پێشەكی
دەوڵەتی هاخامەنشی زیاتر لە دوو سەدە حوكمڕانی ئێران و ڕۆژهەڵاتیان كردووە، كە لە نێوان ساڵانی 550_ 331 پ.زبووە، لەم ماوەیەدا سێزدە شا فەرمانڕەوایەتیان كردووە، هەریەكەیان بە گوێرەی لێهاتوویی و توانای خۆی بەژداربوونە لە دارشتنی سیاسەتی دەوڵەتەكە، یەكێ لەوانە (داریوشی یەكەم)ە كە لە ماوەی 522- 486 پ.ز، حوكمڕانی كردووە، ڕۆڵ و پێگەی دیاری لە مێژووی هاخەمەنشییدا هەبووە، هەرچەندە ئەو كاتەی ئەو دەسەڵاتی وەرگرت، دەوڵەتی هەخامەنشی لە ڕەوشێكی ناسەقامگیری دابووە، بەوەی زۆربەی هەرێمەكان دەستیان بە ڕاپەڕین و دژایەتی كردبوو، بەزەبری هێز توانی بەسەر نەیار و هەڵگەڕاوەكاندا زاڵ بێت و سەركووتیان بكات، حاكم و دەسەڵاتدارەكانی ئەوكات بخاتە ژێر چاودێری و هەژموونی خۆی، ناچاری كردن بە پێدانی باج و سەرانە و خزمەت كردنی ئابووری دەوڵەت، هەروەها كۆمەڵێ چاكسازی ئەنجامدا، وەكو دابەشكردنی ئیمپراتۆرەكەی بۆ چەند یەكەیەكی كارگێری و دانانی شارەوانی تایبەت، كە ناسرابوون بە هەرێم، یان (ساتراب)[i]، هەروەها سیستەمی پۆستە و گەیاندن و یاسا و سیستەمی دادوەری و هەڵكەندنی كەناڵ(باقر واخرون، 1979: 57)، لە لایەكی تر بەكارهێنانی ئایین و هونەر وەكو ئامراز بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتەكەی، وێرایی هەڵمەتی ئاوەدانكردنەوە دروستكردنی كۆشكی شاهانەیی، لەم توێژینەوەیەدا ئاماژە بە هێز و دەسەڵاتی شای نابراوە لە بونیادنانی كۆشكی ئەپادانا لە ژێر ڕۆشنایی دەقەكانی DSf، دەكرێ، هەوڵدراوە بە لێكدانەوە و پشت بەستن بەسەرچاوەی جیاواز بابەتەكە بخرێتەروو، ئەم توێژینەوەیە لەدوو تەوەر و چەندین سەرباس پێكهاتووە، تەوەری یەكەم سێ سەرباس لە خۆ دەگرێ ئەوانیش ڕۆڵ و پێگەی داریووشی یەكەم لە دەوڵەتی هەخامەنشیدا و نووسین و كاریگەری لەسەر دەسەڵات خراوەتەروو، هەروەها ئاماژە بە هۆكاری دروستكردنی شار و پایتەخت كراوە، لە تەوەری دووەمدا كۆشكی ئەپادانای شوش لەژێر ڕۆشنای دەقەكانی DSfخراوەتەڕوو، ئەویش لە چەندین سەرباس پێكهاتووە وەكو میژوو و پێگەی شاری شوش، كۆشی ئەپادانا و ڕەنگدانەوەی هونەری نەتەوەكان، دەقەكەی داریوش لە كۆشكی ئەپادانا، ڕۆڵی ساترابەكانی ڕۆژهەڵات لە بەدەستهێنانی دەستی كار و بەرهەمهێنانی كەرەستەی بیناسازی.
تەوەری یەكەم
1:1.ڕۆڵ و پێگەی داریووشی یەكەم لە دەوڵەتی هەخامەنشیدا
لە مێژوودا زۆر كەسایەتی هەنە[ii]، كە لە ڕێگەی نادروستەوە دەگەنە دەسەڵات، بەوەی جێنشین، یاخود سەر بە بنەماڵەی ڕاستەوخۆی شاهانەیی نەبوونە[iii]، بە مەبەستی شەرعیەتدان بە دەسەڵاتەكەی تاوەكو لەسەر ئاستی تاك و چینی باڵا پەسند بكرێن و بەرهەڵستی نەكرێن، چەندین ڕێگە دەگرنەبەر بۆ ئاراستەكردنی تاك و كۆمەڵگا، تاوەكو بكەونە ژێر كاریگەر و هەژمونیی، بۆ خۆسەپاندن و بەهێزكردنی پیگەی دەسەڵاتیان، هەروەكو روونە داریوشی یەكەم، چوارەمین پاشای دەوڵەتی هەخامەنشی( 550- 331 پ.ز)[iv]ە، بەوەی ڕاستەوخۆ سەر بنەماڵەی دەسەڵاتدار نەبووە، بەڵكو لە لقی دووەمی بنەماڵەی ناوبراو بووە(رو، 1963: 545)، كە بە چوارپشت دەگەڕێتەوە سەر بنەماڵەی هەخامەنشی، داریوش زاوای (كۆرشی دووەم، 550- 539 پ.ز) لەڕێگەی هاوسەرگیری ئاتوسای كچی كۆرش هاوسەرگیری كردبوو، كە دایكی شا (خەشایارشا)[v] بوو، باوكی ناوی (ڤشتاسپ) میر ساتراب بووە لە بەشی ڕۆژهەڵات لە هەرێمی پارثیا[vi](Rawlinson,1846: 196)، لەبارەی چۆنیەتی وەرگرتنی دەسەڵاتی، لە بەردە نووسراوەكانی و نووسینەكانی هیرۆدۆتس بە دوورو درێژی ئاماژەی بۆ كراوە، وەكو دەوترێ لە ڕێگەی كودەتا لە دژی گیئوماتای میدی[vii](- 522 521 پ.ز) بووە، بەهاوكاری لە گەڵ شەش ئەندامانی خانەدانان، كە هاوپەیمانی بوونە لە كوشتنی گیئوماتا میدی(sharb& Cantab,76 ؛ هیرۆدۆت، 2010: 194).
ڕاپەڕینەكان زۆربەی هەرێمەكانی گرتبۆوە وەكو ڕاپەرینەكانی( ئەرمینیا و میسر و میدیا)، بەڵام ئەو لە ماوەی ساڵێدا شازدە ڕاپەرینی سەركوتكرد، كە زانیاری و وێنەكانی لە چیای بێستوون نەخشاندووە(وێنەی،1)، بێگومان چەندین هۆكار لەپشت شۆڕش و ڕاپەرینەكاندا هەبوونە، وەكو ناڕەزایی و ویستی سەربەخۆیی و جیابوونەوە و ڕزگاربوون لە ژێردەشتی هەخامەنشیەكان، دژ بە باڵادەستیی پارسییەكان، دەكرێ لە فاكتەرە سەرەكیەكان بووبێت، وێرای هۆكاری ئابووری و باجە قورسەكان وسەربازی زۆرەملێ لە سوپای پارسدا و چەوساندنەوەی ڕادەبەر(عەلی یێف، 2016: 515)، هەروەها گەلانی ناوچەكان بە تایبەتی میدییەكان شانازیان بە ڕابردووی خۆیان دەكرد، كە دەیانویست دەسەڵاتی سیاسی وەربگرنەوە، بۆیە داریوش زۆر بە توندی سزای ئەوانە دەدات كە لە دژی ڕاپەریوون(خزاعی وحسینی، 1401: 93 )، هەروەكو لە وێنە بەرجستەكراوەكەی بێستون دیارە، داریویش كە پێی لەسەر جەستەی گیئوماتای میدیی داناوە و نۆ لە سەركردە و پێشەوایانی شۆڕشەكان[viii]، بە بەستراوی لە پێشی ڕیزكراوون، لە لای سەرەوەی وێنە هەڵكەنراوەكان ناوی سەركردەكان نووسراوە، وێرای ناوی هەرێمەكانیان، كە هەر یەكێك لە كەسایەتیەكان جل وبەرگی نەریتییان لەبەردایە( پاشكۆی:1)، لە گەڵ ئەوەشدا نەخشی بێستون بە یەكێ لەسەرچاوە گرنگەكانی سەردەمی هەخامەنشییان دادەنری، كە دەكەوێتە شاری كرمانشای ڕۆژئاوای ئێران، بۆ زانینی لایەنی شارستانێتی میژوویی كۆنی ئێران، هەروەها دەروازەیەك بووە بۆ شیكردنەوەی نووسینی مێخی[ix] (باقر واخرون، 1979: 56).
1:2. نووسین و كاریگەری لەسەر دەسەڵات
نووسین و پاشماوە شوێنەوارییەكان سەرچاوەیەكی گرینگی زانیارین بۆ توێژەرانی مێژوو وشوێنەوار، بە تایبەتی نەخش و بەردە نووسراوەكان، بەڵام نووسراوەكان گرنگترینن، بەوەی نیگایەكە، كە لێوە دەتوانرێ وێنای ژیانی ڕابردوو بكرێ، وەكو پاشماوە نووسراوە شوێنەوارییەكانی هەخامەنشیی، كە پانتاییەكی زۆری مێژووی كۆنی ئێران داگیردەكەن و زانیاری زۆریان تێدایە، بە نووسینی مێخی تۆماركراوون ژمارەیان زۆرە، بە تایبەتی پاشماوە داریوشی یەكەم، كە خاوەنی زۆرترین پاشماوەی بەردەنووسینەكانە، هەر پاشماوە نووسراوەكەی نەخشی بێستون بووبە هۆكاری شیكردنەوەی نووسینی مێخی، كە دەروازەیەك بوو بۆ دەرخستنی شارستانێتی شاراوەی وڵاتی دوو ڕووبار هەروەكو پێشتر ئاماژەی بۆ كرا، پاشماوە نووسراوەكانی داریوش لە چەندین شوێنی جیاواز دۆزراوەتەوە، بە كورتكراوەیی ئاماژەیان بۆ كراوە ئەوانیش لە پارس (DPa)، زۆرترینینان لە شوشن بە شێوەی (DSe) (DSf) (DSj) (DSs) ناویان هاتووە، لە نەخشی ڕۆستەم دووانن بە (DNa)و (DNb) لە میسر لە سوێس([x](DZc، ئەوەی تێبینی دەكرێ لە كاتی لێكۆڵێنەوە لە نووسراوەكانی داریوشی یەكەمدا، داریوش وەك مێژوونووسێك دەردەكەوێت، بەوەی رووداو و بەسەرهاتەكانی سەردەمی خۆی تۆماركردووە، كە بە سەرچاوەیەكی گرنگ و باوەڕپێكراوی مێژووی هەخامەنشی دادەنری، كە ڕۆشنایی دەخاتەسەر ڕەوشی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری ئەو سەردەمە(مقامی،1389: 92 )، لەوە دەچێ داریوش لەو ڕێگایەوە ویستوویەتی دەسەڵاتی خۆی بەسەر ناوچەكان و دانشتوانەكەیدا بچەسپێنت و خۆی وەك پاڵەوان دەربخات و بە هەمووان بڵێت كە كەس بۆی نییە لە دژی من بووەستێت، بە واتایەكی تر بە كارهێنانی بەردەنووسراو و هەڵكۆڵێنەكانی وەكو ئامرازێك وا بووە بۆ ڕاگەیاندن وبڵاوكردنەوەی هەواڵ و زانیاری، گومانی تێدا نییە ئەمە زیاتر بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتەكەی بووە، هەروەكو توێژەرێك ئاماژە بەچۆنیەتی خۆچەسپاندنی فەرمانڕەواكان دەكات، بەوەی دەسەڵاتدارەكان بۆ دروستكردنی كاریگەری(Impact) لە سەر گەل و ڕەوتی رووداوەكان پەنا بۆ چەندین ئامراز دەبەن وەك ڕازیكردنی و ناچاركردن، هەروەها ئەوەش دەخاتەروو، كە سەرچاوەی دەسەڵات زانست و ڕۆشنبیری و هونەرە ( خضر، 2016: 1136)، كە دیارە ئەم ڕەهەندانە كاریگەری دروستدەكەن، تاوەكو پەسندی بكەن وبە شایانی دەسەڵاتی دابنێن، داریوشی یەكەم جێنشینی شەرعی نەبوو، هەروەكو پێشتر ئاماژەی بۆ كرا، بەوەی لە نەوەی ئەریارامن بووە(السعدی، 1995: 260)، كە ئەوان لە بەرەبابی هەخامەنش بوونە، بەڵام دەسەڵاتی شاهانە لەو لقەی بنەماڵەیە نەبووە، بە واتای جێنشین و دیاریكراو نەبووە تاوەكو ببێتە شای داهاتوو، بۆیە ئەوەندە ئەوە دووپاتدەكاتەوە، كە ئەوان لە نەوەی هەخامەنشیانن، لە كاتی خوێدنەوەی دەقەكان ئەوە دەردەكەوێ، داریوش تەنها خۆی بە ڕاست دەزانی و نەیار و دوژمنەكانی گشتیان بەدرۆزن دادەنێ، بە واتایەكی تر گشت ڕكابەرەكانی درۆیان كردووە، بۆیە ئەمە گومان لە متمانە دروست دەكات، تاوەكو ئەوەی توێژەران شیمانەی ئەوە بكەن، كە قسەكانی جێگای باوەڕ نەبن، دیارە بۆئەوەی باوەڕی پێ بكەن، لە نووسینەكانیدا بانگەشەی ئەوە دەكات كە نەفرەتی ئاهۆرامەزدا لەوانە بێت كە باوەڕێ پێ ناكەن ( باقر واخرون، 1979: 56؛ عەلی ئێف، 2015: 490).
