１- پێشەکی
ئێکەتییا هەبوونێ (وحدة الوجود)، ئەڤ تێگەهـ ژ دوو پەیڤێن جودا پێکدهێت، پەیڤا (وحدة) ب واتایێن ''١- ڤەدەری. ٢- ئێکگرتن. ٣- ئێکانەتی'' (دۆسکی، ٢٠١٦: ١٠٦٤)دهێت. د ناڤ فەرهرنگا (دهخدا)دا، پەیڤا ئێکاتی (وحدة) ب واتایێن ''ئێکبوون، ئێکاتی، تاکایەتی، تەنهایی'' (دهخدا، جلد پانزدهم، ١٣٧٧: ٢٣١٣٥). ئێکاتی ب واتایا ''ئێک، ئێکانە دهێت و ل دەڤ عارفان واحدیەت دەربڕینە ژ زاتی کو سەرەکانییا ناڤان ژ وییە و ئەحەدیەتا ناڤان ب زاتییە گەلەکییا ناڤان ب سیفەتایە'' (سجادی، ١٣٨٣: ٧٧٧). ئێکێ ڕاستەقینە، ''ئەو هەبوویێ ب کریارە یێ دەربڕینێ ژ وێ واتایێ دکەت کو گوهۆڕین و گەلەکی ل دەڤ وی ب چ ڕەنگان نابیت، ناهێت قیاس کرن ب چ سیفەتێن لەشدارییێ، ئەو د ناڤ گەردوونی نەوەکو کەسێیە و چ شەبیهێن خوە نینن، ئەو زاتێ حەقێ بلندە'' (سجادی، ١٣٨٣: ٧٧٨).
مەزنە شێخێن تەسەوفێ زاراڤێ تایبەت ب ئێکاتیێڤە یا ل دویڤ هزرا خوە بکارهینایە، ئەو زاراڤ ئێکانەتییا خودێ د ناڤ خوەدا دگرت ''ژ بەرکو ئێکاتی (وحدت) ناهێتە دابەشکرن و دابەشبوونێ قەبویل ناکەت، لەوڕا ئەوان تێگەها (احدیت) بۆ بکارئینایە، ئەو تێگەهێ ژ پێکهاتا پەیڤا (احد) هاتییە وەرگرتن، ب واتایا (ئێکانە)یە و ئەو د دەمەکێدا ژ (وحدت)ێ یاکو ژ ئالییێن گشتیڤە پێکهاتییە دیار دبیت، ئەوان ناڤێ (واحدیت) ڕەها کرییە، ئەو ژی ژ (واحد)ی پەیدابوویە، ب ڕامانا سالۆخەتێ (ئێکاتی)یێ دهێت'' (بورکهارت، ١٣٧٤: ٦١) ل دەڤ سۆفیان ئێکاتی (وحدت) بنیاتە و ئەو پێکهاتێن دی یێن پەیڤێ کو دبن وەسف و سالۆخەت ژ بۆ وێ ئێکاتیێ د ناڤ پەیڤێن وەکو (احدیت، احد، واحدیت و واحد)دا دەردکەڤت.
هەر دیسان پەیڤا (الوجود) ب واتایێن ''١- هەبوون، ٢- خەریبی، ٣- ل نک سۆفیان دبیتە نەمانا سالۆخەتێت بەنیا ل نک مریدی ب خەریبییا ل نک چێدبت'' (دۆسکی، ٢٠١٦: ١٠٦٥) دهێت. هەروەسا ب واتایا ''هەبوون و دژی نەبوونێ، هەبوون د عورفیدا ب واتایا لەش و بەدەنێ بکارهاتییە'' (دهخدا، جلد پانزدهم، ١٣٧٧: ٢٣١٣٠). هەر دیسان هەبوون ل دەڤ سۆفی (ئەبو سەعیدێ خەراز) ئانکو ''کەشفا حالی و زانینا حالییە بێ حال'' (صدری نیا، ١٣٨٨ :٥٨٩). هەروەسا (وجوود) ب واتایێن ''١- هەیە، دیاربوون ٢- هەبوون، بوون ٣- دیاربوو ٤- هەین، بەرامبەر نەبوونێ ٥- د تەسەوفیدا ب واتایا ژ ناڤچوونا کەسەکێیە و ژ دەستدانا سالۆخەتێن بەشەرییە ب ڕێکا هەبوونا زاتێ حەق؛ چونکی دەما سۆلتانێ حەق (خودێ) دەردکەڤت، مرۆڤاهی نامینیت'' (معین، ١٣٨٦: ١٧٤٠).
هەر دیسان هەبوون (وجود) د ناڤ فەرهەنگێن سۆفیاندا ب ڤی ڕەنگی هاتییە نیاسین ''بریتییە لە کۆمبوونی سیفەتە مرۆڤییەکانی بەندە لە بوونی حەقدا؛ چونکە هەر کە دەسەلاتی حەقیقەت دەرکەوت مرۆیی نامێنێت، وجوود تایبەتیترە لە وەجد و ویژدان لەبەر بەردەوامییەکەی بە دەوامی شهوود و نەمانی وەجددار تێیدا و کۆمبوونی لە هەموو بوونی خۆی'' (شوان، ٢٠١٠: ٣٣٥). هەبوون د واتایا خوە یا فەلسەفیدا و د ناڤ هزرا فەلسەفا ئیشراقی یا (شێخ شەهابەدین سوهرەوەردی)دا ب واتایا ''هەبوون ئەو یا نەهێتە بەشکرن، هەروەسا ناهێتە دابەشکرن، سنوور بۆ نینە، چ تشت ژ ئەوێ دیارتر نینە و چ وێنە ژی نینە'' (غفاری، ١٣٨٠: ٣٦٨). هەر ئێک ژ تێگەهێن (هەبوون، تشت و ئێکاتی) ژ ڕەگەزێن بلند دهێن نیاسین، ژ بەر ڕوون و ئاشکراییا وان، ئەو ناهێن پێناسەکرن و پێدڤی ب پێناسەکرنێ نینن. ئەڤ تێگەهـ د ناڤ ئالییێن جودا یێن فەلسەفا ئیسلامیدا هاتینە بەحسکرن ''حەکیمێن مەشائی و دویڤچوویێن وان و ل سەرێ هەمییان ژی (ابن سینا) ل ئەوێ باوەرێنە هەبوون تشتەکێ بنیاتییە و سوهرەوەردی وەکو فەیلەسۆفێ ئیشراقی ل وێ باوەرێیە ماهییەت بنیاتە، تەیارێ سێیێ ژ فەلسەفا ئیسلامی، ڕەوتێ فەلسەفا مەلا سەدرایێ شێرازییە، ئەڤا تیۆرێن وێ ل ژێر کاریگەرییا هزرێن مەشائی و ئیشراقی و عیرفان و پەرتووکێن دینی و دیتنێن مەزهەبی ژ دایکبووینە، ئەو ژی د وێ باوەرێدایە هەبوون بنیاتە'' (غفاری، ١٣٨٠: ٣٦٩). کەواتە د پێناسەکرنا هەبوونێدا سێ دەستە پەیدا دبن، ''دەستەیەک ژ وان دبێژن: هەبوون وێنەیەکێ بەدیهییە و ئەم نەشێین پێناسا وێ بکەین، ئەگەر پێناسەیەک بۆ بهێتەکرن ژی ب تنێ پێناسەیەکا بێژەییە و نە زێدەتر. دەستەیەکا دی؛ بەروڤاژی بۆ دچن، ل وێ باوەرێنە، هەبوون ژ کریارەکا تیۆرییە، لەوڕا د شیاندایە بهێت پێناسەکرن، دەستەیا سێیێ ل وێ باوەرێنە، هەبوون کریارەکا تیۆری و ب دەستڤەئینانێیە، بەلێ هزر لێکرن د شیاندا نینە، لەوڕا پێناسەکرنا وێ د شیاندا نینە؛ چونکی هەتا تشتەک دیار نەبیت، ئەم نەشێین پێناسە بکەین'' (سجادی، ١٣٣٨: ٣٤٧).
هەبوون؛ وەکو چەمکەکێ فەلسەفی، ب ڕەنگەکێ گشتی ئەم دشێین ب سەر دوو جۆرێن سەرەکیدا دابەش بکەین. ئێک: هەبوونا ڕەهایە (وجود المطلق)، ئەو جۆرێ هەبوونێیە یاکو چ جاران بەرزە نابت، ژیانا هەمی بوونەوەران ب وێڤە گرێداییە، ئەو سەرەکانییا ئاڤا ژیانێیە، دڤێت هەمی دەمان هەبت، ئەڤە ئەوە یا ئەم د هزرا ئیسلامیدا دبێژنێ خودێ (الله). دوو: ئەو هەبوونە یاکو ژ ئەگەرێ هەبوونا ئێکێ پەیدابووی، ب هەبوونا ئێکێ، ئەڤ هەبوون هەبوویە، ئەڤ جۆر ل دەڤ فەیلەسۆفان ب تشتەکێ دبت هەبت (ممکن الوجود) دایە دیارکرن، ئەڤ هەبوون ژی ئەو بوونەوەرن یێن هەبوونا ئێکێ ئافراندین، ئانکو پێدڤی ب هەبوونەکا دی ژ دەرڤەی خوە هەیە.
