ئۆپهراسیۆنا سهربازی یا توركیا ل كوردستانا عیراقێ 15 تهباخێ 1986

خواندنهكا مێژوویی

پیروز عبدالله بشار ^1*  و  هوگر طاهر توفیق ²

¹  پشكا مێژوو، كۆلیژا زانستێن مرۆڤایهتی، زانكۆیا زاخۆ، كوردستان-عیراق.

(beroz.bashar@uoz.edu.krd)

²  پشكا مێژوو، كۆلیژا زانستێن مرۆڤایهتی، زانكۆیا زاخۆ، كوردستان-عیراق.

تاريخ الاستلام: 09/2024           تاريخ القبول: 11/2024 تاريخ النشر: 03/2025 https://doi.org/10.26436/hjuoz.2025.13.1.1487

پۆخته:

سیاسهتا توركیا ههمبهر بزاڤا كوردی ل كوردستانا عیراقێ ئێك ژ بابهتێن گرنگ د مێژوویا بزاڤا رزگاریخوازا كوردیدا دهێته ههژمارتن، ب تایبهتی ژبهركو بزاڤا كوردی یا كوردستانا عیراقێ كاریگهری ل سهر بزاڤا نهتهوهیی یێن پارچێن دی یێن كوردستانێ ههیه، گرنگیا ئهڤی بابهتی د ئهوێ چهندێ دایه ههلسهنگاندنا سیاسهت و ستراتیجیا توركیا ههمبهر بزاڤا كوردی دكهت و ڤهكۆلینێ ل سه ر ئهگهرێن ئهنجامدانا ئۆپهراسیۆنا سهربازی ل دهڤهرێن سنووری یێن كوردستانا عیراقێ و كارڤهدانێن ل دور ئهڤێ چهندێ دكهت، لهوڕا توركیا گرنگیهكا زۆر ب بهرژهوهندیێن ئابووری یێن توركیا ل كوردستانا عیراقێ دابوو و ل سهر ئهڤی بنهمایی سهرهدهری ل گهل كوردان ب گشتی و كوردستانا عیراقێ  ب تایبهتی دكر ههر ژبهر ئهڤێ مهرهمێ نێزیكبوون دناڤبهرا عیراق و توركیادا پهیداببوو، ههروهسا ڕۆلێ عیراقێ و فاكتهرێ شهرێ عیراق-ئیرانێ د چارچووڤێ سیاسهتا توركیادا هاتیه ههلسهنگاندن. د ئهڤێ ڤهكۆلینێدا بهرسڤ ل سهر ئهڤان پرسیاران هاتیهدان، ئایا كارتێكرنا سیاسیهتا توركیا ل سهر بزاڤا كوردی ههبوویه؟ و ب ئهڤێ كارتێكرنێ مایتێكرن د كاروبارێن ناڤخۆییدا كرییه ؟ پێشڤهچوونێن د بزاڤا كوردیدا مهترسی ل سهر بهرژهوهندی و ئێكهتیا ئاخا توركیا كرییه؟ ئهنجامێن ئۆپهراسیونێ ل سهر دهڤهرێن كوردی یێن سنووری چ بوون؟ و ههلویستێ ناڤخۆ و دهرڤه ههمبهر ئهڤێ مایتێكرنا توركیا یا سهربازی ب چ رهنگی بوو؟، ب ڤی رهنگی ئهڤ بابهته هاتیه ههلبژارتن دا كو ڤهكۆلینهكا مێژوویی ل سهر ڕهوشا كوردان و چهنداتیا كارتێكرنا سیاسهتا توركیا ل سه ر ئهوان بهێته ڕۆنكرن.

پهیڤێن سهرهكی: سیاسهتا توركیا، ئۆپهراسیۆنا سهربازی، بزاڤا كوردی، كوردستانا عیراقێ، عیراق و ئیران.

1. پێشهكی

بزاڤا كوردی ل كوردستانا عیراقێ ژ ئالیێ ههرێمیڤه كێشهیهكا كاریگهربوو و د ماوهیێ شهرێ عیراق-ئیرانێدا (1980- 1988) پێشڤهچوونێن گرنگ ب خوهڤهدیتبوو و شیابوو ئهڤی بارودوخێ ههرێمی ب دهلیڤه ببینیت و د بهرژهوهندیا بزاڤا كوردیدا بكاربینیت، د ڤی چارچووڤیدا كوردان ب هاریكاریا ئیرانێ گهلهك دهڤهرێن كوردی كونترول كربوون و ل سهر هێزێن عیراقی سهركهڤتبوون، بهلێ ئهڤ پێشهاتێن ل كوردستانا عیراقێ كارتێكرن ل ههستێ نهتهوهیی ل پارچێن دی یێن كوردستانی كربوو و ببوو جهێ مهترسیێ ل دهڤ حكومهتا توركیا ژبهر ههبوونا بزاڤا كوردی و پارچا ههره مهزن یا كوردستانێ ل توركیا و ههبوونا بزاڤێن پارتا كاركهرێن كوردستانێ (پهكهكه) ل سهر سنوورێ توركیا-كوردستانا عیراقێ، تایبهت د ئهڤی ماوهییدا پهیوهندی و رێككهڤتن دناڤبهرا پارتی دیموكراتی كوردستان و پارتا كاركهرێن كوردستانێدا پهیداببوو، لهورا توركیا ب بههانهیا ههبوونا پهكهكێ و دراستیدا ب مهرهما رێكگرتن ل پێشڤهچوونا بزاڤا كوردی و پاراستنا بهرژهوهندیێن توركیا ئۆپهراسیونا سهربازی ل دهڤهرێن سنووری یێن ژێر دهستههلاتا پارتی دیموكراتی كوردستان ئهنجام دا و ب فروكهیێن جهنگی دهڤهر بۆمبهبارانكر، ئهڤێ چهندێ دهنگڤهدانهكا مهزن ل توركیا و كارڤهدان ل دهڤ كوردان ل ناڤخۆ و دهرڤه پهیداكر.

2.1 گرنگیا ڤهكۆلینێ:

گرنگیا ڤهكۆلینێ ئهوه كو توركیا زێدهتر ژ بهری هینگێ دویڤچوونهكا زۆر ل بزاڤا كوردی و پێشهاتێن وێ كریه و ئهڤه بوویه ئهگهر سیاسهتهكا سهربازی ب رێڤهببهت و ب شێوهیهكێ راستهوخۆ مایتێكرنێ د بزاڤا كوردیدا ژ دهرڤهیی سنوورێ توركیادا بكهت، بهلێ یا ژ ههمیێ گرنگتر ئهوه ئهگهر چ بوون توركیا د ئهڤی ماوهییدا سیاسهتهكا ب ڤی رهنگی ب رێڤهببهت، ئهڤ چهنده دیاردكهت كو بزاڤا كوردی د ئهڤی ماوهییدا زۆر پێشڤه چوو و رووبهرێ ل ژێر دهستههلاتا كوردان بهرفرههـتر بوو و توركیا هزر د وێ چهندێدا كر ئهگهر ئهڤ پێشڤهچوونه بهردهوام بیت و كورد ئاستهكێ سیاسی ل كوردستانا عیراقێ وهربگرن دێ بیته مهترسی ل سهر بهرژهوهندیێن سیاسی و ئابووری یێن توركیا، ههروهسا ئهڤ رویدانه ل ههردوو دهولهتێن دراوسێ دهاتنه ئهنجامدان و ژ نێزیك جهێ گرنگیدانا توركیا بووینه، لهوڕا رۆنكرنا ئهڤی رویێ راستهقینه یێ سیاسهتا توركیا د ئهڤی ماوهییدا دێ هاریكاربیت بۆ تێگههشتنا رویدانێن دۆزا كوردی و ههڤسهنگیا سیاسی یا دهولهتێن ههرێمی.

3.1 ئارمانجا ڤهكۆلینێ:

ئارمانجا ڤهكۆلینێ ئهوه مهرهمێن سیاسی یێن توركیا د چارچووڤێ ئۆپهراسیۆنا سهربازیدا و ئهگهرێن راستهقینه ل پشت ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ بهێنه رۆنكرن، ههروهسا چهنداتیا كاریگهریا ئهڤێ چهندێ ل سهر بزاڤا كوردی ل كوردستانا عیراقێ بهێته ههلسهنگاندن ژبهركو د ئهڤی ماوهییدا پێشهاتێن گرنگ د ئالیێ لایهنێن كوردی دا پهیدابوو و پارتێن كوردی ئاشت بوون و ههر ئهڤه دبیته ئێك ژ فاكتهرێن بهێز بۆ توركیا كو بزاڤا كوردی لاواز بكهن، ههروهسا پشتبهستنا توركیا ل گهل عیراقێ بۆ ئهڤێ سیاسهتێ ل سهر چ بنهما بوو و بهرژهوهندیێن ههردوو وهلاتان و كاریگهریا ل سهر بزاڤا كوردی بهێته دیاركرن.

4.1 رێبازا ڤهكۆلینێ:

د ئهڤێ ڤهكۆلینێدا رێبازا (خواندنهكا مێژوویی) بۆ رۆنكرنا سیاسهتا توركیا ههمبهر بزاڤا كوردی د چارچووڤێ ئۆپهراسیۆنا سهربازیدا هاتیه پهیرهوكرن و ب ڤێ رێكێ رویدانێن ب سیاسهتا توركیاڤه پهیوهندیدار ب دروستی دێ هێنه رۆنكرن.

5.1 پلانا ڤهكۆلینێ:

ئهڤ ڤهكۆلینه ژ دیاركرنا سیاسهتا توركیا و مایتێكرنا وێ یا سهربازی ل كوردستانا عیراقێ  پێكدهێت و تێدا باس ل (ئهگهرێن ئهنجامدانا ئۆپهراسیۆنا سهربازی ل گوندێن كهشانێ، شیلان،نزدور، حهفتهنین،سنات ل 15 تهباخێ 1986) و فاكتهرێن پێشوهخت بووینه پالدهر بۆ توركیا كو ڤێ ئۆپهراسیۆنێ ئهنجام بدهت هاتیهكرن ئهوژی دیاركرنا رویدانێن شهرێ عیراق-ئیرانی و پێشڤهچوونێن د بزاڤا كوردیدا پهیدابووین،ههروهسا باس ل (رهنگڤهدانا ناڤخۆ و دهرڤه یا ئۆپهراسیۆنێ) و ههلویستێن ههمبهر ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ هاتینهكرن.

6.1 ئاریشه و ژێدهرێن ڤهكۆلینێ:

ئهڤ بابهته د ڤهكۆلینیێن زانستیدا ب تێروتهسهلی نههاتیه شرۆڤهكرن و بابهتهكێ نه رۆن و ئاشكهرایه لهوڕا ئهگهرێن و ئهنجامێن ل پشت ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ نههاتیه زانین؛ چونكی پرانیا ژێدهرێن ڤهكۆلینێ ب زمانێ توركی و ئهرشیڤێن رۆژنامه و بهلگهنامهیێن توركینه و پێدڤی ب دویڤچوون و وهرگێرانێیه و ب رێكا ئهڤێ ڤهكۆلینێ پێكول هاتیهكرن ب شێوهیهكی دروست ئهگهرێن سیاسهت و ئۆپهراسیونێن توركیا و ئهنجامێن ئهوێ بهێنه شرۆڤهكرن، ب مهرهما ئهنجامدانا ئهڤی ڤهكۆلینێ پشتبهستن ل سهر رێژهیهكا ژێدهرێن جوراوجور هاتیهكرن وهك بهلگهنامه و رۆژنامهیێن توركی ب تایبهتی رۆژنامهیا جومهوریهت Cumhuriyet و میللیهت Milliyet كو رۆژنامهیێن گرنگ یێن توركیا بووینه و رویدانێن ب سیاسهتا دهرڤه یا توركیا پهیوهندیدار تێدا هاتینه بهلاڤكرن، دیسان رۆژنامهیێن كوردی وهكو (أخبار كردستان، الشرارة) د بیاڤێ ههلویستێ كورداندا مفا ژێ هاتیه وهرگرتن، پهرتووكێن ب كوردی وهك پهرتووكا (بارزانی و بزوتنهوهی رزگاریخوازی كورد شورشی گولان 1975-1990) یا دانهر مهسعوود بارزانی زانیاریێن گرنگ ل دور سیاسهتا توركیا و ههلویستێ پارتی دیموكراتی كوردستان هاتینه دیاركرن و پهرتووكا (بزاڤی رزگاریخوازی نهتهوهیی كورد له كوردستانی عێراق له سالهكانی جهنگی عێراق-ئیران دا 1980-1988) یا دانهر عهلی تهتهر نێروهیی زانیاری ل دور رویدانێن د ماوهیێ شهرێ عیراق-ئیران هاتیه دیاركرن.

2. ئهگهرێن ئهنجامدانا ئۆپهراسیۆنا سهربازی یا توركیا ل گوندێن كهشانێ، شیلان، نزدور،حهفتهنین،سنات ل 15 تهباخا 1986

ئۆپهراسیۆنا سهربازی یا توركیا ل 15 تهباخێ 1986 ئۆپهراسیۆنا دووێ یا توركیا یه پشتی ئۆپهراسیۆنا گولانا سالا 1983، ئۆپهراسیۆن ب هێرشهكا ئهسمانی ل سنوورێ دناڤبهرا ئامێدی و زاخۆدا ل چهند گوندێن كهشان، شیلان، نزدور، حهفتهنین و سنات دكهڤنه سنوورێ قهزا زاخۆدا بۆ ماوهیێ 15 خولهكان ب دهھ فروكهیێن جهنگی یێن فانتوم هاته ئهنجامدان، بهلێ چ زیانێن گیانی نهبوون و ب تنێ و زیان ب مولك و مالین خهلكێ گوندی كهفتبوون (Cumhuriyet, 22262,16 Ağustos1986؛ أخبار كردستان،147، اب 1986)

توركیا د ئهنجامدانا ئهڤێ كریارا سهربازیدا چهند ئهگهر و مهرهمێن سیاسی و ئابووری ههبوون، بزاڤا كوردی ئێك ژ ئهگهرێ ئهنجامدانا ئۆپهراسیۆنا سهربازی یا توركیا بۆ سهر كوردستانا عیراقێ بوو، تایبهت بهرفرههبوونا چالاكیێن كوردان و سهركهڤتنێن ل سهر سوپایێ عیراقێ و كونترول و بهێزبوونا كوردان ل كوردستانا عیراقێ مهترسی ل دهڤ توركیا پهیداكر و ئهڤێ چهندێ توركیا پالدا بۆ ئهنجامدانا ئۆپهراسیۆنێ دا كو ب ئهڤێ رێكێ بزاڤێن كوردان سنووردار بكهن و رێك ل وهرارا بزاڤا كوردان بگریت، تایبهت وهسا دهاته دیتن بهێزبوونا كوردان ل كوردستانا عیراقێ كوردان زێدهتر نێزیكی پترۆلا كهركووكێ دكهت، دیسان ههڤسهنگیا پهیوهندیێن دناڤبهرا توركیا و ئیران و عیراقێدا بابهتێ ههره گرنگ هێلا پترۆلێ یا (كهركووك-یومورتالك) بوو و ئیرانێ ئهڤ بابهته وهك گهف دژی عیراق و توركیا بكاردئینا لهوڕا د ماوهیێ شهرێ عیراق-ئیرانێدا، توركیا ژ نێزیك دویڤچوونا لڤنێن ئیرانێ ل كوردستانا عیراقێ دكرن و ب دیتنا حكومهتا توركیا ئیران و كورد پێكڤه بزاڤان بۆ سهر كهركووكێ ئهنجام ددهن و د میدیایا توركیدا ئاماژه ب ئهڤان لڤینان دهاتهدان، دهمێ ل 11 ی ئادارێ 1985 بهغدا ژلایێ ئیرانێڤه هاته بۆمبهبارانكر و ل رۆژا پاشتر 12 ی ئادارێ عیراقێ تههران بۆمبهبارانكر، پشتی دهمژمێرهكێ ب ئهڤێ هێرشێ ئیرانێ هێرشی جهێ دهستپێكا هێلا پترۆلێ (كهركووك-یومورتالك) كر و ئهڤه جهێ ههناردهكرنا پترۆلێ بۆ توركیا بوو و توركیا ژ ئهڤان لڤینان نیگهران بوو و د دیت ئهڤ چهنده ب مهترسی ل سهر بهرژهوهندیێن توركیا (Cumhuriyet ,21748,13 Mart1985)

د راپورتهكا ههوالگێرییا ئهمریكی (CIA) دا ل كانوونا دووێ 1985 ێ هاتبوو دیاركرن كو شورهشا كوردی ل سهر سنوورێ عیراق – توركیا ب شێوهیهكی توند بهرهڤ بهێزبوونێ چوویه و كوردێن توركیا ب شێوهیكێ بهێز پشتهڤانیا شورهشا كوردی ل عیراقێ بكهن و ئهڤ چهنده بوویه مهترسی ل دهف حكومهتا توركیا تایبهت ئهڤ پشتهڤانیه بهرهڤ زێدهبوونێ چوو بوو (CIA, 10 January,1985)، د راپورتهكا دی یا (CIA) دا ل 23 گولانا 1985 ێ دا هاته دیاركرن كاودانێن ل عیراقێ ب ترس كهڤتینه و حكومهتا عیراقێ بریاردا بوو هێرشهكا بهرفرھ ههر ژ رهواندۆز تا زاخۆ بكهته سهر هێزێن كوردی داكو كوردان ژ دهڤهرێن ئهوان دهربكهن، سهرهرای ههبوونا بزاڤا كوردی د ناڤخۆیا توركیادا ل ئهوی دهمی توركیا زۆر ژ بزاڤا كوردی ل عیراقێ د ترسیا و هزردكر دێ بیته ئهگهرێ بهرفرهھبوونا بزاڤا كوردی د ناڤخۆیا توركیادا، ل دویڤ دیاركرنا ئهڤێ راپورتێ ئهڤه د دهمهكێدا بوو ئیرانێ پشتهڤانیا بزاڤا كوردی ل عیراقێ دژی بهغدا دكر، و ل دۆر ترسا توركیا ژ كاریگهریا بزاڤا كوردی یا عیراقێ ل سهر كوردێن توركیا پشت راست كربوو كو كوردێن عیراقێ چ مهترسیان نائێخیته سهر ئێمناهیا توركیا (CIA,24 May,1985)، واته ژبهركو دهولهتێن رۆژئاڤایی پشتهڤانیا عیراقێ دكرن لهورا د راگههاندنێدا رویدان مهزن دكرن ب تایبهتی "هوكارێ كوردی" د شهریدا.

ههر ژ سالا 1985  توركیا ژ بهری هینگێ زێدهتر ههست ب مهترسیا دهولهتا كوردی دكر و د رۆژنامهیێن توركیادا ئاماژه ب وێ چهندێ دابوون كو بزاڤێن كوردان بهرفرهھ بووینه و گومانا دامهزراندنا دهولهتا كوردی ل دهڤ توركیا ژ بهری هینگێ زێدهترببوو، ههروهسا خالا دیتر یا گرنگ ئهوبوو بهرفرههبوون و  بهێزبوونا بزاڤا كوردی ب دیتنا توركیا مهترسی بوو ل سهر ئێكهتیا ئاخا توركیا؛ چونكی دبیته ئهگهرێ ڤهژاندنا بزاڤا كوردی ل توركیا ههروهسا د بوویه مهترسی ل بهرژهوهندیێن توركیا یێن پترۆلێ ل عیراقێ تایبهت هێلا پترۆلێ (كهركووك-یومورتالك) كو گرنگیهكا مهزن بۆ توركیا ههیه، ل 16 ی ئهیلولێ 1985 ێ د رۆژنامهیا جومهوریهت دا باس ل ئهڤێ چهندێ كربوو و دیاركربوو بارزانی دێ ل گهل ئیرانێ ههڤكاربن ههتا ژناڤبرنا رژێما عیراقێ و ههردوو لایهن ل كوردستانا عیراقێ دهستههلاتدارن ههتا وی ئاستی حكومهتا عیراقێ ژ بهر مهترسیا ل سهر هێلا پترۆلێ هێزێن سهربازی ل كهركووكێ ل هێلا پترۆل عیراق- توركیا دامهزراندینه (Cumhuriyet,21930,16 Eylül 1985).