لە لایەكی تر بەكارهێنانی هێزی خوداوەند، يان دەسەڵاتی ئایینی( Religious Authority )وەكو پاڵپشت بۆ دەسەڵاتی شاهانە، كە ئەمە بابەتێكی بەربڵاوبووە لە لایەن قەراوە سیاسیەكانی ڕۆژهەڵات، بە تایبەتی لە وڵاتی دوو ڕووبار[xi]، بەڵام ئەوەی هەخامەنشیەكانی جۆرێكی دەگەمەنە، چونكە داریوش لە نووسینەكانیدا زۆر پێداگری لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە خوداوەند(ئەهۆرامەزدا) ڕاستەوخۆ دەسەڵاتی شاهانەیی بە ئەو بەخشیووە،,Howe & muller,stonemam)2017: 27)، هەروەكو روونە بەكارهێنانی ئایین وەكو ئامرازێكی بەھێز بۆ زیاتر بەهێزكردنی پێگە و دەسەڵاتی سیاسی، ئەمە تایبەتمەندی ئەو شایە بووە، چونكە لە پێش سەردەمی داریوش ئایین پەیوەست نەبووە بە رەهەندەكانی حوكمڕانیەوە، ناتوانرێ بە ڕەهایی ئاماژە بە ئایینێكی دیاریكراو بكرێ، بەڵام بەهۆی ناوبردنی خوداوەند ئەهۆرامەزدا[xii]، خوێندنەوەی هەبوونی ئایینی زەردەشتی لێ دەكرێ، لە بەردەنووسینەكانیدا هەموو كات ئاماژە بە توانا و هێزی ئەهۆرامەزدا دەكات، كە پشتیوان و یارمەتیدەری بووە بۆ گەیشتن بە پڵەی شاهانەیی، وەكو لە نووسینی چوارەمی داریوش لە پەرسیپۆلیس DPe لە بەندی 1-5 دا هاتووە:
(ئاهۆرامەزدای مەزن، گەورەترینی خوداوەندەكان، داریوش شای ئافراندووە( خەڵق كردووە) ئەم مەملەكەتەی پێ بەخشیووە، هەر بە لوتفی ئەو داریوش شایە).
بەهەمان شێوە سەركەوتنی و باڵادەستی بەسەر شارەكانی تر بە پشتیوانی ئەهۆرامەزدا دەزانێت، وەكو لە دەقەێكی تر ئاماژەی بەمە كردووە:
(لە سایەی ئەهۆرامەزداوە
من توانیومە لە دەرەوەی پارس
ئەم ناوچەو هەرێمانە بگرم و بەسەریاندا زاڵ بم و
ئەمانە هەموویان باجم بۆ دەنێرن و هەرچی داوایان لێ بكەم
گوێی بۆ شل دەكەن ودەیكەن و بڕیارەكانم ڕێزیان لێ دەگیری؛)( Inscription Behistan: 29-30).
دیارە ئەو ڕەفتارەی داریوش زیاتر بۆ بە هێزیكردنی دەسەڵاتەكەی بووە، هەمیشە شا و دەسەڵاتی خۆسەپێنەر وستەمکار هەوڵدەدات باڵادەستی بەسەر تاکەکانی گەلەکەیدا بەدەستبهێنێت، خۆی لە كۆمەڵگا جیابكاتەوە(لاسكی، 2012: 17)، لەو ماوەیەی داریوش دەسەڵاتی گرتەدەست، دووبارە بەرگی ژیانەوەی بە دەوڵەتدا كردووە، كە لەم ماوەیەدا دووچاری چەندین هەڵگەڕاوە و دژایەتی ببوو(عبدالقادر، 2024: 160؛ ایمان پور و علی زادە، 1393: 13). هەروەكو پێشتر ئاماژەی بۆ كرا، بە واتایەكی تر دەوڵەت لە كەناری داڕمان ولەناوچوون بوو، داریوش بنەغایەكی نوێی بۆ دەوڵەت دانا، كە بوو بە بنەما و سیمای تایبەت بە دەوڵەتی هەخامەنشی.
1:3. دروستكردنی شار و پایتەخت
هەخامەنشیەكان چەندین پایتەخت، یان ناوەندی دەسەڵاتیان هەبووە، كە گوزارشتی لە پێشاندانی هێز و شكۆی دەسەڵاتیان دەكرد، دیارە هەڵبژاردنی شوێن كاریگەری لەسەر دروستكردنی ناوەندەكان هەبووە، دەتواندرێ چەندین فاكتەر دیاریبكرێ، وەك هەڵكەوتەی جوگرافیی و گونجاوی شوێنەكە، بارودۆخیی سیاسی و ئیداری وئابوورى، هەروەها پێشینەی مێژوویی و شارستانى(احمدی زاویە و ایمانپور، 1393: 86)، وا باوبووە سەركردە بەناوبانگەكان شاری مەزن و بەرفراوانیان دروستدەكرد، كە گوزارشتی لە شكۆ و باڵا دەستیی و پێگەیان بكات، بەواتایەكی تر دەسەڵات و شكۆی شا لە پایتەخت و كۆشك دەبینرا، بەوەی هەندێكیان مەڵبەندی حكومەت بوونە، دام ودەزگای بەڕێوبرەدنی تێدابووە، هەندێكیكان تەنها یادەوەری تایبەت و شوێنی حەوانەوە و بارەگای شاكان بووە(بریان، 1382 :387).
شاكانی هەخامەنشی لە سەرەتادا بەشێوەیەك ڕەوشی ژیانیان سادە بووە، كە تەنها لە خانووەیەكی سادە دەژیان، بەڵام ئەم هەڵومەرجە نوێیە لە هەبوونی دەسەڵات و سامان، گۆڕانكاری دروستكرد، دامەزرێنەری دەوڵەت (كۆرشی دووەم، 558-530 پ.ز)[xiii]، پاش هەڵمەتە فراوانخوازییەكان و دیتنی شار و پایتەخت، وەكو ناوەندە شارستانیەتییەكانی ئاشوور و بابل و لیدیا، هاندەربوو تاوەكو ئەوانیش كۆشك و شاری مەزن دروستبكەن و لاسایی ئەوان بكەنەوە، لە لایەكی تر ئەو شار و دەڤەرانەی، كە كۆنترلیان كردبوون، دەوڵەمەند بوون بە هەبوونی كەرەستەی زۆری بیناسازی هەروەكو Burgan نووسەری پەرتووكیGreat Empires of Ancient Persia ئاماژە بەوە دەكات كە ئەو خاکانەی هەخامەنشییەكان کۆنترۆڵیانكردبوو، سامانێکی زۆریان بۆ دابین دەکرد، كە بۆ بیناسازی و هونەر بەكاریانهێنا( 2012: 8).
كۆرشی دووەم لەو ماوەیەی كە پاشكۆی دەوڵەتی میدی بوون، حاكمی شاری ئەنشان بووە، دوای ئەوەی دەستیان بەسەر دەوڵەتی میدیا داگرت لە ساڵی 550 پ.ز، (هگمتان، Hagmatana)، كە پایتەختی میدییەكان بووە[xiv]، كردوویانە بە یەكێ لە پایتەختە شکۆدارەکان، پێگەی خۆی لەدەست نەدا، تاكۆتایی دەسەڵاتییان وەک پایتەختی هاوینە مایەوە، دیارە هگمتانە بە درێژایی مێژوو ناوەندێكی گرنگی سیاسی بووە، هەروەكو لەسەردەمی (پارتییەکانیش، 247 پ._ 224ز)، یەكێ لە پایتەختە گرنگەكانی ئەوانیش بووە(پیرنیا، 2013: 277).