د فەلسەفێدا چەند جۆرێن هەبوونێ دهێن دیارکرن، ژ وان ژی:
ئێک: ئێکاتییا ڕاستەقینە (وحدت حقیقی)، هەردەما تشتێن زێدە ب تنێ ژ ئالییەکێڤە هاتنە لێکدان و گەهشتن ئێک، وی دەمی ئێکییا وان ئێکیەکا ڕاستەقینەیی نابت، بەلکو هەردەما تشت ژ هەمی ئالییانڤە هاتنە لێکدان، وی دەمی دبن ئێکییا ڕاستەقینە.
دوو: ئێکاتییا کەسی (وحدت شخصی)، ئانکو هەبوویێ ئێکانە ب ڕێکا ئێکاتییا کەسی دهێت دیارکرن.
سێ: ئێکاتییا جیهانێ (وحدت عالم)، حەکیمان گۆتییە: ئێکاتییا جیهانێ بەلگەیە ل سەر ئێکاتییا ئامیری. ئەرستۆ ب ڕێکا ئێکاتییا جیهانێ گەهشتییە نیاسینا بنیاتێ (خودێ).
چار: ئێکاتییا ڕێژەیی، وەکو ئەوێ ئێکاتییا د ناڤبەرا شاهـ و عەسکەریدا، یان ژی پەیوەندییا د ناڤبەرا سەرۆک و تاکەکەساندا.
پێنچ: ئێکاتییا هەبوونێ، عارف و بەشەک ژ فەیلەسۆفێن ژ عرفانێ ڤەخوارین، دبێژن: هەبوون د پلەیا زاتێ خوەدا ئێکە و گەلەکییا پەیدابووی ژ ماهییەتێیە، ئەڤا دبیت تەجەللی و ڕەنگڤەدانا زاتێ حەق، هەبوونا د جیهانێدا هەمان هەبوونە یاکو دبیت هەبوونەکا ڕەهایە و بوونەوەرێن دی بەهرەیەکن ژ وێ هەبوونا ڕەها و فەیزا هەبوونا ئێکانەنە یا ئێکاتییا حەق (سجادی، ١٣٣٨: ٣٥٤). ئەڤی بابەتێ پلەیێن هەبوونێ ئەم دشێین ب ڤی ڕەنگێ ل خارێ هێلکاریێ بۆ بکێشین.
هێلکارییا ژمارە (١) پلەیێن هەبوونێ د فەلسەفێدا
گرنگییا ڤەکۆلینێ، ژ بەر ئەنجامنەدانا ڤەکۆلینێن تایبەت ل دۆر بەرهەمێن ئەحمەدێ خانی د ئالییێ بابەتێن هزرا فەلسەفا سۆفیگەریدا، ب تایبەت د بابەتێ ئێکەتییا هەبوونێدا، گرنگییا ئەڤێ ڤەکۆلینێ د وی بابەتیدا دەردکەڤت کو خوە ل بابەتەکێ هەستیار ل دەڤ شاعرەکێ ناڤدارڤە کرییە خودان و ڤەکۆلەر ڕابوویە ب خواندنەکا هزری ژ بۆ بەرهەمێن خانی.
ئارمانج ژ ڤەکۆلینێ ئەوە، ئەم بشێین ئەو ئالییێن گرێدایی دبن چارچووڤێ ئێکەتییا هەبوونێدا دیار بکەین. بزانین کیژان بەرهەمێن ئەحمەدێ خانی زێدەتر ئەڤ بابەت د ناڤدا ڕەنگڤەددەت؟ هەر دیسان خالەکا دییا گرنگ ئەوە بزانین ئێکەتییا هەبوونێ ل دەڤ خانی، چ پەیوەندی ل گەل هزرا ئبن عەرەبی هەیە؟
سنوورێ ڤەکۆلینێ، ئەڤ ڤەکۆلین خەبات و لێکۆلینێ ل دۆر بەرهەمێن ئەحمەدێ خانی دکەت، ئەو ڤەکۆلینێ ل سەر بابەتێ (ئێکەتییا هەبوونێ د بەرهەمێن خانیدا)دکەت، کەواتە هاتییە سنووردارکرن د ناڤ بەرهەمێن (ئەحمەدێ خانی)دا، ب تایبەت د ناڤ هەردوو بەرهەمێن خانی ''دیوان، مەم و زین''ێدا.
ڕێبازا ڤەکۆلینێ، ئەڤ ڤەکۆلین ل سەر بابەتێ (ئێکەتییا هەبوونێ) هاتییە نڤیسین، ژ ناڤ وان بنیاتێن بۆ ڤێ هزرا فەلسەفی هاتینە دانان، بنەمایێن ئێکەتییا هەبوونێ یا عارفێ ئەندەلۆسی (ئبن عەربی) هاتییە هەلبژاردن و ل سەر هزرا خانی، هاتییە پەیڕەوکرن، هەردیسان د ناڤدا بەرهەمێن خانی ب ڕەنگەکێ وەسفی-شرۆڤەکاری هاتینە شرۆڤەکرن.
پێداچوونەک ل کارێن بەرێ، ژ وان کارێن بەرییا نها ل دۆر ئالییێن تەسەوفێ و هزرا ئێکەتییا هەبوونێ ل دەڤ ئەحمەدێ خانی هاتین نڤیسین، ئەم دشێین ئاماژێ ب پەرتووکا (احمد الخاني فلسفة التصوف في دیوانه مم و زین) بکەین، ئەڤا ژ ئالییێ (انور محمد عەلی)ڤە ل سالا (٢٠٠٧) هاتییە نڤیسین، ڤەکۆلەر تێدا بەحسا ئالییێن هزرا تەسەوفێ ل دەڤ خانی دکەت، بەلێ زێدەتر هندەک ئالییێن سۆفیگەرییا ئیسلامی، یێن وەکو (نوورا موحەمەدی، مەدحێن پێغەمبەری و... هتد) بەحس کرینە، بەلێ بابەتێن فەلسەفی یێن تەسەوفێ وەکو ئێکەتییا هەبوونێ بەحس نەکرینە. دیسان ئێک ژ کارێن دی یێن ل سەر هزرا فەلسەفییا خانی هاتین نڤیسین، ئەو ژی نڤیسینا ڤەکۆلەر (عیزەددین مستەفا ڕەسووڵ)ـە، ئەڤا ب ناڤێ (ئەحمەدی خانی، شاعیر و بیرمەند، فەیلەسووف و سۆفی) ل سالا (٢٠٠٨) دا هاتییە چاپکرن، ڤەکۆلەری د ناڤ نڤیسینا خوەدا ئێک ژ بابەتان ب ناڤێ (یەکێتی بوونە یان یەکێتی شهوودی؟) ئەو زێدەتر بۆ ئالییێ ئێکەتییا شهوودی دچت. ئەڤ کارێ مە ل ڤێرێ ئەنجامدایی، ئەو ژی ئەنجامدانا ڤەکۆلینێیە ل سەر ئالییێ (ئێکەتییا هەبوونێ د هزرا خانیدا) و مە تێدا نموونە ژ هەر ئێک ژ ''دیوان، مەم و زین''ا خانی وەرگرتینە. کارێ دیارکرنا تیۆرا زانایەکێ و پەیرەوکرنا وێ ل سەر هزرا خانی پێشتر کەسێ ئەنجام نەدایە.
２- بەرێخوەدانەکا دیرۆکی بۆ ئێکەتییا هەبوونێ
فەیلەسۆفێن سەر ب قوتابخانا ڕەواقی (Stoicism) یا فەلسەفا یۆنانی و ڕۆمانیڤە، ژ ئەوان حەکیمان دهێن نیاسین یێن باوەرا وان ل بارا ئێکەتییا هەبوونێ، باوەرەکا ئەرێنییە، ئەڤ تیۆر د ناڤا ئەڤێ هزرێدا ب پوڕ کاریگەرترین هزر ل دەڤ گرۆپا ناڤبری دهێت نیاسین ''کاریگەرترین هزرا ئێکەتییا هەبوونێ د جیهانا یۆنانی-ڕۆمانیدا ل دەڤ گرۆپا ڕەواقی دەردکەڤت، دویڤچوویێن ئەڤێ قوتابخانێ ل وێ باوەرێنە ب تنێ ئێک هەبوونا ئامادە هەیە، ئەو ژی لۆگۆس (عەقل)ێ جیهانی (Reason، cosmic Logos)، یان ڕووحا جیهانی (soul of the world/anima mundi)یە، ئەو ئەڤی لۆگۆسی یان ڕووحا جیهانێ ب ڕەگەزێن سەرەکی یێن سروشتی (ئاڤ، ئاگر، هەوا...)ددەن زانین'' (کاکایی، ١٣٩٣: ١١٨). هەر دیسان فیساگۆرس هزرەک د ڤی ئالییدا هەیە و دبێژیت: ''یەکێتییەک و هاوبەشیەک لە نیوان ئێمە و هەر شتێکی دیکە و خودایان دا هەیە'' (مەحموود، ٢٠١٤: ١٣١).