توركیا زۆر ب هوشیاری سهرهدهری ل گهل بابهتێ بهرژهوهندیێن پترۆلێ یێن توركیا ل كوردستانا عیراقێ دكر، دهمێ گهف ل سهر هێلا پرۆلێ زێدهبووی ل سالا 1985 تورگوت ئوزالی پهیامهك ب رێكا بالیوزێن عیراق و ئیرانێ ل ئهنقهره گههانده بهرپرسێن وان و تێدا داخواز ژ ههردوو وهلاتان كر هێلێن پترۆلی ب پارێزن، ههر ژ بهر توندبوونا شهری و مهترسیا ل سهر بهرژهوهندیێن توركی، توركیا ناڤهندگیری دكر و زۆر پێكول دكر شهر بهێته راوهستاندن بهلێ ژبهر كو شهر گههشتبوو ئاستهكێ د شیانێن توركیادا نهبوو ناڤهندگیریێ بكهت، بۆ ئهڤێ مهرهمێ ل كانوونا ئێكێ 1985 وهزیری دهولهتێ (مستهفا تیناز تیتیز Mustafa Tınaz Titiz) سهرهدانا تههرانێ كر و دووپاتی ل سهر ههلویستێ بێلایهن یی توركیا د شهریداكر و دیاركر ههردوو دهولهت دوستن و پهیوهندیێن بهردهوام ل گهل توركیا ههنه(سهلیم،2017، 110)

توركیا پێشوهخت بهرههڤی بۆ ئهنجامدانا ئۆپهراسیۆنهكا سهربازی كر، و ل 24 چریا دووێ 1985 ێ راوێژكارێ وهزیرێ دهرڤه یێ توركیا (نهجدهت تهزهل Necdet Tezel) ب سهرۆكایهتیا شاندهكێ سهرهدانهكا فهرمی بۆ بهغدا ئهنجام دا، و بابهتێ سهرهكی یێ ڤێ سهرهدانێ كوردستانا عیراقێ و سنوورێن توركیا بوو و د ئهڤێ سهرهدانێدا ههڤدیتنێن سیاسی و دانوستاندن ل دور كێشهیان ئهنجام دابوون، ههروهسا راگههاندبوون هندهك بهرههڤیێن خوه پاراستنێ ل دور كێشهیێن نهتهوهی یێن هێزێن دژی عیراقێ ئانكو كێشهیێن كوردان ل سهر سنوورێ توركیا-عیراقێ هاتینه وهرگرتن و ئهگهرێ وهرگرتنا رێكێن خوه پاراستنێ ژلایێ توركیاڤه دووباره خوه رێكخستنا بزاڤا كوردی ل كوردستانا عیراقێ بوو (Cumhuriyet ,22000,25 Kasım 1985)، ئانكو دۆزا كوردی و گومانا دامهزراندنا دهولهتا كوردی ببوو ئهگهر توركیا ههست ب مهترسیا كوردی ل سهر دابهشبوونا توركیا بكهت و ئهڤه ئێك ژ پالدهرێ ئهنجامدانا ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ بوو  (نقدی نژاد، 2009، 115)

هێزێن پێشمهرگهی ل دهستپێكا سالا 1986 ێ ژمارهیهك چالاكیێن مهزن یێن لهشكهری ئهنجام دان ب تایبهتی ل دهڤهرا بههدینان و حكومهت تووشی شكهستنێ بوو، ل شوباتا سالا 1986 ێ هێزێن پێشمهرگهی ب توندی بارهگایێن فرقهیا 38 یا رژێما عیراقێ ل زاخۆ توپبارانكر و هێرشی چهندین بارههلگر و ترومبێلێن سهربازی یێن عیراقێ كرن (بارزانی2، 2021، 39)، ل سالا 1986 باس ل بزاڤێن پێشمهرگهی و گهفا ئهڤان بزاڤان ل سهر بهرژهوهندیێن توركی هاتهكرن، د دهنگوباسهكێ د رۆژنامهیا جومهوریهت یا توركیدا ل شوباتا 1986 ێ باس ل مهترسیا ل سهر هێلا پترۆلێ (كهركووك-یومورتالك) دكر، تێدا دیاركربوو كو عیراق ژ لایهكێڤه شهری ل گهل ئیرانێ دكهت و ژ لایهكێ دیڤه شهری ل گهل پێشمهرگهیێن كورد دكهت و ئاماژه ب ئهوێ چهندێ دا كو عهردێ ژێر كونترولا پارتی دیموكراتی كوردستان ژ سالا 1981 ێ ههتا سالا 1986 ێ بوویه سێ جار هندی رووبهرێ بهری هینگێ و عیراقێ نێزیكی (160000) سهرباز ژ بهرهیێ شهرێ ل گهل ئیرانێ ژبۆ بهرهنگاریا كوردان ڤهكێشایه، ههروهسا د گوتارێدا ئاماژه ب ئهوان هاریكاریێن چهكی یێن بۆ كوردان دهێنه پێشكێشكرن هاتبوودان، و دیاركربوو كو سوریا و لیبیا هاریكاریا چهكی بۆ كوردان دكهن و ئهڤه بوویه ئهگهر ژلایێ جورێ چهكی ڤه ب شێوهیهكێ بهرچاڤ پێش بكهڤن و ئهڤه بوویه مهترسی بۆ حكومهتا عیراقێ كو رهنگه كورد د دهمهكێ نێزیكدا بگههنه وی ئاستی هێرشان بكهنه سهر رێكا بهغدا بۆ توركیا و هێلا پترۆلێ (كهركووك-یومورتالك)، ههروهسا دیاردبیت كو هایداری گرنگیا پترۆل و كهركووكێ نه كو مهزنترین كێشهیه د ناڤبهرا حكومهتا عیراقێ و كوردان دا و دیاركربوو: "ئهگهر كورد ب ئهڤی رهنگی بهێز بن و چالاكیێن خوه بهرفرهھ بكهن دویر نینه هێرشی هێلا پترۆلێ ژی بكهن ئهوا كورد دبینن مافێ ئهوانه بدهست خوهڤه بینن؛ چونكی كورد دبینن كهركووك یا كوردانه" (Cumhuriyet, 22083,16 Şubat 1986)

ههروهسا د رۆژنامهیا توركیادا ل 24 ی شوباتێ 1986 ێ هاته بهلاڤكرن پێشمهرگهیێن پارتی دیموكراتی كوردستان هێرشی بنكهیا سهربازی ل باژێرێ زاخۆ ل سهر سنوورێ توركیا و هێرشی رێكا سنووری یا عیراق-توركیا كرینه و ترومبێلێن بارههلگرێن بیانی بوونه ئارمانجا ئهڤان هێرشان، پشتی ڤێ هێرشێ پارتی دیموكراتی كوردستان راگههاندبوو رێكا سنوورێ عیراق-توركیا د مهترسیێ دا یه و پێدڤیه نههێته بكارئینان، ئهنجامدانا ئهڤان بزاڤان ژلایێ پارتیێ ڤه توركیا بهرهڤ وێ چهندێ بر كو هێزا كوردان و قهبارهیێ بزاڤێن ئهوان بهرفرهھ بووینه و دیاركربوو: " دبیت پێشمهرگه پشتی ڤان چالاكیان بهرهڤ كهركووكێ بچیت و هێلا پترۆلێ بكهته ئارمانجا خوه و ئهڤ چهنده دبیته گهف ل سهر بهرژهوهندیێن توركیا یێن ئابووری ئهڤه نه ب تنێ ترسا عیراقێ یه بهلكو د ههمان دهمدا مهترسییه ل سهر توركیا ژی؛ چونكی ههر گهفهكا ل سهر كهركووكێ گهفه ل سهر بهرژهوهندیێن ئابووری یێن توركیا" (Cumhuriyet,22091,24 Şubat 1986)، ژ بهر ئهڤێ چهندێ تورگوت ئوزال (Turgut Özal) (1983- 1989) ب سهرۆكاتیا شاندهكێ ل ئادارا 1986 ێ سهرهدانا عیراقێ كر و دانوستاندن ل دور ههڤكاری و پهیوهندیێن ههردوولایان كرن (BKKTGM,no:114-992,18.3.1986).

د بهردهوامیا چالاكیێن هێزێن پێشمهرگهیێن پارتی ل دهڤهرا بههدینان ئهنجام داین ل گولانا 1986 ێ پێشمهرگهی هێرشی ناحیا مانگێشكێ كو خالهكا ستراتیجییه ل باكوورێ دهوكێ و دناڤبهرا زاخۆ و دهوك و ئامێدیێ دایه و شیابوون مانگێشكێ بگرن و ل 14 گولانێ 1986 ێ پێشمهرگهی هێرشهكا مهزن بۆ سهر ناڤهندا ناحیه و پولیس و بارهگایێ سوپایێ بهغدا كر و ههمی گرتن و بههنگاریا بارهگایێ ئهمنی تووشی شكهستنێ كرن و چهند چهكدارێن حكومهتێ گههشتنه دناڤ رێزێن شورهشێ و هژمارهكا زۆر ژی ئێخسیركرن، چهند چهپهرێن رژێمێ ل نێزیك مانگێشكێ گرتن و سهرهرای هێرشا حكومهتێ نهشیان چ سهركهڤتنا ل سهر پێشمهرگهی بینن و ئهڤ چالاكیه ل وی دهمیدا سهركهڤتنهكا مهزن بۆ پارتی و شورهشێ هاتبوو ههژمارتن و دهنگڤهدان ههبوو، ب ئهڤی رهنگی گههشتنه سنوورێ لقا ئێك یا پارتی دیموكراتی كوردستان واته نێزیكی سنوورێ توركیا بوون و كوردان دهستههلاتا خوه ل دهڤهرێن سنووری یێن توركیا بهێزكر و ب شهڤ و ئێڤاران ههمی رێكێن سهرهكی ل ژێر كونترولا پێشمهرگهی دا بوون (نێروهیی،2019، 396)، ئهڤێ چهندێ دهنگڤهدان ل توركیا پهیداكر و ئهڤ رویدانه د راگههاندنێن توركیادا ب شێوهیهكێ بهرفرههتر و زێدهترهاته دیاركرن و ئهڤه دبیته ئێك ژ ئهگهرێ ئازراندنا توركیا بۆ ئهنجامدانا ئۆپهراسیۆنهكێ. د رۆژناما جومهوریهت یا توركیادا ل گولانا 1986 ێ هاته دیاركرن پارتیێ ب بهرفرههیا نێزیكی (500كم) عهردی ل سهر دهڤهرا ژێر كونترولا خوه زێدهكریه و ب (سهدان) سهربازێن عیراقی ئێخسیركرینه و ب ئهڤێ چهندێ ب شێوهیهكێ راستهوخو رێكا سنووری یا عیراق-توركیا كهفته د مهترسیێ دا (Cumhuriyet,22174,18 Mayıs 1986)، هاتیه زانین پشتی ئهڤان سهركهڤتنێن پێشمهرگهی ل سهر سوپایێ عیراقێ توركیا ژ نێزیك دویڤچوونا بزاڤێن كوردان ل عیراقێ دكر وههر پێنگاڤهك یان پێشڤهچوونهك لڤینێن كوردان بهێزبكهت مهترسیا ل سهر هێلا پترۆلێ و كارتێكرنا ل سهر كوردێن توركیا زێدهدكر لهوڕا بهرههڤیێن رێكگرتن ل ئهڤێ چهندێ ل توركیا دهاتنهكرن و گومانا ئۆپهراسیۆنێ د پلانێن توركیادا پهیداكر و توركیا دیاردكر كوردان مهزنترین سهركهڤتنا چهند سالێن بوری توماركریه، ههروهسا د ئهڤی دهنگوباسێ د رۆژنامێدا باس ل ئهوان پێشبینیان هاتبوو كرن كو ئهگهر كورد هێرشی هێلا پترۆلێ بكهت دێ توركیا پشت بهستن ب رێككهڤتنا ل گهل عیراقێ ئۆپهراسیۆنهكا بهرفرهھ بۆ كوردستانێ ئهنجام دهت (Cumhuriyet,22180,24 Mayıs 1986).

ل چریا ئێكی 1986 ێ هێزێن كوردی ب ههڤكاری ل گهل هێزێن ئیرانی هێرشی دامهزراوهیا پترۆلێ ل كهركووكێ كربوون، و ل چریا دووێ 1986 ێ ل توركیا هاته راگههاندن هێزێن ئیرانێ و پێشمهرگهی د ئۆپهراسیۆنهكا ههڤپشك دا ب ناڤێ (فهتح-3-) رێكا توركیا-عیراقێ بۆ هاتن و چوونێ گرتن و بنگههێ (38) عیراقێ یێ پاراستنا هێلا پترۆلێ (كهركووك-یومورتالك) ژناڤبرن، ئهڤ ئۆپهراسیۆنه ل دهشتێن زاخۆ و مووسل و ههولێرێ پیشڤهچوون و زیانێن مهزن گههاندنه هێزێن عیراقی، ههروهسا توركیا دهنگوباسێن ئهڤان پێشهاتان ژ رادیویا دهنگێ كومارا ئیسلامی یا ئیرانی وهردگرتن و بهلاڤدكرن و دا دیاركرن هێزێن ئیران و هێزێن كوردان ل 13 ی چریا دووێ 1986 ێ هێزێن ئیرانێ و كورد ب ئۆپهراسیۆنهكێ رابووینه و هێزێن كوردان ل دهڤهرا زاخۆ باژێر دورپێچ كرینه و ل بلنداهیا گهلی رێكا ناڤدهولهتی یا توركیا-عیراقێ رێك گرتینه و د شهرێ دناڤبهرا هێزێن ههڤپشك و هێزێن عیراقیدا هژمارهكا زۆر ئهفسهر و سهربازێن عیراقی هاتنه كوشتن بهرامبهر ئهڤێ چهندێ عیراقێ ب فروكهیان هێرشی زاخۆ و گوندێن دهوروبهرێن زاخۆكرن، د ئهنجامدا خهلكێ سڤیل گیانێ خوه ژدهست دان (Cumhuriyet , 22352,17 Kasım 1986)، ههروهسا د دهنگوباسهكێ دیتردا دیاركربوو پێشمهرگهیێن پارتی هێرشی ترومبێلێن بارههلگر ل سهر رێكا توركیا-عیراقێ كرینه و ئهڤ ترومبێله بیانی بوون و توركیا ژ نێزیك دویڤچوونا ئهڤان بزاڤان دكر(Cumhuriyet, 22355,20 Kasım 1986)، دیسان ئهڤ پێشهاته د راپورتهكا (CIA) دا ل چریا دووێ 1986 ێ هاتیه دیاركرن كو توركیا ژ كارتێكرنا سهركهڤتنا شورهشا كوردی ل عیراقێ دترسیا، ژبهر هندێ ههڤكاری ل گهل عیراقێ كربوو بۆ ژناڤبرنا چالاكیێن شورهشگێرێن كوردی ل عیراقێ و رێكێ ل چوونا چهكی بۆ كوردان بگریت (CIA, 7 November, 1986)

 ئارمانجا توركیا ژ ئهنجامدانا ئۆپهراسیۆنا سهربازی ل كوردستانا عیراقێ نه بتنێ پهیوهندی ب پهكهكێ ڤه ههبوو، بهلكو راستهوخو پهیوهندی ب سیاسهتا توركیا ههمبهر بزاڤا كوردی ل دهڤهرێ ههبوو، ههرچهنده پهكهكێ كوردستانا عیراقێ وهك گورهپانا شهری بكارنهئینابوو بتنێ ل وێرێ هێزێن خوه پهروهردهدكرن، بهلێ توركیا كێشهیا ههبوونا پهكهكێ ل كوردستانا عیراقێ وهك بههانهیا فشارێ بكارئینابوو و د راستیدا ئارمانجێن توركیا ژ ئهڤان ئۆپهراسیۆنان پێكدهێن ژ هندهك ئارمانجێن دی، ئێك ژ ئهوان رێگری كرن ل گومانا دامهزراندنا حكومهتا سهربهخویا كوردی چونكی پشكهك ژ سیاسهتا نهتهوهیی یا توركیا ل رۆژههلاتا ناڤین ل سهر بنهمایێ دژایهتیكرنا دامهزراندنا ههر جوره دهستههلاتهكا كوردی دارێژتیه، توركیا نیگهرانه ژ وێ چهندێ دهولهتهكا كوردی بهێته دامهزراندن كو داخوازا دهڤهرێن كوردی ل توركیا بكهت و تایبهت ئهڤ دهولهته ههڤپهیمانیا رۆژئاڤا (ئهوروپا و ئهمریكا) بیت و ژلایێ پترۆل و كێشهیێن ئێمناهیێ ڤه ههڤپهیمانا ئهمریكا و رۆژئاڤا بیت دێ گرنگیا توركیا كێم كهت، ههروهسا ئارمانجا دیتر حهزا توركیا بۆ ب دهستڤهئینانا ویلایهتا مووسله ئانكو حهزا سیاسی یا توركیا بۆ داگیركرنا ئاخا كوردستانا عیراقێ، سهرهرای ئهڤان هوكاران توركیا دڤێت ژلایێ سهربازی و سیاسی ڤه یا بهێز بیت ل دهڤهرێ دا كو بشێت ب هێزا خوه یا سهربازی رێك ل دهولهتا سهربهخو یا كوردی بگریت (رۆژههلاتی،4،چریا دووێ 2006، 9)، ژلایهكێ دیڤه عیراقێ نهدشیا كونترولێ ل سهر بزاڤا كوردی ل عیراقێ بكهت لهورا ئهڤه هێلا ب هیڤیا سوپایێ توركیا ڤه و ژبهر هندێ رۆناهیا كهسك بۆ توركیا ههلكر ل دهمی پێدڤی ئۆپهراسیۆنێ ئهنجام بدهت و مایتێكرنێ بكهت و ئهڤه ل دویڤ بهرژهوهندیا عیراقێ بوو (الیما،1999، 130)

ئێك ژ هوكارێن ئۆپهراسیۆنێ ئهوبوو توركیا دڤیا ههڤسهنگیا ناڤخۆ یا توركیا ب پارێزیت و جهماوهرێ خوه رازی بكهت، رایا گشتی یا توركیا داخوازا ئۆپهراسیۆنا سهربازی دكرن (رۆژههلاتی، 4،چریا دووێ 2006، 17)، ژلایێ سهربازی ڤه سهربازێن توركیا ههمی دهمان ل توركیا بالا دهستن، ژهنهرالێن تورك ل ژێر ئالایا پشتگیریا حكومهتا توركیا و پابهندبوون ب میراتا كهمال ئهتاتوركی ئهڤ چهنده وهكو كارتهكێ ددهستێ ئهواندا بوو و ب درێژییا سالێن رابردووی سێ جاران سوپایێ توركیا كودهتایا سهربازی ل سالێن 1960 و 1971 و 1980 ێ ئهنجام دابوو و حكومهت رۆخاندبوو لهورا سوپایێ توركیا و بریارا وێ بۆ ئۆپهراسیۆنێ ل كوردستانا عیراقێ، ئهڤ پێنگاڤه جورهكێ رووبهرووبوونا حكومهتا توركیا بۆ چارهسهركرنا كێشهیێن ناڤخۆ و فشارا سهربازی (نیكبخت،7،كانوونا دووێ 2008، 9)

ژلایهكێ دیڤه د ئهڤی ماوهییدا پهیوهندیێن دناڤبهرا عیراق و توركیا ژ گهلهك ئالیانڤه پێشڤهچووبوون و ل تیرمهها 1986 ێ ههردوو وهلاتان پرۆتۆكۆلهك ب مهرهما بهێزكرنا پهیوهندیێن ئابووری و بازرگانی ئیمزاكرن، ب ئهڤێ چهندێ قهبارهیێ بازرگانیا ناڤبهرا ههردوو وهلاتان بهرفرههتر بوو، بهێزكرنا پهیوهندیێن ئابووری یێن ل گهل عیراقێ پشكهك ژ سیاسهتا توركیا بوو بۆ ههڤكاریا ههردوو وهلاتان دژی بزاڤا كوردی تایبهت ژبهر بارودوخێ شهری عیراق پێدڤی ب ههڤكاریا ل گهل توركیا بوو (Abbas,2022,173)