هەروەها پاش ئەوەی كۆرش لە ساڵی 539 پ.ز دەوڵەتی بابلی نوێی[xv] داگیركرد و بابل بوو بە یەكێ لە پایتەختەكان(فرەوشی، 1304 :53)، گومان لەوە دانییە پێگەی مێژوویی و شارستانێتی بابل پاڵنەری سەرەكی بووە، كە ببێتە یەكێ لە ناوەندەكانی دەوڵەتی هەخامەنشی(باقر، 1956: 421)، كە پێشتریش لەساڵی 545 پ.ز، كۆرش لیدیای داگیركرد[xvi]، لە ئەنجامدا بوون بە خاوەنی دەوڵەتێكی فراوان، بۆیە كورش لە هەرێمی فارس مەڵبەندێكی شاهانەیی، یاخود پایتەختێكی تایبەت، وەكو هێمایەك بۆ سەردەمێكی نوێ بە ناوی(پاسارگادە، یان پازرگاد)ی دروستكرد، هەروەكو گیرشمەن كاتێ ئاماژە بە واتای ناوی شارەكە دەكات، لێكدانەوەی ئەوەی بۆ دەكات، كە ڕەنگە ناوەكە بۆ وشەی (پارسەگەد، پارسەگا)بگەڕێتەوە كە بەواتای (ئوردوگای پارسەكان، یان پارسەگرد)دێت (2013: 195)، بە دووری 50 كیلۆمەتر دەكەوێتە باكووری (پەرسیپۆلیس) پاشماوەكەی بە (مەشهد مورغاب) ناسراوە( الاحمد والهاشمی،1988: 100)، لە ئێستادا پاشماوەی كۆشك و گۆڕی كورشی تێدا ماوەتەوە(پاشكۆی: 3؛ 4) (رجبی، 1382: 166)، كە بە ناوەندی ئیداریی كۆرش دانراوە(گێرشێڤیچ، 2012: 1058)، تا ئەو كاتەی داریوش هەر لە هەرێمی فارس پایتەختێكی نوێ و تایبەت بە فارسەكان، بەناوی(ئیستەخر)دروستكرد، یۆنانییەكان پێیان وتووە (پەرسیپۆلیس، Persepolis) بەواتای شاری پارسەكان دێ، هەروەها بە ناوی تەخت جەمشیدیش ناسراوە، بە دووری 40 میل دەكەوێتە باكووری ڕۆژهەڵاتی شاری شیراز(اربری، 1967: 14)، تا سەردەمی (خەشایەرشا، 485- 465 پ.ز) مەڵبەندی حوكمرانی بووە(مشكور، 1363: 11)، هەیە ئاماژە بەوە دەكە كە لەوانەیە شوێنەكەی بۆ دیاریكردنی ساڵنامە و فەلەكناسی بووبێت، جگە لەمە ئەم شارە شوێنی ئاهەنگێڕانی نەورۆز[xvii] بووە، بە پایتەختی نەورۆز ناویهاتووە(كوهستان، 1386 : 129)، لەچەندین بەش پێكهاتووە، وەكو شاری سێ دەروازە، (tripylon gate Persepolis) (هۆڵی ئەنجومەن، (Hall Council و (كۆشكی ناوەند، (Palace Centra، بۆ ماوەی پەنجا ساڵ مەڵبەندی فەرمانڕەوایی و شوێنی ئەنجامدانی بۆنەكانی هەخامەنشی بووە، هەمیشە لە سەرەتای ڕۆژی ساڵی نوێدا (نوروز) و ئاهەنگی مەزنی تێدا ئەنجامدەدرا، خەڵکێکی زۆر لە وڵاتانی دیکەوە لە نوێنەران و نێردەی پاشا لە چەند ناوچەی جیاجیاوە روویان لەو شارە دەكرد دیارییان پێشكەش بە شا دەكرد(رزمجو، 1394: 70)، تەخت جەمشید پایتەختی ڕاستەقینەی داریوش بووە، لەگەڵ ئەوەشدا پایتەختەكانی تر وەكو شوێنی حەوانەوەی شاكان بووە، وەك لە هاویندا لە هەگمتانا (هەمەدان) دەمانەوە، بەهۆی لە باری ئاو وهەواكەی، لە زستانانیشدا لە شوش، چونكە ئەو ناوچەیە ئاو وهەواكەی گەرم بووە، لە بەهاریشدا لە تخت جەمشید دەمانەوە(گیرشمەن، 2013: 195)، لەگەڵ ئەوەشدا هەرچوار پایتەخەتەكە لە چوار لاوە بە یەکترەوە بەستراونەتەوە( ممبینی ودیگران، 1401: 334)، كە كاریگەری لە پەرەسەندنی ئابووری و سیاسی لێكەتەوە.
تەوەری دووەم. كۆشكی ئەپادانای شوش و بەژداری نەتەوەكان
2:1. میژوو و پێگەی شاری شوش
شوش، یان سوسە(Susa)، بارەگا و مەڵبەندی سەرەكی حكومەتەكانی ئیلام بووە (گیرشمەن، 2013: 195)[xviii]،(پاشكۆ، 5) وهكو یەکێک لە کۆنترین شارە مێژووییهكانی جیهان ههژماردهكرێت، ههرچهنده ئیلامییەکان لە دەوروبەری (4200پ.ز) شاری شوشیان بونیادناوە، بهڵام بەڵگە شوێنەوارییەکان پشتڕاستی دەکەنەوە كە لە (7000پ.ز) ژیانی تێدا هەبووە، بە شێوەیەكی گشتی شوێنەكە دەكەوێتە بەشی باشووری ڕۆژئاوای ئێرانی ئێستا، كە خاوەنی مێژوو و شارستانێـتیی دیاری ناوچەكە بووە(هینتس،ب. س: 226)، لەبەر گرنگی و پێگەی مێژوویی و ئابووری و سیاسیەوە هەخامەنشیەكان كردوویانە بە پایتەختی وڵاتەكەیان پاش ئەوەی بوونە خاوەنی قەوارەكی دیاری ڕۆژهەڵات(باقر، 1956: 383)، بە پێیی نووسراوەكان داریوش پاش ئەوەی توانی كۆتایی بە شۆڕش و هەڵگەڕاوەكان بهێنیت، دەستیكردووە بە ئاوەدانكردنەوە و بیناسازی، بە تایبەتی لە شوش، بۆیە شوش لەسەردەمی داریوشدا پێشكەوتنی زۆری بەخۆوە بینیووە، تا ڕادەی ناوی شوش لە پاڵ تەخت جەمشید، یان چەندین جار پێش تەخت جەمشید هاتووە(ایمان پور و دیگران، 1394: 11)، كەواتە گرینگی پێدان و بە بەرزڕاگرتنی شوش، بۆ مێژووی شكۆمەندی ئیلام دەگەڕێتەوە، كە هەخامەنشییەكان خۆیان بەمیراتگری ئیلام زانیوە، ئەمەش پێشكەوتنی شارستانێتی لێكەوتەوە[xix]، بەوەی پاسارگاد چۆڵ دەكات چونكە یادگاری بەرەبابێكی دیكەی هەخامەنشی بوو، هەروەكو پێشتر ئاماژەی بۆ كرا، لەم ڕەوتەدا تەنها پەرستگەكەی وەكو خاڵی هاوبەش تا كۆتای دەمینێ، كە ڕێو ڕەسمی تاج لەسەرنانی تێدا ئەنجامدەدرا(گیرشمەن، 2013: 246)، لەم سەردەمەدا گرنگی شاری شوش زیاتربوو، بەوەی بوو بە خاڵی پێگەیاندنی رۆژهەڵات و ڕۆژئاوا، بە هەڵكەوتە جوگرافیەكەی لە رووی جوگرافیی سیاسی دیار بەوەی چەندین ڕێگای بە یەكەوە دەبەستەوە ناسراو بوو بە ڕیگای شاە( راە شاهی، الطریق الملكی)، كە لە شوش دەستی پێدەكرد، تاوەكو ساردیس پایتەختی لیدیا، هەر ئەم ڕیگایە بابلی بە میسر دەگەیاند(پیرنیا:2013: 179). ئەمە زیارتر پێگەی شوشی دەرخست بۆ بەستنەوەی دەوڵەتی هەخامەنشی بە ساترابەكانی ڕۆژئاوا وەكو لیدیا و میسر، كە كاریگەری هەبووە لەخێرایی گواستنەوەو گەیاندن، بەمە توانراوە بە ئاسانی كۆنترۆڵی گشت ئیمپراتۆریەتەكە بكەن، هەروەكو مێژوونووسان ئاماژە بۆ ئەكە دەكەن، شایانی هەخامەنشی لە ڕێگای ئەو سیستەمەوە توانیوانە بە ئاسانی هەموو هەرێمە جیاوازەكان بەیەكەوە ببەستنەوە ودواتریش بە ناوەندی دەسەڵات(ممبینی ودیگران، 1401: 1401).
2:2. كۆشكی
ئەپادانا(آپدانە،
بارەگا)[xx]و
ڕەنگدانەوەی
هونەری
نەتەوە
جیاوازەكان
هەخامەنشیەكان
پاش ئەوەی
توانیان ببنە
خاوەن
ئیمپراتۆریەتیەكی
بەرفراوان، دەستیان
بەسەر چەند
ناوچەیەك لە
جیهانی كۆندا
گرتبوو،
سنووری
جوگرافیای سیاسی
ئەو دەسەڵاتە
ناوەند و ئەو
شوێنە
گرنگانەی
شارستانێتی
جیهانیی كۆنی
وەكو وڵاتی
دوو ڕووبار و
میسر و بەشێك
لە یۆنان و
تاوەكو هیندی دەگرتەخۆ) Burgan,2010:11)، كە
سنووری
دەوڵەتەكەیان
دیاریدەكرد(پویا،
1394: 48)، هەروەكو
ڕوونە ئەو
دەوڵەتانە
خاوەنی پیشكەوتووترین
شارستانێتی
بوونە، لە
لایەكی تر
دەوڵەتی هەخامەنشی
ئازادییەكی
تەواویان
دابووە ئەو
نەتەوه و دەوڵەتانەی
ژێردەستیان
تا لەسەر
هەمان سیستەمی
پێشتر
بمینێنەوە(بارتولد
،1308 :20)، هەر
هەرێمێك ڕێ
پێدراو بووە
لە بەكارهێنانی
زمان و یاسا و
ئایین و
كولتووری تایبەتی
خۆیان (محمد، 1996
:211)، ئەمە
لەوانەیە
ئەستەم
بووبێت دەست
بۆ
پیرۆزییەكانی
ئەمان بەرن،
چونكە
هەخامەنشیەكان
نامۆبوونە بە
خاك و
نەتەوەكان،
بۆیە پێویستبووە
لەسەر ئەو
بەڕێوەبەری
كە دەبووە حاكم
لە
ساتراپەكان
خۆی لە هەموو
شتێك داببڕێت
و بەتەنها
بڕوات بۆ
دەڤەرەكە و
خێزان و كەسی
خۆی لەگەڵ خۆی
نەبات،
تاوەكو
بتوانێ
پەیوەندی
پتەو دروست لە
گەڵ
خانەدانانی
هەرێمەكان
دروست بكات،
بەمەبەستی
پاراستنی
بەرژوەندی
سیاسی و ئابووری
هەخامەنشی(جمالی
ودیگران، 1392: 94)، وێرای
ئەمەش
توانیان سود
لە داهێنانی
هونەرو شارسازیی
نەتەوە جیاوازەكان
وەربگرن،
هەروەكو
گریشمەن
ئاماژە بۆ
ئەمە دەكات كە
هونەر
و پاشماوەی
نژیاروانی
تەنها تایبەت
نیە بە
نەتەوەی
ئێرانی،
هەڵەیەكی
گەورەیە كە هونەر
ونژیاروانی
هاخامەنشی
تەنها تایبەت بكرێ
بە نەتەوەی
ئێرانی،
بەڵكو هونەری
هەخامەنشی بە
دەستی نەتەوە
جیاوازییەكان
بونیادنراوە(
2013: 195)، تا ئەو
ڕادەیەی كە
كاریگەری و
دەستی
هونەرمەندی
نەتەوە
جیاوازەكانی
ژێردەسەڵاتی
هەخامەنشیەكان
تێدا بەدی
دەكرێ. بەوەی
بریتی بووە لە
تێكەڵەیەك كە ڕەنگدانەوەی
نەتەوەكانی
ژێر قەڵمڕەوی
ئیمپراتۆرییەتەكە
بووە، دەوترێ
ئەوان لاسایی
هونەری نەتەوەكانی
تریان
كردۆتەوە،
بەڵام
توێژەرێكی ئێرانی
بەرگری لەمە
دەكات بەوەی
لاساییكردنەوەیەكی
كۆرانە
نەبووە،
بەڵكو داهێنانیان
كردووە،
ئەویش بە
وەرگرتنی
هونەری
گەلانی تر، بە
گونجاندن و
هەماهەنگیی و
یەكانگیری و
ڕەنگدانەوەی لە
هونەری
هەخامەنشییدا
بەدی دەكرێ،
هەروەها
شانازی بەوە
دەكات كە ئەم رەوتە
داهێنان بووە،
دەرخەری
ئەوەیە كە
توانیانە
سەركەوتووبن
لە داهێنانی
ژیارێكی
تایبەت
بەخۆیان بە
بەژداریكردنی
نەتەوە
جیاوازەكان،
لە ناوەڕۆك و
رووكەشدا(ولایتی،
1389: 88)، هەروەها
گێرشێڤیچ
ئاماژە بەوە
دەكات، كاتێ
رەوتی
پێشكەوتنی هونەری
نژیاروانی
هەخامەنشیەكان
دەخاتەروو،
بەوەی
توانیوانە
مەزنایەتی
خۆیان بخەنە
بەرچاوان بە
سود بینین لە
كۆمەڵانی هۆز
و كولتوورە
فرە چەشنەكان و
بەكارهێنانی
وەستاكاران و
نژیاروانان و
پەیكەرتاشان
بۆ
بەدیهێنانی
شێوازی
هونەرێكی نوی(
2012: 1048)، گیرشمەن
ئەمە زیاتر دووپاتدەكاتەوە
بەوەی
هەخامەنشیەكان
لەسەرتادا
ڕەسەنایەتی و
تازەگەریی و
رووحی داهێنەری
خۆیان
نیشانداوە و
توانیوەیانە
بیروبۆچوونی
دەرەكی
وەربگرن و بە
وزەی بلیمەتی
سروشتی خۆیان
دەستاوی
بدەنەوە و ڕێك
وپێكی بكەن( 2013:
174)، بەتایبەتی
هونەری
بیناسازی
میدیی كە
كاریگەری
زیاتریان
لەسەر هونەری
هەخامەنشی
هەبووە،
ئەمەش بە
روونی لەسەر
بنەماكانی
تەلاسازی
بەدەردەكەوێ،
وەك بەكارهێنانی
خشتی
سورەكراوە و
دروستكردنی قەڵا
و پەرستگا و
كۆشكەكان لە
شوێنی بەرز، هەروەها
بەكارهێنانی
ستون(كۆڵەكە)
لە
تەلارسازیدا،
ئەمە
تایبەتمەندی
هونەری
تەلارسازی
میدییەكان
بووە، لەم
بارەیەوە
توێژەرێكی
فارسی ئاماژە
بۆ ئەمە دەكات
كە هەبوونی
ستون بنەمای
پێكهاتەی تەلاسازی
میدییەكان
بووە، لە دوای
ئەوان هەخامەنشیەكان
لاساییان
كردۆنەتەوە(
ولایتی، 1389: 88)، لە
ئەنجامی كنە
وپشكنین پاشماوەی
میدیەكان، هەبوونی
ستون لە
شوێنەوارییەكانی
گردی
نوشيجان،
گودين تەپە، گردی
باباجان[xxi] دۆزراوەتەوە،
دیارە میدییەكان
لە ئەنجامی
پەرەسەندنی
تەلارسازی،
گەیشتونەتە
ئەو ئاستەی كە
بتوانن ستون
بۆ
كۆشەكانیان
دابنێن،
لەسەر هەمان
بنەما كۆشكی
ئەپادانا
یەكێك بووە
لەو چەندین
كۆشكەی كە
سونداربووە
لە، كە تایبەت
بووە بە
داریوشی
یەكەم (پاشكۆ،
6).
