوو پارچە هۆزانەک ب من گۆت: "لأن سمیت إبراما وثقلا… زيارات رفعت بهن قدري، فما أبرمت إلا الحبل ودي… ولا ثقلت إلا ظهر شكري") ابن الجوزي، 2012، ١٨/١٦٥(، هەروەسا چوویە ئەسبەهانێ ژی (الذهبي، 1993، ٣٨/ ٣١٢( و ل سەر مەزهەبێ حەنبەلیا بوو) ابن رجب، 2005، ٢/ ١٠٧(، ل سالا (٥٦٠مش/١١٦٥ز) وەغەرکرییە و ل گۆڕستانا (الفیل) ل بەغدا هاتییە ڤەشارتن) ابن الجوزي، 2012، ١٨/١٦٢-١٦٥(.

(ابو العلاء الهمذاني) ) ابن الجوزي، 2012، ١٨/ ٢٠٢-٢٠٨(، ناڤێ ئەوی (الحسن بن أحمد بن الحسن بن أحمد بن محمد)، دهێتە نیاسین ب (أبو العلاء الهمذاني)، شێخێ باژێڕێ هەمەدانێ بوو، بەرەڤ ئەسبهانڤە چوویە، و ل سالا (٥٢٥مش/٨٦٦ز) بۆ بەغدا زڤڕی) الذهبي، 2006، ٣٩/ ٣٣٤(، فێربوونا وی ل هەمەدان، بەغدا و ئەسبهان بوو) الذهبي، 2006، ١٥/ ٢٨٧(، هەروەسا کارێ حەکیمییێ ژی دکر و گەلەک دەرمان ل دەڤ هەبوون) العمري، 2002، ١٥/ ٣١٣(، هەتا بوویە زانایێ خواندنا قورئانێ و زانستێ فەرموودەیان (ابن الجوزي، 2012، ١٨/ ٢٠٢-٢٠٨( و ل زانستێت دی ژی وەک: ڕێزمان، زمان، زانستێ قورئانێ و فەرموودەیان و ئەدەبی، دینداری و پێگریکرن ب سونەتێ) السيوطي، 1983، ٤٧٤(، د چەرخێ خۆدا و د زانستێ فەرموودەیاندا بوویە زانایەکێ ب ناڤودەنگ) الزركلي، 2002، ٢/ ١٨١(، ب شێخێ هەمەدانێ و ئیمامێ عیراقییا د ڕاڤەکرنا فەرموودەیاندا دهاتە نیاسین، ژ دەستهەلاتدارا نەدترسیا، خودان بەرهەمەکێ زانستی بوو، ژ ئەوان ژی (زاد المسافر)، دیسان پەرتووکێن وی گەهشتنە خوارزم و شامێ، فێرکرنا چەندین قوتابییان ل سەر زانستێ ئاینی) الداووي ، د.ت، ١/ ١٣٢(، ل شەڤا پێنچ شەمبێ ل سالا (٥٦٩مش/١١٧٤ز) وەغەرکر، ژییێ وی هەشتێ سال و چوار هەیڤ و هندەک ڕۆژبوون) ابن الجوزي، ١٩٩٣، ٣٩/ ٣٣٤(.

          (شهدة بنت أحمد بن عمر الإبري، ابو نصر بن الفرج الدينوري)، دهێتە نیاسین ب شانازییا ئافرەتان، زانایا فەرموودە و نڤیسەرا ب ناڤودەنگ، کو ئێک ژ زانایان بوو و دەستخەتەکێ باش هەبوو، گەلەک خەلک ژێ فێربووینە، دەنگڤەدان و گوهلێبوونەک مەزن هەبوو، گەنجان و مەزنان ژی پەیوەندی پێڤە هەبوو) ابن الجوزي، 2012، ١٨/ ٢٤٨-٢٥٤( و بابێ ئەوێ گرنگی پێ دایە) الخطيب البغدادي وآخرون، ١٩٩٦، ١٥/ ٣٩٤(، زانستێ فەرموودەیا ژ (ابن السراج وطراد بن محمد الزيني) یێن دی ژی... وەرگرتییە) ابن الجوزي، 2012، ١٨/ ٢٤٨-٢٥٤؛ ابن الأثير، ١٩٩٧، ٩/ ٤٣٥؛ ابن الدبيثي، ٢٠٠٦، ٥/ ١٤٢؛ ابو الفداء، د.ت، ٣/ ٦١؛ ابن الوردي، ١٩٩٦، ٢/ ٨٧(، و ژیانا هەڤژینیێ ل گەل (أبو الحسن بن محمد بن يحيی)، کو وەکیلێ خەلیفەیێ عەباسی (المقتفي لأمر الله٥٣٠مش-٥٥٥مش/١١٣٦ز-١١٦٠ز) (ابن عساكر، ١٩٩٥، ٢٢/ ٢٨٥؛ ابن المستوفي، ١٩٨٠، ٢/ ١٢١( بوو، هەروەسا کەسەکا خودان چاکی و میهرەبان بوو، و گەلەک زانایا فێربوون ژێ وەرگرتییە، ژ ئەوان ژی: (ابن الجوزي و أبو محمد ابن الاخضر و عبدالغني المقدسي و عبدالقادر الرهاوي( ) ابن نقطة، ١٩9٠، 3/ ٤٦١( و (و أبو إسحاق الكلبي) ) ابن المستوفي، ١٩٨٠، ١/ ٣٩٨(، دیسان گەلەک زانا و ژێدەران پەسنا ئەوێ کرییە، کو کەسەکا زانا، خوداپەرست، دیندار و زانا بوو د زانستادا، وەک: (بهاءالدین علي بن الساعاتي الدمشقي) دبێژیت: "أتسکن أوطان النبیین عصبة… تمین لدی ايمانها وهي تحلف، نصحتكم والنصح للدين واجب... ذروا بيت

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

^(*) أبو الحسن الدامغاني: ناڤێ ئەوی (أحمد بن محمد بن أحمد السماني)یە و دهێتە نیاسین ب (قاضي القضاة ابو عبدلله  الدامغاني (م: ٤٦٦مش/١٠٧٤ز)، دچیتە بۆ بەغدا و فێری زانستێ ئایینی بوویە، پاشی پۆستێ دادوەرییێ وەرگرتییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٦/ ١٥٧-١٥٨).

^(**) طراد بن محمد الزينبي: ئاڤێ ئەوی (طراد بن محمد بن الحسن الزینبي (م: ٤٩١مش/١٠٩٨ز)، دهێتە نیاسین ب (ابو الفوارس)، بوویە  نەقیبێ عەباسییا ل بەسرا، پاشی دچیتە بۆ بەغدا. ب شێوەیەکێ گشتی کەسەکێ زانا و شارەزا بوو د زانستێ ئاینیدا (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/٤٣-٤٤).

^(***) ابي الحسن بن عبدالرزاق الا نصاري: ناڤێ ئەوی (هبةالله بن عبدالرزاق الانصاري م: ٤٩١مش/١٠٩٨ز)، د زانستێ ئاینێ ئیسلامێدا و د ئاینێن دی ژیدا كەسەکێ زانا و شارەزا بوو (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٤٦).

يعقوب فقد جاء يوسف"(ابن الوردي، ١٩٩٦، ٢/ ٨٧) و ل سەر فەرموودە و بانگەوازییا ئیسلامێ یا بەردەوام بوو، تاکو ژییێ ئەوێ گەهشتییە نیزیکی سەد سالییێ، ل شەڤا دووشەمبێ ل سالا (٥٧٤مش/١١٧٩ز) وەغەرکر، نڤێژ ل مزگەفتا (جامع القصر) ل سەر هاتە کرن و د مەراسیمێ ڤەشارتنا ئەوێدا، گەلەک خەلک و زانا ئامادە بوون و ل گۆڕستانا (باب أبرز) ل بەغدا هاتییە ڤەشارتن (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ٢٤٨-٢٥٤).