ژ ئەگەرێ کەڤنارییا دیرۆکا ئەڤی وەلاتی، ئەگەر ئەم بێژین: وەلاتێ هندێ ژێدەرێ ڕاستەوخۆ یێ ئێکەتییا هەبوونێیە، یان پانتائیزمێیە، دبیت مە گۆتنەکا زێدە نەکربیت؛ چونکی گەلەک ژ تێکستێن دینی یێن ئەڤی مللەتی دەربڕینێ ژ هەمان هزر دکەن، بۆ نموونە د (ئوپانیشاد)[i]اندا هاتییە ''ب تنێ ئێک هەبوونا بلند (برەهمەن) هەیە، ئەو ب تەمامی سەرو هزرا مرۆڤییە، هەروەکو هزرا (ئێکیێ یا نوو ئەفلاتۆنیان)، ب تنێ ب ڕێکا نەرێ ئەم دشێن بەحس بکەین'' (کاکایی، ١٣٩٣: ١٢٢). ژ بلی ئوپانیشادان، هەروەسا د ناڤ (ڤێدا)یدا ژی هەمان هزر دهێت دیتن، هەروەکو هاتییە ''ئەو ب خوە هەمان جیهانە، ئەو هەمان تشتە یێ هەبوو، هەیە و دێ هەبیت... هەر تشتێ هەیە برەهمەنە'' (کاکایی، ١٣٩٣: ١٢٢).
گەردوون؛ د هزرا هندۆسیدا، ڕەنگڤەدانا ئێکاتییا ڕەهایە، هەر تشتێ د گەردوونیدا ڕەنگڤەدانا ئەوی ئێکییە، هندی خوداوەندە د ناڤ هەمی گەردوونیدا وەکو خوێیا د ناڤ ئاڤێدا تێکەل بوو. ژ گرنگترین هزر و بیرێن هندۆسییان د ڤی ئالییدا دوو هزرن:
ئێک: کۆپیکرنا ڕووحان (تناسخ الارواح)، یان وەکو دبێژنێ گەڕیانا ڕووحان، ئەو ل وێ باوەرێنە ڕووح نە تایبەتن ب ئێک لەشیڤە، بەلکو ئەو ژ لەشەکێ دهێن ڤەگۆهاتن بۆ لەشەکێ دی.
دوو: باوەرییا ئێکەتییا هەبوونێیە، ئەو ل ئەوێ باوەرێنە گەردوون هەمی ژ خوداوەندێ ڕەها پەیدابوویە، هەر ئێک ژ ڕۆژ و هەیڤ و هەمی جیهان و ڕووحا بوونەوەران هندەک تەجەللیێن وێ هەبوونا ڕەهانە (محمدسالم، -: ١١٦-١١٩).
بابەتێ ئێکەتییا هەبوونێ، هزرا سەرەکی یا فەلسەفا (نوو ئەفلاتۆنی)[ii]یە، مەرەم ژێ ''حەقیقەت ئێکە و بنیاتا هەبوونێ ئەوە، هەمی بوونەوەرێن دی ژ وێ سەرەکانییا ئێکاتیێ هاتنە و هەمی تشت ڤەدگەڕن وی. هەبوونا ڕەها ئەوە و یێن دی هەمی هێمایێن وێ هەبوونێنە، ب دەربڕینەکا دی؛ د پشت هەبوونا ڕەهادا کو خودێیە، هەر هەبوونەکا دی یا هەبیت، ئەو نەبوونا وەکو هەبوونێیە، یان نەبوونەکا هەبوونێ نیشان ددەت'' (بخارائی، ١٣٦٤: ٤٣٥). ل دەڤ نوو ئەفلاتۆنیان وێناکرنا خودێ ب فەیزێیە، ''خودێ بنیاتا خێر و فەیزێیە، هەمی بوونەوەر ژ سەرەکانییا فەیزا ئیلاهی زاینە، کەمالا هەر ئێکێ یا گرێداییە ب نێزیکی و دوورییا ئەوێ فەیزا ئیلاهیڤە'' (بخارائی، ١٣٦٤: ٤٣٥). هەر ژ دەرئەنجاما ئەڤێ هزرا ئێکەتییا هەبوونێ، سۆفی عەقلی د بەرامبەر نیاسینا خودێ دا ب قاسر و لاواز دبینن، ب دیتنا وان ''بۆ گەهشتنا ب خودێ، پێدڤییە مفایی ژ ئیشراق و شهوود و چوونا مەعنەوی وەرگرین؛ چونکی هەست و عەقل ب تنێ نەشێت بگەهت نیاسینا خودێ'' (بخارائی، ١٣٦٤: ٤٣٥).
زانا و عارفێن مەسیحییان ژ ڕوویێ فەلسەفی و کەلامیڤە، جوداهی ل گەل ئێک د نیاسینا خودێ دا هەنە، ئەو سالۆخەتێن دهێن دیارکرن، ل دەڤ بەشەکا وان وەکو ئێکن و ل دەڤ بەشەکا دیتر ژی جودایێن خوە هەنە، سالۆخەتێن تەمام یێن خودێ د ناڤ زهنێدا ژ لایێ بیرمەندێ مەسیحیێ ئورتودۆکسی سن گریگوری پالاماس (St. Gregory Palamas) ب ڤی ڕەنگی هاتییە بەحسکرن ''ئەم نەشێین زات ئیلاهی دیاربکەین، ناهێت دابەشکرن، و ئەو د سەر هەمی ناڤ و تێگەهشتنێن کەسیدایە، چ جاران (ژ دەرڤەیی ماهییەتا خوە) تەجەللا نابیت، بەلێ ماهییەتا وی دیارکەرا جۆەرەکێ (هێمایێ سەرو ناسۆتی) یا وەحیێیە، یاکو ب ڕێکا ب جۆرەکێ ژ جۆران پەیوەندیێ ل گەل بوونەوەران پەیدا دکەت، هەلبەت ب تێگەها کو (بوونەوەر ب هێزا ئیلاهی د گەل دبن ئێک)'' (بورکهارت، ١٣٧٤: ٦٣)
شەڕ و خرابکاریێن مەغۆلان بۆ سەر وەلاتێن ئیسلامی، و ژ ترسا کوشتنێ و شەڕی د سەدێ حەفتێ کۆچی/ سێزدێ زایینی، دەما مەغۆلان شیایی پتریا وەلاتێن ئیسلامی ب تایبەت ل ڕۆژهەلاتێ یێن وەکو (تۆرکستان، عیراق، ئیران، ئازربایجان...) شاعیر و مەزنە سۆفیان یێن ژ بۆخارا و سەمەرقەند و خوراسانێ و فارس هاتین قەستا ئەنادۆلێ کرن، بوون ئەگەرێ گەشەکرنا ژیانا ڕووحی و دینی (مرعي، ٢٠٢١: -). دیارە ئەڤێ کۆچکرنا زانا و شێخێن تەسەوفێ کاریگەری ل سەر ئەنادۆلێ ب تایبەت و دەڤەرێ ب گشتی کر. ئێک ژ مەزنە سۆفی و شێخێن مەزن یێن قەستا وەلاتێ ئاسیایا بچویک کرین و ژ ئالییێ سۆلتانێ سەلجۆقیانڤە ل کۆنیایێ پێشوازی لێ هاتین کرن، ئەو ژی ئبن عەرەبی بوو، ئەو ژ مەزنە فەیلەسۆفێن سۆفیان د چەرخێ ناڤیندا دهێت هژماردن، ئەو کەسێ شیایە سیستەمەکێ گشتگیر د ناڤبەرا دین و فەلسەفێ د ئێک دەمدا دروست بکەت (مرعي، ٢٠٢١: -). ژبەر ئەڤێ ئەگەرێ گەلەک ژ تەریقەتێن تەسەوفی د ناڤ ئاسیایا بچویکدا گەشە کرینە، ژ وان: بەکتاشی، خەلوەتی، قەلەندەری، حەیدەری و نەقشبەندی... .
ژ بەرکو پترییا کوردان ل سەر ڕەوتێ (سنة والجماعة) نە یێن ل سەر عەقیدا ئەبو حەسەنێ ئەشعەری (٢٦٠-٣٢٠مش/٨٩٠-٩٤٠ز)نە، هەر دیسان ل سەر مەزهەبێ فقهێ موحەمەد کورێ ئیدریسێ شافعی (١٥٠-٢٠٤مش/٧٠٠-٧٥٠ز) نە، هوسا پەیوەندییەکا خۆرت د ناڤبەرا ئەشعەریەت و تەسەوفێدا هەیە، ژ ڤی ئەگەری تەسەوفێ کاریگەرییەکا مەزن ل سەر مەلا و شاعرێن کورد کرییە (مرعي، ٢٠٢١: -)
ئێکەتییا هەبوونێ ژ ڕوویێ دیرۆکیڤە بۆ سەردەمێن کەڤنار دزڤرت، ئەم دشێین ژ ڕوویێ دینیڤە ئەوێ بۆ هزرا بەشەکا ئایینێن هندی بڤەگەرینین، ب تایبەت ئایینێ براهمایی، پاشان بنیاتا وێ د ناڤ هەر ئێک ژ ئایینێن یەهودی و مەسیحیەتێدا ژی دهێنە دیتن، هەردیسان ژ ئالیێ فەلسەفیڤە، ئەڤ بابەت بۆ فەلسەفا کەڤنارا گریکییان ڤەدگەرت، هزرا وێ ل دەڤ ڕواقییان و ئەفلاتۆنی و چەندین هزرێن دیدا دهێتە دیتن، هەتا پاشی ئەڤێ هزرێ جهێ خوە د عرفانا ئیسلامیدا ژی کرییە و ئێکەمین جار عارفێ ئەندەلۆسێ (ئبن عەرەبی)، ئەڤ بابەت وەکو هزر ئینایە د ناڤ ژێدەرێن ئیسلامیدا، ب تایبەت د پەرتووکێن خوە یێن وەکو (فتوحات مکیة، فصوص الحکم).