زێدهباری بزاڤێن كوردان ل كوردستانا عیراقێ، ل 15 ی تهباخێ 1984 ێ پهكهكێ شهری چهكداری ب ئێكهم هێرشا چهكداری ل ئهروخ سهر ب ویلایهتا سییرتێ ڤه و شهمدینان سهر ب ویلایهتا ههكاریڤه دهستپێكر و راگههاندبوو كو ئهڤه دهستپێكا شهرێ رزگاریخوازا كوردی یه، ئهڤی چهندێ دهنگڤهدان ل توركیا ههبوو ب تایبهتی دهمێ هاتیه دیتن كو ئهڤ كریاره دێ بهردهوام بن و نه بهروهختن (Marcus,2015,109)، ههروهسا رێككهفتن و پهیوهندیا دناڤبهرا پارتی دیموكراتی كوردستان و پهكهكێ ل سالا 1982 ێ ئێك ژ فاكتهرێ زێدهبوونا فشارا توركیا بوو، و ب دیتنا توركیا كریارێن هێزێن كوردی و كونترولكرنا دهڤهرهكا بهرفرهھ ژ كوردستانا عیراقێ بوویه ئهگهر ڤالاتیهك ل دهڤهرێن سنووری یێن دناڤبهرا وێ و عیراقێدا پهیداببیت  و ئهڤه بوویه ئهگهر پهكهكه ئهڤێ رهوشێ ب دهلیڤه ببینیت و بزاڤێن خوه زێدهتر لێ بكهت، نهخاسمه پهكهكێ ل سالا 1986 ێ چالاكیێن خوه یێن سهربازی ل توركیا زێدهكربوون، ئهڤه جهێ نهرازیبوونا توركیا بوو و دهستههلاتدارێن تورك توره كربوون ب تایبهتی هێرشا پهكهكێ ل ویلایهتا ههكاری، ل 12 ی تهباخێ 1986 ێ پهكهكێ هێرشی بنگههێ جهندرمهیان ل قهزا چهلێ سهر ب ویلایهتا ههكاری كربوو، د ئهنجامێ ڤێ هێرشێ دا (دوو) ئهفسهر و (دهھ) سهربازێن تورك هاتنه كوشتن و (دهھ) سهربازێن تورك بریندار بوون و پشتی ئهنجامدانا هێرشێ ئهنجامدهرێن كریارێ پهنای كوردستانا عیراقێ بوون، ئهڤ هێرشه بوویه ئهگهرێ توندتر بوونا توركیا ههمبهر پهكهكێ، پشتی ڤێ كریارێ دهستههلاتدارێن توركیا و هێزێن چهكدارێن تورك ب شێوهیهكێ بهرفرهھ دویڤچوون ل سهر ڤی بابهتی و ئهنجامدهرێن كریارێ كرن، ل ئهنقهره دانوستاندن و ڤهكۆلین دناڤبهرا سهرۆك ئهركانێ توركیا (ژهنهرال مستهفا نهجدهت ئوروگ Orgeneral.Mustafa Necdet Üruğ) (1983-1987) و سهرۆكێ حكومهتێ تورگوت ئوزالی دا هاتنهكرن و بریاردان دویڤچوونا ئهندامێن پهكهكێ ئهوێن ئهڤ كریاره ئهنجامداین بكهن و ههر كارهكی پێدڤی بۆ خوه پاراستن و رێگری كرن ل پهكهكێ ئهنجام بدهن، پشتی دویڤچوونا پهكهكێ هاتیهكرن دیاربوو كو ئهندامێن پهكهكێ پشتی كریارێ پهنای كوردستانا عیراقێ بووینه، لهورا توركیا فهرمانهك ب دهستههلاتا یاسایێ ژبۆ ئهنجامدانا ئۆپهراسیۆنهكێ بۆ كوردستانا عیراقێ دهرێخست و ل دویڤ یاسایا سهربازی پشكا سیێ بهندێ (R) ل سهر هاته زێدهكرن ب ڤی رهنگی: " ل گورهی ماددێ (122) یێ دهستووری ئهو بارودوخێ بوویه ئهگهرێ راگههاندنا یاسایا سهربازی و رویدانا ل سنوورێ كومارا توركیا پهیدابووی و ل دهولهتا دراوسێ بهردهوامبووی و دهستنیشانكرنا ئهنجامدهرێن كریارێ ل دهولهتا دراوسێ، مفا وهرگرتن ژ یاسایا (دویڤچوونا گهرم- المطاردة الساخنة Sıcak Takip) ⁽¹⁾ د چارچووڤێ رێككهڤتنامهیا دناڤبهرا توركیا و عیراقێ دا ئهوا پێشوهخت هاتیه ئیمزاكرن بۆ دهستهسهركرنا یان نههێلانا كاریگهریا ئهنجامدهرێن كریارێ و ب دهستووریا سهرۆك ئهركان نهجدهت ئوروگ و سهرۆك حكومهتێ تورگوت ئوزال ی ل دویڤ پێدڤیێ ژلایێ هێزێن ئهسمانی، عهردی یان دهریایی ئۆپهراسیۆنا دهرڤهی سنووری بهێته پلاندانان و جێبهجێكرن"، ههروهسا زێدهكرنا بهندێ (P) ل سهر پشكا 11 ێ یێ بارێ نه ئاسایی ژماره(2935) ب ڤی رهنگی : "ل گورهی ماددێ (121) یێ دهستووری ئهو بارودوخێ بوویه ئهگهرێ راگههاندنا بارێ نه ئاسایی و رویدانا ل سنوورێ كومارا توركیا پهیدابووی و ل دهولهتا دراوسێ بهردهوامبووی و دهستنیشانكرنا ئهنجامدهرێن كریارێ ل دهولهتا دراوسێ، مفا وهرگرتن ژ یاسایا (دویڤچوونا گهرم) د چارچووڤێ رێككهڤتنامهیا دناڤبهرا توركیا و عیراقێ دا ئهوا پێشوهخت هاتیه ئیمزاكرن بۆ دهستهسهركرنا یان نههێلانا كاریگهریا ئهنجامدهرێن كریارێ و ب دهستووریا سهرۆك ئهركان نهجدهت ئوروگ و سهرۆك حكومهتێ تورگوت ئوزال ل دویڤ پێدڤیێ ژلایێ هێزێن ئهسمانی، عهردی یان دهریایی ئۆپهراسیۆنا دهرڤهی سنووری بهێته پلاندانان و جێبهجێكرن" (Cumhuriyet, 22262,16 Ağustos1986).

د ئهنجامدا توركیا ئۆپهراسیۆنهكا ئهسمانی پشت بهستن ب رێككهڤتنامهیا ل گهل عیراقێ⁽²⁾ و مافێ دویڤچوونا گهرم ب پشكداریا (دهھ) فروكهیێن جهنگی یێن توركیا ژ جورێ (فانتوم ) ل سپێدێ رێكهفتی 15 تهباخێ 1986 ێ ئانكو سێ رۆژان پشتی كریارا پهكهكێ ئهنجام دا و ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ بۆ ماوهیێ 15 خولهكان ڤهكێشا (Cumhuriyet, 22262,16 Ağustos1986) و هێرشی گوندێن (كهشانێ، شیلان،نزدور، حهفتهنین، سنات) ل دهڤهرا دناڤبهرا زاخۆ و ئامێدیێ دا ل كوردستانێ كرن، بهلێ ئهڤ هێرشه وهكو توركیا دیاركری یا بهیز نهبوو و د راگههاندنا توركیادا گهلهك رویدان دهاتنه مهزنكرن، ب تنێ ل كهشانێ دوو بۆمبه هاتن هاڤێتن و زیان ب مولك و مالین خهلكێ گوندی كهڤتن (أخبار كردستان،147، اب 1986؛ عبدالله،12 ئهیلول 2024)

 پشتی ئهنجامدانا ئۆپهراسیۆنێ هێزێن ئهمنی یێن توركیا ل گهل پاسهوانێن گوندان (قوروجویان)⁽³⁾ پاراستنا سنوورێ توركیا-عیراقێ توندتر كربوون و دژی ههر كریارهكا پهكهكێ بهرههڤی وهرگرتبوون و ل سهر ئهڤێ چهندێ سهرۆكێ بارێ نه ئاسایی یێ سییرتێ (سهرتیپ حهسهن كونداكچی Tuğgeneral Hasan Kundakçı) دیاركربوو كو وهك پێشوهخت و نوكه و د پاشهروژێدا هێزێن توركیا ب ههمی شیان و گیان و خوینا خوهڤه دێ خهباتێ كهن بۆ ئێكهتیا ئاخا توركیا و ژناڤبرنا (خرابكاران) ئانكو پهكهكێ، ههروهسا هێزێن ئهمنی دناڤ توركیادا لێكولین و دویڤچوون ل سهر پهكهكێ كرن ئهوێن گومان ل سهر پشكداری یان دهست ل گهل رویدانا پهكهكێ یا 12 تهباخێ دا ههبوون و د ئهنجامێ دویڤچوونێ دا ل باژێرێن ئورفاUrfa  و بیلهجیك Bilecik  و چهند دهڤهرێن دی ل كوردستانا توركیا (26) ئهندامێن پهكهكێ هاتنه دهستهسهركرن ههروهسا ل گهل دهستهسهركرنا ئهوان ل دویڤ یاسایا ژماره (6136) دهست ب سهر هژمارهكا چهكیدا كرن و وێنهیێن ئهندامێن پهكهكێ د رۆژنامهیا توركی دا هاتنه دیاركرن و هاتبوو راگههاندن كو چهك بۆ پهكهكێ رهوانهی دهرڤهی توركیا كربوون، (Cumhuriyet , 22262,16 Ağustos1986)

وهزیرێ ناڤخۆیی یێ توركیا (یلدرم ئاكبولوت Yıldırım Akbulut) (1984- 1987) سهبارهت ئۆپهراسیۆنێ دیاركربوو كو یا پێدڤی دهربارهی پهكهكێ هاتیهكرن و ههر تشتهكێ پێدڤی بۆ بهرهنگاریا پهكهكێ دێ هێتهكرن و ل دویڤ یاسا و دهستووری دێ رێك ل ههر رویدانهكا ل دهڤهرێن یاسایا سهربازی هێته گرتن، ههروهسا حكومهتا توركیا ب شێوهیهكێ فهرمی راگههاند كو هێرشی كهمپێن پهكهكێ هاتیه كرن و جهێن پێشوهخت هاتینه دهستنیشانكرن و ب (دهھ) فروكهیێن جهنگی یێن فانتوم كوردستانا عیراقێ بومبهبارانكرن و پشتی بهراوردیا وێنهیێن بهری هێرشێ و پشتی هێرشێ دیاربوویه جهێن پهكهكێ هاتبوون ژناڤبرن، ئێكسهر پشتی ئۆپهراسیۆنێ تورگوت ئوزالی د كونگرهیهكێ رۆژنامهڤانیدا رۆنكرنهك ب شێوهیهكێ فهرمی راگههاند و تێدا دیاركر ئارمانجا ڤێ ئۆپهراسیۆنێ سزادانا هێرشا پهكهكێ ئهوا ل 12 تهباخێیه و د گوتارا خوه دا جهخت ل وێ چهندێ كر و گوت " توركیا زۆر رژده و دێ دویڤچوونێ ههتا هێلینێن ئهوان كهن و دێ توركیا هێلینێن ئهوان ب سهر ئهواندا خراب كهت"، ههروهسا حكومهتا توركیا ئاماژه ب وێ چهندێ دا كو ئهگهر پێدڤی بوو دێ ئۆپهراسیۆنێن نوی یێن عهردی و ئهسمانی ئهنجامدهن و زانیاریێن ڤێ ئۆپهراسیۆنێ ب رێكا كهنالێ سهربازی دابوون حكومهتا عیراقێ و عیراق یا ئاگههداره ژ ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ، ههروهسا دهمێ ئوزالی گوتارا خوه راگههاندی پرسیار ژلایێ رۆژنامهڤانان ڤه هاته ئاراستهكرن، ئایا ئهو جهێن هاتینه بۆمبهبارانكرن پێشمهرگهیێن بارزانی لێ ههبوون؟ و كینه پشتهڤانیا پهكهكێ دكهن؟ ئوزالی د بهرسڤ دا دیاركر كو "ئهڤه رێگرێن مهنه و ئهم نزانین كی پشتهڤانیا ئهڤان دكهن" واته ئوزالی ب شێوهیهكێ فهرمی راگههاندبوو كو ئارمانجا توركیا سزادانا پهكهكێ بوویه و باس ل جهێن پارتی دیموكراتی كوردستان نههاتبوو كرن (Cumhuriyet, 22262,16 Ağustos1986)، بهلێ ژێدهرێن نه فهرمی ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ وهسا د ههلسهنگینن كو ئهڤ ئۆپهراسیۆنه وهك گهفهكێ و هوشداریهكێ بوو بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان دا كو پهیوهندی و هاریكاریا دناڤبهرا پارتی و پهكهكێ دا نههێلن و ب ڤێ رێكێ توركیا دڤیا رژدبوونا خوه دیاركهت لهوڕا ژی ب ئاشكهرای دیاردكر ئهگهر پێدڤی بوو دێ ئهڤ هێرشه بهردهوام بن (Öztürk,2010,120).

سهبارهت ئهنجامێن ئۆپهراسیۆنێ حكومهتا توركیا رۆژا پشتی ئۆپهراسیۆنێ ل 16 تهباخێ 1986 ل دویڤ گوتنا توركیا راگههاند كو نێزیكی (100) ئهندامێن پهكهكێ هاتینه كوشتن (Cumhuriyet,22262,16 Ağustos1986)، بهلێ پشتی ئۆپهراسیۆنێ ب پێنج رۆژان ل دویڤ گوتنا سهروكێ وهزیران تورگوت ئوزالی دایه دیاركرن كو هێرشی 22 كهمپێن پهكهكێ ل زاخۆ دهڤهرا سندیان (گوندێن سهنات، ئهلانش، كهشان، حهفتهنین، بێزهنوور، ئێره، ئێكماله ) و ل دهوكێ ( زاویته، ئهرتووش، ئامێدی ، زێوهی، نهستور، كیرو، بهزات، بیری، ستوونێ، حهیات، لولان)، ل كوردستانا عیراقێ كرینه و ژناڤبرینه هژمارا پهكهكهیێن هاتینه كوشتن نێزیكی (150- 200) كهسان دایه دیاركرن، ههروهسا ل گور زانیاریێن حكومهتا توركیا نه بتنێ پهكهكه بهلكو پێشمهرگهیێن هاریكاریا پهكهكێ كرین گیانێ خوه ژ دهست داینه (Milliyet,13928, 20 Ağustos 1986)، بێ گومان ئهڤ زانیاری و ژماره ب تنێ دهربرینا راگههاندنا توركیایه و رۆنكرنا ههلویستێ فهرمی یێن توركیایه و د راگههاندنا توركیدا ئهنجامێن ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ دهاته مهزنكرن،  دراستیدا د ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێدا هێزێن ئهسمانی یێن توركیا جهێن پارتیێ كربوون ئارمانج و هێرشی گوندێن كوردان ل سهر دهڤهرێن سنووری وهك كهشانێ،شیلان، نزدور، حهفتهنین و سناتێ كربوون و زیانێن توركیا باس لێ دكرن ب تنێ پروپاگندهیێن سیاسینه و ئهڤ ئاماره نه دروستن و چ زیانێن گیانی نهبووینه  بتنێ زیان ب هندهك گیانهوهر و مولكێن خهلكێ گوندی كهفتبوون (أخبار كردستان،147، اب 1986)

سهرۆك ئهركانێ دوویێ توركیا (ژهنهرال نهجیب تورومتایOrgeneral.Necip Torumtay) (1985-1987) ب سهرۆكاتیا شاندهكێ پشتی ئهنجامدانا ئۆپهراسیۆنێ دناڤبهرا 23-24 تهباخێ سهرهدانا بهغدا ب مهرهما دانوستاندن و ههلسهنگاندنا ئۆپهراسیۆنێ ل گهل بهرپرسێن بهغدا كربوون (BKKTGM,no:114-1220,18.9.1986)، دیسان پشتی ئۆپهراسیۆنا سهربازی یا توركیا، ل 23 ی تهباخێ 1986 ی فروكهیێن جهنگی یێن توركیا ل سهر بارهگایێن كوردان ب درێژییا سنوورێ كوردستانا عیراقێ  ل گهل توركیا دهربازبوون و وهزارهتا دهرڤه یا توركیا راگههاند هندهك فروكهیێن جهنگی یێن توركیا هندهك دهڤهرێن سنووری دناڤ ئاخا عیراقێ دا پهكهكه توپبارانكرینه، بهلێ جهێ دروست دهستنیشان نهكربوون و د رۆنكرنێدا دیاركربوو ئهڤ كریارا ل سهر سنوورێ توركیا و كوردستانا عیراقی د چارچووڤی رێككهڤتنا توركی - عیراقییه ئهوا ل بهغدا ل سالا 1983 ێ هاتیه بهستن (حسن،1990، 104)

3. رهنگڤهدانا ناڤخۆ و دهرڤه یا ئۆپهراسیۆنێ

1.3. ههلویستێ ناڤخۆ یێ توركیا:

ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ دهنگڤهدانهكا بهێز دناڤ مهیدانا سیاسی یا توركیادا ههبوو لهورا پارتا دهستههلاتدار (ئاناپ) (پارتا وهلاتێ دایك Anavatan Partisi) و پارتێن ئۆپوزسیونێن توركیا وهك (پارتا سوسیال دیموكراتا گهل Sosyal Demokrat Halkçı Parti) و (پارتا رێكا دروست Doğru Yol Partisi) و (پارتا كارێ نهتهوهی Milliyetçi Çalışma Partisi)و (پارتا چاكسازیا دیموكرات Islahatçı Demokrasi Partisi) و (پارتا رهفاھ Refah Partisi) ههلویستێ خوه ههمبهر ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ دیاركربوون، سهبارهت ههلویستێ پارتێن سیاسی یێن ئۆپۆزسیۆنێن توركی ههمبهر ئۆپهراسیۆنا توركیا بۆ كوردستانا عیراقێ، زۆرینهیا پارتێن ئۆپۆزسیۆن ل گهل ئهوێ چهندێ بوون ئهڤ ئۆپهراسیۆنه پێدڤیه بهێتهكرن، بهلێ رهخنهیا ئهوان ئهوبوو پێشوهخت دانوستاندن ل سهر ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ ل ئهنجومهنێ نشتیمانی یێ توركی یا مهزندا نههاتیهكرن، و ب تایبهتی پارتا چهپ و  ئۆپۆزسیۆن (پارتا سوسیال دیموكراتا گهل Sosyal Demokrat Halkçı Parti) رهخنه ئاراستهی حكومهتا توركیا كرن سهربارهت شێوازێ ئۆپهراسیۆنێ، سهرۆكێ پارتا ناڤبری (ئهردال ئینونو Erdal İnönü) (1986- 1993) دیاركربوو ب نیگهرانی نێرینا رویدانێن ل كوردستانا توركیا دكهت و ژ هێرشا پهكهكێ ب سهر بنگههێ جهندرمهیان خهمگینه، ب دیتنا ئینونوی حكومهتێ سیاسهتهكا شاش ههمبهر پهكهكێ بكارئینایه و بهرپرسایهتیا ڤان رویدانان و شاشیان وهرنهگرتیه ههروهسا ئینونوی رهخنه ل شێوازێ دهرئێخستنا فهرمانا رێكخستنا ئۆپهراسیۆنێ بۆ كوردستانا عیراقێ كربوو و راگههاندبوو: " ئهگهر حكومهت پێدڤی ب كارهكێ بڤی رهنگییه بوچی پێشوهخت دهستههلاتا ئهنجامدانا ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ ژ ئهنجومهنا نشتیمانی توركی یا مهزن (پهرلهمان) وهرنهگرتبوو؟ پێدڤیه دهستههلات ژ ئهنجومهنی بهێت وهرگرتن و ئهڤه مهرجێ سهرهكی یه، بهلێ ئهڤ ئۆپهراسیۆنه بێی دهستووری هاتیه ئهنجامدان و بارودوخهكێ ههڤدژه ل گهل دهستووری و پێدڤیه ئێكسهر ئهڤ بابهته بهێته دناڤ دانوستاندنێن ئهنجومهنیدا" (Milliyet, 13928, 20 Ağustos 1986)