سەبارەت زانستێ فەرموودەیان؛ کوردان گرنگیییەکا تایبەت ب ئەڤی زانستی و ڕاڤەکرنا ئەوی دایە، ئەڤجا پشتی پێداچوون ل سەر ئەوان زانا و کەسایەتییێن ئاینی یێن کوردان و ئەوێن ل وەڵاتێ کوردان ژیاین هاتینە کرن، دیار بوو کو د پەرتووکا (المنتظم)دا بیست و حەفت زانا د بوارێ زانستی و فەرموودەیاندا هەبوون، نەهـ ژ ئەوان ژ خەلکێ هەمەدانێ بوون، نەهـ ژ خەلکێ دەینەوەرێ بوون، چوار ژ خەلکێ شەهرەزورێ بوون، ئێک ژ خەلکێ سلماسێ بوو، ئێک ژ خەلکێ نەهاوەندێ بوو، ئێک ژ خەلکێ جەزیرێ بوو، ئێک ژ خەلکێ حەرانێ و ئێک ژ خەلکێ هەکارییا بوو.

ژ ئەڤان ژی ئێک زانا ل چەرخێ (٢مش/٨ز) ژیاینە، ئێک زانا ل چەرخێ (٣مش/٩ز) ژیایە، دوو زانا ل چەرخێ (٤مش/١٠ز) ژیاینە، نەهـ زانا ل چەرخێ (٥مش/١١ز) ژیاینە و چواردە زانا ل چەرخێ (٦مش/١٢ز) ژیاینە؛ ئەڤەژی ئاماژەیا ئەوێ چەندێییە، کو مللەتێ کورد گرنگی دایە زانستێن ئاینێ ئیسلامێ، نەخاسمە زانستێ فەرموودەیان، و زانایێن کوردان ل چەرخێ (٥ و ٦مش/١١ و ١٢ز) زێدەتر بوون، هۆکارێ ئەڤێ ژی بۆ ئەوێ چەندێ دزڤڕیت، کو چێدبیت کوردان د ئەڤان هەردوو چەرخاندا ژ لایێ سیاسی، ئابووری، ڕەوشەنبیری و ئاینیڤە زێدەتر ڕۆلێ خۆ دیتبیت، ژ لایەکێ دیڤە مێرنشینێن کوردان خودان ڕۆل بوون، هەروەسا مللەتێ کورد ژی ب ئاینێ ئیسلامێڤە یێ گرێدایی بوو و گرنگی پێ دایە، ئەڤان هۆکاران کارڤەدانێن وەسان دروستکرن، کو زێدەتر زانایێن کوردان گرنگییێ ب ئەڤی زانستی بدەن.

چار: زانستێ فەقیهزانی:

    ئێک ژ پێناسەیێن ئەڤی زانستی "علم یتعرف منە تقریر مطالب الأحکام الشرعیة العلمية، و طريق  استباطها و مواد حججها واستخراجها بالنظر" (ابن الاكفاني، ١٩٩٠، ١٦٢)، ئەڤجا ئەوێن ل خوارێ دیار، پازدە زانا و کەسایەتییێن ئاینی یێن کوردانە و ئەوێن ل وەڵاتێ کوردان ژیاین، ڕۆل د ئەڤی زانستیدا یێن هەین:

            (أبو عائشة الهمذاني) ناڤێ ئەوی (مسروق بن الأجدع بن مالک)، هەر ژ بچووکاتییێ هاتبوو دزین و ل دەمێ هاتییە دیتن، ناڤێ ئەوی کرنە (المسروق)، ئەوی د دەمیدا خەلیفەیێن ڕاشدی دیت بوون، ئەو ژی: (أبو بکر وعمر وعثمان وعلي)، هەروەسا ل گەل (علي بن أبي طالب)دا د شەڕێ خەوارجادا ل (النهروان) پشکدار بوویە، و چوویە بۆ ئەداکرنا حەجێ و گەلەک پەرستن د ژیانا خۆدا کرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ٦/ ١٩)، هەروەسا (الخطیب البغدادي) دیارکرییە کو ناڤبری ئەڤ کەسە دیتینە: (ابو بكر، وعمر، وعثمان، وعلي، وعبدالله، بن مسعود، وعائشه (أم المؤمنين) (الخطيب البغدادي، ٢٠٠٢، ١٥/ ٣١١)، كو کەسەکێ دیندار و فەقیهزان بوو (الذهبي، ١٩٩٨، ١/ ٤٠)، ل سالا (٦٣مش/٦٣٨ز) وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ٦/ ٦-٢٠).

(عبدالملك بن إبراهيم بن أحمد، ابو القاسم القرميسيني) (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٤/٣١٠-٣١٣)، فێربوون ژ (یحيی بن محمد بن صاعد، و اباذر بن الباغندي) و یێن دی ژی وەرگرتییە  (الخطيب البغدادي، ٢٠٠٢، ١٢/١٨٦)، بنیاتێ ئەوی ژ قەرمیسینێیە، ل سالا (٣٠٧مش/٩٢٠ز) ل بەغدا ژدایک بوویە، فەقیهزانەکێ ڕاستگۆ بوو و ژ فەقیهزانێن ل سەر مەزهەبێ (أحمد بن حنبل) بوو(السمعاني، ١٩٦٢، ١٠/ ٣٩٠)، ل سالا (٣٧٥مش/٩٨٦ز) وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٤/ ٣١٣).

(عبدالصمد بن عمر بن محمد بن إسحاق)، دهێتە نیاسین ب (أبو القاسم الدينوري)، بانگەوازخوازەکێ زاهد و قورئانخوین بوو(ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ٥٣)، فەقیهزانی ل سەر مەزهەبێ شافعی و ل سەر دەستێ (ابي سعيد الأصطخري) خواندییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ٥٣؛ السبکي، ١٩٩٣، ٣/ ٣٢٩-٣٣٠؛ ابن كثير، ١٩٨٨، ١١/ ٣٨٧-٣٨٨)، مرۆڤەکێ جهێ باوەرییێ، باش و ڕاستگۆ بوو و و بانگەوازییا چاکی دکر(ابن تغري بردي، د.ت، ٤/٢١٥- ٢١٧)، ل سالا (٣٩٧مش/١٠٠٧ز) وەغەرکرییە و ل (درب شماس) ل ڕەخێ ڕۆژئاڤایێ (النهر القلانین) (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ٥٧) ل بەغدا (السبکي، ١٩٩٣، ٣/ ٣٢٩)؛ نڤێژ ل مزگەڤتا (المنصور) ل سەرهاتییە کرن و ل گۆڕستانا (الأمام أحمد) هاتییە ڤەشارتن (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ٥٧).

          (الحسن بن الحسين بن حمكان)(^*) دهێتە نیاسین ب (أبو علي الهمذاني)، ئێک ژ فەقیهزانێن شافعی بوو، دهێتە بەغدا (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ١٠٦) ل (درب یونس) ل نیزیک (دار القطني)(*^*) ئاکنجي دبیت، فەرموودە ل بەغدا و بەسرە ژ (عبدالرحمن بن حمدان الجلاب الهمذاني ومحمد بن هارون الزنجاني، والزبیر بن عبدالواحد الأسدآباذي وجعفر بن حمد نصیر الخلدي، ومحمد بن الحسن بن زیاد النقاش) و یێن دی ژی وەرگرتینە (الخطيب البغدادي وآخرون، ١٩٩٦، ٧/ ٣١؛ ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ١٠٦؛ السمعاني، ١٩٦٢، ٤/ ٢٥٢؛ ابن الأثير، د.ت، ١/٣٩٠)،  د گەنجاتییا خۆدا گرنگی ب فەرموودەیان دایە و ل بەسرا ل سەر چار سەد و حەفتێ و پێنج شێخا نڤیسییە، پاشی فەقیهزانی خواست و ل سەر دەستێ (أبي حامد المرؤروذي) خواند (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/١٠٦؛ الذهبي، ١٩٩٣، ٢٨/ ١١١-١١٢)، بەلێ (ابو القاسم الازهري) دبێژت: یێ لاواز بوو د فەرموودەیاندا (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ج١٥، ص١٠٦؛ الذهبي، ١٩٦٣، ج١، ص٤٨٥؛ الذهبي، ١٩٦٧، ص٧٩؛ الصفدي، ٢٠٠٠، ١١/ ٣٢٥؛ ابن كثير، ١٩٨٨، ١١/ ٤٠٧؛ ابن حجرالعسقلاني، ١٩٧١، ٢/ ٢٠٠)، خودانێ پەرتووکا (مناقب الشافعي)یە (السبكي، ١٩٩٣، ٢/ ١٠٠؛ ابن العماد الحنبلي، د.ت، ٣/ ١٧٣؛ ابن الغزي، ١٩٩٠، ٢/ ٢٠٤؛ ابن قاضي شهبه، ١٩٨٧، ١/ ١٧٧؛ كحالة، د.ت، ٣/ ٢١٨)، ل سالا (٤٠٥مش/١٠١٤ز) وەغەرکرییە و د مالا ویدا هاتییە ڤەشارتن (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ١٠٦).