３- فەلسەفا ئێکەتییا هەبوونێ
تێکەلەیەک د هزرا ئێکەتییا هەبوونێدا یا د ناڤبەرا (سپینۆزای و هزرا ئیسلامی)دا دهێت کرن، گەلەک ژ ڕەخنەگر و دژێن ئەڤێ هزرێ، ل دویڤ تێگەهێ وێ یێ ئەورۆپی ددەن دیارکرن، دەربڕینا وان ئەڤەیە کو خودێ ئەڤ جیهانەیە، بەلێ ئەڤە تێگەهەکا خەلەتە؛ چونکی ''تیۆرا ئێکەتییا هەبوونێ، زێدەهییا جیهانێ و بوونەوەران ڕەد ناکەت، هەروەسا ئەڤ تیۆرە نابێژت: خودێ ئەڤ جیهانەیە، و هەمی جیهان خودێیە، ئانکو ئەو هزرا هەمی خودایی (Pantheists) باوەریێ پێ دئینن'' (نصر، ١٣٩٣: ١٤٧). ئەڤ هزر د ناڤ سۆفیگەرییا ئیسلامیدا ناهێت دیتن، بەلکو هزرا ئەوان یا جودایە و ب دیتن تێگەها ئایەتێن قورئانا پیرۆز شرۆڤەدکەن ''گۆتنا سۆفیان نەئەڤەیە: خودێ ئەڤ جیهانەیە، بەلکو ئەو دبیژن –ل دویڤ دەربڕینا فریتۆف شوانی[iii]-: ئەڤ جیهان ب ڕەنگەکێ نهێنی د ناڤ خودێ دا غەرق بوویە، هەبوونا دەرەکی، یان هەبوونا سادە (Existence) ڕەنگڤەدانا هەبوونا موتلەقە، هەمی هەبوون ژ هەبوونا ڕەها هاتینە هەبوونێ و ب وێڤە گرێداینە، هەروەکو تیشکێن ڕۆژێ نە تشطەکێ جودانە ژ ڕۆژێ'' (نصر، ١٣٩٣: ١٤٧).
فەلسەفا ئێکەتییا هەبوونێ ل سەر وێ چەندێ هاتییە ئاڤاکرن ''خوا تەنها هەبوو (موجود)ی حەقیقییە و سیفاتی تەواوی هەبووی تێدایە و هەموو شتەکانی تر چاوگی هەبوونیان لەوەوەیە'' (مەحموود، ٢٠١٤: ١٣٢). ژێدەرێ ئێکێ و دووماهیێ د ڤێ هزرێدا خودێیە، بوونەوەر دبن بەشەک ژ وێ هەبوونێ و هەبوونا بوونەوەران یا گرێدایی ب هەبوونا ڕاستەقینە (خودێ)ڤەیە.
بەحسا ئێکەتییا هەبوونێ د ناڤ بەرهەمێن گرێدایی ب ڕەوتێ سێیێ یێ فەلسەفێ یێ کاریگەر د ناڤ جیهانا ئیسلامیدا ژی، ئانکو ڕەوتێ هزرا فەلسەفا (متعالی)یە یا (مەلا صدرا شیرازی)یە، ل دویڤ ئەڤێ قوتابخانا هزری، ئێکەتییا هەبوونێ ب سەر پێنج جۆراندا دهێت دابەشکرن، هەر ئێک ژ حەکیم (مەلا هادی سبزواری و حسن حسن زاده آملی)[iv]بەحس ل ئەڤێ دابەشکاریێ کرییە:
ا- ئێکەتییا بنیاتی (وحدت سنخی): گۆتنا ئەڤی ڕەوتی ل گەل یا شەکگەراییان هەڤ دگرت.
ب- ئێکەتییا هەبوونێ یا ئامادە (وحدت وجود موجود): ئانکو گرێدانا هەمی ژیانێ ب خودێ ڤە و خەیالیبوون و سەراببوونا هەمی تشتێن دی، وەکو (نموونا دەریا و پێلان).
ج- ئێکەتییا هەبوونا و گەلەکییا بوونەوەران (وحدت وجود و کثرت موجود): ئانکو گرێدانا هەمی هەبوونێ ب خودێڤە، و بوونەوەربوونا هەمی تشتێن دی ب ڕامانا گرێدان ب هەبوونێڤە.
د- ئێکەتییا بزاڤی (وحدت سعي): ئانکو گرێدانا هەمی هەبوونێ ب خودێ ڤە، کو مەرەم و بەرفرەهییا هەمی تشتان ب خوەڤە دگرت (نموونا نەفس و هێزا وێ) یان (ئێکاتییا د ناڤ گەلەکیێدا و گەلەکییا د ناڤ ئێکاتیێدا).
هـ- ئێکاتییا ڕەنگڤەدایی (وحدت تجلی): ئانکو ئێکاتییا هەبوونێ و گەلەکی دیاربوون (نموونا کەسەکێ د ناڤ گەلەک خودیکاندا تەجەللی دبیت) (کاکایی، ١٣٩٣: ٧٣).
هێلکارییا ژمارە (٢) دابەشکرنا ئێکەتییا هەبوونێ د دیتنا فەلسەفا (حکمة متعالی)یە.
ئەڤ شێوازێ دابەشکاریێ ل دویڤ هزرا فەلسەفا موتەعالی بوویە، هەر ئێک ژ هزرێن دی یێن مەشائی و ئیشراقی ب ڕەنگێن جودا ژ بەرێخودانێ بۆ هەبوونێ دکەن، بەشا زێدەتر یا فەیلەسۆفێن ئیسلامی هەبوونێ ب ڕەنگەکێ گشتی ب سەر سێ جۆرێن (هەبوونا پێدڤی، هەبوونا دبت هەبت و نەبوون)ێدا دابەش دکەن، بەلێ ب دیتنا مە ئەگەر ئەم بەحسا هەبوونێ بکەین، دڤێت جۆرێ سێیێ ژ ناڤ دەربێخین، چونکی ئەو نەبوونە و چەوا دێ بێژین تشتەکێ هەبوون کو د بنەرەتدا نینە، لەورا ب دیتنا مە هەردوو جۆرێن (هەبوونا پێدڤی و هەبوونا دبت هەبت) باشترین جۆرێ دابەشکاریێیە.
４- ئێکەتییا هەبوونێ د دیتنا (ئبن عەرەبی)دا:
شێخ (محی الدین ابن عربی١١٦٤-١٢٤٠ز) ب ئێک ژ ژێدەرێن سەرەکی یێن ئینانا تیۆرا ئێکەتییا هەبوونێ بۆ ناڤ تەسەوفا ئیسلامی دهێت نیاسین، ئەو ئێکەتییا هەبوونێ یا ب درێژاهییا چەندین سەدەیان د ناڤ دیوانا وەلیێن خودێ دا، بوویە مژارا سەرەکی و ب تایبەت ل دەڤ وان کەسێن گەهشتین پلەیا کەمالێ د ناڤ تەریقەتێدا، وەکو مرۆڤێن کامل سەرەدەری کرین.
زێدەترین ئەو کەسێن ژ سۆفیگەرییا ئیسلامی ب دویڤ ئەویدا هاتین، کەڤتینە ژێر کاریگەرییا هزرێن وی ''ئانکو هزرا ئێکەتییا هەبوونێ ب ڕەنگێ تیۆرا کامل ژ بەرییا ئبن عەرەبی نەبوو، ئەگەر چەند هندەک کەس د دەمێن جودادا دەرکەڤت بن و ئەڤ هزرە دووبارە کربیت، هەر چەند ئبن عەرەبی نە کەسێ ئێکێیە یێ بانگەشە بۆ ڤی مەزهەبی کری، بەلێ ل گەل هندێدا ئەو ب مەزنترین بانگەشەکارێ ڤێ هزرێ دهێت نیاسین، هەر کەسێ پشتی وی هاتی و شعرەک یان ژی د پەخشانیدا بەحسا ئەڤی بابەتی کربیت، ئەو کەڤتییە ژێر کاریگەرییا ئبن عەرەبی'' (مرعي، ٢٠٢١: -).
ئبن عەرەبی د بارا ئێکەتییا هەبوونێدا بۆ هندێ دچت ''د ناڤ بوونەوەراندا هەر خودا هەیە، ئێمەش با هەر هەبین، ئەوا بوونمان هەر بەهوی ئەوەوەیە، ئەو بوونی بەوەوە نەبێت لە رێزی نەبووە'' (ڕەسوول، ٢٠٠٨: ٤٥٩). ئەڤ گۆتن ب وێ واتایێ نینە، وەکو هزرا (هەمی خودای)یا ئەورۆپی، یا دبێژت: ب تنێ خودێ هەیە و هەمی بوونەوەر خودێ نە، نەخێر. ئەڤ هزرە دیاردکەت، سەرەڕایی هەبوونا خودێ، ئەم مرۆڤ ژی هەنە، بەلێ هەبوونا مە گرێدایی ب ویڤەیە. هەر نێزیکی گۆتنا (ئەفلۆتینێ ئەسکەندەری) دبیت، دەما دبێژیت: ''یەکی یەکەم لە هەموو شوێنێکدایە و لە گەل ئەمەش لە بێجێگەیدایە- لامکان'' (ڕەسوول، ٢٠٠٨: ٤٥٩). ئانکو ئەڤێ هزرێ پەسەند دکەت ''یەکێتی بوون ئەوە دەگەیەنێ کە بوونی خودا بوونێکی موتلەقە و هەموو بووەکان و مەخلووقاتەکان لە گەردووندا ڕەنگدانەوەی ئەو بووە خالیقەن'' (مەحموود، ٢٠١٤: ١٣٠).