ئەپادانا بە شێوازێكی سەرنج ڕاكێش بونیادنرابوو، بەوەی دیداركەران(مێوانەكانی شاە) بەچەندین ڕێڕەو قۆناغ دەڕۆیشتن بۆ پێشوازی تا دەگەیشتنە كۆشكی شاە، سەرەتا بە پلیكانەكان دواتربەرەو (دەروازەی گەلان)، تا دەگەیشتنە لای شا، وێنەی ڕێورەسمی پێشكەشكردنی دیاری و سەردانیكردنی شا لەدوو پەراوێز(حاشیە)لە كۆشكی ئەپادانا دۆزراوەتەوە، لە لایەك بەرزی ئاستی هونەری هەخامەنشی نیشاندەدات، لە لایەكی تر وێنەی نەتەوە جیاوازەكان بەرجەستەكراوە، كە بەژداربوونە لە خزمەتكردنی دەوڵەت، لە لایەكی ڕاستی پلكانەكانەوە سەربازانی پارسی و میدی بە جلوبەرگی فەرمییەوە و لەدواتر نێزەدارانی خوزی و سەربازانی گاردی چاویدان( نەمران)[xxii] (پاشكۆ، 7)، كە بۆ بەژداریكردن لە ئاهەنگی جەژن و پیرۆزبایی چونەتە بەردەمی شا، لە لای چەپیش لە سێ ڕیزدا نوێنەری بیست و سێ وڵات و هەرێمەكان، بە رێنمایی سەربازێكی میدی باج و دیارییان بۆ شا هێناوە، لە ناوەندی پەراوێزەكەدا هێمای ئەهۆرامەزدا كێشراوە، شا لە دۆخی سڵاوكردن دایە، لە هەردوو لاوە بە داری زەیتون و دەوەنی پاپیروس پڕكراوەتەوە، لە كۆتایی پەراوێزەكەدا وێنەی شێرێك هەیە بازی داوەتە سەر پشتی گایەك و قەپاڵی لێگرتووە، لە بەشی سەرەكی پەراوێزەكەدا ژمارەیەك سەربازی جاویدان، خزمەتگوزار و نەجیبزادەكان كە بۆ ئاهەنگی جەژنی نەورۆز هاتوون، لە وێنەی حاشیەكەدا بەرچاودەكەون(سەرفراز و فەیرۆزمەندی، 2009: 280-282).
بانی كۆشكی ئەپادانا لەسەر سی وشەش ستون ڕاگیرابوو، كە شەش ڕێزبوون، لەهەر چوارگۆشەی ئەپادانادا چەند بورج و ژوور هەبوونە و ڕێرەوی دوو نهۆمیان بۆ كرابووە، سێ هەیوانی ستونداری تێدا بووە، لە گۆشەكانی باكوور و خۆرهەڵاتیەوە دوو ژووری بچووكی چوارگۆشە دروستكرابوون هەریەكێكیان درێژییەكەی بیست و یەك مەتر و بنكەكانیان شێوەی چوارگۆشەیی بووە(سەرفرازو فەیروزمەندی، 2009: 278)، سەرە ستوونەكان لە سەرشێوەی سەری گا، یان شێری شاخدار داتاشراو بوونە .
2:3. ڕۆڵی ساترابەكانی ڕۆژئاوا لە بەرهەمهێنانی كەرەستەی بیناسازیدا
هەروەكو روونە لە رووی ئیداری بەڕێوەبردنەوە هەخامەنشیەكان وڵاتەكەیان بۆ چەند یەكەیەكی ئیداریەكی ئیداری دابەشكردبوو، پێیان دەوترا، ساتراپ، وشەیەكی یۆنانیە واتای هەرێم دەگەیەنێ، بە فارسی ناوەڕاست بە( خشثرپاوان، xšaθrapāwn ) هاتووە( پیرنیا، 2013: 178)، ئەم وشەیە لە دووبەش پێكهاتووە، بەشی یەكەم (xšaθra)كە بە هەمان شێوە و واتا لە ئاڤێستادا هاتووە، لە زمانی سانسكرتی بە (kşatra) هاتووە(جمالی ودیگران، 1392: 93)، كە بە فارسی نوێ بە شێوەی( شهرب، شهربان) ، كەبە واتای پارێزەرانی شار، یان فەرماندار، یان والی هەرێم دێتن، كە ڕیشەی وشەكە بە واتای حوكمڕانی، یان فەرمانڕەوایی دێت(دورانت، 2011: 579)، ئەم شێوازەی ئیدارییە بۆ سەردەمی میدییەكان دەگەرێتەوە(باستانی راد، 1389: 3)، هەندێ لە مێژوونووسان ئاماژە بەوە دەكەن، وشەكە لە بنەڕتدا وشەیەكی میدی بێت (جمالی ودیگران، 1392 :94)، نەك وشەكە بەڵكو سیستەمەكەش لە بنەڕەتدا میدیی بووە، هەروەها مێژوونووسان ئاماژە بەوە دەكەن كە فارسەكان دەسەڵاتی میدییان لەناوبرد، بەڵام زۆر لەوان فێربوون، یەكێ لەوانە ڕێكخستنە ئیدارییەكان بووە(باقرواخرون، 1979: 57)، بەڵام جیاوازی سەردەمی هەخامەنشیەكان لەگەڵ میدییەكان ئەوە بووە، كە هەرێمەكان لە ماوەی حوكمڕانی میدییەكان تەواو سەربەخۆبوونە، كەچی لەسەردەمی هەخامەنشیەكاندا بە تۆڕێكی بەهێزی هەژموونیی بە ناوەند بەسترابوونەوە، داریوشی یەكەم بە تایبەتمەندی نەرمی و یەکگرتوویی ئیدارەی دەوڵەتەكەی كرد، بەوەی سەركەوتووبوو لە بەیەكبەستنەوەی سیستەمی دەرەبەگایەتی كۆن و سیستەمی سێنتراڵ و بەستنەوەی گشت ساتراپەكان بە مەڵبەند( پایتەخت) واتا سیستەمی ناوەندگەرایی، بەوەی هەرێمەكان ئازادی تەواویان هەبووە، بەڵام لە گەڵ ئەوەشدا لەسەریان سەپێندراوە كە ساڵانە باج و سەرانە، یاخود ئەو بڕەی بۆیاندیاریكرابوو پێشكەش بە دەوڵەت بكەن( باقر واخرون، 1979: 56-57)، لە رووی ژمارەی ساترابەكان بە پێی نووسراوە و سەرچاوەكان جیاوازی هەیە، بەوەی هەندێ لە مێژوونوسان ئاماژە بە 26 ساتراپ دەكەن( باقر واخرون، 1979: 58)، لە تەختی جەمشیدا ئاماژە بە 25 ساتراپ كراوە، دەوترێ لەسەردەمی داریوشی ژمارەی ساتراپەكان گۆڕانكاری بەسەرداهاتووە لە نێوان 30 تاوەكو 31 (باستانی راد، 1389: 4)، لە بەردەنوسەكانی داریوش لە(بێستون و تەخت جمشد و نەقشی ڕۆستەم و شوش)ژمارەی ساتراپەكانی لە نێوان 23 تا 31 بووە(جمالی ودیگران، 1392: 95)، لەوە دەچێ لەم ماوەیەدا، واتا لەسەردەمی داریوشدا سنووری سیاسی دەوڵەتی هەخامەنشی بەرفراوان بوو، دەوترێ گەورەترین ئیمپراتۆریەت بووە، كە لە ڕۆژهەڵات تاوەكو جیحۆن و سند، لە ڕۆژئاواو كەنارەكانی ڕۆژهەڵاتی رووباری ئیجە و دەریای ناوەڕاست و رووباری نیل بوو، لە باكوور دەریای خوارزم( ئاراڵ)، لە باشوور تاوەكو پەراوێزی كەنارەكانی كەنداوی عەرەب بووە(فخری، 1963: 220)، ئەم سەرزەمینە بەرفراوانە بە دابەشكردنی بۆ چەندین یەكەی ئیداری ڕێكخرابوو، دیارە لەسەردەمی كۆرشی دووەم و كەمبۆجیە بەڕێوەبردنی ساتراپەكان لەلایەن خانەدان و دەسەڵاتدارانی خۆجێی ناوچەكان بەڕێوەدەبردران، حاكمی هەرێمەكان خانەدانانی هەرێمەكان بوون، بەڵام دواتر ئەم سیاسەتە گۆڕانكاری بەسەرداهات، بە تایبەتی پاش سەرهەڵدانی هەڵگەڕاوە و ڕاپەڕینەكان، لەوە دڵنیابوو، كە لە رووی ئیداری و بەڕێوەبردنەوە ناتواندرێ پشت بەوان، واتا خەڵكی ڕەسەنی هەرێمەكان، ببەستێت و دڵسۆزییان مسۆگەر بكات، تەنها بە ڕەگەزی فارسی نەبێت، بۆیە داریوش ڕەگەزی فارسی كردە بەرپرس لە ساترابەكان (كفانی،1970: 131) ئەوی بۆ ئەو پۆستە دیاردەكرا، كە بەڕەگەز فارسیی بووە، كاتێ ڕەوانەی هەرێمەكان دەكرا، پێویستبوو لە سەرەتادا پەیوەندی خۆی لەگەڵ خەڵكی ڕەسەنی ناوچەكان پتەو بكات، تاوەكو بتوانێ بە باشی ئەركەكانی جێبەجێ بكارت، لە ڕێگەی پەیوەندی خزمایەتی و هاوسەرگیری، هەركاتێ هەرێمەكان دووچاری هەڵگەڕانەوە هاتبێتن، ئەوا پەیوەندی نێوان خانەدانانی هەرێمەكە و بەپرسە فارسییەكە تێكچووە، بۆیە لەم حاڵەتانەدا دژایەتی دەوڵەت دەكرا ئەویش لە ڕێگەی نەناردنی باج و سەرانەو دەركردنی بەرپرسە فارسیەكە(جمالی ودیگران، 1392: 95).