(عبدالغفار بن عبدالرحمن، أبو بکر الدینوري الفقیە)، یێ فەقیهزان بوو، دووماهیک کەس بوو فەتەوا ل سەر مەزهەبێ (سفیان الثوري) ل مزگەفتا مەنسوور ل بەغدا دایی، هەروەکی بەرپرسێ چاڤدێرییێ یێ ئاگاداربوو ژ کاروبارێن مزگەفتێ، ل سالا (٤٠٥مش/١٠١٤ز) وەغەرکرییە و ل گۆڕستانا پشت مزگەفتێ هاتییە ڤەشارتن (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ١٠١-١٠٨؛ الصفدي، ٢٠٠٠، ١٩/ ١٦؛ ابن كثير، ١٩٨٨، ١١/ ٤٠٠).

           (عبدالملك بن إبراهيم بن أحمد الهمذاني) (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٣١-٣٤)، دهێتە نیاسین ب (أبو الفضل الفرضي المعروف بالمقدسي) ژ خەلکێ هەمەدانێیە، بەلێ هەتا مرنا ئەوی ل بەغدا ئاکنجی بوویە، هەروەسا فەقیهزانەکێ شافعی بوو (ابن النجار، ١٩٩٧، ١/ ٦؛ الصفدي، ٢٠٠٠، ١٩/ ص١٠٢) و مەزنترین زانستێ ئەوی فەقیهزانی بوو (الذهبي، ١٩٩٣، ٣٣/ ٣٠٣-٣٠٤)، کو فەقیهزانی ژ (الماوردي) وەرگرتبوو (السبکي، ١٩٩٣، ٥/ ١٦٢-١٦٣)، ل سالا (٤٨٩مش/١٠٩٦ز) وەغەرکریيە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٣١-٣٤).

(محمد بن احمد بن عیسی بن عماد الشروطي) دهێتە نیاسین ب (ابو بکر)، ژ خەلکێ دەینەوەرێیە. دچیتە بۆ هەمەدانێ، بەلێ ل بەغدا زانستێ ئاینی وەرگرتییە و بوویە فەقیهزانەکێ ڕاستگۆ و زاهد (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٧٠)، ل سالا (٤٩٤مش/ ١١٠١ز) وەغەر کرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٦٢، ٧٠).

            (محمد بن أحمد بن عمر)، دهێتە نیاسین ب (أبو عمر النهاوندي) کەسەکێ زانا و فەقیهزان بوو، فێربوونا خۆ ژ کۆمەکا زانایا وەرگرتییە، ژ ئەوان ژی (أبو الحسن الماوردي)، پاشی پۆستێ دادوەرییێ ل بەسرا وەرگرتییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٨٩)، هەروەسا ژێدەرێن مێژوویێ باس ل زانین و فەقیهزانییا ئەوی دکەن (الأصبهاني، ١٩٩١، ١١٠). ل سالا (٤٩٧مش/١١٠٤ز) ل بەسرا وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٨٤-٨٩).

            (الحسن بن إبراهيم  بن علي برهون ابو علي الفارقي) (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/٢٨٥-٢٨٦) ل سالا (٤٣٣مش/١٠٤٢ز) و ل میافارقینێ ژدایکبوویە، یێ فەقیهزان بوو (الزركلي، ٢٠٠٠، ٢/ ١٧٨)؛ فەقیهزانی ژ (أبي اسحاق الشیرازي) و یێن دی ژی وەرگرتییە(ابن المستوفي، ١٩٨٠، ٢/٣٧-٣٨)، خودانێ پەرتووکا (الفتاوي في خمسة أجزاء، فوائد المهذب لأبي اسحق الشيرازي في الفروع)ه (الباباني، ١٩٥١، ١/ ٢٧٩)، هەروەسا پۆستێ دادوەرییێ ل (واسط) وەرگرتییە (ابن نقطه، ١٩٨٨، ١/ ٣٢٩)، ل سالا (٥٢٨ مش/١١٣٤ز) وەغەرکرییە و ل قوتابخانەیا ئەوی ل (واسط) هاتییە ڤەشارتن (ابن خلكان، ١٩٠٠، ٢/ ٧٧). 

(أحمد بن محمد بن أحمد)، دهێتە نیاسین ب (أبو بکر بن ابی الفتح الدینوري)، فەرموودە ژ (أبي محمد التميمي وأبي محمد السراح) و یێن دی ژی وەرگرتینە، و فەقیهزانی ژ (أبي الخطاب الکلوذاني) وەرگرتییە؛ د ئەڤی بواریدا گەلەک یێ زیرەک (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٧/ ٣٢٨-٢٣٩) و ب ناڤودەنگ بوو، دهاتە نیاسین ب فەقیهزانێ حەنبەلی بەغدادی(الصفدي، ٢٠٠٠، ٧/ ٢١١).

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

(^*) في الأصل (ابن همكان) (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٥/ ١٠٦).

(^**) دار القطن: گەڕەکەکا بەغدا بوو، دکەڤیتە لایێ ڕۆژئاڤایی؛ د ناڤبەرا کەرخ و ڕووبارێ عیسیدا، کو ئیمام (الدار قطني/ ت: ٣٠٦-٣٨٥هـ) ژ ئەڤێ گەڕەکێیە (یاقوت الحموي، ١٩٩٥، ٢/ ٤٢٢).

بوویە خودانێ پەرتووکا (التحقیق في مسائل التعلیق)، هەروەسا (ابن الجوزي) دبێژیت: پشتی مرنا شێخێ من (ابن الزغواني) ئەز نیزیکی چار سالان ل وانەیێن ئەوی ئامادە دبووم و من ل گەنجاتییا خۆ د دویڤ ناڤبریدا نڤێژ دکر. ل چریا دوویێ یا سالا (٥٣٢مش/١١٣٨ز) وەغەرکرییە (ابن رجب، ٢٠٠٥، ١/ ٤٢٨-٤٣١).

(یوسف بن أيوب بن يوسف بن الحسن بن وهرة)، دهێتە نیاسین ب (أبو يعقوب الهمذاني)، ژ خەلکێ گوندێ (بوزنجرد)ه(^*) سەر ب هەمەدانێڤەیە، دهێت بۆ (مرو)(*^*)، ل سالا (٤٦٠مش/١٠٦٨ز) دچیتە بۆ بەغدا و زانستێن ئاینی ژ کۆمەکا زانایێن ئاینی وەردگریت، هەتا ل فەقیهزانی د (علم النظر)دا دبیتە زانا، پاشی دزڤڕیتە بۆ باژێرێ خۆ و ڕادبیت ب فێرکرن و پەروەردەکرنا قوتابییا ل (رباط)ـا خۆ ل (مرؤ)، ل سالا (٥٠٦مش/١١١٧ز) دهێتە بۆ بەغدا ژبۆ دانا گۆتار و ئاموژگارییێن ئایینی، دیسان بوویە جهێ ڕازەمەندییا ئەوان، ژبلی کەسەکێ ب ناڤێ (إبن السقاء) کو نەخۆشی بۆ پەیداکرن، پاشی دزڤڕیت بۆ (مرو) و دچیتە بۆ هەراتی(*^**)   و دووبارە دزڤڕیتە بۆ (مرو) (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ١٥)، هەروەسا (السمعاني) دبێژیت: من گەلەک بابەتین ئاینی ژێ گوهـلێبووینە و من زێدەتر ژ (٢٠) بەرگان ژ ڤەگێڕانا ئەوی ب دەستخەتێ خۆ نڤیسییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/١٥)، ب گشتی د بوارێ فەقیهزانیدا ل سەر مەزهەبێ شافعی، فەرموودەیا، دانا گۆتارا، ئاموژگاریێن ئایینی، سۆفیگەر و پەروەردا ئاینیدا کەسەکێ زانا بوو(ابن نقطة، ١٩٩٠، ٢/ ٥٧٧؛ إبن الأثير، ١٩٩٧، ٩/ ١١٤؛ ابن المستوفي، د.ت، ٢/ ٤٥٢؛ ابن خلكان، ١٩٩٤، ٧/ ٧٨؛ الذهبي، ١٩٩٣، ٣٦/ ٣٩٦؛ ١٩٨٥، ٢٠/ ٦٦؛ الصفدي، ٢٠٠٠، ٢٩/ ٤٧؛ إبن كثير، ١٩٩٧، ١٦/ ٣٣٠؛ اليافعي، ١٩٩٧، ٣/ ٢٠٢)، ل سالا (٥٣٥مش/١١٤١ز) ل گوندەکێ نیزیکی هەراتێ وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ٨-١٥).