دەربڕینێن ئبن عەرەبی د ناڤ پەرتووکا (فصوص الحکم)دا، یاکو ئێک ژ هزرێن ئێکەتییا هەبوونێ ب باشی تێدا دەردکەڤت، ئەو ب گۆتنا ڤەکۆلەرێ ئەلمانی (تیتۆس بورکهارت ١٩٠٨-١٩٨٤)ی دەربڕینێ ژ (ئێکەتییا بلند) دکەت، ''ئێکاتییا بلند ب جۆرەکێ بەرامبەری یێ ئیلاهییات و مرۆڤی سالۆخ ددەت، خودێ سروشتێ مرۆڤی هلدگرت، لاهۆت کاکلک و ناڤەڕۆکا ناسۆتی د ناڤ خوەدا دگرت، و ناسۆت دبت ئەگەرا ڤەگرتنا لاهۆتێ، و ب گۆتنەکا دی؛ مرۆڤ د حەقیقەتدا دبیت مەلەکۆتی و ب ڕێکا وێ ب ڕێڤە دچت، خودێ ب ڕەنگەکێ باتنی د ناڤ مرۆڤیدا هەیە و مرۆڤ د ناڤ خودێدا فەنا دبیت'' (بورکهارت، ١٣٧٤: ٩٠) ئەڤ بابەت دڤێت ب ڕەنگەکی ڕووحانی بەرێخوەدان بۆ بهێت کرن، نەکو ب ڕەنگەکی ماددی و عەقلانی، چونکی وی دەمی دبیت دەرئەنجامێن دروست نەبن.
بەلێ دیتنا (ابن عربی) ژ ئەڤی جۆری تا ڕادەیەکێ جودایە، ئەو ژی (٥)پلە و جیهانا دیاردکەت، ب ڤی ڕەنگی:
١- هاهوت: جیهانا زاتێ ئیلاهی و بلندە.
٢- لاهوت: جیهانا ناڤ و سیفەتێن ئیلاهی و هەبوونا ڕەها (وجود المطلق) و ئەگەرا هەبوونا بوونەوەرایە، ئەڤ پلە ب لۆگۆس یان ژی ب جیهانا عەقلی دهێت نیاسین.
٣- جبروت: پلەیا مەلائیکەتێن نێزیک و جیهانا بهەشتییە و ل گەل جیهانا عەقلی دروستکری.
٤- ملکوت: جیهانا نموونەی و جیهانا خەیالی، یاکو بلندتر ژ دنیایێ، بەلێ نزمترە ژ جیهانا بهەشتێ.
٥- ناسۆت یان ژی مولک: جیهانا مرۆڤی، ماددی و زەمینییە(نصر، ١٣٩٣: ١٦٣).
ئبن عەرەبی وەکو میراتگرێ ئەڤێ هزرێ دهێت نیاسین، هەر وەکو مە پێشتر گۆتی، ئەوی ئەڤ تیۆر گەهاندییە پلا کەمالا وێ، لەوڕا سۆفیێن د دویڤ ویدا هاتین، گەلەک ژ وان ب ڕێکا ئبن عەرەبی ئاڤ ژ وێ سەرەکانیێ ڤەخوارییە، ''بەلێ ل گەل ئەڤێ هەمیێ ژی، ئەو نە ب تنێ بوویە میراتگرێ ڤێ هزرێ، بەلکو ئەوی بەرفرەهـ کر و بوویە ئێک ژ تیۆردانەرێن وێ، ئەڤە ژی ژ بەر کارێ وی یێ نڤیسینی، هزرا وی یا کویر، وێرەکییا وی د تەئویلێدا، داهێنان د تێگەهیدا، نویکرن د زمانیدا، داهێنان د شێوازیدا. ئبن عەرەبی ئەڤ هزر ژ ئالییێ تنێتییا ئەزموونا سۆفیان دەرئێخست، ئانکو ئەو ژ چارچووڤێ حال و مەقامان، و چێژ و لەززەتێ، بەرەڤ ئالییێ هزری و گورەپانا ڕێکخستنا هزریڤە بر'' (مرعي، ٢٠٢١: -).
ئێکەتییا هەبوونێ ل دەڤ ئبن عەرەبی مژارەکا بەرفرەهـ د ناڤ چارچووڤێ تەسەوف و عرفانێدا وەرگرتییە، ئەگەر چ ئبن عەرەبی بزاڤ کرییە وێ ل گەل شەریعەتێ ئیسلامێدا بگۆنجینت، بەلێ گەلەک جاران ئەو ژ چارچووڤێ شەریعەتی بەرەڤ ئالیێ فەلسەفی چوویە، بەلێ ل گەل ئەڤێ یەکێدا ئەڤی عارفی ب تەمامی ئێکەتییا هەبوونێ یا ل دویڤ هزرا ڕۆژئاڤایی پەیرەو نەکرییە.
５- ئێکەتییا هەبوونێ د بەرهەمێن خانیدا
ئەحمەدێ خانی (١٦٠١مش/١٦٥٠ز-١١١٧مش/١٧٠٦ز)؛ ئەو ب ئێک ژ شاعرێ سۆفی و دویڤچوویێن تەسەوفی دهێت زانین، ڕەنگڤەدانا ڤی شێوازێ شعری نە ب تنێ د ئالییێ سۆفیگەرییا سادەدا دەردکەڤت، بەلکو ئالییێ هزری ژی ب ڕەنگەکێ باش د سەر هزرا خانیدا زالە و هەتا بابەتێ ئێکەتییا هەبوونێ ژی ژ وان بابەتایە یێن د ناڤ بەرهەمێن خانیدا دهێن دیتن.
هەر خواندەڤانەکێ بەرهەمێن ئەحمەدێ خانی بخوینت، ئێکسەر هەست ب هەبوونەکا نەکێم ژ ئالییێن تەسەوفی دکەت، د ناڤ مەم و زینا ویدا چەندین ئالییێن (مەدحێن پێغەمبەری، تیۆرا موحەمەدی، عشقا ئیلاهی...) ئەڤە و چەندین بابەتێن دی ژی ب ڕەنگەکێ ئاشکرا د ناڤدا دهێن دیتن، هەروەسا د ناڤ ''دیوانا خانی'' یا شعریدا ژی ئەڤ بابەتێن تەسەوفی و تێگەهێن تەسەوفی ب ڕەنگەکێ ئاشکرا دهێن دیتن، هەتا وی ڕادەیی ڕەدکرنا تەسەوفێ ل دەڤ خانی کارەکێ مەحالە. ب ڕەنگەکێ گشتی سێ ئالییێن ئەدەبێ تەسەوفی ب ڕەنگەکێ دیار د دیوانا خانیدا دهێن دیتن، ئەو ژی:
ئێک: ئاستێ دەلالەتێن هەستی، ژ مەی و کۆپ و ساقی.
دوو: ئاستێ لێکچواندنێ د شعرێدا، وەکو هەیڤا چاردە شەڤی، وەکو شەمالکێ، وەکو پەلاتینکێ.
سێ: ئاستێ کاروبارێن سۆفیان یێن مەعنەویێن ئارمانجدار، وەکو حالەتێ وەجدێ، و فەنایێ (علی، ٢٠٠٧: ٨٠).
خانی؛ د ناڤ بەرهەمێن خوەدا وەکو کەسەکێ سادە و سۆفییەکێ دویڤچوویێ تەریقەتێ ناهێت دیتن، بەلکو ئەو ب ڕەنگەکێ مەزنتر و وەکو سۆفییەکێ فەیلەسۆف دهێت نیاسین، ژ بەرکو ئەوی د ناڤ بەرهەمێن خوەدا ''بزاڤا ڕازیبوونا خودێ کرییە، بەلێ عشق وەکو ئامرازێ دەربڕینا ژ وێ حەز ژێکرنێ دیار کرییە، هەروەکو ژ چیرۆکا وی یا مەم و زینێ دهێت دیتن کو سەرهاتیەکا ڕەمزا عشقا ڕووحی و فەنابوونا ل گەل خودێیە، ئەو سەرهاتی یا تژییە ژ مەعریفە و گەلەک هزرێن دی'' (علی، ٢٠٠٧: ١٨٣).
خانی ژ وان کەسان دهێت نیاسین یێن د ناڤ تەسەوفیدا بەرەڤ ئالییێ هزرا فەلسەفی چووین، بابەتێ ئێکەتییا هەبوونێ ژ بنیاتا وان بابەتان دهێت نیاسین، ڕەنگڤەدانا ڤێ هزرێ د ناڤ مەم و زین و دیوانا وی یا شعریدا ڕەنگڤەددەت ''خانی هزرێن خوە د ناڤ بەرهەمێن خوەدا وەکو هزرێن (محی الدین ابن عربی) داڕژتینە، ب تایبەت د دەستپێکا (مەم و زین)ێدا، ئەوی چ ئایەتەکا قورئانێ ب ڕەنگێ ڕاستەوخۆ بکارنەئینایە، بەلێ ئەوی شێوازێ واتایێن قورئانی د ناڤ شعرێن خوەدا وەرگرتینە، ئەڤ یەک د دووماهیێدا هەمان هزرا دەربڕینێیە ژ حیکمەتا ئیلاهی یا (ولله في خلقه شؤون)'' (علی، ٢٠٠٧: ١٨٣).
