شرۆڤهكرنا لادانا ديالێكتى دشيعرێن مهلا خهليل مشهختيدا ل دويڤ مۆدێلا- جێفرى ليچ-ى
فاطمة عبدالعزيز على 1* و كامران ابراهيم خليل2
1 پشكا زمانێ كوردى، كۆليژا زانستێن مرۆڤايهتى، زانكۆيا زاخۆ، ههرێما كوردستانێ- عێراق.
2 پشكا زمانێ كوردى، كۆليژا زمان، زانكۆيا دهۆك، ههرێما كوردستانێ- عێراق.
تاريخ الاستلام: 03/2025 تاريخ القبول: 06/2025 تاريخ النشر: 06/2025 https://doi.org/10.26436/hjuoz.2025.13.2.1584
پۆخته:
ژ تایبەتمەندییێن سەرەکییێن شعرییەتێ کو جیاوازییەکا مەزن دئێخیتە د ناڤبەرا زمانێ شيعرێ و زمانێ ڕۆژانەدا، لادانە. لادان ڕۆلەکێ مەزن د بەرجەستەکرنا زمانێ دەقى و نائاشناکرنێدا دبینیت، لەوما بوویە جهێ گرنگیپێدانا ڤهكۆلهر و ڕهخنهگران، هەولداینە جۆرێن لادانێ و کاریگەرییا ئەوان ل سەر زمانێ دەقى بدەنە دیارکرن. جێفرى ليچ وهكو شارهزايهكێ بوارێ زمانڤانيێ گرنگییەکا زێدە دایە لادانێ و جۆرێن ئەوێ داینە دیارکرن. د دابەشکرنا لیچیدا جۆرەکێ لادانێ هەیە کو ئەوى ب لادانا دیالێکتى ناڤکرییە، د ئەڤێ جۆرە لادانێدا نڤیسەرگەلەک جاران پەنایێ بۆ دیالێکتێن ديتر يێن زمانى دبەت و ب ئەڤى ڕەنگى ژ یاسایێن زمانێ فەرمى ئەوێن ڕێککەفتن ل سەر هاتینەکرن لاددەت. مەلاخەلیل مشەختى ئێک ژ شاعێرێن کوردە کو پشتبەستنەکا زێدە ل سەر لادانا دیالێکتى کرییە، ڕاستە کو مشەختى ب شاعێرەکێ کرمانجییا سەرى دهێتە هژمارتن، لێ ئەوى حەزەکا زێدە بۆ لادان ژ دیالێکتا کرمانجى و پەنابرن بۆ دیالێکتێن دى هەبوویە، هەتا ئەوى ڕادەى کو ئەڤ جۆرێ لادانێ د هەمى ئاستێن زمانیدا دهێتە دین. لادانا دیالێکتی د شيعرێن مشەختیدا پەنابرن بۆ دیالێکتەکا تایبەت نینە، بەلکو پڕانییا دیالێکتێن زمانێ کورد بخۆڤە دگریت. ئەڤ لادانە هند بەرفرەهە کو دشێن ئهوێ ب بەشەکێ نەڤەقەتیاى ژ شێوازێ شاعێرى ل قەلەم بدەین. ئەم د ئەڤێ ڤەکۆلینێدا دێ هەولدەین جۆر و ڕۆلێ لادانا دیالێکتیێ د شيعرێن مشەختیدا، هەر ژ ئاستێ دهنگسازیێ بگرە هەتا دگەهیتە ئاستێ ڕستەسازیێ بدەینە دياركرن. گریمانەیا ڤەکۆلینا مە ئەوە کو لادانا دیالێکتى ڕۆلەکێ سەرەکى د بەرجەستەکرنا زمانێ شيعرێن مشەختیدا دبینیت و ئەوى ژ شاعێرێن دى یێن هەڤچەرخێن وی جودا دکەت.
پەیڤێن سەرەکى: لادان، لادانا دیالێکتى، كرمانجييا سهرى، كرمانجييا خوارێ، گۆرانى.
1-پێشهكى
د ناڤ بهرههمێن ئهدهبيدا ب تايبهت شيعرێ لادانێ ڕۆلهكێ سهرهكى د بهرجهستهكرنا زمانێ دهقيدا ههيه، ئهڤجا چ ئهڤ لادانه د ئاستێن زمانيدا بيت يان ژى د ناڤ ڕوخسار و لايهنێ هونهريدا بيت. ههبوونا لادانێ ديارديهكا بهرچاڤه پرانييا شاعێران بههرا خۆ ژ بكارهينانا لادانێ وهرگرتينه، چێدبیت هندەک ڤەکۆلەر د ئەوێ باوەریێدا بن کو لادان ژ دیالێکتەکا زمانێ کوردى و پەنابرن بۆ دیالێکتێن دی یێن زمانێ کوردى ناچیتە د چوارچوڤێ لادانا دیالێکتیدا، چونکى چ دیالێکتێن زمانێ کوردى نەبووینە زمانێ ستاندەر، ئانکو فەرمى و هێشتا دیالێکتێن زمانێ کوردى بۆ خواندن و نڤیسینێ کارانە، لێ فەرە ئەم وەکو دیاردەکا شێوازى بەرێ خۆ بدەینە ئەڤێ لادانێ، ب تایبەت کو ئارمانجێن ئەڤێ لادانێ تایبەتن ب ئەدەبیاتا کوردى و د ئەدەبیاتا مللەتێن دیدا ناهێنە دیتن و ئەم نەشێین نکۆلیێ ل هندێ بکەین کو ئەڤ لادانە ڕۆلەکێ گرنگ د بەرجەستەکرنا زمانێ دەقیدا دبینیت.
ئارمانجێن ڤەکۆلینێ: دەستنیشانکرنا لادانا دیالێکتى دشيعرێن مەلاخەلیل مشەختیدا د هەمى ئاستێن زمانیدا، هەر ژ لادانا دهنگسازى بگرە، هەتا دگەهیتە لادانا سینتاکسى.
سنوورێ ڤەکۆلینێ: ئەڤ ڤەکۆلینە ب تنێ گرنگیێ ددەتە لادانا دیالێکتى د شيعرێن مەلاخەلیل مشەختیدا. ئەڤە ژى ئێک ژ جۆرێن لادانێیە کو جێفرى لیچى باسێ ئەوان کرییە. سەبارەت ب شيعرێن مشەختى ژى، مە ب تنێ شيعرێن بەرگێ ئێکێ یێ دیوانا مشەختى کو ل سالا 2012 هاتییە چاپکرن وەک نموونە وەرگرتینە.
پڕسیارێن ڤەکۆلینێ:
1- ئایا لادانا دیالێکتى د شيعرێن مشەختیدا هەیە؟
2- کیژ جۆرێن لادانێن دیالێکتى پتر هاتینە بکارهینان؟
3- ئارمانجا مشەختى ژ لادانا دیالێکتى چییە؟
4- لادانا دیالێکتى چ کارتێکرن ل سەر زمانێ شيعرێن مشەختى هەبوویە؟
ڕێبازا ڤەکۆلینێ: ڤەکۆلینەکا شرۆڤهكارييه کو ل دویڤ مۆدێلا جێفرى لیچى کار دکەت، لێ ژ بەر تایبەتمەندییێن لادانا دیالێکتى د ئەدەبیاتا کوردیدا و کاریگەرییێن ئەوێ جارنا مفا ژ میتۆدا وەسفى شرۆڤەکارى ژى هاتییە وەرگرتن.
گريمانا ڤهكۆلينێ: ئهوه كو لادانا ديالێكتى دياردهيا شێوازى يا زهقه دشعرێن مشهختييدا، چێدبيت مشهختى ل سهر ئهڤى بناغهى ژ شاعێرێن ههڤچهرخێن خۆ بهێته جوداكرن.
پەیکەرێ ڤەکۆلینێ: ئهڤ ڤهكۆلينه ژ دوو بهشان پێكدهێت. بهشێ ئێكێدا باسێ چهمك و زاراڤ و ڕولێ لادانێ هاتييه كرن لدهڤ ليچى. بهشێ دووێدا ب نموونهڤه باسێ جۆرێن لادانا ديالێكتى د شيعرێن مشهختيدا هاتييه كرن.