ههروهسا ئهردال ئینونوی دیاركر كو نه دژی ئۆپهراسیۆنێ یه بهلكو دژی وێ چهندێ یه بێی دهستووری یا ئهنجومهنێ توركیا ئهڤ ئۆپهراسیۆنه هاتیه ئهنجامدان، و ب دیتنا ئینونوی ژبهركو پشتی ئۆپهراسیۆنێ ب ماوهیهكێ كێم ههوهیا ههلبژارتنان دێ دهستپێكهت لهورا ئوزالی كێشهیهكا نهتهوهیی بۆ بهرژهوهندیا بانگهشهیا پارتا خوه بكارئینایه و بابهتێ ئۆپهراسیۆنێ دێ د بهرژهوهندیا خوهدا بۆ ههلبژارتنان بكارئینیت (Cumhuriyet , 22271,28 Ağustos1986)

ژلایهكێ دیڤه هندهك پارتێن دیتر یێن توركی ل گهل ئهوێ چهندێ بوون كو ئهڤ ئۆپهراسیۆنه گیرۆ بوویه واته ب دیتنا ئهوان پێدڤییه زویتر ئۆپهراسیۆن هاتبا ئهنجامدان، (پارتا رێكا دروست  Doğru Yol Partisi) ئێك ژ ئهوان پارتان بوو بوچوونا خوه دهربارهی ئۆپهراسیۆنا توركیا دیاركربوو و ب دیتنا جێگرێ سهرۆكێ پارتێ (باكی توگ Baki Tuğ) ئهڤ ئۆپهراسیۆنه گیرو بوویه، پێدڤی بوو بهرههڤی و خوه پاراستن بهری هینگێ هاتبان وهرگرتن، ههروهسا جهخت ل سهر یاسایێن دهولهتێ كربوو كو مافێ ئۆپهراسیۆنێ ههیه و دیاركر: "د یاسایا سزایا سهربازی دا فهرمانێن بارودوخێن شهری ههنه و ل گورهی ئهڤێ چهندێ دهولهتێ دهستههلاتا بریارا بهرههڤیێن خوه پاراستنێ ل دهمێ خوه یێ دهستنیشانكری ههیه، بهلێ حكومهتێ بهرێخوه نهداینه ڤێ یاسایێ و رابووینه ب دهرئێخستنا فهرمانهكێ ب دهستههلاتا یاسایهكێ و سهرهرای ڤان فهرمان و بریاران ئهڤ ئۆپهراسیۆنه گیرو بوویه" (Cumhuriyet, 22262,16 Ağustos1986)

ههروهسا ئهندام پهرلهمانێ پارتا رێكا دروست ب ناڤێ (مهمدووح یاشاMemduh Yaşa  ) دیاركر ههمی مللهتێ توركیا سوپاسدارا هێزێن چهكدارێن توركه ژ بهر ئهنجامدانا ڤێ ئۆپهراسیۆنێ بهلێ گیرو بوویه پێدڤی بوو پێشوهخت ئهڤ روینشتنه هاتبا سازكرن و ژلایێ ئهنجومهنیڤه ب ئهرێنی پیشوازی لێ هاتیهكرن، ههروهسا نوینهرێ پارتا (پارتا دیموكراتا ئازاد Hür Demokrat Partisi) ب ناڤێ (ئولكو سویلهمهزئوغلوÜlkü Söylemezoğlu) ب ناڤێ پارتا خوه دیاركر كو پێدڤیه ئهڤ رویدانه نه بیته بابهتێ گهنگهشێ و پێدڤیه حكومهت زانیاریێن بهرفرهھ ل دور ڤی بابهتی بدهته ئهنجومهنی و بیر ل ئۆپهراسیۆنا سالا 1983 ێ ئینا و دیاركر كو ئۆپهراسیۆنهك ل سالا 1983 ێ بۆ كوردستانا عیراقی هاتبوو ئهنجام دان، بهلێ فهرمان نههاتبوو دهرئێخستن و ب دیتنا ڤێ پارتێ رهێن پهكهكێ ل سوریایه و پێشنیار كربوو ئهڤ كێشه ل سوریا بهێته چارهسهركرن؛ چونكی  پهكهكه ل سوریا دهێنه راهێنان و پێدڤیه د روینشتنهكا نهێنیدا دانوستاندن ل سهر بهێته كرن (Cumhuriyet, 22277,3 Eylül 1986)

 جێگرێ سهرۆكێ پارتا (پارتا كارێ نهتهوهی Milliyetçi Çalışma Partisi) ب ناڤێ (هاكان توكوش Hakan Tokuş) ی پشتگیریا دهولهتێ كربوو و ب دیتنا وی بریارا ئهنجامدانا ئۆپهراسیۆنێ یا گونجایی یه، بهلێ رهخنهیا ڤێ پارتێ وهك (پارتا رێكا دروست) ل سهر وێ چهندێ بوو ئهڤ ئۆپهراسیۆنه گیرووبویه و دیاركر : " پێدڤی بوو رویدان نهگههشتبان ڤی ئاستی؛ چونكی زیان ب ئێكهتی و سهروهریا ئاخا توركیا كهفتیه، پێدڤی بوو پێشوهخت بهرههڤیێن خوه پاراستنێ هاتبان وهرگرتن و رهێن ئهوان رێگران هاتبان ژناڤبرن"(Cumhuriyet, 22262,16 Ağustos1986)

دیسان جێگرێ سهرۆكێ پارتا (پارتا چاكسازیا دیموكرات Islahatçı Demokrasi Partisi) (بایرام گیرایهان Bayram Girayhan) دیاركر " پێدڤیه حكومهت پروگرامێ سیاسهتا خوه ل گهل دوژمنێن خوه راگههینیت و پێدڤیه كومبوونا ئهنجومهنی بهێته سازكرن بۆ بریار دان ل دور دووماهیك ئۆپهراسیۆن چونكی د بابهتهكێ بڤی رهنگی دا نابیت حكومهت ب تنێ بریارێ بدهت و ئهڤه بابهتهكێ ههستیاره، ئهم د جهنگێ جیهانی یێ ئێكێ دا ب بریارهكا بڤی رهنگی یا دهملدهست پشكداربووین و د ئهنجامدا عهردهكێ ب رووبهرێ دهھ جاران هندی توركیا مه ژ دهست دا "، ههروهسا جێگرێ سهرۆكێ (پارتا رهفاھ Refah Partisi) (رزا ئولوجاك Rıza Ulucak) رهخنه ل سیاسهتا حكومهتێ گرتبوو و ل گهل وێ چهندێ بوو هندهك لاوازیێن د سیاسهتا ناڤخۆ یا توركیادا وێرهكی بۆ پهكهكێ پهیداكریه ڤان كاران ئهنجام بدهن و دیاركر "ژبهركو بهرژهوهندیا دهولهتێ ل سهر ههمی كاران دایه لهورا ئهم ڤێ ئۆپهراسیۆنێ ب كارهكێ سروشتی دبینن"(Cumhuriyet, 22262,16 Ağustos1986)

ل ههمبهر ئهڤان رهخنهیان ل دور لایهنێ یاسایی یێ ئۆپهراسیۆنێ، سكرتێرێ گشتی یێ پارتا (ئاناپ) یا دهستههلاتدار (موستهفا تاشار Mustafa Taşar) ی خوه ژ ڤان رهخنهیان دویر كر و دیاركر : " ئهز نهشێم رۆنكرنێ ل دور ڤی بابهتی دیاربكهم؛ چونكی ئهم مژویلی ههلبژارتنان بوون و من زانیاری ل سهر ئۆپهراسیۆنێ و هێزێن چهكدارێن تورك نینه"، بهلێ ب شێوهیهكێ فهرمی ئوزالی بهرسڤ ل سهر رهخنهیێن پارتێن توركی دا و دیاركر كو ئهڤه نه بارودوخێ شهرییه و چ سهرباز بۆ دهرڤهی توركیا نه هاتینه هنارتن ب تنێ مافێ دویڤچوونێ هاتیه بكارئینان و رهخنهیێن پارتێن توركی ل دور ههڤدژیا ئۆپهراسیۆنێ ل گهل دهستوورێ توركیا رهد كر و دیاركر: " ئهڤ ئۆپهراسیۆنه نه ههڤدژی دهستووریه و نه ب وی ئاستی یا گرنگ بوو كو زانیاری ل سهر ئۆپهراسیۆنێ بۆ ئهنجومهنا نشتیمانی یا توركی بهێته دان"، بهلێ سهرهرای ئهڤێ چهندێ ئوزالی بریار دا ئهڤ بابهته بهێته رهوانهكرن بۆ ئهنجومهنێ نشتیمانی یێ توركیا و دانوستاندن ل سهر بهێتهكرن (Cumhuriyet, 22262,16 Ağustos1986)

ههروهسا وهزیرێ ناڤخۆیی یێ توركیا (یلدرم ئاكبولوت Yıldırım Akbulut) (1984-1987) ی د بهرسڤا رهخنهیێن پارتێن توركی دا دیاركر ئهڤ ئۆپهراسیۆنا ئهسمانی یا توركیا ل گهل یاسایێن ناڤدهولهتی و دهستوورێ دهولهتێ د گونجیت؛ چونكی ل 15 چریا ئێكێ 1984  رێككهڤتن  دناڤبهرا توركیا و عیراقێ دا دهربارهی بابهتێ ئهمنی یێ سنوورێ توركیا –عیراقێ هاتبوو ئیمزاكرن و ل سالا 1985  بۆ ماوهیێ سالهكێ هاتبوو درێژكرن، و ئهڤ رێككهڤتنه دناڤبهرا وهزیرێن دهرڤه یێن توركیا و عیراقێ دا هاتبوو بهستن و گوت: "ئهڤ ئۆپهراسیۆنه بهرهڤانیكرنه ژ خوه" و دیاركر ب ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ هێرشی هێلینێن پهكهكێ هاتیهكرن و د بارودوخێ دووبارهبوونا ڤان رویدانان دێ ئهڤ ئۆپهراسیۆنێن توركیا بهردهوام بن، و د رۆنكرنێن ئاكبولوتی دا وهسا دیاردبیت كو ئهڤ ئۆپهراسیۆنه ژ بهر رێككهڤتن و ههڤكاریا دناڤبهرا پارتی و پهكهكێ و ههبوونا كهمپێن پهكهكێ ل كوردستانێ بوویه؛ چونكی دیاركربوو ئهگهرێ ئۆپهراسیۆنا توركیا هێرشێن پهكهكێ بوویه و پهكهكێ رێككهڤتن ل گهل مهسعوود بارزانی كریه و ئاكنجی كوردستانا عیراقێ بووینه و گوت: " پهكهكێ نێزیكی (10 كم) دویر ژ سنوورێ توركیا ل عیراقێ كهمپ دامهزراندینه ژ بهر ئهڤێ چهندێ تیمێن ئهمنی یێن 15-20 كهسی دژی پهكهكێ هاتینه پێك ئینان و ئهڤه تیمێن ههوالگێری نه" (Cumhuriyet, 22277,3 Eylül 1986)

 پشتی رهخنهیێن ل حكومهتا ئوزالی هاتینه كرن سهبارهت لایهنێ یاسایی و دهستووریا ئهنجومهنێ توركیا ل دور ئۆپهراسیۆنێ د ئهنجامدا ئهڤ بابهته هاته رهوانهكرن بۆ (ئهنجومهنا نشتیمانی یا مهزن یا توركیا Türkiye Büyük Millet Meclisi) و ل 2 ئهیلولێ 1986 ێ ئوزالی بابهتێ ئۆپهراسیۆنا توركیا بۆ سهر كوردستانا عیراقێ ب مهرهما دانوستاندنێ پێشكێشی ئهنجومهنی كر (Karakoç,2009,79)، د ئهڤێ روینشتنا ئهنجومهنیدا دانوستاندن دناڤبهرا ئهندامێن پارت و بهرپرسێن بلند یێن توركیا هاتنهكرن، ئهندام پهرلهمانێ (ئاناپ) ب ناڤێ (حلمی بیچهر Hilmi Biçer) ب نوینهرییا (ئاناپ) ێ رهخنه ل كارڤهدانا پارتا  ئۆپۆزسیۆن و دیتنێن ئهردال ئینونوی كربوو و د پهیڤا خوهدا دیاركربوو، ئهڤ ئۆپهراسیۆنه ل ناڤخۆیا توركیا ب كهیفخوهشیڤه پێشوازی لێ هاتیهكرن، بهلێ ل دونیایێدا ژلایێ سهرۆكێ لیبیا موعهمهر قهزافی  (1969-2011)  ڤه و ل توركیا ژلایێ پارتا  ئۆپۆزسیۆن یا سوسیالیست ڤه ب شاشی هاتیه دیتن و گوت: "بێ گومان ههردوو وهك ئێك نینن، بهلێ ئهم دێ ئهگهرێ ئهڤێ چهندێ ژی زانین" و بیچهری ئاماژه ب ئهوێ چهندێ دا كو پێدڤیه  ئۆپۆزسیۆن رازی ببیت؛ چونكی دژایهتیا  ئۆپۆزسیۆنێ دێ ورهیێ بۆ پهكهكێ دروست كهت، بهرامبهر ئهڤێ چهندێ ئهندام پهرلهمانێ پارتا سوسیال دیموكراتا گهل ب ناڤێ (سهیفی ئوكتای Seyfi Oktay) دیاركر پارتا وی و سهرۆكێ پارتێ ئینونو پشتهڤانیا ئۆپهراسیۆنا سهربازی یا توركیا دكهت بهلێ داخوازا ئینونوی ئهوه فهرمانا ئۆپهراسیۆنێ بهێته د ئهنجومهنیدا و د ئهنجومهنیدا بهێته پهسهند كرن، و ب دیتنا ئوكتای دۆزا كوردی د ئاستهكێ رژد دایه، بهلێ ههلویستێ ئوزالی نه د ئاستێ كێشهیێ دا رژده بۆ نموونه ئوزالی دبێژیت نابیت ئهم ب چهند سهد پهكهكهیان كاریگهر ببین، لهورا تشتهكێ خهیالیه حكومهتهكا ب ڤی رهنگی ههلویست ههبیت و كێشهیهكا نهتهوهیی چارهسهر بكهت و ئوكتای دووباره بۆچوونا پارتا خوه رۆنكر و ئاماژه ب وێ چهندێ دا كو پێدڤیه بوچوونا ئهنجومهنی ل دور ئۆپهراسیۆنێ هاتبا وهرگرتن؛ چونكی سهرهرای ههبوونا دهستههلاتێ حكومهت گهلهك گیروبوویه و ئهنجومهن ل دور ئهڤێ چهندێ كوم نهكریه، و د ههمان دهمدا ئوزال مفا ژ سهركهڤتنا هێزێن چهكدارێن تورك وهردگریت و بۆ بهرژهوهندیێن خوه بكاردئینیت و بڤی رهنگی چێنابیت(Cumhuriyet, 22277,3 Eylül 1986)

سهبارهت دانوستاندنێن ل دور ئهڤێ یاسایێ د ئهنجومهنیدا گهنگهشه دناڤبهرا ئهندامێن پارتێن ئهنجومهنیدا هاتنهكرن و  ئۆپۆزسیۆنێ پێشنیاركربوو كو بۆ ئهنجامدانا ههر ئۆپهراسیۆنهكێ پهسهندا سهرۆك كوماری بهێت وهرگرتن و پشتی ههر ئۆپهراسیۆنهكێ ئهنجومهنێ توركیا كوم بیت و زانیاری بهێنه دان بهلێ ئهڤ پێشنیاره ب دهنگێن ئهندامێن پارتا (ئاناپ) هاته رهدكرن و دهمێ گهنگهشێ دا ل دور یاسایێ ئهندامێ ئهنجومهنی یێ پارتا (ئاناپ) ب ناڤێ (پهرتهڤ ئاشچیئوغلوPertev Aşçıoğlu) دیاركر كو سهرۆك كوماری دهستههلات د دهرئێخستنا ڤێ یاسایێ دا ههبوویه و پێدڤی ب ئهنجومهنی نینه و بهرهڤانی ل وێ چهندێ كر كو یاسا ل دویڤ دهستووری یه ههروهسا (نامق كهمال شهنتورك Namık Kemal Şentürk) ی بوچوونا پارتا رێكا دروست  دیاركر و ب دیتنا ئهوان ب شێوهیهكێ گشتی یاسا نامه گونجاییه و ئۆپهراسیۆنێ پهسهند دكهن و ئاماژه ب گیرۆبوونا حكومهتێدا و دیاركر برگهیا (رێككهڤتن ل گهل دهولهتا دراوسێ ) زۆر مهترسیداره و پێدڤیه زوی ب زوی زانیاری ل دور ڤی بابهتی بۆ ئهنجومهنی بهێنه دیاركرن، بهلێ ئهندامهكێ دی یێ ڤێ پارتێ ب ناڤێ (موراد سوكمهنئوغلوMurat Sökmenoğlu) ی بوچوونا خوه یا تایبهت دیاركر كو وهسا هاتیه پیشاندان هێزێن چهكدارێن تورك ب بابهتێ ئهمنی یێ توركیا ڤه هاتینه ئهركداركرن ئهڤه دێ ژ لایێ بیانیان ڤه وهسا دیاركهت كو دیموكراتی ب دروستی نه هاتیه بنهجھ كرن ل توركیا (Cumhuriyet,22278,4 Eylül 1986)

 ل سهر ئهڤێ چهندێ (جاهید توتوم Cahit Tutum) ئهندامێ ئهنجومهنا توركیا سهر ب پارتا سوسیال دیموكراتا گهل دووباره رهخنه ل حكومهتێ گرت كو بوچی دهستپێكێ بوچوونا ئهنجومهنی نههاتبوو وهرگرتن و ئاماژه ب گوهورینێن مهترسیدار یێن پارتا (ئاناپ) كر و دیاركر برگهیا (دویڤچوونا گهرم) د یاسایێن دهریاییدا ههیه و ئهڤ یاسایه ب شاشیڤه د یاسانامهیێ دا هاتبوو بكارئینان؛ چونكی حكومهتێ ب دروستی هزر ل سهر ئهڤێ چهندێ نهكربوو و بریارا حكومهتێ دیار نینه ئایا دڤێت ڤێ كێشهیێ چارهسهر بهت یان دوودلیێ چێكهت؟، ههروهسا دیار نینه كا حكومهتێ چ جورێ دهستههلاتێ د ڤی بابهتی دا ههیه و دیاركر پشتی ئۆپهراسیۆنێ سهرۆك وهزیران تورگوت ئوزالی دیاركربوو كو بابهت نه وهسا گرنگه بهێته دناڤ ئهنجومهنیدا بهلێ ئهردال ئینونو دیاركر بوو ئهم  وهك پارتا  ئۆپۆزسیۆن دێ ڤی بابهتی بۆ ئهنجومهنی ڤهگوهێزین و پشتی هینگێ یاسانامهیا ئۆپهراسیۆنێ ب فشارا پارتا سوسیالیست هاتیه د رۆژهڤێ یا ئهنجومهنیدا و گوت : "دانوستاندنێن ل سهر ڤی بابهتی ل دویڤ كهیفا سهرۆك وهزیرانی یه؟ ئهنجومهن نه مێكانیزمایهكه بۆ رهواكرنا بریاران" ، دیسان (عسمهت تاڤگهچ İsmet Tavgaç) ی بیروبوچوونێن (پارتا دیموكراتا ئازاد ) دیاركر كو دیارنینه دێ چ ههمبهر دهڤهرێن یاسایا سهربازی و بارێ نه ئاسایی لێ دهێته جێبهجێكرن و كریارێن پهكهكێ دهێنه ئهنجام دان، ههروهسا سهرۆكێ گشتی یێ (پارتا ههڤوهلاتی Vatandaş Partisi) ب ناڤێ (ڤورال ئاریكانVural Arıkan ) (18 ئادارێ 1986-3 كانوونا ئێكێ 1986) ی رهخنه ل حكومهتا توركیا كربوو كو گرنگیێ ب رویدانێن پهكهكێ نادهن و دیاركربوو دهمێ دهستپێكێ رویدانێن پهكهكێ كریارا چهكداری ل ئهروخ و  شهمدینان دهستپێكری ئوزال ل بودرومێ د بێهنڤهدانێ دا بوو، ئهڤهژی گرنگیا حكومهتێ بۆ ڤان رویدانان دیاردكهت (Cumhuriyet,22278,4 Eylül 1986)