ئەوەی تێبینی دەكرێ ئەم دابەشكردنە لەسەر ناوی نەتەوە و شوێنی نیشتەجێ بوونیان ناویانراوە، لە بەرامبەر شادا لەهەموو روویەكەوە ماف و ئەركیان هەبووە، بە پڵەی یەك خزمەتی ئابووریی زۆریان پێشكەش بە دەسەڵاتی ناوەند، یان شا كردووە، چونكە سیاسەتی سەرەکی ئابووری دەوڵەتی هەخامەنشی لەسەر بەرژەوەندی ئابووری گەلان دامەزرا بوو، كە سەقامگیری ئابووری، بەند بووە بە پاراستنی ئاسایشی هەرێمەكانەوە، بۆیە لەسەر بەڕێوبەرەكان پێوستبوو پارێزگاری لە ڕەوشی ناوخۆی ساتراپەكان بكەن، بە تایبەتی هەرێمەكانی ڕۆژئاوای دەوڵەت، كە خاوەنی پێشكەوتترین شارستانێتی بوون وەكو(میدیا، بابل، ئاشور، میسر، ئاسیای بچووك، شارە یۆنانییەكان)( باقر، 1956: 2، 416)، ئازادییەكی تەواویان پیدرابوو، بەوەی لەسەر هەمان سیستەمی پێشتر بمینێنەوە( بارتولد، 1308 :20)، لە بەكارهێنانی زمان و یاسا و ئایین و كولتووری تایبەتی خۆیان (محمد، 1996 :211)، لەبەرئەوەی بربڕەی ئابووری هەخامەنشیان لەسەر ساتراپەکانی ڕۆژئاوای ئێران بووە، چونكە خاوەنی سەرچاوەیەكی ئابووری زۆربوون( پیرنیا، 2013: 178)، بە پێچەوانەی ساتراپانشینەکانی ڕۆژهەڵات لە ڕووی ئابوورییەوە لاواز بوونە، بەوەی هەر لە قۆناغی کۆچەریدا دەژیان(جمالی و دیگران، 1392: 104)، داریوشی یەكەم توانیووەیەتی سود لە ئابووری ساترابەكانی ڕۆژئاوا وەربگرێت، چونكە خاوەنی ئابووری و سامانی سروشتی زۆربوون، كە بنەمای ئابووری هەخامەنشیان پێكدەهێنا، هەروەكو پێشتر ئاماژەی بۆ كرا، ئەمە زیاتر لە بڕی ئەو باج و سەرانەیە دەردەكەوێت كە لەسەریان دانرابوو، بۆ نموونە بابل و ئاشور 1000وەزنە[xxiii] لە زیو و زێر بووە، لە میسر 700 وەزنە بووە(باقر، 1956، 419).
هەر لەسەر ئەو بنەمایە بۆ دروستكردنی كۆشكی ئەپادانا زیاتر سوود لە ساتراپەكانی ڕۆژئاوا وەرگیراوە، كە داریوش ئاماژە بە كەرستەكان و شوێنی هاوردەكردن و نەتەوەكان دەكات، وەكو هەر لە بەندەكانی 35- 54 دا هاتووە:
(ئەو هونەرمەندانەی بەردەكانیان تاشیون و نەخشاندوویاننن، خەڵكی ئیبۆنی و ساردی بوون، ئەو زێرینگەرانەی لێرە بە زێر كۆشكیان ڕازاندۆتەوە مادی و میسری بوون، وەستاكارانی گەوهەربەندی ڕازێنەری داران ساردی و میسری بوون، ئەوانەی خشتەیان بڕیوە بابلی بوو، ئەوانەی دیوارەكانیان ڕازاندۆتەوە مادی و میسری بوو).
دیارە زیاتر لە دووجار ئاماژە بە شارەزایانی میدی دەكات، كەزێرینگری لێهاتووبوونە، بەوەی ئەوان شارەزاییەكی تەواویان لە هونەری زێرینگری هەبووە، لەسەر بنەمای ئەوەی هەرێمەكانی میدیا دەوڵەمەند بوونە بە هەبوونی كانزاكان(رضا، 2015: 272). بۆیە پسیۆری تەواویان لە كاری ڕازاندنەوەی بیناكان بەزێر هەبووە.
2:4. دەقەكەی داریوش لە كۆشكی ئەپادانا
وێرای هەبوونی چەندین كۆشك، داریوش بە فەرمانیدا لە سەر پاشماوەو هەرەسی كۆشك و پەرستگاكانی ئیلامی، كە لە ساڵی 645 پ.ز بە هێرشی هەڵمەتی پاشای ئاشووری (ئاشوورپانیپاڵ، 668- 631پ. ز)وێرانكرابوو،[xxiv]لەسەر بەزرترین شوێنی، كۆشكێك سازبكری، وەكو تەلاری دیدار، یان كۆشكێكی مەزن بۆ پێشوازیكردن لە مەزنان و سەردانیكەرانی ئیمپراتۆر، كە نیشانەی شکۆمەندی وپەیامی بەهێزی دەسەڵات و گەورەیی بێت(رجبی، 1392: 46)، هەروەكو پێشتر ئاماژەی بۆ كرا، ئەوەی ئەو كۆشكەی شكۆمەند كردووە، ئەوەیە كە لە دەروازەی كۆشكەكە نووسینێكی داریوش دۆزراوەتەوە، لە شێوەی تابلۆیەك لە سندوقێك لە بەرد دروستکراو بە قەبارەی 33 × 33 سانتیمەتر و ئەستوورییەکەی نزیکەی 1.5 مليمەتر لە ژوورێکی تێکەڵ بە قەبارەی خشتی بیناکەدا، بە شێوەی چوارگۆشەیی بووە (رجبی، 1382: 329)، لە سەر تاتە قوڕێكی 42 بە 42 سانتیمەتر بووە، هەندێك بەشی نەماوە و بە زمانی فارسی كۆن و بە نووسینی مسماری نووسراوە لە 58 دێر پێكهاتووە، كە تابلۆیەكی بە نرخ و گرنگە تایبەت بە سەردەمی هەخامەنشی بە گشتی، سەردەمی داریوشی یەكەم بە تایبەتی، كە لە لایەن زانایانی شوێنەوارناسی فەرنسی(ژاك دو مورگان،Jacques de Morgan 1857- 1924ز)[xxv] و (رولاند دو مكوئنم، Roland de Mecquenem1877- 1957ز)[xxvi] ساڵی 1911ز دۆزراوەتەوە، ئەم نووسینە وەكو فەرمانی شاهانەییە، كە داریوش تێیدا باسی چۆنیەتی سازدانی ئەو كۆشكەكە دەكات(گیرشمەن، 2013: 243)،[xxvii]، كە یەكێكە لە جوانترین دەقە ئەدەبیەكانی هەخامەنشی، سەرەتا بە پاڕانەوە ستایشی ئەهۆرامەزدا دەست پێ دەكات، كە داوای پاراستن وستایش لە ئەهۆرامەزدا دەكات، دواتر پێناسەی خۆی و بنەچە و بنەماڵەكەی دەخاتەڕوو، ئەمە لە گشت نووسینەكان داریوش بەدی دەكرێ، وەكو لە بڕگەی 1-5 هاتووە:
(خودای مەزن ئەهورامەزدە، کە ئەم زەویە و ئەم ئاسمانەی ئافراندووە، ئەوەی مرۆڤی ئافراندووە، ئەوەی بەختەوەری بۆ مرۆڤەكان بریارداوە، داریوشی شای دروستكردووە، شای مەزن، من داریوشم شای مەزن، شای شاکان، شای وڵاتەکان، كوڕی هیستاپس، هەخامەنش ......)
لە بەندەكانی 22- 27 ئاماژە بە شێوازی دروستكردنەكە دەكات، چۆنیەتی هەڵكەندنی بناغە وقوڵایی بنەغاكە و دواتر چۆنیەتی پڕكردنەوەی بە وردە بەرد و خیز، لەوە دەردەكەوێ دیارە بناغەی بۆ لێداوە تاوەكو قوڵایەكی دیاریكراو، ئەمەش بۆئەوەی پتەو و بەهێزبێت، ئەم تایبەتمەندییە لە هونەری میدییەكان بووە(سەرفراز وفەیرۆزمەندی، 2009: 63)،دواتر پڕكردنەوەی بە وردە بەرد، یان خیز، ئەمەش بۆ پتەبوونی بناغەكەی بووە، كە تێیدا هاتووە:
(ئەو كۆشكەی لە شوش دروستمكردووە كەرستەو ڕازاێنەرەوەی لە دوورانەوە هاتووە، ئێرە قووڵ هەڵكەندراوە تا گەیشتە بەردی سەر زەوی، زەویەكەی بە قووڵی هەڵکەندرا، بناغەكەی بە خیز و بەرد پڕكراوەتەوە هەندێک جار تا قووڵایی 40 گەزو هەندێک جار تا قووڵایی 20 گەز کۆشکەکەم لەسەر ئەم بەردانە دروست کرد).
دواتر باسی كەرەستەكانی بیناسازی و شوێنی هاوردەكردنیان دەكات، وەكو زێر و زیو و لازۆرد و فەیرۆز و ئەبەنۆس و بەردی بەنرخ، كە لە دروستكردنی كۆشكەكە بەكارهاتووە، دواتر دێتە سەر باسكردنی نەژاد و نەتەوەكانی چوارچێوەی دەوڵەكەی، كە بە شێوەیەكی ورد ئاماژە بە كەرەستەكان و ئەو وڵات و دەڤەرانە دەكات كە پێداویستەكانی لێ هاوردەكردووە، كە بەشێك بوونە لە هەرێمەكان(ساترابەكانی) پێكهاتەی دەوڵەتی هەخامەنشی، كە لە نەخشی بێستون ئاماژەی پێ كردوون، لەوانەیە ئەمەش وەكو ئەرك لەسەریان سەپێندراوە، كە ئەو كەرستەییەی كە دەڤەرەكەیان پێیەوە بەناوبانگ بووە بۆ دروستكردنی كۆشكەكەی بنێرن و وەكو لە بەندەكانی35-45 هاتووە:
(ئەو زێڕانەی لێرە بەكارهاتوون لە سارد وبەلخەوە نیردراوون، بەردی گرانبەها ڕەنگ شین( لازورد[xxviii](lapis lazuli و عەقیقی سوور (Carnelian Stone) لە سوغدەوە هێنرارون، بەردی پیرۆز(precious stone, ) لە خازرمەوە هێنراون، مس و زیو لە میسر هێنراوون، داری سیدر لە كێوەكانی چیای لوبنانەوە هێنراون، خەڵكی ئاشوری تا بابلیان ڕاگواستوون، كارینەكان و ئیبۆنییەكان لە بابلەوە هێناویانن بۆ شوش، دار(یاكا) لە قەندەهار كەرمانەوە هێندراون، ئەو شفر فیلانەی(كۆشكیان پێ نەخشاندوون) لە حەبەشە و هیند و ئاراخۆزیا وە هێندراون، ئەو كۆڵەكانەی لێرە چەقیندراون، لە شارێكەوە ڕاگوێزراون بە ناوی ئاپیراتووش لە ئیلام).