2-لادان و جۆرێن ئەوێ د شيعرێدا ل دویڤ مۆدێلا جێفرى لیچى
2-1- چەمکێ و ڕۆلێ لادانێ: هەر چەندە هەر ژ سەردەمێن کەڤن وەرە دەمێ باسێ شعرێ هاتییە کرن، ل ژێر سیبەرا ناڤونیشان و زاراڤێن جودا ئاماژە ب لادانێ و ڕۆلێ ئەوێ هاتییەدان و پڕانییا ئەدەبناسان ل سەر ئەوێ چەندێ ڕێککەڤتینە کو زمانێ شيعرێ زمانەکێ ئاسایی نینە، لێ لادان وەکو زراڤهکێ ئەدەبى و ڕەخنەیی یێ سەربەخۆ بەرهەمێ ڤەکۆلینێن زمانى و ڕەخنەیى یێن نیڤا ئێکێ ژ سەدەیێ بیستێیە. د زمانێ ئینگلیزیدا بۆ لادانێ زاراڤێ (deviate) دهێتە بکارهینان ))ئانكو لادهدا/ ڕهفتارى خۆى دهگۆرێ)) (ناوخوش،2012: 97). ههروهسا دفهرههنگا دوانهى ئۆكسفۆردا ((لادان/ڤارێبون (To devate) و لادان/ژێبرن (To avoid, to remove) )) هاتییه بكارهینان (ناوخوش، 2006: 209). د فهرههنگا ههنبانه بۆرینه زاراڤێ لادانێ ب واتا ((خستهكهنارهوه، تاقهى گوشاد، لهرى لاى دا)) (ههژارى، 1369: 750). ههروهسا د فهرههنگى باشوور دا لادان ب واتا ((Ladan، وهلاخسن، داوهزیان،لاچین)) (ئاكو، بێ س: 662). لادان دفهرههنگا ب واتا ((devrilmrki,wergerin,qulıpin,herfin,ger bun)) (d.izoli: 1992, 552). دزمانێ عهرهبيدا و فهرههنگا بهرنياس يا عهرهبى (المعجم الوسيط) دا (انزح: ذال و تباعد) هاتييه ب واتا (ژێڤهبوون و ژێ دويركهت) (نضبة من اللغويين اللغه العربية، 1972: 406). و ههروهسا د فهرههنگا (لسان العرب) ژيدا (نزح) ب واتايا (ئاوارهبوون يان دويركهڤتن) دهێت. (بن على، أبو الفضل، ابن منظور، 1414هـ : 614). زاراڤێن وهك(توسع، اتساع، تغير، استدال)شێوازهكه ژ شينوازێن لادانا ژ ڕێكێن بهرنياس و جورهكه ژ لادانا شێوازێ و د شيعرا عهرهبى يا كهڤن و يا سهردهمدا گهلهك هاتيه بكارئينان ژ وان (ئاخڤتنا دگهل شينوارا و گيانهوهران و شهڤێ و جهان،...هتد) (أبو العدوس، 2007: 183). دزمانێ كوريدا محهمهد ئهمین دوسكى د فهرههنگا سپیرێزدا بهرامبهر لادانێ بزمانێ عهرهبى ((الانحراف/ دسهر ڕێداچوون)) هاتییه بكارهینان(دۆسكى،2016: 107). ههروهسان ئهڤ پهیڤا (لمجاوزه) د زمانێ كوردیدا ب واتایا ژ سنوورى دهركهفتن دهێت و پهیڤا (الانحراف) د زمانێ كوردیدا ب واتایا (لارى ، ڤاڕێبوون) دهێت. (القاظى،2006: 281،242،243). ئهڤ زاراڤه چهندین واتایان بخوڤه دگریت (ابعاد، فارق، عدول). (ادریس،2004: 430 ). د د ڤهكولینێن ڕهخنهیى يێن كورديدا ب چهندین زاراڤێن جودا هاتينه بكارهينان ؛ بۆ نموونه (نهوزاد ئهحمهد ئهسوهد) زاڕڤێ (سهركێشكردن) بكارهینایه. (ئهسوهد،2001: ل 69). زاراڤێن (گۆران، ترازان، تێكدان) (بهكر، 2004: ل 44). ههروهسا (فهرهاد پیربال) زاڕاڤێ (گۆران) بكارهیناییه. (پیربال، 2005: 94). (عبدولخالق یهعقووبى) ژى زاڕاڤێ (زهوقكردنهوه) بكارهیناییه .(یهعقوبى، 2005: ل 21). (نعمهت الله حامد نهێلى) زاراڤێ (لادان) بكارهینایه. (نهێلى، 2007: 170). هندەک کەس ل بەهدینان زارڤێ ڤارێبوونێ بکاردهینن، لێ جهێ خۆ نەگرتییە. بهلێ ب شێوهكى گشتى زاراڤێ لادانێ بكاردئینن پتر گونجاى تر و بهرچاڤتره دپرانیا نامه و پهرتووك و ژێدهرێن ئهكادمى دا. لادان وهكو زاراڤ دبیاڤێ ڤهكۆلینێن ئهدهبیدا: وهرگێرانا دهقا و دهقا ههردوو پهیڤێن(Ecart) یا فرهنسى و ههروهسا پهیڤا (Deviation) یا ئینگلیزیه. (المسدى،2006: 100). دشێن بێژین كو (لادان ژ لاییێ ڕهخنهگرانڤه بۆ ئهڤى لایهنى دهێته بهرجهستهكرن و زاراڤێن جۆراوجۆر ههنه بۆ نموونه لیچ (لادان – devation)، سیرى(سهرپێچى)، ڕینهویلك (تێكدان)، پاتیار(دهركهوتن)، یاكوبسون(نائۆمێدى چاوهروان كردن- خیبه الانتظار) ، ڤالیرى (ڤاریبوون و زێدهگاڤى) ،سپیتزر(لادان)جان كوهن(سهرپێچى)، تۆدۆرۆف (شكاندنى یاسا نهریتهكان)، ئاراگون(دهستكارى كردن)، پارت(ناشیرین كردن)،...هتد (عهبدوللا،2008: 44). ئهڤ زاراڤێ(ecart) ژ لایێ (پۆڵ ڤالیرى-poul valery) هاتییه بكارهینان. پاشان ههمان زاراڤ ژ لایێ جان كوهن- (jean cohen) ژیڤه هاتییه بكارهینان. (نعمه: 2015، 13).
2-2- تێگەهێ لادانا ئەدەبى: لادان چهمكهكێ فره هزر و بۆچوونه چهندين پێناسه بۆ ههنه، وهك (( لادان وهكو خالهكا ڤهبر و سهرتاسهریهكا گشتگیر دهێته هژمارتن گرێدایى بهرههمێ هونهرى و ئهدهبيڤه)) (صفار،2023: 199).(نڤیسهر دهمێ شيعرا خو دڤههینیت هندهك لادانان تێدا دكهت بۆ هندێ دا ل دهڤ وهرگرى ىسهرنجڕاكێش بیت. (لادان دابڕان و دویرکەفتنە ژ تشت یان دیاردەیێن ئاسایی ب ڕەنگەکى کو کاریگەرییەکا هونەرى هەبیت و سەرنجا خوینەرى ڕابکێشیت) (شعبان، عتو، 2014-2015: 9).چونكى لادان بریتییه ژ تێكدان و سهرپێچیكرن دیاسایێن زمانیدا. بهلێ ئهڤه ئهوێ چهندێ ناگههینیت كو ئهڤێ لادانێ چ سنورهك نهبیت. بهلكو مهبهستا ئهوێ دروستكرن و پێكئینانا پهیوهندى و دروستكرنا واتایهكا نوییه ژلایێ نڤیسهریڤه.(ئهڤ زاراڤێ لادانێ ب ڕێكا زمانڤانییا نوى و ڕهخنهییا زمانڤانى هاتییه وهرگرتن و ب ڕێكا زمانێ ئینگلیزى چوویه د ناڤ ڕهخنهییا ئهدهبیدا) (كانهبى، 2009: 27). (( ههندێك پێیان وایه دوور كهوتنهوهیه و ههندێكى تر پێیان وایه نائاسایى یان خزانه، له ڕووى واتاوه ههموویان ئهوه دهگرنهوه كه دهرچوونێكى بهمهبهست بێت له باو به پلهى جۆراوجۆر خزمهت به دهق )) (دزهیى، 2012: ل111).
زاڕاڤێ لادانێ گرێداى گهلهك بیاڤێن وهكو(ڕهوانبێژى، شیعریهت، زمانڤانى، ڕهخنێ)یه و دبنهرهتدا زاراڤهكێ ڕۆژئاڤاییه، ئهڤه ژى بوویه ئهگهر كو ئهڤ زاراڤه ب چهندین شێوهیێن جودا بهێته بلێڤكرن (محمد و الیاس، 2024: 713). ((چهند لادانهكه بههێزتر بنیات نرابێت، شێوازهكان؛ ئهدهبیترو جوانترو قوڵترو جیاوازتر بهرههم دههێنرێن )) (گهردى، 2022: 197).ئهگهر ل ژێدهرێ تێگههێ( لێدان)ێ بگهڕیێن، ((ههندێك لهو بڕوایهدان كه سهرچاوهى چهمكێ لادان بۆ "بۆفۆن 1707- 1788" دهگهڕێتهوه)).
ئێكهمين كهس كو ب دروستى چهمكى لادانى بكارهیناى "پۆڵ ڤاڵیرى 1871- 1946 "بوو. (گهردى،2018: ل 266).( ڤالیرى) ئاماژه ب ئهوێ چهندێ كر كو لادان وهكو دیاریهكا شێوازییه و د دانهنیاسینا شێوازیدا دبێژیت: شێواز د بنهرهتێ خۆدا لادانه ژ یاسایهكێ؛ ئانكو شێواز بخۆ لادانه.(الیاس و زیاب،گوڤارا زانكویا نهوروز،پ11، ژ. 30). هندهك ژ ڤهكۆلهران ژى (لیوسپێتزهر (1877- 1960) ب داهێنهرێ چهمكێ (لادانێ )دزانن. چونكى ((سپێتزهر ب ڕێكا (لادان)ێ هاته د ناڤ بیاڤێ شێوازگهریێدا). (ویس،2005: 88). ب دیتنا ئهوى لادان د شێوازگهریێدا ب خالهكا گهوههرى بۆ پرۆگڕامێ شلوڤهكرنێن ڕهخنهیێن ئهوى دهێته ههژمارتن. (حمد،2013: ص 39). ژبهرهندێ لیوسیپتنزهرى (لادان) كره بناغه و پیڤهر بۆ دهستنیشانكرنا تایبهتمهندیێن شێوازى (عهبدولڵا، 2010-2011: 32).
ئانكو ب كورتى (لادان) شكاندنهكا پیڤهرییه و ئهڤ دیاردهیه ژى ژ نڤێسهرى یان ئاخڤتنكهرى ب شێوهیهكێ ئاگههییانه د هێته ئهنجامدان، و دبیته ئهگهرێ هندێ (لادان)ێ بهایهكێ زمانى و ئێستاتیكى ههبیت. ل دویڤ بۆچوونا پرانییا ڕهخنهگران، لادان بریتیيه ژ دهستكاریكردن دیاسایێن زمانیدا و تێكدانا ئهوان یاسایانە و دووباره ئاڤاكرنا ئهوى زمانییە و داهێنانا زمانهكێ ئهدهبیێ داهێنهرانهیه ژ لایێ شاعێریڤه. (خورشید و عهبدوللا و جهمیل، 2021/2022: 494). لادان ئیكه ژ بنهمایێن دروستبوونا شێوازى.ئهو زمانێ دهقێ ئهدهبى پێ دهێته نڤێسین خاسیهت و تایبهتمهندیێن خۆ یێن ههین، كاریگهرى ل سهر نڤێسهر و شاعێران كریه كو ب زمانهكێ جیاواز و جودا ژ ئاخڤتنا ڕوژانه، يان ئهو زمانێ دهقێ زانستى پێ بهێته نڤيسین. ئهڤهژى وهكر كو زمانێ ئهدهبى زمانهكێ شكومهند و سهرنج ڕاكێش بیت و كاریگهرى ل سهر خوینهران ههبیت. (مستهفا و عهبدوڵڵا، 2021: 202). لادان نه بتنێ دبوارێ ئهدهبيدا یه. بهلكو چهمكێ لادانێ فره ڕهههنده د سنور و بوارێن دیترێن ژیانێدا ههیه، وهك ( دهروونناسی، ئایین، كۆمهلناسی، فیزیک،...هتد). و د ههر بوارهكێدا مهبهستهكا تایبهت و دیاركرى هاتییه بكارهینان.(ئهحمهد، 2013: 9). ((لادان له گرنگترین تایبهتمهنییهكانى شێوازى ئهدهبى به گشتى و شێوازى شیعرى به شێوهیهكێ تایبهتى، ئهوهیه، كه: ئهو شێوازه به جۆرێك له لادان له بهكارهێنانى زمانى باودا جیا دهكرێتهوه)). (عهبدوڵڵا،2012 ، 33 ). ((به شێوهیهكى گشتى ئهو لادان له نۆرمهى، تهزیاتر جێگهى بایهخى شێوازناسهكان،بریتییه له لادان له یاسا و دهستورهكانى زمان)). (مهلازاده، 2019: 44).
ههروهكى دیار لادان د ڕوخسار و ناڤهرۆكا بهرههمێ ئهدهبيدا ههیه، بهلێ ب شێوهیهكێ دیارتر لادان د فڕرمێ بهرههمێ ئهدهبیدا زیقتر دیاردبیت.((لادان (انزیاحات) بهایهكێ ئهستاتیكى ددهته زمانى و تێكستێ ڤهكرى دهێلیت و بیاڤێ بۆ وهرگرى تهرخان دكهت ژبۆ كارێ خوه یێ ئهرێنى دنێڤ تێكستى دا بكهت)) (دارتاش، 2023: 33). (جان كوهین) دبێژیت: شيعر یا ڤالا نینه ژ لادانێ و ب دهربڕینهكا دیتر لادانێ ژ دهرڤهى شيعرێ هیچ بها و گرنگییا خۆ نینه (شوان و عبدالرحمن،2019/2020: 33). ((مهرج نییه ههموو لادانێك داهێنان بێت جۆرى لادانهكه داهێنان دروستدهكات، ئهگهر لادانهكه پۆزهتیڤ بوو، ئهوا دهبێته داهێنان و كهسانى دیكه بهدوایدا دهچن، بهڵام هندێ لادان دهبێته تێكدان و گێرهشێوێنى)) (مصطفى،2023: 17). ژبهر ئهڤێ بهرفرههییا جوراوجوریا زمانى نهشێن پێناسهیهكا ئێكگرتى و ئهبستراكت بۆ چهمكێ لادانێ بكەین. ههروهكى دیار ژى چهمكێ لادانێ چهمكهكێ بهرفرههـ و گشتگره.