(عبدالرحمن بن محمد بن علي، أبو علي الحلواني)، فەقیهزان و سەرپەرشت بوویە، هەروەسا بازرگانییا خەلی (الخل) ژی دکر، ل سالا (٥٤٦مش/١١٥٢ز) وەغەرکرییە و ل مالا ئەوی؛ ل مەئموونییەدا هاتییە ڤەشارتن (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ٨١-٨٢).

(یحيی بن سلامة بن الحسين بن محمد)، دهێتە نیاسین ب (أبو الفضل الحصکیفي)، خەلکێ گوندێ (طنزة)( (^****) سەر ب دیاربەکر و جزیریڤەیە، ل حەسەن کیفا مەزن بوویە، پاشی چوویە بۆ میافارقینێ، د گەلەک زانستادا ئیمام بوو، نەخاسمە د فەتوایاندا (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ١٢٨)، هەروەسا موفتییێ دیاربەکرێ بوو (السمعاني، ١٩٦٢، ٩/ ٨٨؛ ابن ناصرالدين، ١٩٩٣، ٦/ ١٦)، ل دەمێ چوویی بۆ بەغدا، دەست ب خواندنێ و زانینێ کرییە و خواندنا ئەوی فەقیهزانی ل سەر مەزهەبێ شافعی بوو (عماد الدين الأصفهاني م: ٥٩٧مش/١٢٠١ز) د پەرتووکا (الخریدة)دا دبێژت: ئێک ژ زانایێن چەرخێ خۆ بوو و ژبەرهەمێن ئەوی (الترصیع البدیع، و التطبیق التحقیق) و یێن دی ژی (ابن خلكان، ١٩٠٠، ٦/ ٢٠٥)، هەروەسا چەند ژێدەرێن دی ژی باس ل زانینا ئەوی د بوارێ فەقیهزانیدا دکەن (الخطيب البغدادي وآخرون، ١٩٩٦، ٢١/ ١٩٤؛ ابن النجار، د.ت، ١/ ١٩٤؛ السبکي، ١٩٩٣، ٧/ ٣٣٠). ل سالا (٥٥٣مش/١١٥٨ز) ل میافارقینێ وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ١٢٥،١٢٨-١٣٣).

(الحامد بن محمد بن حامد)، دهێتە نیاسین ب (أبو الفضل الحراني)، د دەمێ خۆدا هاتییە بۆ بەغدا و بوویە فەقیهزان و پاشی زڤڕییە بۆ حەرانێ، و ڕابوویە ب دانا فەتەوا و فێرکرنێ، کەسەکێ خوداپەرست بوو، بەلێ وەسواس د پاک خاوینییێدا هەبوو، ل سالا (٥٧٠مش/١١٧٥ز) ل حەڕانێ وەغەرکرییە (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ٢١١-٢١٦).

(محمد بن عبدالله بن القاسم)، دهاتە نیاسین ب (أبو الفضل الشهرزوري) (ابن الجوزي، ٢٠١٢، ١٨/ ٢٣٣)، ل بەغدا زانستێ فەقیهزانی وەرگرتییە (الخطيب البغدادي و آخرون، ١٩٢٦، ١٥/ ٣١؛ ابن الدبیثي، ٢٠٠٦، ١/ ٣٦٨-٣٦٩؛ الذهبي، ٢٠٠٦، ١٥/ ٢٩٧؛ ابن قاضي شهبه، ١٩٨٧، ٢/ ١٥)، پاشی چەندین پۆست ل دەولەتا زەنگیادا وەرگرتییە، دبیتە دادوەر ل مووسل، پاشی دبیتە

______________________________

^(*) بوزنجرد: گوندەکە ژ گوندێن هەمەدانێ (یاقوت الحموي، ١٩٩٥، ١/ ٥٠٧).

^(**) مرو: دکەڤندا دگۆتنێ (مرو الشاهجان)، جهێ ئەوێ ڕاستە و دویرە ژ چیایا، مزگەفت، بازار و ئاڤاهی د ناڤدانە، هەروەسا ڕەز، باخ و ئاڤ د ناڤدا هەبوون (ابن حوقل، ١٩٣٨، ٢/٤٣٤-٤٣٩).

^(***) هراة: باژێرێ هەراتی مەزنترین باژێرێ خوراسانێیە، گەلەک ئاڤاهی لێ هەنە، خەلکێ ئەوێ دیندار و خوداپەرستن و ل سەر مەزهەبێ حەنەفینە (إبن بطوطە، د.ت، ١/ ٢٩٦).

^(****) طنزة: گوندەکە سەر ب دیاربەکر و جزیرە ڤەیە (السمعاني، ١٩٦٢، ٩/ ٨٨).

 (قاضي القضاة) و وەزیر و ڕاوێژکار (نورالدین محمود زنکي)، فەقیهزان بوو و ل سەر مەزهەبێ شافعی بوو                      (الذهبي، د.ت، ٣/ ٦٣)، هەروەسا د فەقیهزانێدا یێ زانا بوو (ابن تغري بردي، د.ت، ٦/ ٧٨). ل سالا (٥٧٢مش/١١٧٧ز) وەغەرکرییە (الخطيب البغدادي وآخرون، ١٩٩٦، ١٥/ ٣١).

زانا و کەسایەتییێن کوردان، ئەوێن ل وەڵاتێ کوردان ژیاين و خودان ڕۆل د ئەڤی زانستیدا، پشتی ئەو زانا و کەسایەتییێن ئاینی یێن هاتینە بەرچاڤکرن، دیار بوون کو د بوارێ فەقیهزانییێدا پازدە زانا بوون، چوار ژ ئەوانا ژ خەلکێ هەمەدانێ بوون، چوار ژ خەلکێ دەینەوەرێ بوون، ئێک ژ خەلکێ میافارقینێ بوو، ئێک ژ خەلکێ حەرانێ بوو، ئێک ژ خەلکێ قەرمسینێ بوو، ئێک ژ خەلکێ حەلەوانێ بوو، ئێک ژ خەلکێ نەهاوەندێ بوو، ئێک ژ خەلکێ شەهرەزورێ بوو و ئێک ژ خەلکێ حوسن کیفا بوو.

ژ ئەڤان ژی ئێک ل چەرخێ (١مش/٧ز) ژیایە، دوو ل چەرخێ (٤مش/١١ز) ژیاینە، پێنج ل چەرخێ (5مش/١1ز) ژیاینە و حەفت ل چەرخێ (٦مش/١٢ز) ژیاینە؛ ئەڤە ئاماژەیا ئەوێ چەندێیە کو زانایێن کوردان هەول داینە زێدەتر زانستێ ئاینی وەربگرن و داخوازا فێربوونا زانستی دکرن، دیسان چووینە ژدەرڤەیی وەڵاتێ کوردان، وەکو ڕۆژهەلاتا ئیسلامێ، بەغدا، شامێ و مسرێ و جهێن دی ژی، زانستێ فەقیهزانی زانستەکێ گرنگە ژ زانستێن ئیسلامی، ب ئەڤێ چەندێ دیار دبیت، کو کوردان گرنگی ب ئەڤێ ب ئەڤی زانستی دایە، و پێدڤییا ئەڤی زانستی د ناڤ جڤاکێ کوردیدا گرنگییەکا دی بەرچاڤ دکەت. زانایێن کوردان د چەرخێ (٥-٦مش/ ١١-١٢ز) زێدەتر بوون، ب بەراورد ل گەل چەرخێن دی، ژ لایێ سیاسی، ئابووری، پەروەردەیی و ئاینیڤە زێدەتر دەلیڤە بۆ کوردان هاتییە ڕۆخساندن پشکدارییێ د ئەڤی زانستیدا بکەن.