 یاسانامهیا ئۆپهراسیۆنێ و گوهورینێن ئهوێ دناڤ حكومهتا توركیا دا بوویه ئهگهرێ ناكوكیێ و د كومبوونا كومسیونا بهرگری یا نشتیمانی دا وهزیرێ بهرگری (زهكی یاڤوزتورك Zeki Yavuztürk) ژی پشكداری كربوو، دهمێ باس ل گوهورینان دكرن گهنگهشه ل سهر بابهتێ ئۆپهراسیۆنێ و (مافێ دویڤچوونا گهرم) پهیدابوو و دیتنێن ههڤدژ ههبوون، بهری هینگێ بریار دابوون گوهورین بهێنهكرن و شیانێن ئهنجامدانا ئۆپهراسیۆنێ بێی رێككهڤتن ل گهل دهولهتا دراوسێ ل سهر زێدهكربوون و ل گورهی ئهڤێ چهندێ یاسایا گرێدای ب ئۆپهراسیۆنێن دهرڤهی سنووری یێن هێزێن چهكدارێن تورك ب پهسهندا ئهندامێن پارتا (ئاناپ) گوهورینێن مهزن ل سهر هاتنهكرن و ب دهنگدانا ئهندامێن پارتا (ئاناپ) بوویه یاسا و برگهیێن "ئهنجامدانا ئۆپهراسیۆنێ بێی رێككهڤتن ل گهل دهولهتا دراوسێ" زێدهكربوون، بهلێ ئهڤه بوویه ئهگهرێ دژایهتیێ دناڤبهرا پارتێن توركیادا و ل گهل وێ چهندێ بوون گوهورین بهێنهكرن و ئهو برگه ژێ بهێته دهرئینان، ئهندامهكێ پارتا سوسیال دیموكرات ب ناڤێ (عهلی رزا ئاكئایدن Ali Rıza Akaydın) ی دیاركر ئهگهر بۆ نموونه بێی رێككهڤتن توركیا ئۆپهراسیۆن بۆ سوریا ئهنجام دا و روسیا ل پشت ئهڤێ دهولهتێ یه د  ئهڤی بارودوخیدا دێ توركیا توشی جهنگی بیت، ههروهسا وهزیرێ دهرڤه یێ توركیا (وهحید خهلهفئوغلو Vahit Halefoğlu)(1983-1987)ی ل دۆر بابهتێ شیانێن ئهنجامدانا ئۆپهراسیۆنێ (بێی رێككهڤتنا پێشوهخت ل گهل دهولهتا دراوسێ) پهیوهندی ب سهرۆكێ كومسیونا بهرگری یا نشتیمانی  (فهروخ ئیلتهر Ferruh İlter) كر و گوت: "گوهورینهكا بڤی رهنگی دێ توركیا ئێخیته د بارودوخهكێ دهستدرێژكار دا، ئهگهر بریارا دویڤچوونا گهرم (بێی رێككهڤتن) بۆ دهولهتا دراوسێ ژلایێ توركیا ڤه بهێته دان دێ ئهڤه وهك بارودوخێ شهری بیت، و ئهم دێ ل ههمبهر رایا جیهانی كهڤینه د رهوشهكا ئالۆز دا"، پشتی ئوزال ژ ههلویستێ وهزیرێ دهرڤه یێ توركیا خهلهفئوغلوی هایدار بووی، ههڤدیتن ل گهل خهلهفئوغلوی كر و زانیاری وهرگرتن، پشتی هینگی ئوزالی داخوازكر ئهو گوهورینا د كومبوونا كومسیونا بهرگریێدا هاتیه كرن ئهوا كو باس ل ئهنجامدانا ئۆپهراسیۆنێ (بێی رێككهڤتن ل گهل دهولهتا دراوسێ) دكهت ژ یاسانامهیێ بهێته دهرئینان ههروهسا دیاركر پێدڤی ناكهت مهرجێ دویڤچوونا گهرم د یاسانامهیێ دا ههبیت، لهورا ل سهر داخوازیا ئوزالی یاسانامه هاته بهرههڤكرن و پێشنیاری روینشتنا ئهنجومهنیدا كرن و ژلایێ ئهنجومهنی ڤه ل 3 ئهیلولا 1986 ێ هاته پهسهندكرن (Milliyet,13942,4 Eylül 1986)

پشتی گهنگهشهیهكا زۆر د ئهنجومهنیدا بوو یاسا و " ل دویڤ یاسایا دهستووری یا ماددێ (122) ێ د بارودوخێ بهرپابوونا كریارێن دناڤ توركیادا و پهنابرنا ئهنجامدهرێن كریارێ و دهستنیشانكرنا ئهوان دناڤ دهولهتا دراوسێ دا د چارچووڤێ گههشتن ب رێككهڤتنهكێ ل گهل دهولهتا دراوسێ هێزێن چهكدارێن تورك ل دویڤ پێدڤیێ دشێن ئۆپهراسیۆنا عهردی یان ئهسمانی ب دهستووریا سهرۆك ئهركانێ توركیا ژ بۆ دهستهسهركرنا ئهنجامدهرێن كریارێ یان نههێلانا كاریگهریا ئهوان ئهنجام بدهن"، ب ئهڤی رهنگی ئهو تێگههێ (بێی رێككهڤتنا پێشوهخت) ئهوا باس ل ئاگههداركرنا دهولهتا دراوسێ ژ یاسانامهیێ هاته دهر و دهستنیشانكرنا دهمێ گههشتن ب رێككهڤتنێ ل گهل دهولهتا دراوسێ دهلیڤا گوهورینێ تێدا هێلابوون (Milliyet,13942,4 Eylül 1986)

2.3. ههلویستێ لیبیا:

لیبیا ئێكهم دهولهتا عهرهبی یه دانپێدان ب مافێ چارهنڤیسێ كوردان كری و چهندین جاران ههلویست ههمبهر بزاڤا كوردی دیاركریه و سهرۆكێ وێ موعهمهر قهزافی (1969-2011)  ههلویستێ پشتهڤان بۆ بزاڤێن رزگاریخواز یێن مللهتێن ستهم لێكری ژوان ژی مللهتێ كورد و پشتهڤانێ مێژووی یێ مللهتێ كورد بوویه ⁽⁴⁾، سهرهرای پشتهڤانیێ لیبیا هاریكاریا پاره و چهكی پیشكێشی هێزێن بارزانی كربوو، لهوڕا لیبیا وهك دهولهتهكا پشتهڤان و هاریكار بۆ كوردان ل كوردستانا عیراقێ ههلویست ژ ئۆپهراسیۆنا توركیا ههبوو و ل 19 ی تهباخێ 1986 ێ موعهمهر قهزافی سهرۆكێ لیبیا نامهیهك ئاراستهی سهرۆك كومار (ژهنهرال كهنان ئێڤرهن General Kenan Evren) (1982- 1989) و سهرۆك وهزیران تورگوت ئوزال ی كر و دلگرانیا خوه ههمبهر هێرشا فروكهیێن توركیا بۆ سهر بنكهیێن پێشمهرگهیان دناڤ ئاخا كوردستانا عیراقێدا دهربری بوو، ههروهسا ئیدانهكرنا ئۆپهراسیۆنا توركیا ژلایێ قهزافی ڤه هاتبوو راگههاندن و تێدا قهزافی نهرازیبوونا خوه ههمبهر ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ راگههاندبوو و دیاركربوو ئۆپهراسیۆنا توركیا ئهوا ژلایێ هێزێن چهكدارێن تورك ڤه ب ئارمانجا كوشتنا كوردان ل كوردستانێ هاتیهكرن ژلایێ لیبیا ڤه ناهێته قهبوولكرن و ههلویستێ توركیا ههمبهر كوردان شهرمزار كربوو و دیاركربوو ههمی جیهان ئیدانهیا ڤێ ئۆپهراسیۆنێ دكهن و توركیا شهرمهزار دكهن؛ چونكی ئهڤه ئۆپهراسیۆنا كومهلكوژیێ یه و ئهڤ كارێ توركیا ههڤشێوهیێ كارێ رژێما سههیونی و رژێما نهژادپهرست ل باشوورێ ئهفریقیایه ئهوا مللهتێ عهرهب و ئهفریقی ژناڤ دبهن (أخبار كردستان،141، اذار1986)،  و گوت: " كورد ژ لایهكێ ڤه ئهندامهكێ هێزا شورهشگێری یه و ژ لایهكێ دیڤه نهتهوهیهكه پێدڤیه رێز لێ بهێته گرتن و مافێ ئهوانایه ب سهربهخویی بژین و خودان ماف بن، كورد و عهرهب و تورك و نهتهوهیێن ئیرانی برانه و بێبهشكرنا كوردان ژ مافێن ئازادیێ دێ زیانێ ل ئێكهتیا مه یا عهرهبی كهت، رهدكرنا ئازادیا كوردان دژی بهرگریكرنا ئازادیا مهیه و هیڤی دكهم ئهڤ كریاره دووباره نهبیت، ههرچهنده تاوانهك ژلایێ هندهك كهسان ڤه هاتبوو ئهنجام دان، بهلێ دیسان بهرسڤا ب ڤی رهنگی نه یا بهرئاقله و ژلایهكێ دیڤه ئهم زۆر توره بووینه ژ ڤی كارێ توركیا ئهنجام دای و ئهز ب خهم ڤه پێشوازیێ ل ههڤكاری و ههڤپشكیا عیراقێ ل گهل توركیا دژی كوردان دكهم كو توركیا بوویه ئالاڤهك د كهمینهیا عیراقێ دا دژی كوردان و ئهڤ رهوشه شهرمهكا مهزنه و تاوانهكا بێ وێنه یا توركیا یه ل گهل عیراقێ ئهنجام دای"(Cumhuriyet,22263,20 Ağustos1986).

توركیا ئهڤ ههلویستێ قهزافی پێنهخوهش بوو و توركیا دیاركربوو كو چ كارڤهدان و نامهیێن قهزافی نهگههشتینه توركیا و ئهڤ چهنده رهدكر و ئهڤه بوویه ئهگهرێ ئالۆزبوونا پهیوهندیێن توركیا ل گهل لیبیا، پشتی ڤێ رۆنكرنا قهزافی وهزیرێ بازرگانی و پیشهسازی یێ توركیا (جاهید ئارال Cahit Aral ) (1983-1987) ی ژ بۆ چارهسهریا كێشهیێن دناڤبهرا توركیا و لیبیا دا سهرهدانا پایتهختێ لیبیا تهرابلسێ كربوو و ئێكسهر پشتی ئارال گههشتیه تهرابلسێ دیاركر ب مهرهما پێشڤهبرنا پهیوهندیێن ئابووری ئهڤ سهرهدانه ئهنجام دایه و ههڤدیتن ل گهل وهزیرێ سامانێن سروشتی یێ لیبیا فهوزی شهكشوكی (1982-1986) ئهنجام دابوو، و لایهنێن دبلوماسی ب ڤێ سهرهدانێ وهك چارهسهریا كێشهیان د ههلسهنگینن (Milliyet, 13928,20 Ağustos 1986)، ههلبهت ژلایێ خوهڤه كوردان ههلویستێ قهزافی بهرز د نرخاندن و دیاركربوون قهزافی ههمی دهمان ههلویستێ خوه ههمبهر بزاڤا كوردی و بیروبوچوونێن خوه بۆ چارهسهریا دۆزا كوردی ل رۆژههلاتا ناڤین دیاركریه ههر كێشهیهكا بزاڤا كوردی دا قهزافی بوچوونا خوه یا پشتهڤان دیاركریه و پشتهڤانیا كوردان دژی توركیا كریه (بارزانی1، 2021، 503؛ رزگاری دهنگی یهكێتی شورهشگێرانی كوردستان، 14،ئهیلول 1986) .

3.3 . ههلویستێ ئیرانێ:

سهبارهت پهیوهندیێن ئیران و توركیا دۆزا كوردی فاكتهرێ سهرهكی یێ ههڤسهنگیا ڤان پهیوهندیان بوو، توركیا ئیران تاوانبار دكر ب هاریكاریكرنا ئیرانێ بۆ پهكهكێ بهلێ ئیرانێ ئهڤ چهنده رهدكر؛ چونكی ب دیتنا ئیرانێ ژبهر ههبوونا كوردان ل ناڤ سنوورێ ئیرانێ نه یا بهرعاقله ب شێوهیهكێ بهرفرهھ هاریكاری بهێته كرن ئهگهر ههبیت ژی ب تنێ ژلایێ مروڤایهتیڤه هاتیهكرن، بهلێ ژبهر كو سنوورێن ههردوو وهلاتان ههڤپشكن لهورا كونترولا وێ ب زهحمهت بوویه، تایبهت ژبهر سنوورێن ههڤپشك یێن ههردوو وهلاتان، لهوڕا هندهك جاران پهیوهندی دناڤبهرا ههردوو وهلاتان دا ژبهر رویدانێن ب كوردان ڤه پهیوهندیدار بۆ ماوهیهكێ بهروهخت ئالۆز دبوون (الیما،1999، 120)، لهورا د ئهڤی ماوهییدا ههر رویدانهكا گرێدای ب توركیا ڤه ژلایێ ئیرانێ ههلویست ههبوو ب ههمان شێوه ههر رویدانهكا گرێدای ب كوردان و ئیرانی ڤه سهرنجا توركیا د كێشا، و توركیا دویڤچوونا پهیوهندیا دناڤبهرا ئیران و كوردان دا و ئاستێ ههڤكاریا سهربازی و رێژهیا مهترسیێ ل سهر توركیا كربوو ب تایبهتی هێلا پترۆلێ (كهركووك-یومورتالك) و دهنگوباسێن ل دور بزاڤێن كوردان ب هاریكاریا ئیرانێ دهاتنه بهلاڤكرن ب تایبهتی دناڤبهرا سالێن 1985-1987 ێ دا توركیا گرنگیهكا زۆر ب ڤان بزاڤان دابوون (Cumhuriyet,21930,16 Eylül 1985; Cumhuriyet, 22038,2 Ocak 1986).

 توركیا زۆر گرنگی ب بهردهوامیا پهیوهندیان ل گهل ئیرانێ دابوون و ههڤدیتنێن سیاسی ل دور پهیوهندیێن ههردوو وهلاتان یێن سیاسی دناڤبهرا توركیا و ئیرانێ دا هاتبوون ئهنجامدان، ل 4 كانوونا دووێ 1986 ێ دهمێ ههڤدیتن دناڤبهرا تورگوت ئوزالی و سهرۆك وهزیرانێ ئیرانێ میر حسێن مووسهوی (1981- 1989) دا هاتیه ئهنجامدان ئوزالی ئاماژه ب ئهوێ چهندێ دابوو هندهك دهولهت و دهوروبهر حهزدكهن پهیوهندیێن دناڤبهرا ئیران و توركیادا تێك بدهن، بهلێ ئهڤه پهیدانابیت، سهبارهت بابهتێ ئیران و كێشهیێن كوردستانا توركیا، توركیا دایه دیاركرن كو نابیت كێشهیێن كوردستانا توركیا ب ئیرانێ ڤه بهێته گرێدان ئهڤه ئاریشهیێن ناڤخۆیی یێن توركیایه و ژلایی سیاسی ڤه توركیا چ كێشه ل گهل ئیرانێ نینن، ههردوو لایهنان جهخت ل سهر ئالوگۆریا زانیاریان و چارهسهریا كێشهیان ل سهر بنهمایێ دانوستاندن و لێك تێگههشتن بۆ  بهێزكرنا پهیوهندیێن ئابووری یێن ههردوو وهلاتان (Cumhuriyet, 22041,5  Ocak 1986)

سهرهرای ئهڤان پهیوهندیێن ئیران و توركیا ئۆپهراسیۆنا توركیا بۆ كوردستانا عیراقێ هندهك ئهنجامێن سیاسی ل دویڤ خوه ئینابوون، ئیران ژ مایتێكرنا توركیا بۆ ناڤ سنوورێ كوردستانێدا نهرازی بوو؛ چونكی ئیرانێ هاریكاریا بزاڤا كوردێن عیراقی دكر دژی رژێما سهدام حسێنی، ئیرانێ پشتی ئۆپهراسیۆنا سالا 1983 ێ بۆ كوردستانا عیراقێ نهرازیبوونا خوه دیاركربوو و ئهڤ ئۆپهراسیۆنه وهك بهێزكرنا رژێما سهدام حسێنی ههلسهنگاندبوو و بۆ ماوهیهكێ بهروهخت پهیوهندیێن ئیران و توركیا ژبهر ئهڤێ چهندێ تێكچووبوون لهورا پشتی ئۆپهراسیۆنا 15 تهباخێ 1986 ێ توركیا پێشبینیا وێ چهندێ كربوو كو دێ ئهڤ ئۆپهراسیۆنه بیته ئهگهری نهرازیبوون و كارڤهدانێ ل دهڤ ئیرانێ، لهورا ئێكسهر ل رۆژا پشتی ئۆپهراسیۆنێ ئوزالی دئێكهم گوتارا خوهدا راگههاند: "ئهڤ ئۆپهراسیۆنه نه دژی عیراق و ئیرانێ یه و ب توركیاڤه گرێداییه و دویڤچوونا پهكهكێ دكهین و ئهم پێكولا پاراستنا ئێمناهیا سنوورێ توركیا-عیراقێ دكهین" (Cumhuriyet, 22262,16 Ağustos1986).