2-3- گرنگى و ڕۆلێ لادانێ: ئهدهبياتناس ددهنه دیاركرن كو لادان دهستكاریكرنه دیاسایێن زمانیدا و تێكدانا یاسایێن جێگیرێن وییە و مهبهستا شاعێرى ژلادانێ ڤەقەتیانەکا ڕەها ژ زمانێ ڕۆژانە و ئافراندنا زمانەکێ نوى نینە، بەلکو دەستکاریکرنا یاسایین زمانییە ب ڕێکا کێمکرن و زێدەکرنا یاسایان، ژ پێخەمەت ئافراندنا زمانەکێ جودا ژ زمانێ ڕۆژانە، ب ڕێكا هندهك دهستكاریيان بنهمایێن لادانێ جێگیردكهت، ژبهرهندێ لادانێ گرنگییهكا بهرچاڤ ههیه بۆ بهرههمێن ئهدهبى و پهخشانكى و زمانى ((ههتا ئهوى ڕادهى گهلهك كهس زمانێ شيعرێ بهرامبهر ب لادانێ دزانن. ب دیتنا یاكوبسنى ئهدهبیات واتا دهركهڤتن و لادانا یاسایێن بهربهلاڤێن زمانى. ب ههمان شێوه موكارۆفسكى وێرانكرنا پیڤهر و لادان ژ یاسایێن زمانى ب كارێ زمانێ ئهدهبى دزانیت)) (جبار و عبدالله و یونس،2022: 463). دشیاندا بێژین پشكهكا ههره گرنگ یا شیعرییهتێ، ب ڕێكا لادانێ ب ههمى جورێن وێڤه دهێته بهرههمئینان، ئانكو لادان وهكو هۆكارهكێ گرنگ و ههره دیاره پشكداریێ ددهرئێخستنا شیعرییهتا بهرههمێ ئهدهبیدا دكهت، چونكی لادان و شیعریهت ب تایبهتى شیعرییهتا ڕیتمى پێكڤهگرێدانهكا یهكجار زۆر ب ئێكودوڤه ههیه و زۆربهى جاران وهسا ههست پێ دهێتهكرن كو باهرا پتریا لادانان د ئاستێ پێكهاتهیدا دروست دبيت و ئهڤ گرنگیه ههتا ئهوى ڕادهى یا بهێزه ههر دهمێ شاعێر ل بنیاتێن ڕێزمانی يێن جێگير و ڕێكهڤتى يێن زمانى ئاسایى دوربكهڤیت دهربرینا ئهوى دچیته دبازنهیا شیعریهتێدا و ئهگهر لادانا ب شێوهیهكێ هونهرى و دجهێن دروست و گونجایى بهێنه جێگیركرن، ڕێژهیا داهێنان دێ زێدهبيت و ئارمانجا سهرهكیا پێشكێشكرنا جوانى و ئێستاتیكى برێكا لادانێ دهێته بجهئینان، لهورا یا فهره لادان لدویڤ ئاستێن زمانى بهێته شرۆڤهكرن و بۆ ئهڤێ مهرهمێ ژى سێ ئاستێن (دهنگى، پهیڤێ، رستهیى) دبیاڤێ لادانێدا هاتینه دهستنیشانكرن.(خورشید و عهبدوللا و جهمیل، 2021/2022: 496).
(( كه وا بێت، بهرههمێنهرى شێوازى تازه پێشكێشكردنى واتایه، له ڕێگهى مۆدێلى ناوازهو وروژێنهرى نوێ و خۆشیبهخش،ئهمهش دهیكاته كارێكى پڕ له داهێنان و بهرپرسیارییهت، واى لێدهكات، له چوارچێوهى یاسا ئهنجامبدرێت و نهكرێ به بێ بهرنامه پێشكێشه بكرێت، چونكه قسهكهر، یان نووسهر دهبێ ئهوهى دهیڵێ، یان دهینووسێ، ڕوونى بكاتهوه، تاوهكو پهیام به درووستى له لایهن وهرگرهوه درك پێبكرێ)) (عهبدوڵڵا، 2013: 76). لادان فره بياڤ و فره ڕهههنده د ناڤ بوارێن ئهدهبى و زمانيدا و تايبهت د ناڤ شيعرێدا. ههروهسان ((لادان پاڵنهرێكه بۆ سهرنج ڕاكێشانى خوێنهر و پاشان كارتێكردنى. ئهمهش شێوازى شیعر دهردهخات، كه جیایه لهگهڵ شێوازى ههر هونهرێكى ترى دهربڕین)) (ئهحمهد، 2014: 152).لادانێ د ناڤ بهرههمێ ئهدهبیدا ههلگرێ هندهك سیما و تایبهتمهندیانه، ژبهر هندێ لادانێ گرنگى و ڕولهكێ بهرچاڤ د ناڤ بهرههمێ ئهدهبیدا ههیه. (( (جان كۆهین) دهلێت: لادان تاكه خاڵى جیاكهرهوهى نیوان شیعر و پهخشانه و لادان له نێو شیعردا تهنیا ههڵهیهكى مهبهستداره، تا له ڕێگایهوه بگهنه ڕاستكردنهوهكانى تایبهت به شیعر، واتا لادانهكانى شیعر بهمهبهست ئهنجام دهردێن و ڕێگهش بۆ ههڵهكانى تر خۆش دهكات)) (عهسكهر،2022: 7). واته ژبلى جوانى بهخشین ب دهربرینێن ئاخڤتنێ و سهرنج ڕاكێشانا خوێنهرى ب بهرچاڤ وهرگرتنا وزهیا ڤهشارتى یا زمانى بۆ ب دهستڤهئینانا پرۆسێسا بهرههمهینانا تایبهتمهندیێن شیعریهتێ ئاشكهرا دبیت كو ب شێوهیهكێ گشتى شیعرییهتا لادانێيه (خورشید و عهبدوللا و جهمیل، 2021/2022: 496). ههروهسا گرنگییا ئهوێ ب شێوهیهكێ هویرتر و چرتر دشێن بێژین پێچهوانى ئهڤێ چهندێ كو لادان گهلهك جاران پروسهیا ئاخڤتنێ بهرهڤ تێكدان و تهمومژیێ دبهت، دبیته ئهگهرێ داهێنان و جوانكاریێ ژى ل دهڤ خوێنهرى.
2-4- لادان ژ ڕوانگهها جيفرى ليچى
دیارە پشتى سەرهلدان و گەشەکرنا چەمکێ لادانا ئەدەبى، گەلەک ڤەکۆلەر و ڕەخنەگر و زمانڤانان ژ ڕوانگەهێن جودا جوداڤە گرنگى ب لادانێ دایە. ئێک ژ ئەوان (جێفرى لیچ)ە کو ل ژێر کاریگەرییا فۆرمالیستێن ڕووسى و نێرینەکا نوى باسێ لادانا ئەدەبى کرییە. ليچى ژى باهرا خۆ د ئهڤێ چهندێ دا ههيه. ب بۆ چوونا ليچى ئهدهب ژى هونهرێ دارشتنا پهيڤانه بۆ هندێ دا بشێت جوانتر و سهرنجڕاكێشتر بيت ئهركهكێ كاريگهر دبينت، وهكى چهوان د زمانيدا ههيه و هيچ لادانهك د ڕێزمانێدا نينه كو پێدڤى ب هاريكارييا ياسايێن ڕێزمانى نهبيت، د ئهدهبيدا دهربازبوون ژ ياسا و ڕێسايان دبێژنێ لادان. چونكى ئاخڤتنكهرى دبوارێ ئهدهبيدا نهڤێت بتنێ پشت ب ياسايێن عهقلى بهستيت بهلكو ههست و سوز و ههڵچوون ژى گرنگن بۆ هندێ دا زمان سهرنجڕاكێش بيت ل دهڤ وهرگرى پێدڤييه ئهوان ههمى سنوران بشكێنيت و بهزينيت بۆ هندێ دا بشێت واتايهكا نوى و جياواز و بهێز دروست بكهت) (حكمت، 1402: 238). سنورێ د ناڤبهرا زمانێ ئاخڤتنێ و زمانێ شيعرێدا بريتييه ژ شێوازێ كارلێكرنا ئاخڤتنكهرى، يان شاعێرى ل گهل پهيڤان.