پێنج: زانستێن دی یێن ئایینی:

کوردان و ئەوێن ل وەلاتێ کوردان ژیاین ڕۆلەکێ گرنگ د زانستێن دی یێن ئاینیدا هەبوون، وەکو سۆفیگەری د کەسانێن خێرخواز و دیندار، هەروەسا باس ل هەشت زانا و کەسایەتییان هاتییە کرن.

١- سۆفیگەری:

سۆفیگەری بزاڤەکا ئاینییە، ل چەرخێ (3مش/9زم)، د ناڤ جیهانا ئیسلامێدا بەلاڤبوو، سۆفیگەری داخوازا دینداری و گەلەک پەرستنێ ژ کەسێ سۆفیگەر دکەت، سۆفیگەر ژ ژیانا دونیایێ و خۆشییێ دویر دکەڤیت، سۆفیگەری پێشکەڤت تاکو بوویە ڕێبەراتییەک، ڕێکەک و ڕێبازەک بخۆڤە گرتییە) السهلي، 2005، ١١(، ل دەڤەرێن کوردان ژی لایەنگەر و ڕێنیشاندەرێن سۆفیگەرییێ هەبوون، ژ ئەوان:

(أبو الحسن الهکاري)) ابن الجوزي، 2012، ١٧/ ص٧(، ناڤێ ئەوی (علي بن أحمد بن یوسف الهکاري)یە، خەلکێ گوندێ (دارس)ە ل چیايێ هەکاری؛ د کەڤیتە سەر باژێڕێ مووسلدا، چەندین (الرباط) بۆ ڤەحەواندنا هەژاران و کەسانێن بێخودان ئاڤاکرینە، کەسەکێ نڤێژکەر، دیندار و ناڤدار بوو، ئێک ژ مەزنێن ڕێبازا سۆفیگەرییێ بوو، ل سالا (٤٨٦مش/١٠٩٣ز) وەغەرکرییە )الذهبي، 1993، ٣٣/ ١٨٢-١٨٤(.

            (يوسف بن أيوب بن يوسف بن الحسن)، دهێتە نیاسین ب (أبو يعقوب الهمذاني)، ژ خەلکێ گوندێ (بوزنجرد)ە؛ سەر ب هەمەدانێڤەیە، دچیتە بۆ (مرؤ)، هەروەسا ل سالا (٤٦٠مش/١٠٦٨ز) دچیتە بۆ بەغدا و زانستێ ئاینی وەردگریت، پاشی دزڤڕیتە بۆ باژێرێ خۆ ل (مرؤ) )ابن الجوزي، 2012، ١٨/ ٨-١٥(، ب کارێ پەروەردە و زانستێ ئاینی ڕادبیت، دیسان ڕادبیت ب دروستکرنا مریدا ل سەر ڕێکا ڕاست و دروست) ابن المستوفي، 1980، ٢/ ٤٥٢؛ ابن خلكان، 1994، ٧/ ٧٨-٨١(، ل سەر مەزهەبێ شافعی بوو، چەندین ژێدەرێن مێژوویی وەکو شێخەکێ سۆفیگەر ل (مرؤ)، یان ژی وەکو کەسەکێ زاهد، دیندار، سۆفیگەر و خوداپەرست و گۆتاربێژ و یێن داینە نیاسین )ابن نقطه، 1990، ٢/ ٥٧٧؛ الذهبي، 1993، ٣٦/ ٣٩٦-٤٠٠(. ل سالا (٥٣٥مش/١١٥٨ز) وەغەرکرییە) ابن الجوزي، 2012، ١٨/ ٨، ١٥-١٦(.

٢- کەسایەتیێن ئاینی:

(حسنوية بن الحسين الكردي)، سولتان و خودان پارەیەکێ زۆر بوو، گەلەک پارە دکرنە د کارێ خێرخوازیێدا               (ابن الجوزي، 2012، ١٤/ ٢٧٢(، هەروەسا میرێ لەشکەرێ بەرزێکانییا ژی بوو، و ب گشتی بۆ ماوەیێ (٥٠) سالان دەستهەلاتا ئەوان ل سەر (دینەوەر، هەمەدان، نەهاوەند، سەمغان و دەوروبەرێن ئەزربیجانێ تاکو سنووری شارەزور) هەبوو (ابن الأثير، ١٩٩٧، ٧/ ٣٦٦-٤٠٠(، ئەڤ چەندە  دیاردکەت کو کەسەکێ دیندار و خوداپەرست بوویە، و پێگرییەکا مەزن ب شەریعەتێ ئیسلامێ کرییە، نەخاسمە مەزاختنا ئەڤی پارەیێ زۆر د کارێن خێرخوازییێدا، بێگۆمان ئەڤ چەندە ژ سالۆخەتێن مللەتێ کوردە، ل سالا (٣٩٦مش/٩٨٠ز) ل کەلها سرماجێ(^*) وەغەرکرییە (ابن الجوزي، 2012، ١٤/ ٢٦٨-٢٧٢(.

(الحسن بن القاسم بن الحسن بن العلاء بن الحسن)، دهێتە نیاسین ب (أبو علي الدباس)، بنیاتێ ئەوی ل شەهرەزورێیە) ابن الجوزي، 2012، ١٥/ ٨٢، ٨٥-٨٦(، بەلێ (الخطیب البغدادي م: ٤٦٧مش/١٠٥٧ز) بابێ ئەوی یێ چوارێ ب (خسرو) دیارکرییە، دیسان زانستێ خۆ یێ ئاینی ژ کۆمەکا زانایێن موسلمانان وەرگرتییە، کەسەکێ جهێ باوەرییێ بوو (الخطیب البغدادي، ٢٠٠٢، ٨/ ٤١٩(، دیسان ل سالا (٣١١مش/ ٩٢٤ز) ژدایکبوویە و ل سالا (٤٠٢مش/ ١٠١٢ز) وەغەرکرییە (الخطیب البغدادي وآخرون، ١٩٩٦، ٧/ ٤١٧؛ ابن الجوزي، 2012، ١٥/ ٨٥،٨٢(، (ابن الجوزي) هەمان ژێدەر ب شێوەیەکێ کورت ژ (الخطیب البغدادي) وەرگرتییە.

(محمد بن عبیدلله)، دهێتە نیاسین ب (أبو بکر الدینوري)، کەسەکێ دیندار و زاهد بوو، ل ڕەخێ ڕەسافە ل بەغدا ئاکنجی بوو، (السلطان جلال الدولة) ڕێزەکا مەزن ل ئەوی دگرت  و سەرەدانا ئەوی دکر، جارەکێ داخواز ژێ کر، کو باجا خۆیێ ل سەر خەلکی ڕاکەت، کو سالانە دوو هزار دینار بوون، ل سالا (٤٣٠مش/١٠٣٩ز) وەغەرکرییە، گەلەک خەلک ل ڕێورەسمێن ئەویدا کۆمبوون، نڤێژ ل مزگەفتێن (ڕەسافە، مەدینە و حەربییە) ل بەغدا ل سەرهاتییە کرن) ابن الجوزي، 2012، ١٥/٢٦٧-٢٧٢( و ل گۆڕستانا (باب حرب) هاتییە ڤەشارتن) ابن كثير، ١٩٨٨، ١٢/ ٥٨(.