ئەنجامی توێژینەوەكە:
لە ئاكامی شرۆڤەكردنی ئەم بابەتەدا، بە چەند ئەنجامێك گەیشتووین، دەكرێ لەم چەند خاڵانەی خوارەوە كورتیان بكەینەوە:
یەكەم: دایوشی یەكەم یەكێك بووە لە شا ناودارەكانی هەخامەنشی، ڕۆڵ و پێگەیەكی بەرزی هەبووە، شێوازی وەرگرتنی دەسەڵاتی جیاوازبووە، دەكرێ لێكدانەوەی شێوازی كودەتای بۆ بكرێ، لە هەمان كاتدا هەڵ رەخساوە بەوەی دەوڵەت دووچاری كۆمەڵێ هەڵگەرانەوە و ڕاپەڕین ببوو، بەڵام ئەو توانی بەسەر هەموویاندا زاڵ بێت، زۆر بە توندی سزایان بدات، دوتر چەندین چاكسازی گرنگی ئەنجامدا، بوو بە بنەمای دەوڵەتەكە تا كۆتایی.
دووەم: داریوشی یەكەم خاوەنی زۆرترین نووسین بووە، كە بەسەرچاوەیەكی گرنگی مێژووی هەخامەنشی دادەنرێت، رێگایەك بووە بۆ دروستكردنی كاریگەری و خۆسەپاندن، هەروەها زانیاری زۆری لەسەر لایەنی مێژوو و شارستانێتی ئەو سەردەمەی تێدایە، یەكێ لەوانە نووسینەكەی كۆشكی ئەپادانای شوشە، كە یەكێ بووە لەو دەقە تایبەتانەی كە ئاماژە بە چۆنیەتی دروستكردن و كۆكردنەوەی هونەری جیهانی ئەوكات دەكات.
سێیەم: كۆشكی ئەپادانا هونەری گەلانی چوارچێوەی ئیمپراتۆریەتی هەخامەنشی پێوە دیارە، كە لە ڕەنگدانەوەی لە دوو لایەنەوە هەبووە، وەكو سود لە بنەماكانی هونەری بیناسازی نەتەوەكان وەربگرن، بەتایبەتی هونەری تەلارسازی میدیی و هونەری تایبەت بەخۆیان دابهێنن، لە لایەكی تر ئاستی فراوانی قەلمڕەوی سنووری دەوڵەتەكە پیشان دەدات.
چوارەم: داریوشی یەكەم توانیووەیەتی سود لە ئابووری ساترابەكانی ڕۆژئاوا وەربگرێت، چونكە خاوەنی ئابووری مەزن و سامانی سروشتی زۆربوون، كە بنەمای ئابووری هەخامەنشی پێكدەهێنا، كە كەرەستەكانی بیناسازی لە دەڤەرە دەوڵەمەندەكان دابین دەكرا، ئەمە زیاتر لە دەقەكانی كۆشكی ئەپادانا دەردەكەوێ، كاتێ ئاماژە بە كەرستەكان و شوێنی هاوردەكردنیان دەكات.
سەرچاوەكان
بە زمانی كوردی
دورانت، ویل(2011) مێژووی شارستانیەت، وەرگێڕانی: عەبدوڵڵای رسولی، سلێمانی، چوارچرا.
عبدالواحد ، كەلسومە جمیل ( 2012) سەردەمانێك لە مێژووی دێرینی كورد، هەولێر، نوسنگەی تەفسیر بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە.
عبدالواحد، كلسومە جمیل( 2016) هۆكارەكانی داتەپینی ڕەوشی ئابوری لەسەردەمی بابلی نوێ لە ماوەی حوكمڕانی( نەبۆنائید) 556- 539 پ.ز، گۆڤاری زانكۆی گەرمیان، ژمارە 9، بەشی 1.
عبدالواحد، كلسومە جمیل( 2024) ڕۆڵی شاژنە (شیشندوخت Šīšīnduxt (لە پتەوكردنی پەیوەندی نێوان دەوڵەتی ساسانی و جووەكان، گۆڤاری زانكۆی سەلاحەدین زانستە مرۆڤایەتیەكان، ژمارە، 28، بەشی، 5.
عبدالقادر، عطم مصطفی(2024) ڕاپەرینێن ملەتێن ژێر دەسەلاتداریا ئیمپراتۆریا هەخامەنشی( 550- 331 پ.ز)، نامەیا دكتۆرا، زاخۆ، كۆلیژا زانستاێن مرۆڤایەتی.
علی ئێف، ئیقرار(2016) پاشایانی ماد، وەرگێرانی: ئیسماعیل پوور، سلێمانی، ناوەندی توێژینەوە مێژوویی جەمیل رۆژبەیانی.
هیرۆدۆت (2010)پوختەیەكی گرنگ لە مێژووی هیرۆدۆت، وەرگێڕانی: زانەر محەمەد، سلێمانی، چوارچرا.
بە زمانی عەرەبی
- الاحمد، سامی سعید واحمد،جمال رشید (1988). تاریخ الشرق الادنی القدیم. بغداد، وزراە التعلیم العالی والبحث العلمی.
احمد، شاكر رضا (2015) التاریخ السیاسی والحضاری للملكة المیدیە( 700- 550 ق.م)، مصر، جامعە الاسكندریة، رسالة الماجستر غیر منشورە.
- اربری، ارثر(1967،) شیراز مدینة الاولیاء والشعراء ترجمە: سامی مكارم، لبنان، موسسە فرنكلین للطباع والنشر.
_ امین، محمود حسین (2018) رحلة نیبورالی العراق فی القرن الثامن العشر، بغداد، وزارة الثقافه والارشاد مديرية الثقافة العامة.
- باقر،طە(1956) مقدمة فی تاریخ الحضارات القدیمە، الجزء الثانی، بغداد، من مطبوعات دار المعلمین العالیة.
باقر،طه ورشید، فوزی و هاشم، رضا جواد( 1979) تاریخ ایران القدیم، بغداد، مطبعە جامعە بغداد.
- پیرنیا، حسن (2013). تاریخ ایران القدیم من بیدایە حتی نهایە العهد الساسانی، ترجمە: محمد نوالدین عبدالمنعم ومحمد السباعی.القاهرة،مركز القومي للترجمه. التضامن
- خضر، محمد احمد یوسف( 2016) مفهوم السلطة فی فلسفة میشیل فوكو، مصر، جامعە طنطا، مجلة بحوث كلیە الاداب، العدد، 106.
- ديورانت، ول وايرل( 1981) قصة الحضارة، الشرق الادنى، الجزء الثاني، ترجمة: محمد بدران، بيروت، دار الجبل للطبع والنشر والتوزيع.
- رو، جورج( 1963) العراق القدیم، ترجمە وتعلیق: حسین علوان حسین، بغداد، دار الشون الثقافیة العامة.
- السعدی، حسین محمد محی الدین ( 1995) تاریخ الشرق الادنی القدیم، مصر، دار المعرفە الجامعیة.
- عبدالواحد، فاضل و سليمان، عامر(1979)عادات و تقاليد الشعوب القديمة، بغداد، .
- عبودي، هنري .س (1991). معجم الحضارات السامیة. لبنان، جروس برس.
- الاعظمى، علی ظريف(1927) الدول الفارسیە فی العراق، بغداد، مطبعة الفرات.
- فخری، احمد(1963) تاریخ الشرق القدیم، مصر، كلیة الاداب، جامعة القاهرة.
- كفانی، محمد عبدالسلام( 1970) فی ادب الفرس والحضارتهم، بیروت. دار النهضە العربیة.
- لاسكی، چ، هارولد(2012) الدولة نظريا وعمليا، اعداد و تنفيذ: سعيد شحاته، مصر، وزراة الثقافة، الهيئة العامة لقصور الثقافة.
- محمد، جميلة عبدالكريم(1996). قورينائية والفرس الاخمينيون. بيروت، دار النهضة العربية.
بە زمانی فارسی
_ احمدی زاویە و ایمان پور، سید فرهاد( 1393) بررسی جایگاه واهمیت مكان گزینی پاتخت در ایران دورە هخامنشان، همایش تمركز زیی دهی پایتخت، دانشگاە تربیت مدرس، زمان 4 و 5 اسفند.
_ ایمان پور، محمد تقی، نصرالە زادە، سیروس، علی، كیومرث(1394) شوش در دوران هخامنشی: بررسی جایگاه و اهمیت شوش در دوره هخامنشی در مقایسه با تخت جمشید، فصلنامه پژوهشهاي تاریخی (علمی- پژوهشی) دانشکده ادبیات و علوم انسانی - دانشگاه اصفهان، سال پنجاه و یکم، دورە جدید، سال هفتم شمارة دوم (پیاپی 26).
_ ایمانپور، محمدتقی و علی زادە، کیومرث (1393) شورش ایلامی ها علی داریوش اول، پژوهش های علوم تاریخی، دوره 6، شماره 1 دوره 6، شماره 1 ، صفحه 1- 1 3.
_ بارتولد، واسلی ولادمیروویچ (1308) تذكرە جغرافیای تاریخی ایران، ترجمە: حمزە سردادور، طهران، چاپخانە اتحادیە.
_ باستانی راد، حسن( 1389) واژه شناسی تاریخی استان در ایران، تـاریخ ایـران: شماره 5، دورە 66.
_ بریان، پی یر(1382) تاریخ امپراتوری هخامنشیان، جلد اول، ترجمە: مهدی سمسار، تهران، انتشارات زرباب.
_ بویس، مری. (1375) هخامنشیان، همایون صنعتی زاده، تهران: توس.
_ پویا، حمید كاوانی( 1394) بررسی مفهوم قلمرو و اهمیت مرز و مرزداري در دوران ماد و هخامنشی، جستارهاي تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال ششم، شمارة دوم، پاییز.
_ جمالی، محمد كریم یوسف و ایمانپور، محمدتقی و شهابادی، علی اكبر ( 1392 )نقش و جایگاه ساتراپی ها در شاهنشاهی هخامنشی، فصلنامة علمی- پژوهشی تاریخ اسلام و ایران، دانشگاه الزهرا ، سال 23، دورە جدید، شمارة 18.
_ خلیق، صالح محمد( 1394)ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ، تهران، انتشارات: انجمن نویسنده گان بلخ.
_ خزاعی، رضا و حسینی، سیدرضا( 1402) برساخت اجتماعی سرکوب مخالفان در دوره داریوش اول خوانشی از نقش برجسته بیستون بر اساس نظریه پانوفسکی، جامعه شناسی فرهنگ و هنر، دوره پنجم، شماره دوم، تابستان ،1402 صفحات84 -96.
_ داندامایف، محمد( 1386) ایران در دوران نخستین پادشاهان هخامنشی. ترجمه: روحی ارباب. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
_ رزمجو، شاهرخ( 1394) معمای سنگ میانی در کاخ مرکزی تخت جمشید، مطالعات باستانشناسی، دورة 7، شمارە 2 .
_ رجبی، پرویز(1382) هزاره های گمشدە، تهران، انتشارات توس.
_ رجبی، محمد باقر( 1392) کوروش و داریوش هخـــامنــشــــی، تهران، موسسە انتشارات كتاب نشر.
_ شارپ، رلف نارمن( 1384). فرمانهای شاهنشاهان هخامنشی. تهران: پارینه.
_ شیپمن، كلاوس( 1386) مبانی تاریخ پارت، ترجمە: شاهرخ راعی، تهران، انتشارات كتاب سیامك.
_شهبازی، علی شاپور(1354) پژوهشهای هخامنشی، تهران، چاپخانە كیهان.
_عزيزى، اسداالله جودكى وحاجی، سيدرسول موسوى (1395) تأملى درمعنا وكاركرد واژة «آپادانا» در مجموعه هاى هخامنشى جمشيد وشوش) فصلنامە علمی معماری وشهرسازی، دورە 26، شمارە 3.