شيعر دهستوران تێدپهرينيت و ياسايان ژناڤ دبهت و دبيته ئهگهرێ گورانكارى و داهێنانێ د دروستكرنا واتايا پهيڤاندا. (ب ديتنا ليچى دڤێت سنوورهك بۆ لادانێ ههبيت، ئانكو لادان ههتا ئهوى ڕادهى درسته كو ئاستهنگى نهكهڤنه درێكا پهيوهنديكرنێدا) (صفوى، 1396: 43). ليچ دبينيت بهرجهستهكرنێ پهيوهنديهكا ڕاستهوخۆ ل گهل ياسايێن زمانێ ئاسایی ئانکو رۆژانە هەیە، ژبهرهندێ ئهو بهرى بهێت باسێ جورێن لادانێ بكهت ئهوى ڤهكۆلين ل سهر زمانى كرينه. و زمان ل سهر دوو جورێن ئاسایى و داهێنهرانه دابهشكرينه، دجورێ ئاساييدا خودانێ بهرههمى مفاى ژ شيانێن كهڤن وهردگريت. و دجورێ داهێنهرانەدا، ژ سنووردارى و بهربهستێن ئهدهبى دهربازدبيت و ل دويڤ بياڤێن نوى دگهڕيت. ژبهر هندێ بهرجهستهسازى ئانكو بهرجهستهكرن ب ديتنا ليچى پتر دچته د چارچووڤێ جۆرێ داهێنهرانهدا. (قربان زاده، محمد زاده، 1397: 89). ليچ گهلهك گرنگيێ ب بابهتێ لادانێ ددهت و ئهڤێ چهندێ ژى دياردكهت و دبێژيت (لادان پتر د فۆرمیدا دياردبيت. و دپێكهاتا ڕستهسازيێدا يان دهنگسازيێدا كو لادانێ دشيعرا ئينگليزيدا گرنگييهكا سنوردار ا ههيه. و ئهڤ چهنده دبيت دناڤ ههمى زماناندا ڕاست نهبيت، وهك كهلتورێ هنديێن ئهمريكى و ب تايبهت كهلتورێ نوكتادا، و ئهڤ لادانه د گوتنا پهيڤاندا د ناڤ دێرێن شيعرێدا تايبهت بۆ بابهتێن كێش و ئاواز و موسيقا شيعرێ گرنگه) (Leech,1969: 46-47). وهكو دياردبيت كو ليچى دبوارێ شيعرێ و كێشێ و ئاوازا شيعرێدا گهلهگ كرنگى دايه لادانێ. (لادان چهمكهكێ بهرفرههه دبوارێ ڤهكۆلينێن شێوازى و زمانڤانيدا، تيشكێ ددانينه ل سهر بكارهينانا زمانێ شيعرێ كو جياوازه ژ ئاخڤتنا ڕوژانه و ئاسايدا) (Abdualaziz,2024: 2445)
2-4-1- جۆرێن لادانێ ل دهڤ ليچى
زمانڤان و تيۆرڤانێ ئينگليزى (جيفرى ليچى) لادان دابهشكريه ل سهر ههشت جۆران، ليچى لادان ب بنهمايهكێ گرنگ زانيه و ئهڤ چهنده ب گشتى د ناڤ دبوارێ شيعريهت و بهرههمێن ئهدهبيدا دياره، ئهڤ دابهشكرنا ليچى كرى بوويه بناغه بۆ زمانڤان و نڤيسهرێن پشتى ئهوى، و كاريگهريهكا زۆر ل سهر زمانى كرييه. چونكى ههروهكى ديار لادان دبيته ئهگهرێ جوداكرنا بهرههمێ ئهدهبى و هونهرى و ههروهسان جوداكرنا زمانێ ڕوژانه و نههونهرى. ئهڤێ چهندێ ژى كاريگهرى ل سهر گهلهك نڤيسهر و شاعێران كريه و شيانه بشێوهكێ داهێنهرانه مفاى ژ ئهڤێ چهندێ بينن و د ناڤ شيعر و بهرههمێن خۆ دا بكاربينن بشێوهكێ داهێنهرانه دوير ژ زمانێ ئاساى و ئۆتوماتيكى. ههر ئهڤ چهندهيه لادانێ پتر ئاشكهرا و گرنگ دكهت. ئهو ههشت جۆرێن لادانێ کو ليچى دياركرين، ئهڤهنه: (1-لادانا دیالێكتى، 2- لادانا دهنگسازى، 3- لادانا وشهسازى ـ لادان د ئاستێ پهيڤێدا،4- لادانا ڕستهسازى، ڕێزمانى، 5- لادانا سیمانتیكى، واتايى، 6- لادانا شێوازى، 7- لادانا دهمى (ئاركایزم)، سهردهمى، مێژوويى. 8- لادانا نڤیسارى). د ناڤ ئهڤێ ڤهكۆلينێدا دێ ئاماژێ ب لادانا ديالێكتى دهن و هنندهك جۆرێن دهستنيشانكرى ژ ئهڤان ئاستان ب نموونهڤه دێ دياركهين، وهك:
3-لادانا دیالێكتى(Dialectal Deviation):
ئەگەر مە بڤێت ب شێوەیەکێ گشتى باسێ دیالێکتێ بکەین دشێین بێژین ((ديالێكت بريتييه له شێوهى جياوازى قهسهكردن، له مرۆڤێكهوه بۆ مرۆڤێكى تر)) (شوانى،2001: 66). لێ دیالێکت ب شێوەیەکێ هویرتر (( شێوهى لێيدوان و قهسهكردنى كۆمهله خهلكێكه له نهتهوهيهكدا و ئهم شێوه و لێدوان و قهسهكردنهش ههرچهنده تايبهتيهكى دهنگسازى و وشهسازى و ڕستهسازى خۆى ههيه، بهڵام لهههمان كاتدا بهشێكه له زمانى نهتهوهيى ئهو خهڵكه و پهيدابوونيشى دياردهيهكى سروشتيه)) (ئهحمهد، 2011: 23). (گروڤهرهادسن- Grover hudson) دەربارەیێ ديالێكتێ دبێژيت (( دهمێ ل دهڤهرهكا جوگرافييا تايبهت، داهێنان د فۆرمێن زمانيدا پهيدا دبن و هێدى هێدى بهرفرههـ دبن، بهلاڤبوون يا نهبهلاڤبوونا ڕێژهيى يا وان دشێت ببيته هۆكارهك بۆ بهربهلاڤبوون يان بهرتهنگبوونا ئهوان، و د ئهنجامدا ئهڤ داهێنانێن زمانى دشێن تايبهت بن بۆ ئهوێ دهڤهرێ. ئهڤ فۆرمێن تايبهت كو دزمانێ دهڤهرهكا دياركريدا پهيدادبن، ئهگهر جياوازيا ئهوان ب شێوهيهكێ بهرچاڤ بوو، ب (ديالێكت) دهێنه نياسين)) (سالح، 2017: 54).
ئهگهر بهرێخۆدانێ ل زمانێ كوردى بكهين دێ بينن كو ههبوون و نهبوونا زمانێ ستاندهردێ كوردى بهردهوام جهێ گفتوگو و گوهورينا بيرورايانه، چونكى ئهدهبێ كوردى ب چوار ديالێكتان هاتييه نڤێسين، ئهوژى ديالێكتێن (لورى، گۆران، كرمانجييا سهرى، كرمانجييا خوارێ)نە. (زمانێ كوردى ئێكگرتى نينه، بهلكو فره ديالێكته ئهڤهژى بۆ زهنگينيا زمانێ كوردى دزڤريت. ههر بزاڤهكا ئهدهبى ژێر كاريگهرييا ميرنشينان پهيدابوويه. كو ئهڤان ميرنشينان ديالێكتێن جوداجودا ههبووينه) (شوان، 2012: 14). ئێكهم كهس كو ئاماژەدابیتە ديالێكتێن زمانى و هوزێن کوردان شهرهفخانێ بهدليسىيه (1543-1603)، دپهرتووكا (شهرهفنامه)دا كوردان ب ديالێكت و داب و نهريت دكهته چوار بهش ئهوژى: (كرمانجى، لورى، كهلهور، گۆران) (خهزنهدار، 2001: 37)، لێ پشتى شەرەفخانى گەلەک دانوستاندن ل سەر پۆلینکرنا دیالێکتێن زمانێ کوردى هاتینە کرن، ئانکو (زمانهوان و نووسهران، زمانێ كوردى به گوێرهى ديالێكتهكان بهشبهشيان كردووه و كردوويانه به چهند ديالێكتهوه، بهڵام زۆربهى زۆريان، له ناو خۆياندا به شێوهيهكى ڕاست و دروست لهسهر ژمارهى ديالێكتهكانى ڕێك نهكهوتوون) ( رشيد، 2008: 35-36). (( ههروهها بۆ دياركردنى ديالێكتهكانى زمانێك تهنيا پێوهرە زمانهوانييهكان بڕياردهرنينن لهسهر ناسنامهى ئهو ديالێكته، بهڵكو پهيوهندييه ئهنتيكى و كهلتووريى و كۆمهڵايهتى و مێژووييهكان بڕيارى يهكلاكهرهوه دهدهن)) (خۆشناو، 2014: 49). هەر چەوا بیت زمانێ کوردى مینا زمانێ مللەتێن دەوروبەر خودا زمانەکێ ستاندەر نینە و ئەوا کو دهێتە دیتن، زێدەتر بریتییە ژ هەولدان بۆ ئێکگرتن و جێگیربوونا زمان و رێنڤیسێ د چوارچوڤێ هەر ئێک ژ دیالێکتێن کرمانجىیا خوارێ و سەریدا.
ل دویڤ دیتنا لیچى (دايلێكتيسيزم) ئەوە کو نڤیسەر پەیڤێێن دەڤۆکا ناوچەیا خۆ بکاربینن، ئانکو نڤیسەر ژ زمانێ فەرمى یێ نڤیسینێ دویردکەڤیت، ئەڤە ل ئەوى دەمى کو پترییا نڤیسەران ژ زمانێ فەرمى ئانکو ستاندەر دەرناکەڤن. هندەک چیرۆکنڤیس و رۆماننڤیس ئەڤى شێوازى بۆ بەرجەستەکرنا زمانێ بەرهەمێن خۆ بکاردهینن. ب باوهريا ليچى لادانا شێوهزارى- (ديالێكتيزم) ب گەلەک رەنگان خزمەتا شاعێران دکەت. ليچ دبێژيت لادانا شێوهزارى ل دهڤ شاعێرى بكارهينانا هندهك پهيڤ و دهربرينانه كو سهرب ئێك ژ ديالێكتێن زمانينه و د زمانێ ستاندەردا ناهێنە بکارهینان و ههمى خوێنهر تێناگههن، چونكى سهر ب ديالێكتێن دهڤهرێن جودانه (Leech,1969; 49). ئانکو شاعر ب رێکا بکارهینانا پەیڤێن ئەوان شێوەزاران کو زمانێ ستاندەر نینن ب لادانێ رادبیت.
دشێن بێژن ب رێكا لادانا ديالێكتى شاعێر پهيڤێن دهڤهرهكێ ڤهدگوهێزيت بۆ ناڤ زمانێ خۆ يێ شيعرى و كاريگهريێ ل زمانێ ستاندهر ژى دكهت. (( ئهگهر شاعێر له زمانى نووسينهوه بۆ ئاوازى ئاخاوتن لابدات، جۆره ئاشنايى سڕينهوهيهك له دهقى شيعر دهخرێته ڕوو.. شاعير به بهكارهێنانى فره شێوازى له شيعردا لە شێوهى نووسراو لادەدات. لێرهدا شاعير ههوڵ دهدات لهرێگهى بهكارهێنانى شێوازى ئاخاوتن لهبرى شێوهى نووسين لهشيعرهكهيدا له زمانى خۆكار لابدات و زمانهكهى بهرجهستهبكات و له زمانى خۆكار جيابكاتهوه)) (كانهبى،2009: 49). ئانکو ب کورتى دشێین بێژین: ((لادانه له زمانى زگماكى خۆى و پهنابردنه بهر زارهكانى تره)) (دزهيى، 2012، 128).
ههرچهنده شاعێر پێكولێ دكهت ب زمانهكێ ئهدهبيێ ئێكگرتى یێ سهردهمێ خۆ خو بنڤيسيت، بهلێ ب تهمامهتى نهشێت دهستبهردارى شێوهزارێن زمانێ خۆ ژى ببیت. نهۆ د ئەدەبیاتا گەلەک مللەتاندا ڤەکۆلین ل سەر ئەڤی جۆرێ لادانێ دهێتەکرن، بۆ نموونە د ئەدەبێ فارسیدا چەندین ڤەکۆلین ل دۆر بکارهینانا پەیڤ و دەربڕینێن شێوەزاران د دەقێن ئەدەبیدا دهێتە کرن. چێدبیت سەبارەت ب ئەدەبێ کوردى هندەک نەبوونا زمانێ ستاندەر بکەنە گرفت بۆ بەرجەستەکرنا لادانا دیالێکتى، لێ دڤێت مرۆڤ تایبەتمەندیێن زمان و ئەدەبێ کوردى بەرچاڤ وەربگریت، چونکە د ئەدەبیاتا کوردیدا دەرکەڤتنا شاعر و نڤیسەران ژ چوارچووڤێ ئەو دیالێکتا کو پێ دنڤیسن گەلەک بەربەلاڤ نینە و شاعرێن کرمانجیا خوارێ و سەرى پتر پشتبەستن ل سەر دیالێکتا خۆ دکەن، لەوما ئەم دشێین دەرکەڤتنا شاعرى ژ ئەو دیالێکتا کو پێ دنڤیسیت و بەرێخۆدانا وى بۆ دیالێکتەکا دى ب لادان ل قەلەم بدەین و ل ژێر رۆشناییا لادانا دیالێکتى یا لیچى شرۆڤە بکەین.