ڤەکۆلەرێ کورد (عزەددین مستەفا ڕەسوول) ل وێ باوەرێیە ''خانی ژماردن و چەند ژمارەیی بەمەسەلەیەکی لەسەر ڕێکەتوویی (اعتبار)ی زانیووە و لای وایە ۆزی لەیەکەوە هاتووە. دەتوانین لە مەسەلەی یەکێتی بووندا لە لایەنی سۆفیدا چەند دێرێک بێنین کە خانی یەکێتی بوونی فەلسەفی لای خۆی تێکەل بە یەکێتی بوونی سۆفی دەکات، پاشان دەیبەستێت بە یەکێتی شهوودەوە'' (ڕسوول، ٢٠٠٨: ٤٥٩). ئەو یەکێتیبوونا ب سەر خانیدا زالە ''جوانی و عەشقی یەکخستووە و بە دوو بەشی زانیوون لە جوانی پەروەردەگار و عەشقی ئەو باشترین یار لای ئەو ئەوەیە کە یەک بێت، تەنیا بێت و وێنەی نەبێ'' (ڕەسوول، ٢٠٠٨: ٤٦١).
ئەحمەدێ خانی د ناڤ دیوانا خوە یا شعریدا، بەحس ل بابەتێ ئێکەتییا هەبوونێ دکەت، ئەو هزرا ئبن عەرەبی یا دیارکەت کو خودێ وەکو دەریایێیە و ئەوێ دەریایێ بەشەک ژ چپکا ئاڤێ دایە بوونەوەران، ئێدی بوونەوەر ب تشتەکێ جودا ژ دەریایێ ناهێن هژماردن. خانی خوە ب وان کەسان ددەت زانین یێن باوەری ب (وحدت المطلق)ە هەیە. دبێژیت:
''ئەز چوومە دەرێ دێرێ من دیــــــت کــو (روح اللە)
تەکراری موصــــــــەووەر بوو حەتـــــــتا د نهالـــین دا
وان جوملە (أنا الحق) گۆت من واحدێ موطلەق گۆت
ساقی ب خوە ئەز گرتم جامەک مـــــەیێ نۆشـــــین دا'' (خانی، ٢٠١٦: ١٣).
ئێکەتییا هەبوونێ ل ڤێرێ ب ڕەنگێ خوە یێ دیار ژ دوو گۆشەیانڤە دەردکەڤت، ئێک: گۆشەیا (مەنسوورێ حەللاج)، دوو: گۆشەیا ئێکەتییا ڕەهاڤە. کەواتە د دیتنا ئێکێدا (أنا الحق) کو خانی د ناڤ مەسیحییاندا دیتییە، هەتا د ناڤ ئەو تشتێن بێگیاندا دەرکەڤتییە، خانی ل دەستپێکێ ئەڤێ هزرێ ڕەد دکەت، هەر ئێکسەر د دویڤرا دهێت و دیاردکەت ''ئەوان باوەری ب هزرا حەللاجی هەبوو، بەلێ باوەرییا من ب ئێکێ ڕەهایە''، دیتنا ئێکێ ڕەها "یەکێ کو ب هەر ئاواهی یەکی ب تەنێیە"(دوڕە، ٢٠٠٨: ٤٩). خودێ وەکو مەیەک دایە من.
بەلێ ئەڤ هزرا پێشتر مە بەحس کری، هەر د هەمان شعرا ئێکێ ژ دیوانا خوەدا، خانی بابەتێ ئێکەتییا هەبوونێ ب ڕەنگەکێ هزرا ئیسلامییا ئبن عەرەبی بەحس دکەت
''من دی هەمی یەک پەرتەو ساری د مەظاهر دا
مومکن هەمی ژێ پڕ بوون ئەمما نە د تەمکین دا'' (خانی، ٢٠١٦: ١٤)
خانی دبینیت ئێکێ موتلەق د ناڤ بوونەوەراندا ڕەنگڤەددەت، ئەو دبینیت جیهانێ هەمیێ سەرەکانییا خوە ژ وێ ئێکێ گرتییە، پاشی د ناڤ خوەدا سالۆخدایە، بوونەوەر کو حالەتێ هەبوونا خوەدا دبن (ممکن الوجود) ئانکو دبیت هەبیت، ئەو ئەمانەتێ خودایی د ناڤ ویدا دەرکەڤتییە، بەلێ ئەو ژێوەرگرتنا سالۆخەتان ب واتایا هەمان خودایێ نینە؛ چونکی ئەو، وەکو بەری نوکە گۆتی (واحد مطلق)ە، بەلێ خانی دبێژیت: ''من دیت هەمی تشت یەک پەرتەوا شەمالکێنە، د پڕ خویانگەهاندا دیار دبن، هەمی مومکینات ژ وێ پەرتەوا پڕ نوور بوونە، بەلێ نە د بنگەهی و سابتیێدا، بەلکو بەروەخت و دەمکی نە'' (دوڕە، ٢٠٠٨: ٥١).
دەرکەڤتنا ئێکەتییا هەبوونێ ل دەڤ خانی ب ڕێکا عشقێ دەردکەڤت، ئەو ژی دیتنەکا سۆفیانەیە ژ بۆی بابەتی، ژ پرسا (عشقا مەجازی) بەرەڤ عشقا حەقیقیڤە دچیت، ئاڤاکرنا (مەم و زین)ا وی ژی هەر ل سەر هەمان بنیاتە، ئەڤ هزر د ناڤ دیوانا ویدا ژی جهـ دگریت، خانی دبێژیت:
''ئەو بوو کو زولەیخایێ ئێ دیتی د یوسف دا
مەجنوونی د لەیلائێ فەرهادی د شــــــێرین دا'' (خانی، ٢٠١٦: ١٤)
خانی وەسا دیار دکەت، ئێکەتییا خودێ ب ڕێکا بوونەوەرێن وی دهێت دیتن، ئانکو سۆفی ب ڕێکا دیتنا مەخلووقاتان دگەهن خالقی. ل ڤێرێ وەسا دیارە خانی هەمان هزرا سۆفیێن پێشی خوە دووبارە کرییە. هەر ئەو ئێکەتییا خودێیە یاکو زولەیخایێ د جوانییا یوسفیدا دیتی، هەروەسا مەجنوونی د لەیلایێ و فەرهادی ژی د شرینێدا دیتییە.
هەر دیسان خانی ل جهەکێ دی دبێژیت:
''مصباحێ ئەبەد من دی ئیرۆهە د فندێ دا
گەنجا ئەزەلی مەرکووز من دی د گل و طین دا'' (خانی، ٢٠١٦: ١٤).
وەسفکرنا خودێ وەکو نوورا نووران، ئەڤا ژ سەرەکانییا قورئانا پیرۆز هاتییە ((اللە نور السموات والارض)) (سورة النور، آیة ٣٥). وەرگرتییە، خانی دبینیت نوورا ئیلاهی، وەکو وێ نوورا د ناڤ شەمالکێدا، ئەو ''پەرتەوا نوورا هەر هەیی (چرا لاهووتی)، ئیرۆ د قەندیلا بەدەنا ناسووتییا مرۆڤیدا دیت، من ئەڤ ژی دیت کو خزینا ئەزەلی د تەقن و تینێدا ب جهـ بوویە'' (دوڕە، ٢٠٠٨: ٥٣).
هەر دیسان هزرا دەرکەڤتن و ڕەنگڤەدانا ئێکەتییا هەبوونێ یا ب ڕێکا ڕەنگڤەدانێ د لەشێ ناسۆتیێ مرۆڤیدا، و نیشاندانا خودێ وەکو نوورا هەری مەزن و بێدووماهی، خانی د دەستپێکا مەم و زینێدا ب ڤی ڕەنگی ئینایە.
''نووری تو د حوسنێ ڕوویێ دلدار
ناری تو د قەلبێ عــــاشـــــقـــــــێ زار
شەمعی نە ژ قسمێ نوور و نــــــاری
شەمسی ژ عەیان تــــو پــــــەردەراری'' (خانی، ٢٠٠٨: ١١).
هەر ئێک ژ تێگەهێن (نوور، نار، شەمع و شەمس) یێن د ناڤ ئەڤان دوو مالکێن شێعرێدا هاتینە بکارئینان، هندەک ژ وان چێکرییێن دەستێ قودرەتی یێن خودێ نە، بەلێ ب دیتنا خانی خودێ د ناڤ وان بوونەوەراندا ڕەنگڤەدایە، ئەڤ ڕەنگڤەدانا خانی مەبەست ژێیە، زێدەتر ئەو هزرا ئیسلامییە یا دەما کەسێ بینەر بەرێخوەدانێ ل چێکریێن خودێ دکەت و ب ڕێکا جوانییا وان چێکرییان دگەهت نیاسین خودێ.
ئێک ژ شێوازێن دی یێن دەرکەڤتنا ئێکەتییا هەبوونێ د ناڤ بەرهەمێن خانیدا، ئەو ژی د دیوانا ویدایە و د ئێک ژ شێعرێن خوەدا بابەتی وەسا دیار دکەت کو هەمی بوونەوەر ل ووجودا حەقیقی (خودێ) دگەرن، دەما دیاردکەت:
''هەر یەک ب ووجوودا خوە ووجوودا تە دخوازت
(بالجمـــــــلة) خەریدارێ جەمــــالا تەنە حـــــەقــــقــــــا'' (خانی، ٢٠١٦: ١٦)
خانی ل ڤێرێ خودێ وەکو سەرەکانییا هەمی هەبوونێ دایە دیارکرن، پاشی د پێنگاڤا دوویێدا هەبوویێن دی یێن د ناڤ جیهانا ماددیدا ل بنیاتا خوە یا سەرەکی دگەرن و دڤێن بگەهن ئەسلێ خوە یێ هەبوونێ کو خودێیە، لەوڕا هەر کەس بوویە بکڕێ جوانییا خودێ، هەروەکو چپکا ئاڤێ کا چەوا بەشەکە ژ دەریایێ و هەمی دەمان ل دەریایێ دگەرت و چونکی ئەو خوە ب تشتەکێ نەجودا ژ دەریایێ دزانیت.