_ فرەوشی، بهرام( 1304) ایرانویچ، تهران، انتشارات دانشگاە تهران.
_كخ، هاید ماری( 1391) از زبان داریوش، ترجمە: پرویز رجبی، تهران.
_ كورت، أميلي. (1378) هاخمنشیان ، ترجمە: مرتضى ساقب فر، طهران: قاقنوس.
_ كوهستانی، امین رضا( 1386) حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بشر در دوران هخامنشی، پرتال جامع علوم انسانی.اطلاعات سیاسی اقتصادی، شمارە 242.
_ ولایتی، رحیم( 1389) تاثیر هنر ملل امپراتوری هخامنشیان بۆرهنر و معماری انها، باغ نظر، سال هفتم، شمارە، چهاردە.
_ مشكور،محمد جواد (1343). ایران در عهد باستان،در تاریخ اقوام و پادشاهان پیش او اسلام.تهران ،سازمان انتشارات اشرفی.
_ مقامی، سید محسن قائم (1389) بررسی سیاست دینی هخامنشیان بر اساس کتیبهها، ریخی، مجلە دانشكدە ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، دورە، 2، شماره 2، صحفە، 81-92.
_ مجید زادە، یوسف( 1370) تاریخ وتمدن ایلام، تهران، مركز نشر دانشگای.
_ مبینی، اسکندر و اعرابی هاشمی، شکوه السادات وکامرانی فر، احمد(1401) نقش و جایگاه شبکه های ارتباطی در استراتژی امپراتوری هخامنش، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ، سال هفدهم ، شماره شصت وچهار.
_هرتسفلد، ارنست(1354) تاریخ باستانی ایران بر بنیاد باستانشناسی، تهران: انجمن آثار ملی.
_هینتس، والتر(ب.س) دنیای گمشیدە عیلام،ترجمو: فیروز فیروزنیا،تهران، شركت انتشارات علمی فرهنگی.
بەزمانی ئینگلیزی
_
_Burgan, Michael(2010) Empires of Ancient Persia,Chelsea Huse, New York.
_Bauer, Susan Wise(2007) The History of the Ancient World ,w.w.Norton Company.
- Howe,Timothr &muller, Sabin & Stonemam( 2017)Ancient Historiograoh on War and Empiye, United Kingdom, Oxbow books.
Ibtisam, Ali Hawass Alowaid(2023) Digging the Suez Canal during the reign of Dara I and its role in expanding trade relations in the Achaemenid era, International Journal of Aquatic Science , Vol 14, Issue 01.
_ M.A,Sukumar Sen (1941) Old Inscrptions of the Achaemenian Emperors, India, Univresity of Calcutta.
_Rawlinson, Major Henry Creswicke( 1846) The Persian Cuneiform Inscription at Behistun,London, West Strand.
_ SHARP ,RALPH NORMAN (2018).The Inscriptions I Old Persian Cuneiform of the Achaemenian Emperors.Mazda Publishers.
-Wright, Aren Wilson( 2015) From Persepolis to Jerusalem: A Reevaluation of Old Persian-Hebrew Contact in the Achaemenid Perio, Vetus Testamentum , Vetus Testamentum.
سایتە ئەلیكترۆنیەكان
https://iranicaonline.org/articles/de-morgan
https://www.iranicaonline.org/articles/mecquenem-roland-de
https: \\ archaeologist,ir
پەراوێز
1. ساتراپ، لە داهاتوو دەبێتە بابەتی باسكردن.
2. بۆ نموونە دەكرێ لە مێژووی عێراقی كۆندا ئاماژە بە سەرجۆنی ئەكەدی(2371-2316 پ.ز) بكرێ، كە بە كودەتا دەسەڵاتی لە شاری كیش وەرگرتوووە، بۆ چەسپاندی دەسەڵاتی و پەسنكردنی لەكۆمەڵگاد مێژوویەكی بۆخۆی دروستكردووە، بەوەی خۆی لە بنەماڵەی دەسەڵاتدرای نەبووە و بنەچە و مالباتی دیارنەبووە (Bauer,2007: 97).
3. مەبەستمان لێرە لە سیستەمی حوكمڕانی كۆنە كە بریتی بووە لە سیستەمی پشتاوپشت، دیارە ئەو سیستەمە فۆرمی حوكمڕانی دیكتاتۆرییە، بەوەی ڕێگە نادرێت كەسانی لێهاتوو جگە لە بنەماڵەی دەسەڵاتدار جلەوی حوكمڕانی بگرنەدەست.
4. هەخامەنشیەكان (550- 331 پ.ز)، ناوەكەی بۆ سەركردەكەیان ئەخمینس ،یان هاخەمەنش دەگەڕێتەوە، بە شێوەی(هەخا) واتای دۆست دێ و(مەنش) بە مانای خود (نفس)و ناخ (باطن)دێت(شهبازی، 1354.:2)، لە نزیكەی سالێ (700پ.ز) توانیان خۆیان ڕێكبخەن، سەرەتا لە ڕووی سیاسییەوە لە ژێر دەسەڵاتی میدیەكان بوونە تا سەردەمی كۆرشی دووەم نزیكەی ساڵی (550 پ.ز) كە توانیان میدیەكانی بخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆیان، هەخامنشیەكان زۆربەی جیهانی كۆنیان داگیر كرد وەك لەڕۆژهەڵات لە دۆڵێ سند، ڕۆژئاوا تا لیبا و لیدیا (ئەنادۆل) سوریا عێراق و میسر (عبودی، 1991 :52 ؛ پیرنیا، 2013 :151-170)، هەروەها دەوڵەتی هەخامەنشی لە فرە نەتەوە و زمان پێكهاتبوو(143:2015، -Wright: 143) .
5. خەشایارشا كوڕی گەورەی دارای یەكەم و شاژن(ئاتوسا) بووە، لە دوای باوكی دەسەڵاتی وەرگرتووە، پلانی باوكی لە داگیركردنی ئەسینا خستەبواری جێبەجێكردنەوە، ناوەكەشە بەواتای فەرماڕەوای پاڵەوان دێت، بەوەی خشای به واتای (فرمانڕەوا)دێ، خشای لە زمانی عەرەبی بووە بە (خسرۆ) آرشا بهواتای كەسی قارەمان دێت(هرتسلفد، 1354: 79).
6. هەرێمی (پارت، یان پارثوا)، كە لەسەردەمی هەخامەنشیەكان ساترابێكی فراوان بووە، كە (خۆراسان و هیركانیا، یان گورگان)ی دەگرتەخۆ دەسەڵاتداری هەرێمەكە هۆزی ( Parni_پارنی) بوونە، كە ئەوانیش بەشێکن لە هۆزانی (داھ_ی Dahae) کە بنەچەیان دەچێتەوە سەر نەتەوەی (ئەسکیتیەکان_ Scythians (شیپمن، 1386 : 36-39).
7. میدییەكان نەتەوەیەكی ئاری نەژادن، لە نزیكەی هەزارەی یەكەمی پێش زایین، لە باكوور و باكووری ڕۆژئاوای ئێران دەركەوتوون، كە لە چەند هۆز و تیرەك پێكهاتبوون، بە شێوەی هۆزایەتی ناو دەشتاییەكانی ئێراندا بڵاوببوونەوە، لەم بارەیەوە هیرۆدۆت ئاماژە بە ناوی شەش هۆز دەكات، كە دەوڵەتی میدییەكانی لێ پێكهاتووە ئەوانیش: (ئەسرتروخاتيیەكان- ئاریزانيیتەكان- موغەگان - بووديیەكان –بوسيیەكان –پارتاكنیيەكان) )علی ئێف، 2016: 636)، بەڵام بەدەستی كۆرشی دووەم لەناوچوونە لە نزیكەی 550 پ.ز، گیئوماتا لە میدییەكان بووە، بەڵام لەڕاستیدا تا ئێستا ناروونە ئایا ئەم كەسایەتیە پیاوێكی ئایینی سەر هۆزی موگی میدیی بووە، یان تەنها دروستكراوی داریوش بووە، بەوەی برای كەمبیز بووە، كاتێ چووە بۆ داگیركردنی میسر، ئەمەی بە هەڵ زانیووە بۆ وەرگرتنی دەسەڵات( عبدالقادر،2024).
8. ئەم دیمەنە لە وێنە هەڵكەندراوەكەی شا ئانۆبانینی شای لولوبی[1] لە سەرپیل زەهاو دەچێ، كە بەكۆنتریتن وێنەی بەرجەستەكراو دانراوە، بە تایبەتی ڕەفتاری شا لەبەرامبەر كەسی شكستخواردوو، بۆیە وا مەزندە دەكری نەخشەكەی چیای بێستوون لاسایی نەخشەكەی ئانۆبانینی كرابێتەوە، بە تایبەتی لە شێوەی بە دیلگیراوەكان و دانانی قاچ لەسەر كەسی شۆڕشگێرەكە(گیرشمەن، 2013: 71)، كە هێمای سەركەوتن نیشان دەدات (پاشكۆی: 2)
9. نووسینی مێخی(مسماری) لە داهێنانی سومەرییەكانی دانشتیوانی وڵاتی دوو ڕووبار لە نزیكەی 3200 ساڵ پ. ز بووە، نووسینەكە بەسەرە قامیش دەنوسرا، لەسەر تاتە قوڕی تەر دەنووسرا، شێوەی دەرەوتنی وەكو سەری بسمار بووە بۆیە پێی وتراوە نووسینی مسماریCuneiform، شیكردنەوە و زانینی ڕێنووسەكانی لە ڕێگەی نووسنەكەی داریوشی یەكەم لە چیای بێستون بووە، بەوەی بە سێ زمان( ئیلامی فارسی كۆن، بابلی) و بە نووسینی مێخی تۆماركرابوو، بۆ یەكەمجار لەلایەن زانای ئەلمانی ( كارستن نەیپور) لە ساڵی 1761ز شیكردنەوەی بۆ كرا( امین، 2018 :6).
10. داریوشی یەكەم پاش ئەوەی دەستی بەسەر میسردا گرت، كەناڵی سوێسی هەڵكەند، كە دەریای سوری بە دەریای ناوەراست دەبەستێتەوە، هەرچەندە فیرعەونەكانی پێشتر هەوڵێان دابوو، بەڵام تەواونەكرابوو، ئەم كارەی كاریگەری هەبوو لەسەر پەیوەندی میسر و دەوڵەتی هەخامەنشی بەتایبەتی لە رووی ئابوورییەوە، بۆ گواستنەوەی كەڵوپەڵی بازرگانی، بۆ ئەم مەبەستە داریوش نووسینێكی تایبەت بەم كارەی لە سوێس دۆزراوەتەوە، ناوی نووسراوی داریوش سویسDZc بۆ دانراوە2023: 128: 135) Alowaid,).
11. بۆنموونە ئاشووییەكان لەسەردەمی ئیمپراتۆریەتدا جەنگەكانیان بە ویست و ئارەزووی خوداوەندەكان دەزانی، بەوە كە ئەوان بە ویستی خوداوەندەكانی( ئاشووو ئەدد، سین، شمش، عەشتار) جەنگەكانیان ئەنجامداوە، بێگومان ئەوەش زیاتر بۆ دروستكردنی كاریگەری بووە(عبدالواحدو عامر، 1979: 24).