      (سعد بن علي بن الحسن بن القاسم)، دهێته نیاسین ب (أبو منصور العجلي)، ژ خەلکێ ئەسەد ئابادێیه، دچیتە بۆ هەمەدانێ و دبیتە موفتییێ ئەوان، هەروەسا ژبەری هینگێ زانستێ ئاینی ل مەككەهێ و مەدینێ و كوفه و یێن دی ژی ژ کۆمەکا زانایێن ئیسلامی وەگرتییه. ل سالا (٤٩٤مش/١١٠١ز) وەغەرکرییە )ابن الجوزي، 2012، ١٧/ ٦٢، ٦٧-٦٨(.

       (اسماعیل بن محمد بن عثمان بن احمد)، دهێتە نیاسین ب (ابو الفرج القومساني)، ژ  خەلکێ هەمەدانێيه، زانستێ ئاینی ژ باب و باپیری خۆ وەرگرتییه، دچیت بو بەغدا، هەروەسا فێربوون د بوارێ ئاینیدا ژ کۆمەکا زانایێن ئاینێ ئیسلامی وەردگریت. ناڤبڕی کەسەکێ ڕاستگو و جهێ باوەرییێ بوو. ل سالا (٤٩٧مش/١١٠٤ز) وەغەرکرییە) ابن الجوزي، 2012، ١٧/ ٨٤، ٨٧(.

       (محمد بن علي بن محمد، ابو جعفر) ژ خەلکێ هەمەدانێیه، قورئان ب دەنگەکی خۆش دخواند، هەر سال جارەکێ ب شەڤێ ل مزگەڤتا پێغەمبەری، سلاڤێن خودێ ل سەر بن، قورئان ب دووماهی دهینا، هەروەسا فەرمووده ژی گوھـ لێ بووینە و زانينه. ل سالا (٥١٧مش/١١٢٣ز) د ژییێ شێست سالییێدا وەغەرکرییە) ابن الجوزي، 2012، ١٧/ ٢١٦، ٢٢٣(.

      زۆربەیا مللەتێ کورد د سرۆشتێ خۆدا کەسانێن گرێدایی ئاینێ ئیسلامەڤەنە، ڕاستگۆ و حەزژێکەرێن کارێن خێرخوازینە،      (ابن الجوزي) د پەرتووکا (المنتظم)دا ناڤێ چەندین کەسایەتییێن ئاینی ل دەڤەرێن کوردان هیناینە، ژ ئەوان (٨) کەسایەتی هاتینە بەرچاڤکرن، سێ ژ خەلکێ هەمەدانێ بوون، دوو ژ خەلکێ دەینەوەرێ بوون، ئێک ژ خەلکێ ئەسەد ئاباد بوو، ئێک ژ خەلکێ شەهرەزورێ و ئێک ژ خەلکێ هەکارییا بوو.

       دەڤەرێن کوردان هەر ژ کەڤندا ژ لایێ ئابووریڤە دەولەمەند بوون، چونکی ئەرد، ئاخ، ئاڤ و ڕووبارێن ئاڤێ لێ هەبوون، ژ لایەکێ دیڤە دەڤەرێن کوردان دکەڤیتە ل سەر ڕێکێن بازرگانییێ د ناڤبەرا ڕۆژهەلات و ڕۆژئاڤاییڤە، لەوڕا ئەڤ چەندە ببوو ئەگەرێ هندێ، کو مللەتێ کورد دەولەمەند بن و کارێن خێرخوازییێ بکەن، وەکو (حسنویة بن الحسین الکردي) و کوڕێ ئەوی (بدر)ی و یێن دی ژی.

_____________________________

^(*) سرماج: کەلهەکا ئاسێیە، دکەڤیتە د ناڤبەرا چیایێ هەمەدان خۆزستانێدا، کو یا (بدر بن حسنويه الكردي) بوو، والییێ باژێڕێ (سابورخواست)، کو باشترین و ئاسێترین کەلهە بوو، (یاقوت الحموي، ١٩٩٥، ١/ ٢١٥).

ئەنجام

گرنکترین ئەنجامێن ئەڤێ ڤەکۆلینێ ئەڤێن ل خوارێ دیارن:

١- یا دیار بوو کو کوردان ڕۆلەکێ گرنگ د ئاڤاکرنا شارستانیەتا ئیسلامێدا ب ڕێکا پشکداریکرن د هژمارەکا زانستێن ئاینیدا وەکو زانستێ قورئانا پیرۆز، فەرموودە و فەقیهزانییێدا هەبوو.

٢- د پەرتووکا (المنتظم)دا پتر گرنگی ب ڕۆلێ کوردان د شارستانیەتا ئیسلامێدا ژ لایێ ئاینی و هەر لایەکێ دی هاتییە دان.

٣- (ابن الجوزي) ل دەمێ باسێ زانایێن کوردان دکەت کو د ناڤ ڕویدانێن مێژووی و بابەتێن وەغەرکرنا کەسایەتییاندا هاتینە باسکرن.

٤- (ابن الجوزي) باسێ زانایێن ل وەڵاتێ کوردان بێ دیارکرنا نەژادێ ئەوان کرییە، واتە دیار نەکرییە کو ئەڤ زانایە کوردن یان ژی ژ مللەتێن دینە، بەلێ وەسا دیارە کو زۆربەیا ئەوان زانایان کورد بوون، چونکی ئەو زانایە ل دەڤەر و باژێڕ و وەڵاتێن کوردان ژیاینە، پاشی هندەک ژ ئەوان بەرەڤ دەرڤەی وەڵاتێن کوردان چووینە، وەکو بەغدا و شامێ و جهێن دی…

٥- ئەو زانایێن کوردان ئەوێن د بوارێ زانستێ ئاینی یێ ئیسلامێدا د پەرتووکا (المنتظم)دا هەر ژ چەرخێ (١-٦مش/٧-١٢ز) باس ل ئەوان هاتییە کرن کو پترییا ئەوان د هەردوو چەرخێن (٦،٥مش/١٢،١١ز)دا ژیاینە.

٦- پترییا زانایێن کوردان د چەرخێ (٦مش/١٢ز)دا ژیاینە، ئەڤەژی بۆ ئەوێ چەندێ دزڤڕیت کو کوردان شیاینە د وەڵاتێ خۆدا (وەڵاتێ کوردان) ببنە خودان دەستهەلاتەکا نیمچە سەربەخۆ.

ليستا ژێدەران

- القرآن الكريم

ئێك: ژێدەرێن سەرەکی ب زمانێ عەرەبی:

ابن الاثير، عزالدين ابي الحسن علي بن ابي الکرم (١٩٩٧)، الكامل في التاريخ، تحقيق: عمر عبدالسلام تدمري، دار الكتاب العربي، بيروت.

ابن الاثير، عزالدين ابي الحسن علي بن ابي الکرم (د.ت)، اللباب في تهذيب الانساب، دار صادر، بیروت.

الاصفهاني، صدرالدین ابو طاهراحمد بن محمد بن احمد (١٩٩١)، الوجیز في ذکرالمجاز والمجیز، تحقیق: محمد خیر البقاعي، دار الغرب الاسلامي، بیروت.

الاكفاني، محمد بن ابراهيم بن ساعد الانصاري (١٩٩٠)، ارشاد القاصد الى اسنى المقاصد في انواع العلوم، تحقيق: عبدالمنعم محمد عمر، دار الفكر العربي، القاهرة.

البخاري، محمد بن اسماعيل بن ابراهيم بن المغيرة (د.ت)، التاريخ الكبير، طبع تحت مراقبة: محمد بن المعيدخان، دائرة المعارف الاسلامية، حيدر آباد.

البصري، أبو عبيدة معمر بن المثنى التيمي (1962)، مجاز القرآن، تحقيق: محمد فؤاد سزگين، مكتبة الخانجي،  القاهرة.

ابن بطوطة، محمد بن عبدالله بن محمد (د.ت)، رحلة ابن بطوطة المسماة تحفة النظار في غرائب الامصار وعجائب الاسفار، دار الشرق العربي، د.م.

ابن تغري بردي، يوسف بن تغري بردي بن عبدالله (د.ت)، النجوم الزاهرة في ملوك مصر والقاهرة، دار الكتب، القاهرة.

ابن تيمية، الامام العلامة تقي الدين (١٩٨٥)، علم الحديث، دار الكتب العلمية، بيروت.