لادانا ديالێكتى، لادانهكا داهێنهرانهيه و دبيته ئهگهرێ ڕاكێشانا سەرنجا خوێنهرى. گهلهك جاران شاعێر پهيڤ و دهريرينێن ناوچه و ديالێکتهكا ديتر تێكهلى پهيڤ و دهستهواژهيێن خو يێن شيعرى دكهت، بۆ نموونه شيعرهك ب ديالێكتا كرمانجييا خوارێ هاتييه نڤێسن، لێ شاعێرى تایبەتمەندییەکا ديالێكتهكا دى یا زمانێ کوردى تێکەلى شيعرا خۆ کرییە ، ڤێجا چ د ئاستێ دەنگسازیێ یان وشەسازیێ یان رستەسازیێدا بیت. ئهڤێ چهندێ د ناڤ شيعرێن مشهختیدا ژى ڕهنگڤهدايه، لێ چەوانییا سەردەریکرنا ئەوى گەلەک جیاوازە ژ شاعرێن دى یێن کورد، بۆ نموونە عهبدوڵڵا پهشێو وهكى ئێک ژ ئەوان شاعێران کو ئەڤ جۆرە لادانە د شيعرێن خۆدا بکارهینایە، دبێژيت: (( من لهگهڵ ئهوهدام، كهڵك له ههموو ديالێكتهكانى زمانى كوردى وهربگێرێ، به مهرجێك كهڵك وهرگرتنهكه له سنوورى لێكسيك دهرنهچێ و توخننى ڕێزمانى ئهو ديالێكته نهكهوێ، كه پاڵێوراوه بۆ زمانى يهكگرتووى ئهدهبى دواڕۆژ )) (سابير،2006: 326-327)، ئانکو ئەو سنوورەکێ بۆ لادانا دیالێکتى دەستنیشان دکەت، ئەڤە ل وى دەمى کو ل دەڤ مشەختى چ سنوورێن دیارکرى بۆ لادانا دیالێکتى نین.
(د.سافيه محهمهد ئهحمهد) ئاماژێ دکەتە دوو ڕێكان بۆ لادانا شێوهزارى ل دهڤ شاعێران: (( بهكارهێنانى وشهو موفرهداتى شێوهزارى خۆى و بهكارهێنانى وشهو موفرهداتى شێوهزارێكى ترى زمانهكهى)) (ئهحمهد، 2013: 109)، ئانکو یان شاعێر دێ ئەوان پەیڤان بکارهینیت کو د زمانێ نڤیسینا دیالێکتا ويدا باو نینن، یان دێ پەنایێ بۆ دیالێکتێن دى یێن زمانێ خۆ بەت، لێ لادانا دیالێکتى د شيعرێن مشەختى ژ ئەوان سنووران دەرباز دبیت و ب تنێ پەیڤ و موفەرەداتان ب خۆڤە ناگریت، بەلکو د هەمى ئاستاندا دهێتە دیتن، هەر ژ ئاستێ دهنگسازيێ بگرە، هەتا دگەهیتە ئاستێ واتایێ.
4-لادانا دیالێکتى د شيعرێن مشەختیدا:
د شيعرێن مشەختیدا لادانا ژ دیالێکتا کرمانجییا سەرى ب تنێ د چەند نموونەیاندا ناهێتە دیتن، بەلکو ئێک ژ تایبەتمەندیێن زمانێ وى یێ شعرییە، ئانکو دشێین بێژین ئێکە ژ ئەوان خالان کو شێوازێ وى ژ شاعێرێن هەڤچەرخێێن وى جودا دکەت. هەر ژ بەر بەرفرەهییا لادانا دیالێکتى د شيعرێن مشەختیدا، مە ب فەر زانى ل دویڤ ئاستێن زمانى ئەڤی جۆرێ لادانێ بەرجەستە بکەین:
4-1-لادانا ديالێكتى د ئاستێ دهنگسازيێدا: (فۆنۆلوجى لهقهكێ دهنگسازيێ يه، ڤهكۆلينێ ل ياسا و سرۆشتێ زمانهكێ دهێته كرن. ئاستێ دهنگى پشكهكا ههره گرنگه دڤهكۆلينێن زمانيدا (لادان د ناڤ ئاستێ دهنگيدا گرنگى و ڕولێ خو ههيه دبهرههمئينانا واتايێدا ب گوهورينا ههر دهنگهكێ د ناڤ پهيڤێن زمانيدا، گوهورين د ناڤ واتايا پهيڤان ژيدا دروست دبن، لادان د ئاستێ دهنگيدا پشتبهستنێ ب سيستهم و ياسايێن دهنگى دكهت و دگهلهك بارودۆخاندا ياسايێن دهنگى يێن جێگر دشكێنيت) (عبدالله، 2022: 98) گهلهك جاران ياسايێن شيعرێ شاعێرى نهچاردكهن پێگريێ ب ياسايێن زمانى نهكهت يان بۆ چێژ خوشيێ يان ژى بۆ سهرنج ڕاكيشانا شيعرێ يان ژى بۆ ههر مهبهستهكا ههبيت شاعێر بشێوهيهكێ جودا لادانێ بكاردهينيت.
ئهوا شيعرێ بهرجهسته دكهت لادانهكا زمانيه كو شاعێر د ناڤ شيعرێدا دهستكاريێ دكهت، ژبهرهندێ لادانا زمانى وهك ئامرازهك بۆ دروستكرنا شيعرێ دهێته بكارئينان (medhat, pirnajmuddin,2011: 1330).لادان د ئاستێ دهنگيدا، چهندين جۆران بخوڤهدگريت، وهكى ( ژێبرنا دهنگان، زێدهكرنا دهنگان، گوهارتن و پێگكوهارتنا دهنگان، ...هتد). و ئهڤێ چهندێ ژى ڕولهكێ سهرهكيێ ههى دئهڤى جورێ لادانێ دا شاعێر گەلەک جاران د لادانێن خۆ یێن دیالێکنیدا ئەڤ جۆرە لادانە بکارهینایە:
بهبێ شيڤ دێ نڤن پڕ جار، ژ وێ پرسكه، دبێت: من خار
دڤێتن مێر ببن ناڤدار، نهكو بهدناڤ بكهن مالا
(مشهختى، 2012: 99).
شاعێرى لادان كريه د ناڤبهرا ئهڤان دێراندا، ئەدگارێن فۆنۆلۆجیى یێن کرمانجییا سەرى بەرچاڤ وەرنەگرتییە. ههر چهنده شيعر ب زارێ كرمانجيا سهرى هاتييه نڤێسين. بهلێ ناڤبرى پهيڤێن ديالێكتهكا ديتر ژبلى ديالێكتا خۆ بكارهينايه. ل شوينا بێژيت (بێ شيڤ) پهيڤا (بهبێ شيڤ) بكارهينايه. دوو دهنگ زێدهكرنه، كهواته لادانهكا ديالێكتييه د ئاستێ فۆنۆلۆجيدا.
ئهرێ ڕۆندك تو بۆچى هنده دبارى؟
بهبێ وهستان وهكى ههورێ بهارێ (مشهختى، 2012: ل39).
ئامرازێ (بهبێ) شوينا شاعێر بێژيت: (ب بێ، بێ)، ئامرازێ (به) يا بكارهيناى، لادانا ديالێكتييه د ئاستێ فۆنۆلۆجيدا. ئهم د كرمانجييا سهريدا (به) يێ بكارناهينن. بهلكو ئهم پتريا جاران ئامرازێ (ب) بكاردهينن.
مه ديت كوردهك برن دادگهى، دووشهم بوو
ب لێدان و ب كێشان پشتى چهم بوو (مشهختى، 2012: 261).
(دادگه) لادانهكا دیالێکتییە د ئاستێ فۆنۆلۆجيێدا. شاعێر شوینا بێژيت (دادگههـ)، دادگەى بکاردهینیت. هەرچەندە گەھ و گە دبنەڕەتدا ئێک پاشگرن، لێ شاعێرى چەوانییا زارکرنا ئەوێ د کرمانجییا خوارێدا بکارهینایە.
بۆ حسێنى نينه يارى حهلقه باف
بهس ژ بۆ خڕكردنا مال و دراڤ (مشهختى، 2012: 162).
(كردنا) د كرمانجييا خوارێدا دهێته بكارهينان، ديالێكتا كرمانجييا سهريدا (كربا) دهێته گوتن،كارێ بۆريه. كهواته شاعێر بهرهڤ ديالێكتهكا ديتر چوويه، لادانهكا ديالێكتييه د ئاستێ فۆنۆلۆجيێدا.
سجده ژ بۆ وى بردبوو بهر نهۆ ئادهمى چاوا بكهته ههمبهرى؟ (مشەختى، 2012: 266).
(بردبوو) کارەکێ بۆرى یی دوورە، لی لادانەکا دیالێکتى د ئاستێ فۆنۆلۆجیێ تێدا هەیە، شاعێرى پیتا (د) زێدەکرییە، چونکە د کرمانجییا سەریدا دبێژن (بربوو) نە بردبوو، ئانکو شاعێرى ژ یاسایین فۆنۆلۆجیین کرمانجییا سەری لادایە.
ل نك وى ژين و مردن ههردوو يهك بوون
چكو ژێر دهستێ زالم ههر مرى بوو (مشهختى، 2012: 291).
(مردن) كرمانجييا خوارێدا دهێته گوتن، ل شوينا شاعێر بێژيت: (مرن). ژ ديالێكتا كرمانجييا سهرى بهرهڤ كرمانجييا خوارێ چوويه. كهواته لادانا ديالێكتييه د ئاستێ دهنگسازيێدا.
بهد دبين جهم عاقلان و كهس نهڤێت ديدارمان
دێ تهماشام كهن ب چاڤهك، سووك و كێم نرخ و دژى (مشهختى، 2012: 440).
پهيڤا (سووك) لادانهكا فۆنۆلۆجييه، د ديالێكتا كرمانجييا سهريدا (سڤك)ە، كهواته ل جهێ دهنگێ (ڤ)، (وو) بکارهینایە.