12. لە بارەی ئایینی دەوڵەتی هەخامەنشیان جێگای هەڵوەستە لەسەركردنە، لە بەردەنووسەكانی شایانی هەخامەنشیی ئاماژە بەناوی زەردەشت نەكراوە، تەنها وێنەكێشانی ئاهۆرامەزدا و ناوهێنانی لەبەردەنووسەكاندا هاتووە، كە بیر بۆ ئەوە دەبەن، كە ئایینی زەردەشتی ئایینی ڕەسمی دەوڵەت نەبووبێت، دواتر دژایەتی كردنی گئیوماتای میدی بە ناوی موگ یان پیاوی ئایینی ناوی هاتوو، لە نەخشەكەی( ئەردەشێری دووەم، 358- 464 پ.ز) و (ئەردەشێر سێیەم، 338- 358 پ.ز) جگە لە ئەهۆرامەزدا ناوی میهرMmehr) و ئاناهیتا (Anahita)هاتووە، وەكو كاتێ ئەردەشێری دووەم داوای یارمەتی تەنها لە ئەهۆرامەزدا ناكات، بەڵكو ئاماژە بەو سیانەیە دەكات (بویس،1375: 297-298) بەوەی زیاتر ناوی خوداوەندی ئەهۆرامەزدا لە نووسراوەكان و بەردەنووسینەكان دەهێنێ، ئەمە شیمانەی یەكتاپەرستی لێ دەخۆێندرێتەوە، ئەویش ئەهۆرامەزدایە، كە بە فەرمانی ئەو كارەكانی ئەنجامداوە(دیورانت،1981، 2: 426)
13. كۆرشی دووەم كوڕی قەمبیزی یەكەم و مەندانەی كچی ئەستیاكی دوا پاشای میدییەكانە، لە دژی دەوڵەتی ماد، یان میدی لە ساڵی550 پ.ز لە دژی دەوڵەتی ماد، شۆڕشی كرد و ئیمپراتۆریەتی مادی لەناوبرد، بۆیە بە دامەزرێنەری دەوڵەتی هەخامەنشی دادەنرێت، بە ماوەیەكی كەم توانیان زۆربەی جیهانی كۆن داگیر بكەن ( عبدالواحد، 2024: 47).
14. ئەم شارە دێرینە کە لە سەردەمی مادەکاندا یەکەم پایتەخت بوو، یەکێکە لەو شارە کەمانەی جیهان کە تا ئێستاش ماونەتەوە، لە زمانی یۆنانیدا بە هیگماتانا هاتووە وبەڵام بە ئیکباتان دەخوێندرێتەوە، هێرۆدۆت ئاماژەی بەوە کردووە، کە ئێکباتان کاری دیاکۆیە. بەگوێرەی نووسینەکانی مێژوونووسی ناوبراو شاری هێگماتان حەوت دیواری هەبووە، هەر دیوارێك ڕەنگی جیاواز بووە، كۆشكێكی شاهانەی تێدا دروستكرد و دیوارەكانی بەرز و بەهێز و بازنەیی لە ناویەك دروستكرا ژمارەی بازنەكان حەوت بازنە بوو، سەری هەركام لە دیوارەكان لە دیواری دواتر بەرزتر بوو( 2010: 70-71).
15. بۆ زانیاری خوازایارانی مێژووی كۆن، مێژووی بابل بۆ سێ قۆناغ دابەشكراوە: بابلی كۆن، كە سەردەمی هاتنی ئامورییەكان و حەمورابی، كە نزیكەی 1894- 1830 پ.ز دەگرێتەوە، سەردەمی بابلی ناوەڕاست(كاشییەكان)، یان دووەم نزیكەی( 1595- 1157 پ.ز، سەردەمی نوێ كە نزیكەی 612 - 539پ.ز، نابۆبلاسەر بە هاوپەیمانی میدییەكان ئیمپراتۆریەتی ئاشوورییان لەناوبرد تاوەكو ساڵی 539پ.ز ، پاشای هەخامەنشی كۆرشی دووەم لەسەردەمی نابۆنائید دوا پاشای بابلی نوێی لەناو برد( عبدالواحد، 2016: 198).
16. لیدیا، بە بەشی ڕۆژئاوای ئەنادۆل وتراوە، سەرزەمێنێكی فراوانە، پایتەتەی ناوی سارد بووە، كۆرشی دووەم دەستی بەسەرداگرتووە و كردوویەتی بە بە شێك لە دەوڵەتی هەخامەنشی، دواتر ئەسكەندەر مەكدۆنی و دوای ئەوانیش سلووكیەكان، تا لە كۆتاییدا ڕۆمانیەكان دەستیان بەسەرداگرتووە( الاعظمي, 1927: 9)
17. لەسەردەمی هەخامەنشی سەرەتایی ساڵی نوێ لە 21 مارس نەبووە بەڵكو لە 12 مارس دەستی پێكردووە تاوەكو 29 نیسان (رزمجو، 1394: 75).
18. سنووری ئیلام لەبەشی ڕۆژئاوایی رووباری دیجلە و لەبەشی ڕۆژهەڵاتی هەرێمی فارس و لە بەشی باكووری بابل لە باشووریش كەنداوی فارس تا بوشهر بووە، ئیلام لە هەزارەی سێیەمی پێش زایین لە گەڵ سومەرییەكان وحكومەتەكانی تر لە وڵاتی دوو ڕووبار هاومێژووبووە، هەڵكەوتەی جوگرافیەكەی لە باكووری (ئەهوازە، Ahvz)بە 130 كیلۆمەتر، بە 35 كیلۆمەتر لە باشووری ڕۆژهەڵاتی شاری(اندیمشك(Andimeshk، نزیكەی 40 كیلۆمەتر لە ڕۆژهەڵاتی شاری (دیزەفول، Dezful )ە، ئەم شارە كۆنترین شاری ئیلامە، دهكهوێته دهشتی سوسیانه و پایتهختی سهرهكی وڵاتی عیلام بوو، پاشماوهكهی بە (شوش) ناسراوه(هینتس، ب. س: 22).
19. ئیلامیەكان لە هونەری بیناسازی دهست ڕهنگین بوونه، خاوەنی چەندین كۆشك و پەرستگاو زەقروەی بەناوبانگ بوونە، لهوانهش زهقورهی (جوخهت زنبیل) له خوزستان، لهلایهن پاشا (ئونتاش-ناپیریشا) ی پاشای (بنهماڵهی ئیگی خالكی) بونیاتنراوه، كه تایبهت بووه به پهرستنی خواوهندهكانی (خومبان و ئینشوشیناك)، لهسهر ڕووبهری (105م)ی چوارلا و لهسهر شێوهی پلیكانهیی به بهرزی نزیكهی (43م) بونیاتنراوه، ڕێڕهوی بۆ تێپهڕبوونی ئاوی باران تێدا دروستكردووه (احمد والهاشمی، 1980: 66- 76).
20. توێژینەوەك تایبەت لەسەر ناوی ئەپادانا بە زمانی فارسی بە ناونیشانی( تأملى درمعنا وكاركرد واژة «آپادانا» در مجموعه هاى هخامنشى جمشيد وشوش) لە لایەن توێژەران ( عزيزى وحاجی)ئەنجامدراوە، كە تێیدا ئاماژە بە بۆچوونی جیاوازدەكەن سەبارەت بەناوی ئەپادانا، لە بارەی ناوی( اپادانا) بە تەلاری ستوندار وتراوە، ئەوانە ئەوە یە نادروست دەزانن، بەڵكو ناوەكە بەچوارگۆشەیەكی نۆبەشی دابڕاو، وتراوەو ناوەكە لەكۆندا بە آپادانا هاتووە، بە زمانی فارسی ناوەڕاست بە شێوەی (آپاتان) و بە فارسی نوێ (آبادان ) بووە(1395: 112)، یاخود بە كۆشكێك وتراوە ستوونی هەبێت( كاخ ستون دار)، بۆیە(رجبی، 1382: 328) .
21. ئەم گردانە لە پاشماوەی شوێنەواری میدییەكانن، گوردین تەپە دەكەوێتە باشووری ڕۆژهەڵاتی كەنگاوەر نزیك كرمانشان، گردی نوشیجان بە دووری 60 كیلۆمەتر دەكەوێتە باشووری هەمەدان و بە 20 كیلۆمەتر ڕۆژئاوای قەزای مەلایریی، كە گشتیان دەكەونە شوێنی نیشتەجێی میدییەكان، كە لە ڕۆژگاری ئەمڕۆ كوردنشینن، چەندین پاشماوە و پاشماوەی كۆشك و هونەری تەلارسازی تێدا دۆزراوەتەوە( سەرفراز و فەیروزمەندی، 2009: 76- 90).
22. گاردی چاوفیدان، (گارد جاویدان (، Standing Army))، هیرۆدۆت بە ناوی( جاڤدانانی ئێرانی ) ناویانی بردووە، كە بە لەشكری دەستەبژێری دە هەزار كەسی ناسراوون، كە گاردێكی بەهێزی سوپای هەخامەنشی بوونە، ناوەكەیان بە واتای (سوپای نەمران) هاتووە، لەبەر ئەوەی هەركاتێك یەكێك لەسەربازەكان برینداربووایە، یان بمردبا، ئەوا ڕاستەخۆ یەكێكی تر جێگای دەگرتەوە، لە سەردەمی داریوشی یەكەم بە دەركەوتن، زیاتر لە سوپای پیادە پێكهاتبوون، ئەركیان پارێزگاركردن بووە لە شا خانەوادەكەی، لە كاتی جەنگدا بەژداریان دەكرد و بەڵام ئەركی سەرەكیان پاراستنی شا و بووە(پیرنیا، 2013: 180).
23. وەزنە بە واتای نیو كیلۆگرام دێتن، یەكەیەكی پێوانەیی بووە،لە وشەی (Talent) وەرگیراوە، بلتوی بلبلی بووە كە دەكاتە 60 منا، منا 60 شیقلا( باقر، 1956، 419)
24. کەوتنی ئیلام بەهۆی ناکۆکی ناوخۆیی و خیانەتەوە بووە، حکومەتی ئاشوری لە سەردەمی پاشا ئاشوربانیپال لە ساڵی 645 پ.ز كۆتایی بە هەژموونی ئیلام هینا (پیرنیا، 2013: 119)، بەڵام كاریگەرییان نامینێت، بەڵكو وەك شانشین لە هەرێمەكانی خۆیان مابوون، تاوەكو سەردەمی كۆرشی دووەم توانی هەموو ئیلام بخاتە ژێر ڕكیفی خۆی.
25. شوێنەوارناس و مێژوونووسێكی فەرەنسی بووە، بۆ ماوەی پازدە ساڵ سەرۆكی نێردەیەكی شوێنەواری فەرەنسی بووە لە ئێران لە شوش كاریكردووە، چەندین شوێنەواری گرنگی ئێرانیی دۆزیەوەتەوە، دەوتری ئەو بە دوای دۆزینەوەی كانەكانی نەوت بووە لە ڕۆژئاوای ئێران، چەندین توێژینەوەی لەسەر دراو و شارستانێتی ئێران لە ماوە جیاوازییەكاندا ئەنجامداوە، یەكێ لەبەرهەمە دیارەكەی (جوگرافیای ڕۆژئاوای ئێران)بووە ( https://iranicaonline.org/articles/de-morgan
26. لە نێوان 1913 تا 1946بەڕێوەبەری كنە و پشكنینی شوێنەوارەكانی شوش بووە، لە ساڵی 1935 کۆمەڵگەی ئیلامی کۆنی لە چۆغا زەنبیل دۆزیەوە، زۆربەی كەلوپەلی دۆزراوەكان نێردران بۆ مۆزەخانەی لۆڤەر لە پاریس. لەوێ پارێزراون. https://www.iranicaonline.org/articles/mecquenem-roland-de
27. گشت دەقەكان لە تابلۆكەی داریوش لە شوش لە پەرتوكیThe Inscriptions I Old Persian Cuneiform of the Achaemenian Emperors. لە لایەن Ralph Norman Sharp كە شارەزای زمانی فارسی كۆن بووە، مامۆستا بووە لە زانكۆی شیراز، وەرگێڕانی بۆ كردووە، دواتر وەرگێڕدراوە سەر زمانی فارسی بە ناوناونیشانی( فرمانهای شاهینشاهی هخامنشیان)لە ساڵی 1346 ش.