ابن الجزري، شمس الدين ابو الخير محمد بن محمد بن یوسف (١٩٣٢)، غاية النهاية في طبقات القراء، مكتبة ابن تيمية، ج. برجستر اسر.

ابن الجوزي، جمال الدين ابو الفرج عبدالرحمن بن علي بن محمد (٢٠١٢)، المنتظم في تاريخ الملوك والامم، تحقيق: محمد عبدالقادر عطا، مصطفى عبدالقادر عطا، دار الكتب العلمية، بیروت.

ابن الجوزي، جمال الدين ابو الفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد (۱۹۹۷)، صيد الخاطر، تحقيق: عامر بن علي یاسین، دار الخزيمة للنشر والتوزيع، الرياض.

ابن الجوزي، جمال الدين ابو الفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد (۱۹۸۸)، القصاص والمذكرين، تحقيق: ابو هاجر محمد السعيد بن بسيوني زغلول، دار الكتب العلمية، بيروت.

ابن الجوزي، جمال الدين ابو الفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد (١٩٨٢)، لفتة الكبد في نصيحة الولد تحقیق: مروان القباني، المكتب الاسلامي، بيروت.

ابن الجوزي، جمال الدين ابو الفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد (١٩٨٠)، مشيخة ابن الجوزي، تحقيق: محمد محفوظ، دار الغرب الاسلامي، بيروت.

ابن الجوزي، جمال الدين ابو الفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد (۱۹۸۸)، اليواقيت الجوزية في المواعظ النبوية، تحقيق: السيد عبد المقصود، موسسة الكتب الثقافية، بيروت.

ابن حجر العسقلاني، ابو فضل احمد بن علي بن محمد بن احمد (١٩٧١)، لسان الميزان، تحقيق دائرة المعارف النظامية- الهند، مؤسسة الأعلمي للطبوعات، ط٢، بیروت.

ابن حوقل، محمد بن حوقل البغدادي الموصلي (١٩٣٨)، صورة الارض، دار صادر، بيروت.

الخطيب البغدادي، ابو بكر احمد بن علي بن ثابت (٢٠٠٢)، تاریخ بغداد، تحقيق: د. بشار عواد معروف، دار الغرب الاسلامي، بيروت.

الخطيب البغدادي، ابوبكر احمد بن علي بن ثابت وآخرون (١٩٩٦)، تاریخ بغداد وذيوله، تحقيق: مصطفى عبدالقادر عطا، دار الكتب العلمية، بيروت.

ابن خلكان، ابو العباس شمس الدین احمد بن محمد بن ابراهیم بن ابي بکر (١٩٠٠)، وفيات الاعيان وانباء ابناء الزمان، تحقيق: احسان عباس، دار صادر، ط٢، بيروت؛ (١٩٩٤)، وفيات الاعيان وانباء ابناء الزمان، تحقيق: احسان عباس، دار صادر، ط٧، بيروت.

الداودي، محمد بن علي بن احمد (د.ت)، طبقات المفسرين للداودي، راجع النسخة وضبط اعلامها: لجنة من العلماء باشراف الناشر، دار الكتب العلمية، بيروت.

ابن الدبيثي، ابو عبدالله محمد بن سعيد (٢٠٠٦)، ذيل تاريخ مدينة السلام، تحقيق: د. بشار عواد معروف، دار الغرب الاسلامي، د.م.

الذهبي، شمس الدين ابو عبدالله محمد بن احمد بن عثمان (١٩٩٣)، تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير والاعلام، تحقيق: عمر عبدالسلام التدمري، دار الكتاب العربي، ط٢، بيروت.

الذهبي، شمس الدين ابو عبدالله محمد بن احمد بن عثمان (١٩٩٨)، تذکرة الحفاظ، دار الكتب العلمية، بيروت.

الذهبي، شمس الدين ابو عبدالله محمد بن احمد بن عثمان (١٩٦٧)، دیوان الضعفاء والمتروكين وخلق من المجهولين وثقات فيهم لين، تحقيق: حماد بن محمد الانصاري، مكتبة النهضة الحديثة، طـ٢، مكة المكرمة.

الذهبي، شمس الدين ابو عبدالله محمد بن احمد بن عثمان (٢٠٠٦)، سیر اعلام النبلاء، دار الحديث، القاهرة.

الذهبي، شمس الدين ابو عبدالله محمد بن احمد بن عثمان (د.ت)، العبر في خبر من غبر، تحقيق: ابو هاجرمحمد السعید بن بسیوني زغلول، دار الكتب العلمية، بيروت.

الذهبي، شمس الدين ابو عبدالله محمد بن احمد بن عثمان (١٩٩٧)، معرفة القراء الكبار على الطبقات والاعصار، دار الكتب العلمية، د.م.

الذهبي، شمس الدين ابو عبدالله محمد بن احمد بن عثمان (١٩٦٣)، ميزان الاعتدال في نقد الرجال، تحقيق: علي محمد البجاوي، دار المعرفة للطباعة والنشر، بیروت.

ابن رجب، زين الدين عبدالرحمن بن احمد (٢٠٠٥)، ذيل طبقات الحنابلة، تحقيق: عبدالرحمن بن سليمان العثيمين، مكتبة العبيكان، الرياض.

السبكي، تاج الدين عبدالوهاب بن تقي الدين (١٩٩٣)، طبقات الشافعية الكبرى، تحقيق: محمود محمد الطناحي و عبدالفتاح محمد الحلو، هجر للطباعة والنشر والتوزیع، ط٢، د.م.

السلمي، ابي عبدالرحمن السلمي (١٩٨٦)، طبقات الصوفية، تحقيق: نورالدين شريباني، مكتبة الخانجي، طـ٣، القاهرة.

السمعاني، عبدالكريم بن محمد بن منصور التميمي (١٩٦٢)، الانساب، تحقيق: عبدالرحمن بن يحيى المعلمي اليماني وغيره، الناشر: مجلس دائرة المعارف العثمانية، حيدر آباد.

السيوطي، عبدالرحمن بن ابي بكر جلال الدين (د.ت)، بغية الوعاة في طبقات اللغويين والنحاة، تحقيق: محمد ابو الفضل ابراهيم، المكتبة العصرية، صيدا.

السيوطي، عبدالرحمن بن ابي بكر جلال الدين (١٩٨٣)، طبقات الحفاظ، دار الكتب العلمية، بيروت.

الصفدي، صلاح الدين خليل بن أبيك بن عبدالله (٢٠٠٠)، الوافي بالوفيات، تحقيق: احمد الارناؤوط وتركي مصطفى، دار احياء التراث، بيروت.

ابن عثمان الشارعي، موفق الدين ابو محمد بن عبدالرحمن (١٩٩٥)، مرشد الزوار الى القبور الابرار، دار المصرية اللبنانية، القاهرة.

ابن عساکر، ابو القاسم علي بن الحسن بن هبة الله (١٩٩٥)، تاریخ دمشق، تحقیق: عمرو بن غرامة العموري، دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع د.م.

ابن العماد الحنبلي، شهاب الدين ابي الفلاح عبدالحي بن احمد بن محمد العكري (د.ت)، شذرات الذهب في اخبار من ذهب، دار الكتب العلمية، بیروت.

ابو عبدالله علاء الدين، مغلطاي بن قليج بن عبدالله البكرجي (٢٠٠١)، إكمال تهذيب الكمال في اسماء الرجال، تحقيق: ابو عبدالرحمن عادل بن محمد وابو محمد اسامة بن ابراهيم، الفاروق الحديثة للطباعة والنشر، د.م.

العمري، ابن فضل الله، احمد بن يحيى بن فضل الله (٢٠٠٢)، مسالك الابصار في ممالك الامصار، المجمع الثقافي في ابو ظبي، ابو ظبي.

ابن الغزي، شمس الدين ابو المعالي محمد بن عبدالرحمن (١٩٩٠)، ديوان الاسلام، تحقيق: سيد كسروي حسن، دار الكتب العلمية، بيروت.

ابو الفداء زين الدين، زين الدين قاسم بن قطلوبغا السودوني (٢٠١١)، الثقات ممن لم يقع في الكتب الستة، تحقيق: شادي بن محمد بن سالم ال نعمان، الناشر: مركز النعمان للبحوث والدراسات الاسلامية والتحقيق التراث والترجمة، صنعاء.