4-2-لادانا دیالێکتى د ئاستێ وشەسازیێدا:
د وشەسازیێ ئانکو مورفۆلۆجيێدا ڤهكۆلين ل مۆرفێن ڕێزمانى يان فهرههنگى دهێته كرن. چونكى پهيڤ دبنه گرێ و ڕسته و مورفيمێن ڕێزمانى ژى پهيوهنديا ڕێزمانى د ناڤبهرا پهيڤاندا پێكدهينن. لادانا مۆرفۆلوجى- پهيڤى ئێك ژ شێوهيێن بهرجهستهكرنێ دهێته ديتن. دڤێرێدا شاعێر ههولددهت یان برێكا بکارهینانا پەیڤێن دیالێکتێن دى یان لادان ژ ياسايێن مورفۆلۆجى و وشەسازيێ یێن دیالێکتا خۆ پهيڤهكا تایبەت ب دیالێکتەکا دى یا زمانى بکاربهینیت. بكارهينانا پهيڤێن نوى دشيعرێن كورديدا دياردهيهكا كهڤنه و ههتا نوكه ژى بهردهوامه. و هندهك جاران ئهڤ لادانه ياسا و واتايهكا ديتر پهيدا دكهت، ئهوژى ب چهندين ڕێكان،وهك (1-پهيڤ(پهيڤێن دارشتى، پهيڤێن لێكداى). 2-مۆرفيمێن ڕێزمانى(مۆرفيما نياسينێ، مۆرفيما كومكرنێ). 3- مۆرفيمێن دارشتى( پێشگر، پاشگر، ناڤبهند، مۆرفيما نيمچه سهربهست)...هتد، لێ ئەوا کو ل ڤێرێ جهێ گرنگیپێدانا مەیە، ب تنێ دەرکەڤتنە چوارچوڤێ دیالێکتا نڤیسەرى و پەنابرنە بۆ دیالێکتەکا دى، لەوما مە ئەڤ جۆرێ لادانێ ل سەر دوو جۆران دابەشکرییە کو ئەو ژى لادان ژ یاسایێن وشەسازییا دیالێکتا کرمانجییا سەرى و بکارهینانا پەیڤێن دیالێکتێن دى یێن زمانێ کوردییە.
به پێش دهستێ خوداوهندى گهياندن
گونههكار بوو، برازاى مامێ تهم بوو (مشهختى، 2012: 261).
دڤێ دێرا شيعرێدا شاعێر ل شوينا ئامرازێ (ب) یێ ديالێكتا كرمانجييا سهرى ئامرازێ (بە) بكارهینایە کو زێدهتر رۆلێ پێشگرى دبینیت. ئانكو (به: ئامرازێ پهيوهنديه) و (پێش: ههڤالكارێ جهى يه)، و ب ئەڤی رەنگى دشێین بێژین گرێیەکا هەڤالکارى دروست بوویە. کەواتە لادانهكا ديالێكتيى د ئاستێ وشەسازیێدا هاتییەکرن و شاعێرى گرێیا هەڤالکارى یا کرمانجییا خوارێ بکارهینایە.
چ ئيمتيحانه درێژ، سهرهنجامى نزانين
هات و نههاته ڕێگه، سامناكه تاريكايى (مشهختى، 2012: 41-42).
( ڕێک) شاعێر ل شوینا پاشگرێ (ک) پاشگرێ (گە) یێ کرمانجییا خوارێ بکارهینایە، (تاریکایى) ژى لادانەکا ديالێکتییە د ئاستێ وشهسازييدا. شاعێر ل جهێ پاشگرێ (اتى) (تاریاتى) یا کرمانجى، پاشگرێ (کا) یى ( تاریکایى) یا کرمانجییا خوارێ بکارهینایە.
پشيله نهچاربوو دێ باسكان ڤهكهت پلنگى دڕينيت، دێ تهسمان ڤهكهت (مشهختى، 2012: 295).
پهيڤا (پشيله) د كرمانجييا خوارێدا دهێته بكارهينان. د كرمانجييا سهريدا دهێته گوتن (پشيك)، كهواته شاعێرى لادان كرييه ژ ديالێكتا كرمانجييا سهرى و پەیڤەکا ديالێكتا كرمانجييا خوارێ بکارهینایە.
دا ههمى كهس وێ بزانن، دا شياربن گهوج و گێژ
ژههره تاله، ئهو تلسمه، ئژديهايه سهر خهزين (مشهختى، 2012: 303).
پهيڤا (گهوج) د دياێكتا خوارێدا، ب واتا (گێژ، گێل، بێ هش و بير) دهێته بكارهينان. ئانکو شاعێرى پەنا بۆ پەیڤەکا کرمانجییا خوارێ برییە و ب ئەڤى رەنگى لادانەکا دیالێکتى دروستبوویە.
ئهز دلنيامه، دۆژهيه جێ من
دۆژه ژى ڕهنگه، نهكهت جهێ من (مشهختى، 2012: 133).
شاعێر ژ ديالێكتا سهرى بهرهڤ ديالێكتا خوارێ چوويه. پهيڤا (دلنيا) دكرمانجييا خوارێدا دهێته بكارهينان. كهواته لادانهكا ديالێكتييه دئاستێ وشەسازیدا.
كهس نزانيت كانێ كۆرپهى؟ كانێ داى باب و برا
كانێ خێزانى چ لێ هات؟ ئهو چ جهژنه، ڕهش و تار (مشهختى، 2012: 47).
پهيڤا (كۆرپهى) د كرمانجييا خوارێدا دهێته بكارهينان ئانكو زارۆكێ ساڤا، واته لادانا ديالێكتييه د ئاستێ وشهسازيدا.
گوناهێ كچكهم مهزتر ژ گامێش
گوناهێ گهورهم، تو ژێ نهپرسه (مشهختى، 2012: 133).
پهيڤا (كچكهم، گهورهم) دكرمانجييا خوارێدا دهێنه بكارهينان، بهرامبهرى ئهوان د کرمانجییا سەریدا پەیڤێن (مهزن، بچوويك) دهێنه بكارهينان.
يان كهپ و لێڤێن نهيارى هاته ههلپاچين ب كێر
يان زكى بهردان ب خهنجهر يان فڕاند د كۆپ و كهلات (مشهختى، 2012: 108)
(ههلپاچين) ديالێكتا كرمانجييا خوارێدا ب واتا (كهزاختن، پارچه پارچەکرن) دهێت. شاعێرى لادان كرييه ژ ديالێكتا سهرى بهرهڤ ديالێكتا کرمانجییا خوارێ چوويه.
نهما تهواليت، نه زۆلف و پهرچهم سمبێلى دوو هيت، پهژيك و پهركهم (مشهختى، 2012: 203)
(پهركهم) د ديالێكتا كرمانجييا خوارێدا ب واتا (نهخوشى، تا، پهتا).دهێته بكارهينان. شاعێرى لادان كرييه ژ ديالێكتا کرمانجییا سهرى و بهرهڤ ديالێكتا کرمانجییا خوارێ چوويه. ل ڤێرێ چێدبیت شاعێرى بۆ پێدڤیاتییا سەروایێ ئەڤ پەیڤە بکارهینابیت، چونکە ل دویماهییا نیڤەدێرا ئێکێ پەرچەم هاتییە بکارهینان و پەرکەم ل گەل ئەوێ پەیڤێ هەڤسەروایە.
عهمرت ژ شێستێ بوورى، نه ديت ته سهروهرى هۆ
مهشكه ژبۆ خهلك دكێى، ڕوون بۆ وييه و بۆ ته دۆ
واى واى چ خۆشه قازانج، ئهى بابهڕۆ بابهڕۆ (مشهختى، 2012: 431).
(بابهرۆ بابهرۆ) دەربڕینەکە د ديالێكتا کرمانجییا خوارێدا ب واتایا (خوليبسهرێ مه وهر بوو، وهكى تشتهك ژ دهستێ مرۆڤى دچيت) شاعێرى لادان كرييه ژ ديالێكتا کرمانجییا سهرى و بهرهڤ ديالێكتا کرمانجییا خوارێ چوويه.
مشهختى د لادانێن خۆ یێن دیالێکتیدا پتر مفا ژدیالێکتا کرمانجییا خوارێ وەرگرتییە، لێ د گەل هندێدا بهرهڤ ديالێكتێن ديتر ژى چوویە، وهكو دیالێکتا گۆران:
كهڤنه گوره بێ ژمارن، وێ ب سنگاڤه كرين
نه بنه و نه ساق و پشتپێ، ههر وهكى كلكه ڕواس (مشهختى، 2012: ل 243)
پهيڤا (رواس) د ديالێكتا گۆرانیدا ب رامانا (رويڤى).دهێته بكارهينان، كهواته شاعێرى لادان كريه ژ ديالێكتا كرمانجييا سهرى بهرهڤ دیالێکتا گۆرانى چوویە.
نه ئاغايهك دمينت خان و مانم
دێ مسياى بن ههميشه شبتى كهرگى (مشهختى، 2012: 67).
پهيڤا (كهرگ) د ديالێكتا گۆرانیدا واتە (مريشك). كهواته شاعێرى لادانكريه ژ ديالێكتا كرمانجييا سهرى بهرهڤ ديالێكتا گۆرانى چوویە.
من بده خاترا نههۆش و هندى مهستێت بێ گۆنههـ
ئهز غهريبم، دووره دهستم، بێ مروڤ و يانهمه (مشهختى، 2012: ل 322).
(يانه) ديالێكتا گۆرانیدا ب واتا (خانى) دهێت. شاعێرى لادان كرييه ژ ديالێكتا سهرى بهرهڤ ديالێكتا گۆرانى چوويه.
4-3- لادانا ديالێكتى د ئاستێ ڕستهسازيێدا: زمان ژ كومهكا ياسايێن ڕێزمانى و سينتاكسى پێكدهێت. مهزنترين يهكهيه د ناڤ زمانيدا (رسته)يه. ئهوژى پێكڤه گرێدانا چهندين يهكهيێن زمانى،وهكى پهيڤ، فونيم، مۆرفيم، گرێ،...هتد پێكدهێت. ههر زمانهكێ ل گورهى ئاخڤتنكهرێن وى زمانى ياسايێن خو يێن تايبهتێن سينتاكسى ههنه.
ئێك ژ ئارمانجێن ڕێزمانى دهستنيشانكرنا جورێ پهيوهنديانه د ناڤبهرا ڕستاندا. ئهركێ ڕستێ د ناڤ ههر زمانهكێدا جياوازه بۆ نموونه د ناڤ ڕستهيێن زمانێ كورديدا ههبوونا بكهر و كارى ژ پێكهێنێن سهرهكينه بۆ دروستبوونا ڕستێ. و ههبوونا پێكهێنێن نهسهرهكى ژى وهكى تهمامكرنا ڕستێ دهێنه زانين. لادان دیالێکتى د ئاستێ ڕستهسازيێدا ب چهندين شێوهيان دروست دبيت.ل ڤێرێ دێ هەولدەین هندەک لادانێن دیالێکتى د ئاستێ ڕستهسازيێدا د شيعرێن مشەختیدا دەستنیشان بکەین:
بهد دبين جهم عاقلان و كهس نهڤێت ديدارمان
دێ تهماشام كهن ب چاڤهك، سووك و كێم نرخ و دژى (مشهختى، 2012: 440).
(م، مان)جهناڤێن لکاون د کۆمەلەیا ئێکێ یا جهناڤێن لکاو د کرمانجییا خوارێدا، وەکو دیارە ئەڤ جهناڤە د کرمانجییا سەریدا ناهێنە بکارهینان. د کرمانجییا سەریدا ل جهێ دیدارمان دهێتە گۆتن دیدارا مە و ل شوینا تەماشام کەن، دهێتە گۆتن دێ تەماشایا من کەن. ب ئەڤى رەنگى شاعێرى لادانەکا دیالێکتى د ئاستێ ڕستهسازيێدا کرییە. مان د دیدارماندا دیارکەرێ ناڤێ دیدارە و م د تەماشام کەندا بەرکارە.