بهلێ سهرهرای ئهڤێ رۆنكرنێ ئیرانێ كارڤهدان ههمبهر ئۆپهراسیۆنێ ههبوو و ئهڤ ئۆپهراسیۆنه ژی جهێ نهرازیبوونا ئیرانێ بوو و ئیرانێ د ههلویستێ خوهدا دژی توركیا چهند ئهگهر ههبوون، ئیران وهك دهولهتهكا ههرێمی ههر رویدانهكا ههڤسهنگیا ههرێمی تێك بدهت كارتێكرن ل ئیرانێ ژی دكهت ب تایبهتی ژبهر بارودوخێ شهرێ عیراق-ئیرانێ، ئیرانێ دیاركر ئهڤ ئۆپهراسیۆنه نه د بهرژهوهندیا ئیرانێ دایه (Cumhuriyet, 22266,23 Ağustos1986)، ههروهسا ئهڤ ئۆپهراسیۆنه بۆ دهڤهرێن كوردی بوو و ئیران پشتهڤانیا كوردان دكهت و ئهڤهژی ژبهر بارودوخێ شهری ل گهل عیراقێ یا گرنگ بوو، ژلایهكێ دیڤه مهترسیا حكومهتا ئیرانێ ئهوبوو،  د ئهڤی ماوهییدا ئیرانێ هاریكاریا بزاڤا كوردی ل عیراقێ دكر و د ههمان دهمدا رێكخراوهكا ئۆپۆزسیۆنا ئیرانی بناڤێ (رێكخراوا موجاهدیین خهلق) ههبوو و گهلهك ئهندامێن ڤێ رێكخراوێ ل توركیا بوون و ئهڤێ نیگهرانی بۆ ئیرانێ پهیداكربوو، ل سالا 1986 ێ ڤێ رێكخراوا موجاهدیین خهلق راگههاند كو ئهو رێكخراوا (جیهادا ئیسلامی) ئهوێن هێرشی نوینهراتیێن توركیا ل دهرڤه كرین ژلایێ سهرۆك كومارێ ئیرانێ عهلی خامنهیی (1981- 1989) ڤه پشتهڤانی لێ دهێتهكرن، ئهڤی دهنگوباسی دهنگڤهدان د میدیایا توركیدا پهیداكربوو و رۆژنامهیێن توركی دیاركربوون "خامنهیی ژ لایهكێ ڤه دهستێ ههڤالینیێ بۆ توركیا درێژ دكهت و خهنجهرهك د دهستێ دیتر دایه دا كو ل پشتا ئیرانێ بدهت" (Özdemir,2020,67)، سهبارهت ئیرانێ ههبوونا (رێكخراوا موجاهدیین خهلق) و هاریكاریا توركیا بابهتهكێ زۆر گرنگ بوو وهك هاریكاریا ئیرانێ بۆ كوردان بابهتهكێ ههستیار بوو، ههروهسا توركیا ئیران ب پشتهڤانیا گروپێن ئیسلامی ل توركیا تاوانباردكر ب وێ چهندێ كو ئیران پێكولا گههاندنا شورهشا ئیسلامی بۆ توركیا ب رێكا ئیرانیێن ل توركیا ئاكنجی دكهت، ههرچهنده ههردوو دهولهتان ل 28 چریا دووێ 1984 ێ د رێككهڤتنهكێدا سوز دابوون كو ههردوو دهولهت رێكێ ب چ لایهنێن ئۆپۆزسیۆن نهدهن بهلێ بارودوخێ شهرێ عیراق-ئیرانێ و ههڤسهنگیا شهری ئهڤ رێكهفتنه بجھ نههات (Kekevi,1,2016,38)

  ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ كاربهدهستێن ئیرانێ بێزاركربوون، پهیڤدارێ وهزارهتا دهرڤه یا ئیرانێ هێرشا توركیا بۆ دهڤهرێن كوردستانا عیراقێ ئیدانهكر و نیگهرانیا خوه دیاركر كو پێدڤیه ب زویترین دهم توركیا هێرشێن ب بههانهیا دویڤچوونا پهكهكێ ل كوردستانا عیراقێ رابگریت و ئهڤه مایتێكرنه د ناڤخۆیا عیراقێدا، ئاماژه ب ئهوێ چهندێ دابوو كو نابیت توركیا لاوازیا رژێما عیراقێ ب دهلیڤه ببینیت و دهستدرێژیێ بكهته سهر ئاخا عیراقێ، ههر ل سهر ئهڤی بابهتی مورشدێ مهزنێ شورهشا ئیسلامی یا ئیرانێ ئایهتوللا خومهینی (1979- 1989) ل 25 تهباخا 1986 رژێما توركیا ئیدانهكر و رهخنهیێن دژوار ل كهسایهتیا ئهتاتوركی كرن و لێدوانێن ریسواكری ههمبهر ئهتاتوركی دیاكرن و گوت: "توركیا ل جهێ فهرمانێن پێغهمبهر (س.خ) پهرستنا فهرمانێن ئهتاتوركی دكهت، ئهتاتوركی فهرمانێن پیغهمبهر ی(س.خ) ژناڤبرینه و ب نهیارێ ئیسلامێ دزانین" و رژێما توركیا ب رژێمهكا نه رهوا ل قهلهمدا، توركیا ههمبهر ئهڤێ رهخنهیێ یا بێ دهنگ و بێ ههلویست نهبوو ههروهكی د بهیاننامهیا وهزرهتا دهرڤه یا توركیا دا هاتی "كومارا توركیا و گهلی وێ د ناخدا بنهما و پرهنسیپێن ئهتاتوركی د پهژرینیت و یا رژده ل سهر بهردهوامیێ ل سهر و شانازیێ پێ دكهت"، جێگرێ سهرۆكێ پارتا (ئاناپ) یا دهستههلاتدار ب ناڤێ (ئهیوب ئاشك Eyüp Aşık) گوت: "ئهگهر خومهینی ئهڤ ئاخفیتن گوتینه پێدڤیه ب توندترین شێوه بهرسڤا وی بهێتهدان"ههروهسا پارتین دی یێن توركیا بوچوونا خوه ههمبهر ئهڤی بابهتی دیاركرن و ئهردال ئینونوی دیاركر: "گوتنێن خومهینی بی بنهمانه، وان ماف نینه مایتێكرنێ د كاروبارێن ناڤخۆیێن توركیادا بكهن، ئهڤ ئهڤێ چهندێ رازینابن، توركیا دێ ل سهر هێلا ئهتاتوركی بۆ توركیا وێنهكری ب رێڤهچیت" ئینونوی داخواز ژ حكومهتا توركیا توركای كربوو ههلویست بهرامبهر داخویانیێن خومهینی ههبیت و بهیانناما وهزراهتا دهرڤه بهس نهددیت، دیسان جێگرێ سكرتێری گشتی یێ پارتا رهفاھـ (رزا ئولوجال Rıza Ulucak) دیاركر "ئهتاتوركی ههمی دهمان رێز ل ئاینی گرتیه و رازی نابن كهس مایتێكرنێ د كاروبارێن مه یێن ناڤخۆییدا بكهت" ، سهرۆكێ پارتا كارێ نهتهوهیی (عهلی كوچ Ali Koç) گهلهك ب توندی بهرسڤا گوتنێن خومهینی دا و گوت: "مللهتێ تورك هێزا هندێ ههیه و دكاریت ئهو دهست و زمانێن بهێن درێژكرن بۆ ئهتاتوركی ببریت"، ئهڤ رهخنهیێن ئیرانێ تشتهكێ نوی نهبوو بهلكو بهردهوام پشتی شورهشا ئیسلامی یا ئیرانێ دژی توركیا د رۆژهڤێدابوون، حكومهتا توركیا پێكول دكر پهیوهندیێن خوه ل گهل ئیرانێ ب پارێزیت و دیاردكر "ئهگهر ئیرانێ شێوازێ حوكمرانیا توركیا نهڤێت، توركیا ژی حوكمرانیا وێ پێش سهدێ بیستێ دبینیت و ل گهل ئهڤی سهردهمی ناگونجیت" (سهلیم،2017، 131-133)

ههروهسا ئیرانێ ژ ئۆپهراسیۆنا توركیا، ئیرانێ توركیا تاوانبار دكر ب بهرژهوهندیێن پترۆلێ و راگههاند: "مهرهما توركیا ژ ڤان هێرشێن سهربازی رێكخوشكرنه بۆ داگیركرنا ژێدهرێن پترۆلێ ل كهركووكێ " (غهفووری،11، كانوونا دووێ 2015، 49)، ههروهسا ئاماژه ب وێ چهندێ دبوو كو توركیا پروگرامێ دارشتی ههیه بۆ دهست ب سهرداگرتنا ژێدهرێن پترۆلێ ل كهركووكێ، ههروهسا دیاركربوو كو توركیا حهز ههیه كونترولێ ل سهر پترۆلا عیراقێ بكهت ژبهركو پترۆل بابهتهكێ گرنگه، بهلێ سیاسهتا سهرهكی یا توركیا دۆزا كوردی یه و مهترسیا ل سهر توركیا ئهوه كورد سهربهخوییێ ب دهستڤهبینن ل ههر وهلاتهكێ ههبیت یان ههر ئاستهكێ ئوتونومیێ د چارچووڤێ عیراقێ دا دێ بیته ئاگرخوهشكرن و بهرفرههبوونا بزاڤا كوردی ل توركیا (ئالسن،2013، 61)، ب ئهڤی رهنگی پهیوهندیێن ههردوو لایان بهرهڤ ئالۆزیێ ڤه چوون، پشتی ئهڤان رۆنكرنان توركیا بریار دا ب رێكا وهزیرێ دهرڤه یێ توركیا وهحید خهلهفئوغلوی پێكولا ئاساییكرنا پهیوهندیان ل گهل ئیرانێ بكهت (Cumhuriyet, 22266,23 Ağustos1986)

ب مهرهما ئاساییكرنا كهشوههوایێ ئالۆز وهزیرێ دهرڤه یێ توركیا وهحید خهلهفئوغلوی ل 26-30 تهباخێ سهرهدانا ئیرانێ كر، ل 27 ی تهباخێ خهلهفئوغلوی ههڤدیتن ل گهل سهرۆك كومارێ ئیرانێ عهلی خامنهئی و سهرۆك وهزیرانێ ئیرانێ میر حسێن مووسهوی ئهنجام دا و وهزیرێ دهرڤه یێ توركیا د ئهڤان ههڤدیتناندا باس ل ئۆپهراسیۆنا توركیا كربوو و گوت ئهڤ ئۆپهراسیۆنه دژی پهكهكێ هاتیه ئهنجام دان، ههروهسا وهزیرێ توركیا جهخت ل سهر ههلویستێ توركیا د جهنگێ عیراق-ئیرانێدا كر و دووپات كر توركیا د ئهڤی شهریدا ل سهر بێ لایهنیا خوه دێ بهردهوام بیت و گوت "ئهڤ ئۆپهراسیۆنه سزادانا ئهوان رێگرایه ئهوێن هاتینه دناڤ توركیا و خهلكێ سڤیل و سهرباز كوشتین ئهڤ بزاڤه نه دژی خهلكێ سڤیل یێ كوردێن عیراقێ بوویه، پێدڤیه توركیا بێ دهنگ نهمینیت ههمبهر رێگران و ئهڤه بهرڤانیكرنه ژ خوه" ، و پێكول كربوو گومانێن ئیرانێ دهربارهی هاریكاریا توركیا بۆ عیراقێ لادهت و دیاركر ئهڤ هزره بێ بنیاته و ئهنقهره ل سهر ههلویستێ خوه یێ بێ لایهن دێ بهردهوام بیت، د بهرامبهر دا ئیرانێ دیاركر كهس دژی ئۆپهراسیۆنا توركیا ئهوا دژی پهكهكێ نینه، وهزیرێ دهرڤه یێ ئیرانێ ژ خهلهفئوغلوی داخوازكر ئهڤ ئۆپهراسیۆنه نههێنه دووبارهكرن (Milliyet,13936,28 Ağustos 1986)، ههروهسا ئیرانێ بۆ خهلهفئوغلوی دیاركر پێدڤیه توركیا بۆ چارهسهرییا ئاریشهیێن خوه یێن ناڤخۆیی رێكێن سیاسی بكاربینیت نه یێن لهشكهری و دیاركر ب دیتنا ئیرانێ عیراق پتر مفای ژ ئهڤان ئۆپهراسیۆنان دبینیت ژ مهرهما توركیا پێ ههی د بهرامبهر دا خهلهفئوغلوی گوت: "مه بهرژهوهندیین ل كهركووكێ ههین، ئهم ژ نێزیك دویڤچوونێ ل سهر هێرشێن ئیرانێ بۆ سهر كهركووكێ دكهین و ل نێزیك دێ مه ههلویستێ خوه ههبیت"، ههروهسا دووپاتی ل سهر پهیوهندیێن ئابووری دناڤبهرا توركیا و ئیرانێدا هاتنهكرن و پێشنیار دایه توركیا كو د پهیوهندیا خوهدا ل گهل عیراقێ ههمی دهمان یا هوشیار و بهرههڤ بیت (سهلیم،2017، 136)

ههلبهت ئهڤ ههلویستێ ئیرانێ تشتهكێ سروشتی یه كو ئیران ههلویستی ههمبهر هێرشا توركیا كوردستانا عیراقێ وهرگریت؛ چونكی ئیران ل ئهوی دهمی ههڤپهیمان ل گهل كوردێن كوردستانا عیراقێ ههبوو، و ئهڤه پشتهڤانییه بۆ بزاڤا كوردی ل عیراقێ، لهوڕا مهسعوود بارزانی بروسكهیێن سوپاسیێ ئاراستهی سهرۆك كومارێ ئیرانێ عهلی خامنهئی و سهرۆكێ ئهنجومهنا شورایا ئیسلامی یا ئیرانێ عهلی ئهكبهر هاشمی رهفسهنجانی (1980- 1989) و وهزیری دهرڤه یێ ئیرانێ عهلی ئهكبهری ویلایهتی (1981- 1997) و سهرۆك وهزیرانێ ئیرانێ میر حسێن مووسهوی (1981- 1989)  ژبهر ههلویستێ ئهوان ژ ئۆپهراسیۆنا ئهسمانی یا توركیا و مهترسیا ل سهر مللهتێ كورد و بهزاندنا سهروهری و ئهسمان و زهمینێ كوردستانێ كربوو و گوت : "ئهو دوژمنكاری و ههرهشهیا توركیا ئهنجام دای چ بههانهیهك بۆ نینه ژبلی بههانهیا نه رهوا بۆ هاریكاری و پشتهڤانیا رژێما فاشی ل بهغدا، پشتی سهركردێن بهغدا نهشیای ب رۆلێ خوه رابن و ئهركێ خوه بجھ بینن" (نێروهیی،2019، 400)

4.3 . ههلویستێ كوردێن ناڤخۆ و دهرڤه ژ ئۆپهراسیۆنێ:

سهبارهت ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ لایهنێن كوردی یێن سهرهكی ههردوو سهرۆكێن كوردستانا عیراقێ مهسعوود بارزانی  و جهلال تالهبانی نهرازیبوونا خوه ههمبهر ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ دیاركرن و عیراق تاوانباركرن كو توركیا ب رێكا رێككهڤتناما ل گهل عیراقێ  ئهڤ ئۆپهراسیۆنه بۆ سهر كوردستانێ ئهنجام دایه  (رزگاری دهنگی یهكێتی شورهشگێرانی كوردستان،12،ئاب 1986)، و حكومهتا بهغدا تاوانبار كر كو رێك ب هێزێن توركیا داینه بۆ هاتنا فروكهیێن توركیا بۆ ناڤ ئاخا كوردستانێ، د ئهنجامدا چ زیان ب گیانێ خهلكێ نه كهفتیه، بهلێ راگههاندبوو دێ پێشمهرگهیێن كوردان بهردهوام بن دژی رژێما بهغدا یا دكتاتور و رژێما توركیا یا فاشی (أخبار كردستان،147، اب 1986)، ههلبهت كارتێكرنا ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ ل سهر بزاڤا كوردی ههبوو چونكی  دهڤهر و كوردێن كوردستانا عیراقێ ببوون ئارمانجا ئۆپهراسیۆنێ ب تایبهتی دهڤهرێن پارتی دیموكراتی كوردستان، لهورا پارتیێ كارڤهدان ههمبهر ڤێ ئۆپهراسیۆنێ ههبوو، ژ لایهكێ دیڤه ئهڤێ چهندێ دهلیڤێ دابوو توركیا سهروهریا ئاخا عیراقێ بهێته تێكدان بۆ بجھ ئینانا وی كارێ عیراقێ نهشیایی ئهنجام بدهت ئهوژی پشتی عیراق د هێرشێن خوهدا ههمبهر پێشمهرگهیێن پارتی توشی شكهستنێ بووی، پشتی ئۆپهراسیۆنێ پارتی دیموكراتی كوردستان راگههاند ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ زیان ب خهلكێ سڤیل و مال و سامانێ خهلكێ گههاندیه (نێروهیی،2019، 400)

بهرهیێ جود ⁽⁵⁾ ل 17 تهباخێ 1986 ێ د راگههاندنهكێدا ئۆپهراسیۆنا توركیا بۆ كوردستانێ ب توندی تاوانبار كربوو و دیاركربوو توركیا ب بههانهیا هێرشا پهكهكێ ل سهر هێزێن توركی ئهڤ هێرشه ئهنجام دایه، ههروهسا ئاماژه ب وێ چهندێ دابوو كو تورك ب رهزامهندیا حكومهتا عیراقێ ئهڤ ئۆپهراسیۆنه ئهنجام دایه و ههردوو حكومهتێن شوفینی و بزاڤێن دژی مللهتێ كورد تاوانبار كربوو و داخوزاكربوو نهتهوهیێن ئێكگرتی و رێكخراوێن دی یێن ناڤدهولهتی ڤێ سیاسهتا توركیا و عیراقێ تاوانبار بكهن و رێكێ نهده ئهڤ چهنده دووباره ببیت (پێشهنگ، 12، ئاب1986)

پشتی لایهنێن كوردی ب شێوهیهكێ توند نهرازیبوونا خوه ههمبهر ئۆپهراسیۆنا توركیا دیاركربوو و ئهڤ چهنده ل میدیایا توركیا دا هاتبوو دیاركرن، د رۆژنامهیا میللیهت دا هاتبوو بارزانی دایه دیاركرن كو پێشمهرگه ئێكگرتی بن و بهربهلاڤ نهبن و ئاماژه ب پهیوهندیێن كوردان ل گهل توركیا دا بوو كو چ كێشه ل گهل توركیا نهبوون، بهلێ بارزانی زهرهرمهند بوون و ئهگهر ئهڤ چهنده بهردهوام بیت ئێدی بێ دهنگ نامینن (Milliyet, 13928, 20 Ağustos 1986)

حكومهتا توركیا نه ب تنێ ب رێكا ئۆپهراسیۆنێ ئارمانجا ب دووماهیك ئینانا پهیوهندیا دناڤبهرا پارتی و پهكهكێ دا بوو بهلكو ب رێكا سهرۆكاتیا ئهركانێ توركیا فشار ل سهر بارزانی كربوو و پێكولا ب دووماهیك ئینانا ڤێ رێككهڤتن و پهیوهندیێ كربوون و هوشداری دابوون ب بروسكهیان كو ئهگهر ئهڤ رێككهڤتنه بهردهوام بیت دێ حكومهتا توركیا بهردهوام بیت ل سهر ئۆپهراسیۆنێن سهربازی، ل ئابا 1986 ێ سهرۆك ئهركانێ توركیا ب رێكا ماجد بهگێ چهلێ و عوسمان زێدان ئاغا سهرۆكێ عهشیرهتا پنیانشی رێڤهبهرێ شارهوانیا گهڤهرێ بروسكه گههاندبوون لقا ئێك یا پارتی دیموكراتی كوردستان و هاتبوو ئاراستهكرن بۆ مهسعوود بارزانی و تێدا دیاركربوو كو ژ ڤی دهمی پێڤه ههر جوره دهستدرێژیهك ژلایێ پارتیێ ڤه یان هاریكاریهك بۆ پهكهكێ بهێتهكرن ژ لایێ ناڤخۆ و دهرڤه دێ ژلایێ توركیا ڤه بهرسڤ هێته دان و دێ  ب هێزێ هێرشی بارهگایێن پارتیێ هێته كرن و لایهنگرێن پارتیێ كوژن، ههروهسا دیاركربوون پهكهكه ب هاریكاریا بارزانیان د ناڤ توركیا دا چالاكیان دكهن لهورا ئهنجومهنا ئاسایشا نشتیمانی یا توركی بریار دایه ئێدی ئاسانكاریان بۆ پارتیێ ل سهر سنووران نهكهن (بارزانی1، 2021، 509)