ئێک ژ دەرکەڤتێن دی یێن ئێکەتییا هەبوونێ ل دەڤ خانی، ئەو ژی ڕەنگڤەدانا ئێکاتییا خودێیە د ناڤ بوونەوەراندا و دەرکەڤتنا وێ ئێکاتیێ ب ڕەنگەکێ زێدەهی (وحدت و کثرت)
''وەحدەت ب حەسەب کثرەتێ ئەعیانێ مەظاهر
هەر سوو ب صفاتان دکەتن کەشفێ تەجــــەللا'' (خانی، ٢٠١٤: ١٨)
دەرکەڤتنا ئێکاتیێ (وحدت)ێ ب ڕێکا گەلەکی (کثرت)ێ، د ناڤ ئەڤێ مالکا شێعریدا هاتییە پەیڕەوکرن. ئەڤ هزرە د بنەرەتدا هزرەکا فەلسەفییە و گەلەک ژ فەیلەسۆفێن جیهانا ئیسلامی د ناڤ بابەتێن خوەدا بەحس کرینە، مەرەما سەرەکی ژ ڤێ هزرێ، گەهشتن ب ئێکییە ب ڕێکا گەلەکیێ، ئانکو گەهشتنە ب ئێکێ حەقیقی کو خودێیە ب ڕێکا بوونەوەرێن وی. ئەڤ هزرە ژی د بنەرەتدا ب ئێک ژ بابەتێن چوون بەرەڤ ئالییێ ئێکەتییا هەبوونێ ل دەڤ فەیلەسۆفان دهێت نیاسین. ئەڤ هزرە ب هەمان ڕەنگ د ناڤ مەم و زینێدا ژی خانی بەحس کرییە، دەما دبێژت:
''ئەڤ عالەم و ئادەمی و مەشهوود
ئەڤ مومکن و ما سوایێ مەوجوود
هەمیان ب تەیە مـــــــەدارە و دەبــــــر
فەییاضێ ریاضێ خەلــق و (الامـــــــر)'' (خانی، ٢٠٠٨: ١٣).
خانی ل ڤێرێ جیهان، مرۆڤ، تشتێن ئەم دبینین، هەمی پێکڤە پالداینە خودێ کو ئەو ب دەستویرا خودێ هەنە، خودێ وەکو ژێدەرێ ئێکێ یێ هەبوونێ دیارکرییە و ئەڤ هزرا دبێژت: هەبوویێن دی (مخلوقات) ژ دەرئەنجامێ وێ هەبوونێ (خالق)ی پەیدابووینە. ئانکو ئەو هەبوونا ڕاستەقینە د کۆکا خوەدا ئێکە، بەلێ د ناڤ بوونەوەراندا گەلەکی دیارکرییە.
ئێک ژ شێوازێن دی یێن ئەحمەدێ خانی د بارا ئێکەتییا هەبوونێدا ب گۆنجایی دبیتنیت، ئەو ژی ڕەنگڤەدانا وێ پوفکرنا پیرۆزا خودێیە، ئەڤا د قورئانا پیرۆزدا هاتییە "ونفخت فیه من روحي"(سورة الحجر، آیة٢٩) ئانکو مە ژ ڕووحا خوە پوفکر سەر لەشێ مرۆڤان و ڕووح هاتە گیانێ وان. ب ڤێ گۆتنا خودایێ مەزن، خانی هەمان هزر دووبارە کرییە، دەما دیاردکەت:
''ناسووتی ئەگەر چ ڕەنگ سوفالە
لاهووتی ژ پەرتەوا جـــەمــــالــــــــە'' (خانی، ٢٠٠٨: ١٣).
مەرەم ژ سوفال، ئانکو تەقن. دروستکرنا مرۆڤی ب گۆتنا قورئانێ کو د چەند قۆناغاندا ب دەستێ قودرەتیێ خودێ هاتییە ئافراندن، ئێک ژ وان قۆناغان ژی (تەقن)ە. ئەڤ ڕووحا ئیلاهی دەما هاتییە د ناڤ ڤێ جیهانێدا و د لەشەکێ ناسووتی یێکو دێ پویچ بیت، ئەو ڕووح ب ڕەنگەکێ کێم دهێت بەرێخوەدان کرن، بەلێ د بنەرەتدا و د جیهانا لاهووتیدا، ئەو ڕووح ژ ژێدەرا خوداییە، لەوڕا ب بوهایە. بابەتێ ئێکەتییا هەبوونێ ب ڕەنگەکێ هزرا ئبن عەرەبی تێدا پێشچاڤ دبیت، یاکو وەسا دیار دکەت خودا تشتەکێ ڤەدەر ژ ڤێ جیهانێ نینە، بەلکو ئەوی ئەڤ جیهان د خوەدا گرتییە، ئەڤ د خوەدا گرتنە ژی ب ڕێکا وێ ڕووحێیە یاکو وی بەردایە سەر بوونەوەران. ئەڤ هزر د ناڤ چەند مالکێن دیدا ژی دەربڕین ژێ هاتییە کرن، ئەو ژی ب ڤی ڕەنگی:
''(في الجملة) چ ئەووەل و چ ئاخـــر
(القصة) چ موئمـــــن و چ کـــــــافـــــــر
هەر یەک ژ تە ڕا وە بوونە مەظهەر
ئەو ڕەنگە د وان تو بوویی موضمەر
بێ حوسنێ تە نینە وان ووجــوودەک
بێ نوورێ تە نینە وان نــومـــــوودەک'' (خانی، ٢٠٠٨: ١٩).
خانی هەمان هزرا پێشتر ئینایە د ناڤ بابەتێ ئێکەتییا هەبوونێدا، ئەو ل وێ باوەرێیە خودێ د ناڤ هەمی مرۆڤان – چ باوەردار و چ بێباوەر- دا ڕەنگڤەددەت و هەر ئێک ژ بوونەوەران د بنەرەتدا تەجەللایەکن ژ نوورا ئەوی زاتینە، ئانکو بووینە مەظهەرێ دەرکەڤتنا خودایی، هەمی بوونەوەر ژ ئەگەرا حوسنا وی هاتینە هەبوونێ، بێ نوورا ئیلاهی بوونەوەران چ هەبوونەک نینە، بێ نوورا خودایی بوونەوەرێن دی چ نینن. ئەڤ مالکێن شعرێ وێ هزرێ د ناڤ خوەدا هلدگرن کو خودێ د ناڤ بوونەوەراندا تەجەللی دبیت، هەمی بوونەوەر ژی د هەبوونا خوەدا (ممکن الوجود)ن، خودێ د هەبوونا خوەدا (واجب الوجود)ە، ئەگەر خودێ نەبا، مرۆڤ نەدبوون، ئانکو بوونەکە ب هەبوونا سەرەکیڤە گرێداییە.
ئەگەر پرسەک بهێت ئازراندن، ئەرێ کەنگی کەسەک هەست ب هەبوونا جەمالا حەقیقی دکەت؟ ئەڤ پرس ل دەڤ خانی هاتییە بەرسڤدان، ئەو ژی ب ڤی ڕەنگی:
''ئەو مێوە دەما گها کەمـــالــــــێ
بوو مەظهەرێ پەرتەوا جەمالێ'' (خانی، ٢٠٠٨: ٤١٩).
هەر کەس ب ساناهی نەشێت هەست ب هەبوونا پەرتەوا جەمالا ئیلاهی بکەت، ئەڤا مرۆڤ تێدا بەرەڤ ئێکەتییا هەبوونێڤە دچیت، ئەو کەس نەبیت یێ دگەهت پلەیا ئامادەبوونێ ژ بۆ فەنایێ، ل وی دەمی مرۆڤ کامل دبیت، هەست ب هەبوونا پەرتەوا جوانییا ئیلاهی دکەت.
６- ئەنجام
خانی د ناڤ دیوانا خوەدا ژ دوو گۆشەیێن تیۆرا (أنا الحق)ڤە بەرێخوەدانێ ل خالقی دکەت، پاشی ئەو ب ڕەنگەکێ ڕاستەوخۆ نابێژت خواندەڤانێ خوە من -خانی- باوەری ب ئێکەتییا هەبوونێ هەیە، بەلکو ئەوی جۆرەکێ ڤەشارتنێ کرییە و دبێژت: ئەڤا من باوەری پێ هەیە، هەمان هزرا ڕەسەنا ئێکەتییا ڕەها (وحدة المطلق)یە.
خالا ڤێکگەهشتنا ئبن عەرەبی و ئەحمەدێ خانی ب ڕەنگەکێ گشتی د وێ یەکێدایە کو ئێکەتییا هەبوونێ یا ئەو بەحس دکەن، ئەو ئێکەتییا د چارچووڤێ ئیسلامێدایە، یاکو ئەڤ جیهان دبت تشتەکێ د ناڤ خودێ دا، نەکو تشتەکێ ڤەدەر و جودا ژ خودێ، ئانکو هەبوونا سەرەکی ئەوە و هەبوونا بوونەوەران لاوەکییە. ئەڤ بنیاتە ژی ل دەڤ خانی ب چەند ڕێکان دهێت دیتن، ئێک ژ ئەوان ڕێکا عشقێ بوویە، ژ عشقا مەجازی بەرەڤ عشقا حەقیقی دچت، دەرکەڤتنا خودێ (خالق) د ناڤ بوونەوەران (مخلوقات)دا.