چ ئيمتيحانه درێژ، سهرهنجامى نزانين
هات و نههاته ڕێگه، سامناكه تاريكايى (مشهختى، 2012: 41-42).
ئهگهر بهرێخو بدهينه دویماهیکا پهيڤا (سهرهنجام) دێ بينين (ى) جێهناڤێ لكاوه ژ کۆمەلەیا ئێکێ یا جهناڤێن لکاو د کرمانجییا خوارێدا و بۆ بکەرێ رستەیێ کو ئیمتیحان دزڤڕیت. ئەڤ جهناڤە د کرمانجییا سەریدا ناهێتە بکارهینان، كهواته لادانهكا ديالێكتييه د ئاستێ ڕستهسازيێدا.
نهمايه سهبر و ئارامم
بنێره شعر و ئيلهامم
ئهرێ كا باده و جامم؟
شاعێرى ل دویماهییا پهيڤێن نیڤەدێران لادانا دیالێکتى د ئاستێ ڕستەسازیێدا كرييه. ل ڤێرێ شاعێرى جهناڤێ لکاوێ (م) ژ کۆمەلەیا ئێکێ یا جهناڤێن لکاو، سێ جاران بكارهيناييه. (م) جێهناڤێ لكاوه بۆ كهسێ ئێكێ تاك و رۆلێ دیارکرێ ناڤى دبینیت، د كرمانجييا سهريدا جێهناڤێ سەربەخۆ یێ (من) دبیتە دیارکەرێ ناڤى. بۆ نموونه ل شوينا بێژيت: ئارامم دبێژن ئارامییا من، كهواته لادانهكا ديالێكتييه د ئاستێ ڕستەسازیێدا هاتییەکرن.
ئاليكێ بۆ وان زۆركهن
ب فيت فيت چاويان كۆركهن (مشهختى،2012: 62).
ئهگهر بهرێخو بدهينه پهيڤا (چاويان) دێ بينن (یان) د کرمانجییا خوارێدا جێهناڤێ لكاوه بۆ كهسێ سيێ كۆ، دبیتە دیارکەرێ پەیڤا چاو. شاعێر ل شوينا بێژيت: (نه ل گهل قهومێ خو يێ عهرهبن)، جێهناڤێ (یان) بكارهينايه، ئەڤە ژى لادانهكا ديالێكتييه د ئاستێ ڕستەسازیێدا.
(كوڕه كوردم چ جارا دهست نه دانه
كو دوژمن كار و پيشهى فند و فینه) (مشهختى، 2012: 49).
(ه) د ناڤبهرا ههردوو پهيڤێن (كوڕ) و (كورد) دا ئامرازێ دانهپاله د كرمانجييا خوارێدا دهێته بكارهينان، د كرمانجييا سهريدا ب ئەڤى رەنگى ناهێتە بکارهینان. كهواته لادانهكا ديالێكتييه د ئاستێ ڕستەسازیێدا هاتییەکرن.
ئهگهر چ دوورم، دلم له لاته
دوورى سنوورم، ڕوحم ل با ته (مشهختى، 2012: 204).
ههر ئێك ژ (دلم، له لاته، ڕوحم) لادانا ديالێكتييه دئاستێ ڕستهسازيێدا. شوينا بێژيت: (دلێ من، ل دهڤ تهيه، ڕحا من). كهواته شاعێرى لادان كرييه ژ ديالێكتا كرمانجييا سهرى بهرهڤ ديالێكتا كرمانجييا خوارێ چوويه.
چ خۆشه بكوژريێ ل ڕێكا مراد
نه عمرت درێژ بيت ل ژێر دار و داد (مشهختى، 2012: 260).
(بكوژرێی)د كرمانجييا خوارێدا كارێ بكهر نهديارە بۆ دەمێ نەبۆرى یێ دانانى، د کرمانجییا سەریدا دێ بیتە (يهێيه كوشتن)، كهواته لادانهكا ديالێكتى د ئاستێ ڕستەسازیێدا هاتییەکرن.
( تهماكارى ل نك مه زۆر بهێزه
ژ بوو خارن ددانمان نهشتهرى بوو) (مشهختى، 2012: 292).
(مان) جهناڤێ لکاوە ژ کۆمەلەیا ئێکێ یا جهناڤێن لکاو د کرمانجییا خوارێدا، دیارکەرێ ناڤێ ددانە. د ديالێكتا كرمانجييا سهريدا جهناڤێ کەسى یێ سەربەخۆیێ مە دهێته بکارهینان (ددانێ مه) ، كهواته لادانهكا ديالێكتى د ئاستێ ڕستەسازیێدا هاتییەکرن.
نمهبۆ هيچ كار و كاروان
ب قيژ و توندى نمهبۆ (مشهختى، 2012: 233).
کارێ (نمەبۆ) د ديالێكتا گۆرانیدا ب واتا (نینە یان نابيت) دهێته بكارهينان، كهواته شاعێرى ژ یاسایێن ڕستەسازییا کرمانجییا سەرى لادایە و پشتبەستن ل سەر دیالێکتا گۆرانى کرییە.
ئهنجام
1- لادانا دیالێکتى ئێک ژ ئەدگارێن شێوازى یێن شيعرێن مشەختییە کو ئەوى ژ پڕانییا شاعێرێن هەڤچەرخێن ئەوى جودا دکەت.
2- مشەختى د لادانا دیالێکتیدا مفاى ژ پڕانییا دیالێکتێن زمانێ کوردى وەردگریت، لێ پتر ژ هەمى دیالێکتان بەرێ خۆ ددەتە دیالێکتا کرمانجییا خوارێ.
3- مشەختى د ئاستێ دەنگسازیێدا گەلەک جاران ژ یاسایێن فۆنۆلۆژیی یێن کرمانجییا سەرى لاددەت و پەنایێ بۆ یاسایێن کرمانجییا خوارێ دبەت.
4- د ئاستێ وشەسازیێدا گەلەک جاران مفا ژ ئەوان پێشگر وپاشگران دهێتە وەرگرتن کو د کرمانجییا خوارێدا دهێنە بکارهینان، یان گەلەک جارا وشەیێن دارێژراو و لێکدراو یێن کرمانجییا خوارێ دهێنە بکارهینان. ژبلى هندێ مشەختى گەلەک جاران پەیڤێن دیالێکتێن دى وەکو یێن کرمانجییا خوارێ و دیالێکتا گۆران بکارهینایە.
5- لادانا دیالێکتى د شيعرێن مشەختیدا پتر د ئاستێ ڕستەسازیێدا خویا دبیت، ب تایبەتى کو مشەختى ب ئاوایەکێ بەرفرەهـ مفاى ژ جهناڤێن لکاو یێن کرمانجییا خوارێ وەردگریت.
ليستا ژێدهران
ب زمانێ كوردى:
ئاكۆ، عهباس جهلیلیان.(بێ سال). فهرههنگى باشوور. چاپى چووارم. ئهنستیتیوتى كهلهپوورى كوردى.
القاظى،حافظ، (2006).فهرههنگا قازى (عربى-كردى، كردى-عربى). چاپا ئێكێ.چاپخانا الدار العربیه للموسوعات.بیروت.
الیاس،بارزان صالح و زیاب،ابو عبید عبدالله، (2021/2022). لادانێن سیمانتیكى ژ لایێ ئهركیڤه د شيعرا نویخازا كوردیدا هوزانێن(هزرڤان)وهكو نموونه.گوڤارا زانكویا نهوروز.پ11. ژ.30.
احمد،ارا على، و موسى،عبدالوهاب خالد، (1-21-2016). جوداهى د ناڤبهرا زمان و ديالێكتێدا. گوڤارا زانكويا زاخو. پهربهندا:4(B). ژماره:1. بپ 1-21.
ئهحمهد،عهبدولمهناف ڕهمهزان، (2011). ئهتڵهسى زمانى. چاپا ئێكێ. چاپخانهيا خانى.دهۆك.
ئهحمهد، سافیه محهمهد، (2013). لادان له شیعرى هاوچهرخى كوردیدا. چاپخانهى حاجى هاشم. ههولێر.
ئهحمهد، سافیه محهمهد، (2014). شێوازى شیعره كوردییهكانى پیرباڵ مهحموود، چاپى یهكهم. چاپخانهى ڕۆژههلات. ههولێر.
بهكر، محهمهد،(2004). پهخشانه شیعرى كوردى تهنكو- سیمانتیكى گوتارى شیعرى. چاپى یهكهم. چاپخانهى ئاراس. ههولێر.
پیربال، فهرهاد،(2005). شیعرى نویێ كوردى(1898-1958). چاپى یهكهم. چاپخانهى ئاراس. ههولێر.
جبار،سانیا و عبدالله،دلبرین و یونس،شیلان، (2022). لادانێن سینتاكسى دگۆتنێن پێشییاندا. فۆلكلۆرێ كوردى. بهرگێ ئێكێ. سهنتهرێ زاخۆ بۆ ڤهكۆلینێن كوردى.
دزهیى، عهبدولواحید موشیر، (2012). شێواز و پراگماتیك.چاپا ئێكێ.چاپخانا الروضه ئیستهونبول
دۆسكى، محهمهد ئهمین، (2016). فهرههنگا سپیرێز(عهرهبى-كوردى). چاپا دووێ. چاپخانا matris . تركیا.
ههژارى، (1349). فهرههنگا ههنبانه بۆرینه(كردى-فارسى). یك جلدى. سروش. تهران.
یهعقووبى،عبدولخالق، (2005). دهنگى بلورینى دهق(ڕهخنه و لێكۆلێنهوه). چاپى یهكهم. چاپخانهى ڕهز. سلێمانى.
كانهبى،دلێر سادق، (2009).ههندێ لادانى زمانى لاى سێ شاعیرى نویخوازى كورد لێكۆینهوهیهكى زمانهوانییه.چاپى یهكهم.چاپخانهى خانى.دهوك.
گهردى، ژوان عهبدولسهلام عهزیز، (2022).شێوازناسى ئهدهب. چاپى یهكهم. ناوهندى ئاوار.
گهردى، ژوان عهبدولسهلام عهزیز، (2018).شێواز له شیعرهكانى كامهران موكریدا له ژێر ڕۆشنایى قوتابخانهى(فیلۆلۆجى لیو شپێتزهر). چاپى یهكهم. چاپخانهى ڕۆشهنبیرى- شارهوانى. ههولێر.
مشهختى، نهوزاد مهلا خهليل، و مهلا خهليل. (2012). ديوانا مهلا خهليل مشهختى. بهرگێ ئێكێ. چاپخانهيا خانى. دهوك.
مستهفا، هێرۆ عهبدولرهحمان و عهبدوڵڵا ،ئدریس، (4/2/2021). شێواز و شێوازناسى. گوڤارى زانكۆیى ڕاپهرین. ژ.(4) ، پ. (9).
مصطفى،سرحد حسین،(2023). لادان له شیعرى(قوبادى جهلیزاده)دا. نامهى ماستهر. زانكۆى سلێمانى.