ههروهسا نامهیهكا دی یا سهرۆك ئهركانێ توركیا ب رێكا عوسمان زێدانی بۆ مهسعوود بارزانی هاتبوو هنارتن، عوسمان زێدان ی ل 23 ی تهباخێ 1986 ێ نامه گههاندبوو و باس ل وێ چهندێ كربوو كو نابیت بارزانی و پێشمهرگه هاریكاریا پهكهكێ بكهن و تێدا هاتبوو: " نابیت ب چ رهنگان تو یان ب رێكا پێشمهرگهیان هاریكاریا پهكهكێ بكهی، ههر چالاكیهكا دژی مه یان ههڤوهلاتیێن مه ل ناڤخۆ یان دهرڤهی توركیا بهێت كرن دێ توركیا تولا وێ ژ وه ڤهكهت، ئهگهر تو یان پارتا ته هاریكاریێ ژ دهولهتهكێ وهرگرن و ب ڤێ هاریكاریێ چالاكیێ دژی مه بكهن، پشتی ڤێ بریارێ حكومهتا مه ئاگههداریا وه ناكهت و دێ ته و پێشمهرگهیان و مللهتێ ته ژناڤ بهت، ههروهسا حكومهتا مه گوهداریا ژ وهلاتان ناكهت و ههر تشتهكێ پێدڤی بیت دژی وه دێ ئهنجام دهت و دهست ژ چ تشتی بهرنادهت "، ئهڤ نامه رژدبوونا توركیا دیاكربوو و بۆ پارتیێ دیاربوو رێكهفتن و پهیوهندیا پارتی-پهكهكێ زیان گههاندینه پارتیێ و ئهڤه بوویه ئهگهرێ ئالۆزبوونا پهیوهندیا د ناڤبهرا پارتی و پهكهكێ دا، لهورا ئێكسهر پشتی بروسكهیا توركیا، مهسعوود بارزانی ل 24 ی تهباخێ 1986 ێ ب رێكا لقا ئێك بهرسڤا بروسكهیا سهرۆك ئهركانێ توركیا دا و تێدا دیاركر بوو كو پارتیێ چ پهیوهندی ب ئهوان چالاكیێن د ناڤ توركیا دا و دژی بهرژهوهندیا توركیا دهێنه كرن نینه و خهباتا پارتیێ و پێشمهرگهیان دژی حكومهتا عیراقێ یه بۆ ب دهستڤهئینانا مافێن رهوا یێن كوردان د چارچووڤێ عیراقێدا و گهلێ توركیا ژ كێشهیێن ناڤخۆیی بهرپرسه، ههروهسا بارزانی ئاماژه ب وێ چهندێ دابوو كو هاریكاریا چ لایهنان نهكرینه ل ناڤخۆ و دهرڤهیی توركیا و چ بنكهیێن دوژمنێن توركیا دناڤ كوردستانێ دا نینه بهلكو ئهڤه ب تنێ بههانه بوو و گوت "ئهم بهرپرسایهتیا چ لایهنان وهرناگرین و ههمی ئهو دهنگوباسێن د ئاگههداركرنا وهدا هاتین رهد دكهین و چ بنهمایهكێ راست بۆ نینه"، ب شێوهیهكێ گشتی مهسعوود بارزانی و كورد دژی ههر دهستتێوهردانهكا بیانی بوویه د ناڤ ئاخا كوردستانا عیراقێ دا لهورا د بهرسڤا خوهدا بۆ توركیا دیاركر كو دهستتێوهردانا توركیا و توپبارانكرنا بنكهیێن پارتیێ ب فروكهیێن جهنگی یێن توركیا كارهكێ دوژمنكارانه یا ئاشكهرایه دژی بزاڤا كوردی و سهروهریا ئاخا عیراقێ، ههروهسا دیاركربوو بهرگری كرن ژ مافێن رهوا یێن مللهتێ كورد مافێن سروشتینه و دێ ب ههمی شێوهیان ل سهر بهرگریێ ژ سهروهریا نشتیمان و مللهتێ كورد و سهروهریا نشتیمانی د چارچووڤێ ئاخا عیراقێ دا بهردهوام بن و دژی ههر دهستدرێژیهكا بیانی راوهستن (بارزانی1، 2021، 511)

پشتی ڤێ بهرسڤێ توركیا داخوازا ههڤدیتنێ ل گهل پارتیێ كربوو و پارتیێ ژی پهسهند كربوو، ل رۆژا 28 ئهیلولێ 1986  مهسعوود بارزانی سهرهدانا گوندێ دزگه ل دهڤهرا نێروهیی ژووری كر و ئهحمهد بهگ ل گهل دوو بهرپرسێن دی هاتبوون و خوه وهك هنارتیێ توركیا دابوون نیاسین، كومبوون دناڤبهرا مهسعود بارزانی و هنارتیێن توركیا هاته سازكرن و د كومبوونێدا ب وردی باس ل بارودوخێ دهڤهرێ و كێشهیێن سنووری و پهیوهندیێن د ناڤبهرا ههردوو لایان دا كرن و ههردوو لایهنان گرنگی یا پهیوهندیا دناڤبهرا كوردان و توركیا دا دووپات كرن و مهسعوود بارزانی جهخت ل وێ چهندێ بۆ توركیا كربوو كو ب چ شێوهیان كورد مهترسی و ههرهشه نینه بۆ سهر توركیا و شیرهتا ئهوان بۆ پهكهكێ ئهوه كو د سنوورێ ئهوان دا چالاكیێن سهربازی نهكهن، ههروهسا پشتی ئهڤێ چهندێ ل رۆژا 20 كانوونا ئێكێ 1986 ێ (عهریف یاسین) ی راگههاندبوو ل سهر داخوازیا بهرپرسێ گشتی یێ خالێن سنوورێ توركیا ب ناڤێ (محهمهد Muhammed) ب پلهیا سهرههنگ هاتبوو دهڤ ئهوان و ب گرنگی باس ل رهوشا سنووری و بارودوخێ دهڤهرێ كربوون و ههردوو لایهنان ئامادهییا خوه بۆ  بهێزبوونا پهیوهندیێن دناڤبهرا ئهوان دا دووپات كربوون (بارزانی1، 2021، 512)

ههروهسا بۆ دووپاتكرنا ههلویستێ خوه ههمبهر توركیا ل چریا دووێ 1986ێ د رادیویا دهنگێ كوردستان دیاركر ئارمانجا مه نه دامهزراندنا دهولهتهكا جودایه ئارمانجا مه دامهزراندنا ئێكهتیهكا دیموكراته و دیاركربوو كو نه ب تنێ بۆ مللهتێ كورد خهباتێ دكهن بهلكو خهباتا ئهوان بۆ مللهتی عهرهب ژی یه ئهوێن ل ژێر حوكمێ سهدام حسێنی دژین و بزاڤا كوردی نه دژایهتی و سهرهلدانهكه وهك رژێما بهعس ددهته دیاركرن و ئارمانجا كوردان ئهوه خهباتێ بكهن بۆ دامهزراندنا ئێكهتیهكا ههڤپشك كورد و عهرهب ب برایهتی تێدا بژین و ئهڤ ئێكهتیا یا فیدرال دێ گههیته سهربهخوییا راستهقینه و ئهڤ چهنده د میدیایا توركیدا هاتبوو دیاركرن (Cumhuriyet, 22342,7 Kasım 1986)

ژلایهكێ دیڤه ئێكهتی نشتیمانی كوردستان ل ژێر ناڤونیشانێ "رێككهڤتنا فاشییان" ههلویستێ خوه ههمبهر ئۆپهراسیۆنا توركیا دیاركر و ئیدانهیێ مایتێكرنا توركیا كر، ئێكهتیێ ئاماژه ب وی چهندێ كر كو توركیا هاتیه دناڤ سنوورێ كوردستانێ دا و هێرشی گوندێن كوردستانێ یێن كوردنشین كرینه و ئهگهرێ ڤێ دهستدرێژیێ عیراق دیاركریه، ئهوا رێك  بهێزێن بیانی دای مایتیكرنێ د چارهنڤیسی عیراقێدا بكهت و توندی كریارێن توركیا ئیدانهكر، و دیاركربوو: " بۆ ماوهیێ شهش سالانه رژێما عیراقێ ب تومهتا (مایتێكرنا ئیرانێ د كاروبارێن عیراقێ یێن ناڤخۆیی دا) شهری دژی ئیرانێ دكهت بهلێ د ههمان دهمدا عیراق ههڤكاریێ ل گهل دهستههلاتدارێن تورك دكهت بۆ مایتێكرنا توركیا ب شێوهیهكێ كارا ل كوردستانا عیراقێ سهرهرای هندێ عیراق یا ئاگههداره ژ حهزا توركیا و سیاسهتا تورانی یا كهڤن ل سهر بدهستڤهئینانا ویلایهتا مووسل ئانكو كوردستانا عیراقێ یا نوكه و زێدهكرنا وێ ل سهر دهولهتا خوه یا فاشی، ئهڤ ئۆپهراسیۆنه رامانا نههێلانا سهروهری و سهربهخوییا عیراقێ یه ل سهر ئاستێ جیهانی، عیراق و توركیا ب شێوهیهكی ههڤپشك فشاری ل سهر كوردستانێ دكهن، بهلێ مللهتێ كورد و  ئۆپۆزسیۆنا عیراقی دێ بهرهنگاریا ڤان هێرشێن فاشی و دكتاتور ل دهڤهرێ كهن بۆ بدهستڤهئینانا دیموكراتیێ بۆ مللهتێ عیراقی و ئازادی بۆ مافێ چارهنڤیس بۆ مللهتێ كورد" (الشرارة، 8، اب 1986)

ههروهسا ل ئهلمانیا قوتابی و پهنابهرێن كورد وهك نوینهرێن سهدان كوردێن ل ئهلمانیا ل هندهك باژێرێن وی وهلاتی خوهپیشاندان ل بارهگایێن هندهك رێكخراو و پارتان بۆ پیشاندانا تورهیی و بێزاریا خوه ههمبهر دهستدرێژییا توركیا بۆ سهر گوندێن كوردستانێ كربوون و د رادیویا (كولن) یا ئهلمانیدا هاتبوو د ڤان خوهپیشانداندا كوردان بهیانهك بهلاڤكربوون كو حكومهتا توركیا كومكوژیی ههمبهر كوردان جێبهجێ دكهت، ههروهسا د میدیایا قوبرسێ دا باس ل ڤێ ئۆپهراسیۆنا توركیا هاتبووكرن و داخواز ژ رێكخراوێن مافێ مروڤی ل ئهوروپا كربوون نوینهرێن خوه رهوانهی كوردستانێ بكهن ههتا كو ب چاڤێن خوه ئهنجامێ هێرشا توركیا یا ئهسمانی ببینن؛ چونكی راگههاندنا توركیا ئهنجامێن رویدانێ دویر ژ راستیێ دابوون دیاركرن و میدیایا جیهانی ئهڤ ئهنجامه ژ راگههاندنا توركی وهرگرتبوون، ههروهسا ل فهرهنسا نێزیكی (50) پهنابهرێن كورد خوه پیشاندان ل 18 ی تهباخێ 1986  ل بارهگایێ پارتا سوسیالیستا فهرهنسی كرن و نهرازیبوونا خوه ههمبهر هێرشا توركیا دهربرین، لهورا پارتا ناڤبری ئۆپهراسیۆنا توركیا بۆ سهر كوردستانێ ئیدانهكر و داخوازا چارهسهركرنا دۆزا كوردی ب شێوهیێ دیموكراتی كر (أخبار كردستان،147،اب 1986)، بهرامبهر ئهڤێ چهندێ توركیا پهیوهندی ب نوینهراتیێن خوه ل ئهوروپا كرن ژ بۆ پاراستنا بهرژهوهندیێن توركیا و بهرههڤیێن خوه پاراستنێ ل بالیوزخانهیێن توركیا ل ئهوروپا زێدهتر لێ كربوو (Cumhuriyet,22263,20 Ağustos1986)

د رادیویا (بی بی سی BBC) ی دا دهنگوباسێ ئۆپهراسیۆنا توركیا هاتبوو دیاركرن، تێدا وهسا هاتبوو راگههاندن كو ئهڤ ئۆپهراسیۆنه د بهرژهوهندیا عیراقێ دایه و ههردوو دهولهت عیراق و توركیا شهری دژی كوردان دكهن و ژبهر ئهڤێ چهندێ عیراقێ نهرازیبوون دژی ڤێ ئۆپهراسیۆنێ دیارنهكریه، ههروهسا ئاژانسا ئهمریكی یا (AP) و ئاژانسا فهرهنسی یا (AFP) دهنگوباسێن ڤێ ئۆپهراسیۆنێ دیاركربوون و ژێدهرێ ڤان راگههاندنان پرانیا جاران ژ میدیایا توركی بوویه لهورا دهنگوباس ل دویڤ راگههاندنا فهرمی یا توركیا دیاركربوون (Cumhuriyet, 22262,16 Ağustos1986)

سهبارهت ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێ دیاردبیت سیاسهتا توركیا د ئهڤی ماوهیێ ههستیاردا جهخت ل سهر چهند رویدان و بابهتێن سهرهكی دكر، ئێك ژ گرنگترین رویدانان شهرێ عیراق-ئیرانێ و كارتێكرنا ئهڤی شهری ل سهر ههڤسهنگیا سیاسی یا دهڤهرێ و كاریگهریا ل سهر بهرژهوهندیێن توركیا یێن ئابووری ب تایبهتی بهرژهوهندیێن پترۆلێ بوو، خالا دیتر یا گرنگ د ئهڤێ سیاسهتێدا بارودوخێ شهرێ ناڤبری ئهوا بوویه ئهگهرێ لاوازیا كونترولا حكومهتا عیراقی ل سهر كوردستانا عیراقێ و دهڤهرێن سنووری و بهرفرههبوون و  بهێز بوونا بزاڤێن كوردان ل كوردستانا عیراقێ و كریارێن پهكهكێ ل توركیا و هاتنوچوونا ئهوان ل دهڤهرێن سنووری یێن توركیا، خالا دی یا گرنگ بابهتێ ئیرانێ و مایتێكرن و ههڤكاریا ئهوێ ل گهل كوردێن كوردستانا عیراقێ ببوو مهترسی ل سهر بهرژهوهندیێن توركی و ل سهر ئێكپارچهیی و ئاسایشا توركیا و ئهڤێ چهندێ نه ئارامی ل دهڤ توركیا پهیداكربوو لهورا توركیا رابوو ب ئهنجامدانا مایتێكرنهكا سهربازی یا ئهسمانی ب مهرهما لێدانا كهمپێن پهكهكێ و دانا هوشداریهكێ بۆ بزاڤا كوردی، د ئهنجامێ ئهڤێ ئۆپهراسیۆنێدا سهرهرای ههبوونا بوچوونێن جودا دناڤ مهیدانا سیاسی یا توركیادا، بهلێ ژبهركو بابهت ب كوردانڤه پهیوهندیدار بوو لهروا پرانیا بوچوونان ل سهر وێ چهندێ كوك بوون كو ئۆپهراسیۆن بهێته كرن، بهلێ ب ئاگههداریا ئهنجوومهنێ توركیا بیت واته ئهگهر بابهت كورد بیت دهستههلاتدار و ئۆپۆزسیۆن د گههنه ئێك ئهنجامان.

4.ئهنجام

پشتی ئهنجامدانا ڤهكۆلینێ دیاربوویه ئۆپهراسیون و هێرشا ئهسمانی یا توركیا ب هایداری و رێككهڤتنا ل گهل عیراقێ دژی بزاڤا كوردی پشتی عیراقێ نهشیایی كونترولێ ل سه ركوردستانا عیراقێ بكهت هاتیه ئهنجام دان، ئهڤهژی دزڤریت بۆ بهرژهوهندیێن ههردوو وهلاتان یێن ههڤپشك دژی بزاڤا كوردی، ئهڤ ئۆپهراسیۆنه ژلایێ توركیاڤه ژبلی ههبوونا كریارێن پهكهكێ ل سهر سنوورێن توركیا-كوردستانا عیراقێ، مایتێكرنا سهربازی یا توركیا پشكهكا گرنگه ژ سیاسهتا توركیا ههمبهر كوردستانا عیراقێ ب مهرهما رێگری كرن ل پهیدابوونا ههر ئاستهكێ سیاسی یێ كوردان، ژلایهكێ دیڤه فاكتهرێ شهرێ عیراق –ئیرانی و پشتهڤانی و هاریكاریا ئیرانێ بۆ كوردان هێزا كوردان زێدهتر كربوو ههتا وی ئاستی بزاڤێن كوردان ب هاریكاریا ئیرانێ ببوون مهترسی ل سهر بهرژهوهندیێن ئابووری نهخاسمه هێلا پترۆلێ (كهركوو-یومورتالك) و سیاسی گرنگیا كهركووك و كوردستانا عیراقێ بۆ توركیا، دیسان كونترولا ڤێ دهڤهرێ ژلایی ئیرانێ ڤه توركیا نیگهران كربوو، بهلێ ژلایێ عیراقیڤه عیراق د بارودوخێ شهرێ ل گهل ئیرانێدابوو و كونترولا كوردستانا عیراقێ ب زهحمهت كهفتبوو و كوردان شیابوو ڤی بارودوخێ رژێما بهغدا ب دهلیڤه ببینن و هێزێن خوه بهرفرهھ بكهن لهوڕا ب رێكا ڤێ ئۆپهراسیۆنێ عیراق د نیازا لاوازكرنا كورداندابوو، خالا دیتر ئهوا كو عیراق نهچاردكر ب ههمی مایتێكرنێن توركیا رازی ببیت ههناردهكرنا پترۆلێ ب رێكا توركیا و هاتنا داهاتهكێ باش بۆ پێدڤیێن شهرێ عیراق-ئیرانێ بوو، ب ڤی رهنگی بهرژهوهندیێن ههردوو وهلاتان گههشتنه ئێك.

ل توركیا ئهڤێ ئۆپهراسیونێ دهنگڤهدان ههبوو و پارتێن توركیا باس ل ڤێ ئۆپهراسیۆنێ كربوون و دهم و شیوازێ ئهوێ ههلسهنگاندبوون و رهخنه ل حكومهتێ گرتبوون كو بێی فهرمان ژ پهرلهمانی دهركهڤیت هاتیه ئهنجامدان لهوڕا د ئهنجامدا ئهڤان ئۆپهراسیونان شێوازهكێ فهرمی ب خوهڤهدیت و فهرمانهك ژ لایێ ئهنجومهنێ توركیاڤه هاته پهسهندكرن بۆ كریارێن توركیا یێن داهاتووی، دیسان ئهڤێ ئۆپهراسیونێ كارڤهدان ل دهڤ كوردان پهیداكربوو ب تایبهتی پارتی دیموكراتی كوردستان؛ چونكی ل دهڤهرێن پارتی دیموكراتی كوردستان ل دهڤهرا بههدینان هاتبوو ئهنجام و توركیا ب فهرمی پهكهكه وهك ئهگهرێ سهرهكی دابوو دیاركرن بهلێ د راستیدا ئهگهرێ سهرهكی پهیوهندی و ههڤكاریا دناڤبهرا پارتی و پهكهكێ دابوو و توركیا دڤیا ب ڤێ ئۆپهراسیونێ وهكو هوشداریهكێ بدهته پارتی كو رێكێ ب پهكهكه نهدهن و هاریكاریا ئهوان نهكهن، واته توركیا د دویڤچوونا خوه یا نێزیكدا بۆ بزاڤا كوردی داخوازدكر كونترولێ یان ههر چ نهبیت سنووران بۆ بزاڤا كوردی ب دانیت. و بهلگه ل سهر ئهڤێ چهندێ ههتا ئهو پارتێن چهپ یێن رهخنه ل شێوازێ ئۆپهراسیۆنا توركیا گرتین بلێ ل گهل وێ چهندێ دیاركربوون پێدڤیه رێك ل بزاڤێن پهكهكێ بهێته گرتن

5.پاشبهند، نهخشه

نهخشهیێ گوندێن قهزا زاخۆ - دهڤهرێن سنوورێ كوردستانا عیراقێ

(سهلاحهددین،2023)

6. پهراوێز

⁽¹⁾ مافێ (دویڤچوونا گهرم- المطاردة الساخنة- Sıcak Takip) ئانكو مافێ دویڤچوونی ب دویراتیا (10 كم ) دناڤ دهولهتا دیتر دا ههیه، دویڤچوونا گهرم مافهكێ یاسایی یه پرانیا جاران د یاسایێن دهریایی دا دهێته جێبهجێكرن بهلێ هندهك جاران د یاسایێن عهردی دا ژی دهێته جێبهجێكرن رامانا وێ ئهوه دویڤچوونا كهسێن یان گروپێن تاوانهك د دهولهتهكێ دا ئهنجام داین و دهولهت دویڤچوونا ئهوان د دهولهتهكا دیتر دا بكهت بهلێ مهرجێ سهرهكی ئهوه ئێكسهر پشتی تاوانێ بهێته كرن بێی ناڤبر بكهڤیتێ و رهزامهندیا دهولهتا دویڤچوون تێدا دهێتهكرن بهێته وهرگرتن(Sileli,2005,124)

⁽²⁾ ل شوباتا 1983 ێ (رێككهڤتنناما ههڤكاری و ئهمنا سنووری Sınır Güvenliği ve İşbirliği Anlaşması) دناڤبهرا توركیا و عیراقێ دا بۆ ماوهیێ پێنج سالان هاته ئیمزاكرن، ل دویڤ بهندێن ڤێ رێككهڤتنێ ب مهرجێ وهرگرتنا دهستووریێ ههردوو لایان مافێ (دویڤچوونا گهرم- المطاردة الساخنة Sıcak Takip) ب دویراتیا (10 كم) دناڤ دهولهتا دیتر دا ههیه، پشتی ئۆپهراسیۆنا 1983 ێ رێككهڤتنا " پرۆتۆكۆلا ئهمنی توركیا-عیراق" ل 15 چریا ئێكێ 1984 دناڤبهرا ههردوو وهلاتان دا هاته ئیمزاكرن، ئهڤ  پرۆتۆكۆله بهردهوامیا رێككهڤتنا سالا 1983 ێ، بهلێ جوداهیا ڤێ رێككهڤتنێ ل گهل یا سالا 1983 ێ ئهوبوو، مهرجێ پهسهندا دهولهتا بهرامبهر د ڤێ رێككهڤتنێ دا نههێلان و بڤی رهنگی توركیا مافێ یاسایی یێ پێدڤی بۆ ئوپهراسیونێن ل داهاتووی ل دهڤهرێن سنوورێ توركیا بدهستڤهئینا (Reçber,2007,21؛Öztürk,2010,118) .