شێوازێن دی یێن دەرکەڤتنا ئێکەتییا هەبوونێ ل دەڤ ئەحمەدێ خانی، ئەو ژی نیشاندانا خودێ وەکو (نوورا نووران) و تەجەللیبوونا وێ نوورێیە د ناڤ تەنێن جیهانا ناسووتیدا، بۆ نموونە تەجەللیبوونا د ناڤ (میصباحێ ئەزەلی د فندێدا)، یان ژی هەر ئێک ژ تێگەهێن (نار، نوور، شەمع و شەمس)، وەکو هندەک بوونەوەر بۆ ڕەنگڤەدانا خودێ د ناڤدا هاتینە بکارهینان.
دەرکەڤتنا ئێکاتییا ڕاستەقینە د ناڤ گەلەکییا بوونەوەراندا، ژ هزرێن دی یێن ئەحمەدێ خانی دهێن نیاسین، ئەڤ هزرێن بەرەڤ ئالییێ ئێکەتییا هەبوونێڤە دچن، ل دەڤ خانی گەلەک (کثرت) دبن ڕەنگڤەدانا سیفەتێن (وحدت)ێ، ئانکو کارێ وان کەشفا سیفاتایە.
ئێکەتییا هەبوونێ ب شێوازێ هەبوونا ڕووحا خودێ د ناڤ بوونەوەراندا دەردکەڤت، خانی د وێ باوەرێدایە ڕووحا سەرەکی و ئێکانە یا خودێیە، ئەڤ ڕووحێن دی ژ دەرئەنجامێ وێ ڕووحا پیرۆز پەیدابووینە.
گەهشتن ب هەستکرنا ئێکەتییا هەبوونێ ب ڕەنگەکێ ساناهی و بێ گەهشتن ب پلەیا کەمالێ ب دەستڤە ناهێت، خانی ل وێ باوەرێیە ئەگەر مێو گەهشتە کەمالا خوە، وی دەمی دێ بیت مەظهەر و ڕەنگڤەدانا پەرتەوا نوورا ئیلاهی.
７- ژێدەر
- قورئانا پیرۆز.
- بخارائی، احمد علی رجائی (١٣٦٤)، فرهنگ اشعار حافظ، چاپ هشتم، تهران: انتشارات علمی.
- بورکهارت، تیتوس (١٣٧٣)، درآمدی بر آئین تصوف، ترجمه: یعقوب آژند، چاپ اول، تهران: انتشارات مولی.
- خانی، ئەحمەد (٢٠٠٨)، مەم و زین، بەرهەڤکرن: تەحسین ئیبراهیم دوسکی، چاپا ئێکێ، دهۆک، دەزگەها سپیرێز.
- الحفني، عبدالمنعم (٢٠١٠)، موسوعة الفلسفة والفلاسفة، الجلد الاول، الطبعة الثالثة، القاهرة، الناشر مکتبة مدبولی.
- خانی، ئەحمەد (٢٠١٦)، دیوان، بەرهەڤکرن: تەحسین دۆسکی، چاپا ئێکێ، دهۆک، دەزگەهێ سپیرێز.
- دهخدا، علی اکبر (١٣٧٧)، لغت نامە دهخدا، جلد پانزدهم، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- دوڕە، عەبدولرەحمان (٢٠٠٨)، ئەحمەدێ خانی، پێشگۆتن: بابێ نازێ، چاپا ئێکێ، دهۆک، بێ دەزگەهـ.
- دۆسکی، محەمەد ئەمین (٢٠١٦)، فەرهەنگا سپیرێز عەرەبی-کوردی، چاپا دوویێ، دهۆک: دەزگەهێ سپیرێز.
- ڕەسوول، عیزەددین مستەفا (٢٠٠٨)، ئەحمەدی خانی، شاعیر و بیرمەند، فەیلەسووف و سۆفی، بەشێ دوو، وەرگێڕانی لە عەرەبییەوە، نووسەر خۆی، چاپی یەکەم، سلێمانی: بێ دەزگا.
- سجادی، سید جعفر (١٣٣٨)، فرهنگ لغات واصطلاحات فلسفی، چاپ اول، تهران.
- سجادی، سید جعفر (١٨٨٣)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چاپ هفتم، تهران: انتشارات طهوری.
- شوان، ئیبراهیم ئەحمەد (٢٠١٠)، فەرهەنگی سۆفیانەی دیوانی جزیری و مەحوی، چاپی یەکەم، هەولێر: ئەکادیمیایی کوردی.
- شوان، ئیبراهیم ئەحمەد (٢٠٢١)، شیعری سۆفیانە لە ئەدەبی کۆنی کوردیدا، چاپی یەکەم، هەولێر: دەزگایی تەفسیر.
- صدری نیا، باقر (١٣٨٨)، فرهنگ مأثورات متون عرفانی، چاپ سوم، تهران: انتشارات سخن.
- علي، انور محمد (٢٠٠٧)، احمد الخاني فلسفة التصوف في دیوانه مم و زین، الطبعة الاولی، دهوک، دار سپیرێز للطباعة والنشر.
- غفاری، سید محمد خالد (١٣٨٠)، فرهنگ اصطلاحات آثار شیخ اشراق شهاب الدین سهروردی، چاپ اول، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- کاکایی، قاسم (١٣٩٣)، وحدت وجود بە ریوایت ابن عربی و مایستر اکهارت، چاپ ششم، تهران: انتشارات هرمس.
- محمدسالم، عبدالبدیع محمد عبدالله (-)، فلسفة التصوف بین وحدة الوجود ووحدة الشهود: ابن عربي نموذجا، جامعة الازهر، کلیة الدراسات الاسلامیة والعربیة للبنین بالشرقیة، قسم العقیدة والفلسفة.
- مرعي، فرست (٢٠٢١)، ابن عربي وتأثیره علی التصوف الکردي، ٢٠/ ینایر/ ٢٠٢١،سایت(zahawi.org). https://zahawi.org/?p=3814&lang=ar
- معین، محمد (١٣٨٦)، فرهنگ معین، چاپ سوم، تهران: نشر زرین.
- مەحموود، سالار عەزیز (٢٠١٤)، هزری فەلسەفی لە شیعری مەلای جزیری دا، چاپی یەکەم، هەولێر: خانەی موکریانی بۆ چاپ و بلاوکردنەوە.
- نصر، سید حسین (١٣٩٤)، گلشن حقیقت، ترجمە: انشاءاللە رحمتی، چاپ سوم، تهران، نشر سوفیا.
پەراوێز:
1. ئۆپانیشاد: ئەڤە دبت بەشەک ژ ڤێدایێ، ڤێدا (vida) ژ بنیاتا (vid) ب واتایا زانینە، و ڤێدا ب خوە ب واتایا مەعریفەت و زانین دهێت، ئەو د بنەرەتدا ژ کۆمەکا پەرتووکێن ئایینێ پیرۆزێ هندییان و ب تایبەت یا گرێداییە ب ئایینێ براهماییڤە، ئەو ب زمانێ سانسکریتی هاتییە نڤیسین، چار پەرتووکان ب خوەڤە دگرت: (Atharva-veda, Sama-veda, Yajur-veda, Rig-veda) نە، هەر ئێک ژ ڤان ڤێدایان ژ کۆمەکا سروودان پێکدهێت، ئەو سروود ب کێشێن جودا و دەربارەی خوداوەندان هاتینە ڤەهاندن. ئۆپانیشاد دبت بەشێ دووماهیێ ژ پەرتووکا پیرۆزا هندییان، ب واتایا ڕوینشتنا ژ نێزیکڤە دهێت. (دهخدا، جلد پانزدهم، ١٣٧٧: ٢٣٢٦١).
2. فەلسەفا نوو ئەفلاتوونی (Neuplationismus): هندەک جاران دبێژنێ فەلسەفا ئەفلۆتینی، کارێ ئەڤی گرۆپێ فەلسەفی زیندیکرنا هزرا کەڤن یاکو هەر ئێک ژ هزرا (ئەرستۆیی، مەشائی، ڕەواقی، فیساگۆرسی و ئەفلاتۆنی) د ناڤ خوەدا گرتییە، هەروەسا ئەو ب ناڤێ ئەسکەندانییە یا سوورییا سەنەمپەرێسی دهێت نیاسین، فەیلەسۆف (فۆرفۆریۆس) ب ئێک ژ مەزنە فەیلەسۆفێن ئەڤێ قوتابخانا دهێت نیاسین (الحفني، الجلد الاول، ٢٠١٠: ١٦٣).
3. Frithjof Schuon (١٩٠٧-١٩٩٨ز)، بیرمەندەکێ موسلمانێ نەژاد سویسرییە، ئەوی پشتی موسلمان بوونا خوە، ناڤێ خوە کربوو (شێخ عیسی نورالدین احمد) (نصر، ١٣٩٣: ١٤٧).
4. حەکیم سەبزەواری د ناڤ (پاورقیهای اسفار، جلد ٢) و هەروەسا حسن زاده ئاملی د ناڤ (رساله وحدت از دیدگاه عارف و حکیم)دا بەحس کرییە.