محمد،بارزان حسین، و الیاس،بارزان صالح، (2024).عهڕووز وهكو هوكارهك ژبۆ دروستبوونا لادانێن دهنگ و پهیڤى دشيعرا كلاسیكییا كوردیدا دیوانا مهلایێ جزیرى وهكو نموونه. گۆڤارا زانكۆیا زاخۆ.
ناوخوش، سهلام. (2012). فهرههنگى ئۆكسفۆرد(ئینگلیزى-كوردى). چاپى چوارهم. كتێبخانهى زانیار. سلێمانى.
ناوخۆش. سهلام. (2006). فهرههنگى ئۆكسفۆرد(ئینگلیزى-كوردى). چاپى سێههم. چاپخانهى ڕۆشهنبیرى. ههولێر.
نعمه، ژیمان صبرى،(2005). ڕۆلێ لادانێن ڕهوانبێژیێ د شیعرییهتا هوزانێدا دیوانا (ئهحمهدێ خانى) وهكو نموونه. زانكویا دهوكێ.
نهێلى، نعمت الله حامد، (2007). شێوازگهرى(تیورى و پراكتیكى). چاپا ئێكێ.چاپخانا حهجى هاشم. ههولێر.
سالح، سهلوا فهريق، (2017). ئهتلهسا فۆنۆلۆجييا زمانێ كوردى پارێزگهها دهۆكێ. چاپا ئێكێ. چاپخانهيا kalkan. تركيا.
سابير، پهرێز، (2006). ڕهخنهى ئهدهبى كوردى و مهسهلهكانى نوێكردنهوهى شيعرى كوردى. دهزگاى ئاراس. چاپى يهكهم. ههولێر.
عبدالله، ئيدريس،(2022). فهلسهفهى ڕهوانبێژى. چاپى يهكهم. نوسينگهى تهفسير. ههولێر.
عهسكهر، سهنگهر، (2022). لادان له دهقه شیعرییهكانى(عهبدولقادر سهعید)دا. نامهى ماستهر. زانكۆى چهرموو.
عهبوڵڵا، ئیدریس، (2013). شێوازگهرى لادان. چاپخانهى لهریا. سلێمانى.
عهبدوڵڵا، ئیدریس، (2012). شێواز. چاپى یهكهم. چاپخانهى مناره. ههولێر.
عهبدولڵا، ئیدریس، (2010-2011). شێواز و شێوازگهرى. ههولێر.
عهبدوڵلا، عهبدولسهلام نهجمهددین، (2008). شیكردنهوهى دهقى شیعرى له ڕووى زمانهوانیهوه.چاپا ئێكێ. چاپخانهى حاجى هاشم.ههولێر.
صفار، یوسف على،(2022). ڕهخنهیا ڕهوشهنبیرى خواندنهكا نهسهقێ ڕهوشهنبیریێ ڤهشارتى بۆ ڕۆمانێن(سهبرى سلێڤانهیى). چاپا ئێكێ. چاپخانا گازى. دهۆك-كوردستان.
شوان،ابراهیم احمد و عبدالرحمن،شڤان جرجیس،(2019/2020). لادانێن زمانى د هوزانێن مهلا خهلیل مشهختی دا د ئاستێن(دهنگ،پهیڤ،رسته و واتا). گوڤارا زانكۆیا نهوروز. پ.9. ژ.2.
شوان، ئيبراهيم احمد،(2012). ئهدهبى كونى كوردى. چاپخانهى زانكۆى سهلاحهددين.
شوانى،ڕهفيق،(2001). چهند بابهتێكى زمان و ڕێزمانى كوردى. دوزگاى چاپ و بهڵاوكردنهوهى موكريانى. چاپخانهى وهزارهتى پهروهرده. ههولێر.
خورشيد،فوئاد حهمه، (2008). زمانهوانى. چاپخانهى دهزگاى چاپ و پهخشى سهردهم. چاپى يهكهم. سلێمانى.
خۆشناو،نهريمان عهبدوڵڵا، (2014). زار و زمان. چاپى دووهم. چاپخانهى هێڤى. ههولێر.
خهزنهدار، مارف، (2001). مێژووى ئهدهبى كوردى. بهرگى يهكهم. دهزگاى چاپ و بهلاوكردنى ئاراس. ههولێر.
خورشید،حهلیمه، و عهبدوللا،ابو عوبید، و جهمیل، مهسعود، (2021/2022). شیعرییهتا لادانێ د هوزانێن (مهلایێ جزیرى) دا (مستله) ژ ناما دكتورایێ. گوڤارا زانكویا نهوروز.پ11.ژ.3.
ب زمانێ عهرهبى:
المسدى، د. عبدالسلام(2006). الأسلوبیه و الأسلوب. الطبعه الخامسه. دار الكتاب الجدید لمتعده. بیروت لبنان.
ادریس، سهیل،(2004). المنهل (قاموس فرنسی-عربی).الطبعه الاول. دار الادب للنشر و التوزیع) بیروت.
ابو العدوس، يوسف،(2007).الاسلوبية الروية والتطبيق. عمان-دار المسيرة للنشر و التوزيع. الطبعة الاولى.
بن على،محمد بن مكرم، أبوالفضل، ابن منظور،جمال الدين، (1414هـ). لسان عرب. النشر دار صادر-بيروت.الطبعة الثالث. الاجزء 2.
ويس، أحمد محمد، (2005). الانزياح من منظور الدراسات الأسلوبية.الطبعة الاولى.بيروت-لبنان.
حمد، عبدالله خضر،(2013). أسلوبيه الانزياح في شعر المعلقات.الطبعة الاولى. عالم الكتب الحديث النشر و التوضيع. اربد- الاردن.
نضبة من اللغويين اللغه العربية، (1972). المعجم الوسيط. دار النشر القاهره. الطبعة الثانيه.جزء:1.
شعبان، حبیبه، عتو، فاطمه، (2014-2015). الانزیاح فى دیوان((رصاص وزنابق)) لعماربن زاید. باشراف: محمد مزاینى. ڕساله ماجستر.كلیه الاداب و اللغات. الجامعه الجیلالی بو نعامه خمیس ملیانه.
ب زمانێ فارسى:
حكمت،شاهرخ. (1402) بررسى هنجارگريزى در سرودهى " ارش كمان گير " سياوش كسرايى بر پايهى الگوى "جفرى ليچ " . مقاله پژوهشى. دوره 15. شماره 58. تابستان.
صفوى، كوروش. (1396). از زبانشناسى به ادبيات. نشر چشمه. تهران.
قربان زاده،بهروز، محمد زاده،جواد.(1397) . بررسى هنجارگريزى نوشتارى در اشعار سميح قاسم براساس نظريه ليچ. فصلنامه نقد عربى معاصر. سال هشتم.
ب زمانێ ئينگليزى:
Abdualaziz,Neda mohammed.(2024) An Analysis of Semantic and Syntactic Deviation in the Poems Collection Titled “A Departure Ended With Enallage’’. Vol.12. No:2. Feb.
D.izoli,FERHENG(kurdi-tirki). (1992),deng yayınları. birinci baskı..
Leech, Geffrey. N. A .(1969). linguistic Guide to English Poetry. Logman London and New York. First
Nofal, Hasan Khalil. (2014). SYNTACTIC DEVIATIONS/ STYLISTIC VARIANTS IN POETRY: CHAUCER AND T.S.ELIOT AS MODELS. International Journal of English and Literature Studies, 3(4):282-310.
Pirnajmuddin,hossein,medhat,vahid, Linguistic Deviation in poetry Translation: An investigation into the English Renderings of Shamlu’s Verse, Vol.2, No.6, pp.1329-1336, November 2011.
تحلیل الانزیاح الدیالیکتیکى( اللهجات) فى اشعار (ملا خلیل مشختى ) حسب مفهوم جیفرى لیج
ملخص:
يعتبر الانزياح من الخصائص الرئيسة لمفهوك الشعرية الذى يعنى وجود الفرق بين اللغة الشعرية و الاستعمال اليومى للغة ، بذلك يكون للانزياح دور مهم فى تجسيد و تقريب لغة النص، كذلك اخذ اهمية كبيرة لدى الباحثين و النقاد حيث بحثوا فى انواعه ومدى تأثيره على لغة النص . يعتبر جيفرى ليج كونه من علماء اللغة الذين بحثوا فى مفهوم الانزياح وانواعه ، فى مفهوم ليج يتجسد نوع مهم من انواع الانزياح و هو الانزياح الدياليكتيكى ، الذى بدوره يعنى التجاء الشاعر اثناء الكتابة الشعرية الى لهجات متعددة من اللغة لغرض الشعرية والذى يكون بذالك خروجا عن القوانين اللغوية المتفق عليها ، يعتبر الشاعر مشختى من الشعراء الذين اعتمد على الانزياح الدياليكتيكى ، على الرغم من ان الشاعر مشختى يعتبر من شعراء الكورمانجية ،لكن تتجسد العديد من الانزياحات الدياليكتيكية من اللهجات الاخرى فى اشعاره حيت طغت على جميع المستويات اللغوية فى اشعاره ولم يستثنى اية لهجة بل ادمج جميع اللهجات فى اشعاره ، هذا الانزياح اخذ حيزا كبيرا حيث طغى على الاسلوب الشعرى لدى الشاعر المذكور ، هذا البحث محاولة لاظهار انواع وتأثير الانزياح الدياليكتيكى من مستوى الصوت الى النحو على اشعار ملا خلیل مشختى .
كلمات مفتاحية : الانزياح ، الانزياح الدياليكتيكى ، الكورمانجية العليا، الكورمانجية السفلى ، كورانى .
AN EXAMINATION OF DIALECTICAL DEVIATION IN MALA KHALIL MSHAKHTI’S POEMS THROUGH GEOFFREY LEECH’S THEORY
ABSTRACT:
One of the basic characteristics of poetry, which makes difference between poetic language and daily spoken language, is deviation. Due to the fact that deviation plays a significant role in the language of a text, it has therefore been a subject of much debate among scholars and critics who have attempted to shed light on the importance of deviation on a text’s language and its types. Geoffrey Leech, a renowned linguist, has examined deviation thoroughly, unveiling its significance and types. According to Leech, a type of deviation is named as dialectical deviation in which the linguist oftentimes approaches the dialects of a language, and in this manner avoids the rules of the formal language. Mala Khalil Mshakhti is a Kurdish poet who places a significant reliance on dialectal deviation. It’s true that Mshakhti’s poetry is composed in the Kurdish Badini dialect, yet, the poet exhibits a special fondness for deviation in Kurdish Kurmanji and employs other dialects, too. Dialectical deviation in Mshakhti’s poetry doesn’t only employ a specific dialect but, in fact, includes a variety of Kurdish dialects. This deviation is so crucial that it’s regarded as an inevitable part of the poet’s style. This research focuses on the role and types of dialectical deviation in Mshakhti’s poetry, starting from the phonological aspect to the syntactic.
KEYWORDS: Deviation, Dialectical Deviation, Kurdish Badini Dialect, Kurdish Sorani Dialect, Gorani Dialect.
* ڤەکولەرێ بەرپرس.
This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)