ابو الفداء، عماد الدين اسماعيل بن علي بن محمود (د.ت)، المختصر في اخبار البشر، المطبعة الحسينية المصرية، القاهرة.

ابن قاضي شهبة، ابو بكر بن احمد بن محمد بن عمر (١٩٨٧)، طبقات الشافعية - لابن شهبة، دار عالم الكتب، بیروت.

القزويني، زكريا بن محمد بن محمود (د.ت)، اثار البلاد واخبار العباد، دار صادر، بيروت.

ابن كثير، ابو الفداء اسماعيل بن عمر القريشي (١٩٨٨)، البداية والنهاية، تحقیق: علي شیري، دار احیاء التراث العربي، د.م.

ابن المستوفي، المبارك بن احمد بن المبارك بن موهوب (١٩٨٠)، تاریخ أربل، تحقیق: سامي بن سيد خماس الصفار، وزارة الثقافة والاعلام - دار الرشيد للنشر، بغداد.

ابن الملقن، سراج الدين ابو حفص عمر بن علي بن احمد (١٩٩٤)، طبقات الأولياء، تحقيق: نور الدين شريبه، مكتبة الخانجي، ط٢، القاهرة.

ابن ناصرالدین، محمد بن عبدالله بن محمد بن احمد بن مجاهد القسي (١٩٩٣)، توضيح المشتبه في ضبط اسماء الرواة وانسابهم والقابهم وكناهم، تحقيق: محمد نعيم العرقسوسي، مؤسسة الرسالة، بیروت.

ابن النجار، محب الدين ابي عبدالله محمد بن محمود بن هبة الله (١٩٩٧)، ذیل تاریخ بغداد، تحقيق: مصطفى عبدالقادر عطا، دار الكتب العلمية، بیروت.

ابن النجار، محب الدين ابي عبدالله محمد بن محمود بن هبة الله (١٩٩٧)، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، تحقيق: مصطفى عبدالقادر عطا، دار الكتب العلمية، بیروت.

ابن نقطة، محمد بن عبدالغني بن ابي بكر بن شجاع (١٩٩٠)، اكمال الاكمال، تحقيق: عبدالقيوم عبدريب النبي، الناشر جامعة ام القرى، مكة المكرمة.

ابن نقطة، محمد بن عبدالغني بن ابي بكر بن شجاع (١٩٨٨)، التقييد لمعرفة رواة السنن والمسانيد، تحقیق: كمال يوسف الحوت، دار الكتب العلمية، د.م.

ابن الوردي، عمر بن مظفر بن عمر بن محمد ابن ابي الفوارس (١٩٦٦)، تاريخ ابن الوردي، دار الكتب العلمية، بيروت.

اليافعي، ابو محمد عفيف الدين عبدالله بن اسعد بن علي بن سليمان (١٩٩٧)، مرآة الجنان وعبرة اليقضان في معرفة ما يعتبر من حوادث الزمان، تحقیق: خليل المنصور، دار الكتب العلمية، بيروت.

ياقوت الحموي، شهاب الدين ابو عبدالله ياقوت بن عبدالله الرومي (١٩٩٥)، معجم البلدان، دار صادر، ط٢، بیروت.

دوو: ژێدەرێن لاوەکی ب زمانێ عەرەبی.

اسماعيل، نبيل بن محمد ابراهيم (٢٠٠٠)، علم القراءات نشأته- أطواره- أثره في العلوم الشرعية، مكتبة التوبة، الرياض.

الباباني، اسماعيل باشا البغدادي (١٩٥١)، هدية العارفين اسماء المؤلفين واثار المصنفين، دار احياء التراث العربي، بيروت.

الزركلي، خير الدين بن محمود بن محمد بن علي بن فارس (٢٠٠٢)، الاعلام، دار العلم للملايين، ط١٥، بيروت.

السهلي، عبدالله بن دجين (٢٠٠٥)، الطرق الصوفية نشأتها و عقائدها و آثارها، داركنوز اشبيليا للنشر و التوزيع، الرياض.

عبدالله، عبدالرحمن صالح (١٩٨٦)، ابن الجوزي وتربية والعقل، شركة مكة للطباعة والنشرة مكة المكرمة.

الغزولي، عبد العزیز سید هاشم (٢٠٠٠)، ابن الجوزي الامام المربي والواعظ البليغ والعالم المتفنن، دار العلم، دمشق.

كحالة، عمر بن رضا بن محمد راغب بن عبدالغني (د.ت)، معجم المؤلفين، دار التراث العربي، بيروت.

محیسن، محمد سالم (١٩٩٢)، معجم حفاظ القرآن عبر التاريخ، دار الجيل، بيروت.

ناصر، باسم ناظم سليمان (٢٠١٣)، السرد في مقامات ابن الجوزي دراسة تحليلة، المكتب الجامعي الحديث، كركوك.

سێ: نامەیێن ئەکادیمى یێن نەبەلاڤکرى ب زمانێ عەرەبی.

الدوسكي، محسن ابراهيم احمد، ٢٠٠٢. تجرید الموضوعات لابن الجوزي للامام ابراهيم بن عثمان بن عيسى بن درباس الماراني الكردي المتوفي سنة (٦٢٢ هـ)، رسالة الماجستير، كلية الشريعة والدراسات الاسلامية، جامعة دهوك.

دور علماء الكورد في العلوم الدينية من خلال كتاب المنتظم لإبن الجوزي (ت: ٥٩٧ هـ/ ١٢٠١ز)

الملخص العربي:

   كان للكورد دور مهم في بناء الحضارة الاسلامية، و ذلك عن طريق مشاركتهم في العلوم الدينية المختلفة مثل علوم القرآن الكريم، علوم الحديث والفقه والتصوف وغير ذلك من العلوم الأخرى. وقد اعتمدت مصادر تاريخية رصينة الى جانب كتاب المنتظم لابن الجوزي (ت: ٥٩٧هـ/ ١٢٠١م) الذي يعد المصدر الاساس لهذه الدراسة، وتلك المصادر الأخرى هي: كتاب تاريخ بغداد للخطيب البغدادي (ت: ٤٦٧ هـ/ ١٠٧٥م)، تاريخ الاسلام للذهبي (ت: ٧٤٨هـ/١٣٤٨م)، والبداية والنهاية لابن كثير (ت: ٧٧٤ هـ/١٣٧٣م) فضلا عن مصادر اخرى الى جانب بعض المراجع. لدراسة الموضوع بصورة علمية دقيقة فقد تم تقسيمها على محاور وهي: محور علوم القرآن الكريم ومحور الحديث النبوي الشریف ومحور الفقه ومحور عن علوم أخرى مثل التصوف.

الكلمات المفتاحية: الدور، العالم، الأكراد، العلم، الدين.

THE ROLE OF RELIGIOUS KURDISH SCHOLARS IN THE RELIGIOUS SCIENCES IN THE KITAB 

AL-MUNTAZAM BY IBN AL-JAWZI (597AH / 1201 AD)

"HISTORICAL-COMMENTARY READING"

ABSTRACT:

The Kurds had an important role in building the Islamic civilization through their participation in various religious sciences such as the sciences of the Qur’an, the sciences of hadith, jurisprudence, Sufism, and other sciences. Reliable historical sources were relied upon, in addition to the book “Al-Muntazam” by Ibn al-Jawzi (597 AH-1201 AD), which is considered the main source for this study. Other sources include the book “Tarikh Baghdad” by Al-Khatib al-Baghdadi (467 AH), “Tarikh Islam al-Dhahabi” (748 AH), and “Al-Bidayah wa al-Nihayah” by Ibn Kathir (774 AH), in addition to other sources and some references. To study the subject in a precise scientific and rigorous manner, it has been divided into thematic axis, which are: the theme on the sciences of the Holy Qur’an, the theme of the Noble Prophetic Hadith, the theme on the jurisprudence, and a theme on other sciences such as Sufis.

KEYWORDS: Role, Scholar, Kurds, Science, Religion.

---

* ڤەکولەرێ بەرپرس.

This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)