(3) ئێك ژ شێوازێن بهرهنگاریا توركیا دژی پهكهكێ پهیرهوكرنا سیاسهتا پاسهوانێن گوندان بوو ئهڤ چهنده پهیدابوو پشتی بهێزبوونا پهكهكێ ژلایی سیاسی و سهربازی ڤه ب تایبهتی كریارا 15 تهباخێ 1984 ێ ل ئهروخ و شهمدینان، حكومهتا توركیا ژبۆ سهرهدهریكرن ل گهل هێرشێن پهكهكێ پشتبهستن ل سهر هێزا ناڤخۆییا دهڤهرێ كر و خهلكێ دهڤهرێ دژی بزاڤا كوردی بكارئینا و ل 26 ی ئادارێ 1985 ێ ب یاسایا ژماره (3175) و یاسایا گوندان یا ژماره (442) یا ماددێ 74 ێ هێزێن (پاسهوانێن گوندان - قوروجویێن گوندان Köy korucuları) ژ ئهندامێ عهشیرهتێن كورد ل توركیا دامهزراندن و پێك دهێن ژ دوو شێوازان پاسهوانێن بهروهخت و پاسهوانێن ب حهزا خوه پشكداربووین، بنێره: (Önder,2015, 52)

(4) سهرۆكێ لیبیا موعومهر قهزافی باس ل ئهوێ چهندێ كریه كوردستان هاتیه دابهشكرن و پشتهڤانیا مافێ چارهنڤیسێ كوردان دكهت و ژلایێ ئایدولوجی ڤه قهزافی پشتهڤانیا بزاڤا كوردی ل عیراقێ و سهربهخوییا كوردستانێ كریه ول سالا 1981 ێ قهزافی د هندهك رۆنكرنان دا ئهڤ هزروبیره بهلاڤكربوون (الشرارة، 1، 1981)، ب تایبهتی پهیوهندیێن سهرۆكی لیبیا ل گهل پارتی دیموكراتی كوردستان د ئاستهكێ باش دابوون و ل سالا 1982 ی بۆ ئێكهم جار ئیدریس بارزانی سهرهدانا لیبیا كربوو، پشتی ڤی چهندێ ل سالا 1984 ێ ل سهر بانگهێشتنامهیهكێ ژلایی بالیوزخانهیا لیبیا بۆ ئێكهم جار مهسعوود بارزانی و كومبوون ل گهل بهرپرسێن لیبیا كربوو و تێدا باس ل بارودوخێ گشتی یێ دهڤهری و بزاڤا مللهتێ كورد هاتبوو كرن و د ئهنجامی كومبوونێ دا بریاردابوون نوینهرایهتیا پارتی ل وهلاتێ لیبیا بهێته ڤهكرن و بۆ ماوهیهكێ ئازاد بهرواری وهك نوینهرێ پارتی ل وی وهلاتی بوو، ههروهسا ل 10 چریا ئێكێ 1985 ێ شاندهك ژ وهلاتێ لیبیا سهرهدانا لقا ئێك و مهكتهبا سیاسی یا پارتی دیموكراتی كوردستان كربوو و ههڤدیتن دناڤبهرا پارتی و شاندێ ناڤبریدا پهیداببوون، بهلێ د ڤان سهرهدانان دا ژلایێ ماددی و دارایی ڤه چ دهستكهڤت نهبوون بتنێ باس ل پهیوهندیێن ههردوو لایان هاتبووكرن، د چارچووڤێ پهیوهندیێن دووقوولیدا ل 26 ی كانوونا ئێكێ 1985 ێ ئیدریس بارزانی ب سهرۆكاتیا شاندهكێ پێكدهات ژ (فهلهكهددین كاكهیی، ئازاد بهرواری و عوسمان قازی) گههشتبوون لیبیا و د ئهڤێ سهرهدانێدا دهستكهڤتێن باش ههبوون و بریارا هاریكاریا چهكی بۆ پارتیێ دابوو و ههر ل لیبیا ئیدریس بارزانی ههڤدیتن ل گهل (موحسین رهفیقدووست) وهزیرێ سوپایێ پاسداران یێ ئیرانێ كربوو و بریاردابوو ئهوان چهكان  بۆ پارتیێ ڤهگوهێزیت (بارزانی1، 2021، 500)، ههروهسا دهمێ كومبوونا (بهرهیێ شورهشگێری یێ نهتهوهیی عهرهبی) ل سالا 1985 ی ل بنغازی هاتیه بهستن قهزافی پشتهڤانیا خوه بۆ سهربهخوییا كوردستانێ دیاركربوو كو پێدڤیه خهباتێ ژ بۆ رزگاریا كوردان و پشتهڤانیا خوه بۆ سهربهخوییا كوردان راگههاندبوو (Cumhuriyet,22263,20 Ağustos1986)، دناڤبهرا رۆژێن 5-9 شوباتێ 1986 ێ ئیدریس بارزانی سهرهدانا لیبیا كربوو و پشتی هینگێ ل 13 شوباتێ نامهیهك ژ لیبیا بۆ مهسعوود بارزانی هاتبوو هنارتن و ب ئهڤێ نامهیێ هاتبوو بانگهێشتكرن كو سهرهدانا تهرابلووسێ بكهت ب مهرهما پشكداریكرن د كومبوونا بزاڤێن رزگاریخوازێن جیهانی دا ئهوا ل ئادارا 1986 ی هاتیه بهستن، د ئهنجامدا ل دویڤ داخوازیا دهولهتا لیبیا ل 14 ئادارێ 1986 ێ مهسعوود بارزانی گههشتبوو لیبیا و موعهمهر قهزافی پێشوازی ل مهسعوود بارزانی و شاندێ ل گهل بۆ تهرابلسێ كربوو ژ بۆ پشكداریكرن د كونگرێ ناڤدهولهتیدا ل تهرابلسێ(بارزانی1، 2021، 503)،  دناڤبهرا 15-18 ئادارێ 1986 ێ ب پشكداریا زێدهتر ژ 300 بزاڤ و رێكخراو و دهولهتان هاتیه سازدان و د ڤی كونگرهییدا هژمارهكا زۆر یا شاندێن حكومهت و رێكخستن و بزاڤێن رزگاریخوازی ل سهرانسهری جیهانێ ژ ئهوان سوریا، ئیران، كوریا، ئهسیوبیا، ڤییهتنام پشكداربوون، ل رۆژا 15 ئادارێ كونگره دهستپێكربوو و ژلایی قهزافی ڤه هاتبوو ڤهكرن و ل رۆژا پاشتر ل 16 ئادارێ د رۆونشتنهكێ مهسعوود بارزانی پهیڤا پارتا خوه و پارتێن دی یێن كوردستانی یێن ئاماده د كونگرهییدا پێشكێش كربوو و د ئهنجامێ كونگرهییدا شهرێ حكومهتا بهغدا دژی ئیرانێ هاته ئیدانهكرن و پشتهڤانیا خوه بۆ ههمی خهباتێن مللهتێ عیراقی ب ههمی ئۆپۆزسیۆناڤه دژی رژێما بهغدا راگههاندبوون ب ئارمانجا بدهستڤهئینانا ئارمانجێن مللهتێن عیراقی و دووپاتی ل سه رمافێ چارهنڤیسێ مللهتێ كورد كربوون، ههروهسا د ڤێ سهرهدانێدا دانوستاندن دناڤبهرا شاندێ پارتی و سهرۆكێ لیبیادا ل دور پهیوهندیا پارتی و بزاڤا رزگاریخوازا كوردی ب جهماوهرێ لیبی و بزاڤا رزگاریخوازا نشتیمانی یا عهرهب هاتبوو كرن، لهورا ئهڤ كونگره پێنگاڤهكا باش بوو دبیاڤێ بزاڤا رزگاریخوازا كوردی دا (أخبار كردستان،141، اذار1986)، ههروهسا پشتی ئهڤێ چهندێ شاندهكێ یهكێتی نشتیمانی كوردستان ل 20 ئادارا سالا 1986 ێ ل سهر بانگهێشتنا لیژنهیا شورهشگێرێن لیبیا بۆ ئامادهبوون د كونگرهیێ شورهشگێرێن لیبیا سهرهدانا لیبیا كرن و داخوازا سهركهڤتنێ بۆ كونگرهیێ ئهوان خواستن (رزگاری دهنگی یهكێتی شورهشگێرانی كوردستان، 8، ئادار 1986)، دهمێ ل ئادارا سالا 1986 ێ كومبوونا كوردان ل تههرانێ ل كونگرێ (مۆتمر نصرة الشعب العراقی) ل سهر دووماهیك پێشهاتێن بزاڤا كوردی هاتیه ئهنجامدان، د كومبوونێ دا بالیوزێ لیبیا ل ئیرانێ (عبدالله فازل) پشكدار بوو و دهربارهی بزاڤا كوردی دیاركربوو: "ئهم دێ پشتهڤانیا پێشمهرگهیێن كورد كهین ههتا رژێما سهدام حسێنی بهێته روخاندن" (Cumhuriyet, 22107,12 Mart 1986)

(5) ل 28 چریا دووێ 1980 ێ پروگرام و پهیمانا بهرهیێ جود (الجبهة الوطنیة الدیمقراطیة العراقیة) دناڤبهرا سێ لایهنێن: پارتی دیموكراتی كوردستان، حزبا شیوعیا عیراقی و حزبا سوشیالیستا كوردستانی (حسك)  هاته ئیمزاكرن و پشتی ماوهیهكێ كێم پارتا سوشیالیستا كورد (پاسوك) هاته دناڤ بهرهیێ جود دا، دامهزراندنا بهرهیێ جود پێنگاڤهكا گرنگ بوو د بهرژهوهندیا گهلی كورد و عیراقێ، بهرهیێ جود ب ئارمانجا درێژهپیدانا خهباتهكا ئێكگرتی دژی رژێما عیراقێ یا رهگهزپهرست و هێزێن ئیمپریالی و فاشیست بوویه، ل سهر ڤێ چهندێ پارتیێ بهرهیێ جود ب پێنگاڤهكا پێشكهڤتنخواز ههلسهنگاندبوو (دهنگی كوردستان،14/12/1980؛ بارزانی1، 2021، 131)

7.لیستا ژێدهران

1.7. بهلگهنامه:

1.1.7 بهلگهنامهیێن ئهرشیڤێ كومارا توركیا:

-Başbakanlık Kanunlar ve Kararlar Tetkik Genel Müdürlüğü, (BKKTGM),no:114-992,18.3.1986

-Başbakanlık Kanunlar ve Kararlar Tetkik Genel Müdürlüğü, (BKKTGM),no:114-1220,18.9.1986

2.1.7 بهلگهنامهیێن ههوالگێرییا ئهمریكی CIA :

- CIA, 1985, The Kurds Turn Towards Terrorism, Terrorism Review, from director of central intelligence agency to the department of state, Washington., D.C., 10 January 1985.

- CIA, 1985, Iraq: Kurdish Situation Worsens, Near East and South Asia Review, director of central intelligence agency, from the office of Near East-South Asia Analysis to the department of state, Washington., D.C., 24 May 1985.

- CIA, 1986, Iraq: The Kurds Strike Kirkuk, Near East and South Asia Review, director of central intelligence agency, from the office of Near East-South Asia Analysis to the department of state, Washington., D.C., 7 November, 1986.

2.7. رۆژنامه:

1.2.7رۆژنامهیێن ب زمانێ توركی:

Cumhuriyet Gazetesi

Cumhuriyet Gazetesi,21748,13 Mart1985

Cumhuriyet Gazetesi,21930,16 Eylül 1985

Cumhuriyet Gazetesi,22000,25Kasım 1985

Cumhuriyet Gazetesi, 22038,2 Ocak 1986

Cumhuriyet Gazetesi, 22041,5  Ocak 1986

Cumhuriyet Gazetesi, 22083,16 Şubat 1986

Cumhuriyet Gazetesi,22091,24 Şubat 1986

Cumhuriyet Gazetesi, 22107,12 Mart 1986

Cumhuriyet Gazetesi,22174,18 Mayıs 1986

Cumhuriyet Gazetesi,22180,24 Mayıs 1986

Cumhuriyet Gazetesi, 22352,17 Kasım 1986

Cumhuriyet Gazetesi, 22355,20 Kasım 1986

Cumhuriyet Gazetesi, 22262,16 Ağustos1986

Cumhuriyet Gazetesi,22263,20 Ağustos1986

Cumhuriyet Gazetesi, 22266,23 Ağustos1986

Cumhuriyet Gazetesi, 22271,28 Ağustos1986

Cumhuriyet Gazetesi, 22277,3 Eylül 1986

Cumhuriyet Gazetesi,22278,4 Eylül 1986

Cumhuriyet Gazetesi, 22342,7 Kasım 1986

Milliyet Gazetesi

Milliyet Gazetesi, 13928,20 Ağustos 1986

Milliyet Gazetesi,13936,28 Ağustos 1986

Milliyet Gazetesi,13942,4 Eylül 1986

2.2.7 رۆژنامهیێن ب زمانێ كوردی:

- دهنگی كوردستان، گوتاری ئێزگهی دهنگی كوردستان-عیراق،14/12/1980

- رزگاری دهنگی یهكێتی شورهشگێرانی كوردستان،12،ئاب 1986

- رزگاری دهنگی یهكێتی شورهشگێرانی كوردستان،ژ:8، ئادار 1986

- رزگاری دهنگی یهكێتی شورهشگێرانی كوردستان،ژ:14،ئهیلول 1986

3.2.7 رۆژنامهیین ب زمانێ عهرهبی:

- أخبار كردستان،141، اذار1986

- أخبار كردستان،147، اب 1986

- الشرارة،العدد: 8، اب 1986

3.7. گوڤارێن زانستی:

1.3.7گوڤارێن ب زمانێ كوردی:

- رۆژههلاتی،زریان، 2006، "ئهگهری ئهنجامدانی ئۆپهراسیۆنی سهربازیی توركیا له ههرێمی كوردستان (فاكتهر و ئاستهنگهكانی)"، دوسێی توركیا، ژماره: (4)، سلێمانی،چریا دووێ 2006، (ل 5-17)

- نیكبخت،سالح،2008، "دهرهنجامی هێرشی توركیا بۆ سهر خاكی عێراق"، دوسێی توركیا ، ژماره (7)، سلێمانی،كانوونا دووێ 2008، (ل 7-27)

- غهفووری،وریا ، 2015، "پهیوهندییهكانی ئێران و عوسمانی/توركیا و فاكتهره كاریگهرهكان"، دوسێی توركیا، ژماره: (11)، سلێمانی،چریا دووێ 2015، (ل 37-52)

- پێشهنگ، ئاب 1986 ،"بهیاننامهی جود دهربارهی دهستدرێژییهكهی توركیا"،  گوڤاری راگهیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان، 12، ئاب1986 ، (ل 20-21)

2.3.7 گوڤارێن ب زمانێ توركی:

KEKEVİ, Serkan, 2016, ‘’ Yakın Dönem Türkiye-İran İlişkileri‘’,Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,Cilt:xxxv, Sayı 1, ss. 33-66.

ÖZDEMİR, Seçil, 2020 ,‘’ İran-Irak Savaşı : Türkiye sınırlarında Terörizme Etkisi’’, Akademik Bakış Dergisi, Cilt:13,S. 26, Yaz 2020, ss. 49-80.

REÇBER, Kamuran, 2007, ‘’ Türkiye’nin Irak’ın Kuzeyi’nde Sınır Ötesi Operasyon ve Sıcak Takip Hakkı ‘’, Uluslararası Hukuk ve Politika Dergisi, Cilt 3, No: 9, ss. 16-17.

4.7. پهرتووك:

1.4.7پهرتووكێن ب زمانێ كوردی:

ئالسن،رابرت،2013، پهیوهندی ئیران و توركییه و مهسهلهی كورد ، و:حامید رهشیدی زهرزا،ب.ج.

بارزانی1، مهسعود،2021 ، بارزانی و بزوتنهوهی رزگاریخوازی كورد شورشی گولان 1975-1990،ب.ج،بهرگێ چارێ، بهشێ ئێكێ

بارزانی2، مهسعود،2021 ، بارزانی و بزوتنهوهی رزگاریخوازی كورد شورشی گولان 1975-1990،ب.ج،بهرگێ چارێ، بهشێ دووێ

رهشید، سهلاح، 2017، مام جهلال دیداری تهمهن له لاوێتیهوه بۆ كوشكی كوماری،بهشی دووهم،  سلێمانی.

نێروهیی، پ.د. عهلی تهتهر، 2019، بزاڤی رزگاریخوازی نهتهوهیی كورد له كوردستانی عێراق له سالهكانی جهنگی عێراق-ئیران دا (1980-1988)، چ2، دهوك

2.4.7 پهرتووكێن ب زمانێ توركی:

ABBAS,Dr.Ziya,2022, ‘’ Türkiye - Irak İlişkileri‘’, editörler: (Tuğluoğlu, Fatih), (Yıldırım, Cihat), (Okumuş,Osman), 20. Yüzyılda Türkiye – Ortadoğu İlişkileri, 2.Baskı, Ankara

MARCUS,Aliza, 2015, Kan ve İnanç PKK ve Kürt Hareketi, Çev: Ayten Alkan, İstanbul.

ÖZDAĞ, Prof.Dr. Ümit, 2018, Türk Ordusunun Kuzey Irak Operasyonları, Ankara

ÖNDER, Mehmet Seymen, 2015, Devlet ve Pkk İkileminde Korucular, İstanbul.

3.4.7 پهرتووكێن ب زمانێ فارسی:

-الیما،بئوار،1999، اخرین مستعمره بحران كردستان تركیه از اغاز تاكنون، تهران

-نقدی نژاد،حسن، 2009،روابط ایران و تركیه؛حوزههای همكاری و رقابت، تهران

4.4.7 پهرتووكا ب زمانێ عهرهبی:

-حسن،د.جرجیس،1990، تركیا في الاستراتیجیة الامریكیة بعد سقوط الشاه، ط1،د.م.

5.7 نامه و تێزێن زانكۆیێ:

1.5.7 ب زمانێ توركی:

KARAKOÇ, Jülide, 2009, türkiye’nin dış politikasında kürt sorununun etkisi 1980’lerden bugüne, doktora tezi, Ankara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü uluslararası ilişkiler anabilim dalı, Ankara.

ÖZTÜRK, Onur, 2010,türkiye-ırak ilişkileri ve kürt sorunu (1926-1990) , yüksek lisans tezi, ankara üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü uluslararası ilişkiler anabilim dalı, Ankara.

SİLELİ,Turan,2005, 1958’den Günümüze Türkiye-Irak İlişkileri, Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Isparta.

2.5.7 ب زمانێ كوردی:

- سهلیم،ههژین كهمال،2017، ههلویستێ توركیا ژ شهرێ عێراق-ئیران 1980-1988 ڤهكۆلینهكا مێژوویی-سیاسی، نامهیا ماستهرێ، كۆلیژا زانستێن مرۆڤایهتی، زانكۆیا دهوك، دهوك.

6.7 چاڤپێكهڤتن:

-عبدالله، عهبدولكهریم فهرحان، 12 ئهیلول 2024، گوندێ كهشانێ (دهڤهرا گولیان) زاخۆ، 1951

7.7 ئهرشیڤ (نهخشه):

-سهلاحهددین، خالد یوسف، 2023، (نهخشهیێ گوندێن قهزا زاخۆ - دهڤهرێن سنوورێ كوردستانا عیراقێ )، پشكا جوگرافیا ، كۆلیژا پهروهرده، زانكۆیا زاخۆ، زاخۆ

العملية العسكرية التركية في كردستان العراق 15 اب 1986

دراسة تاريخية

الخلاصة:

تعتبر سياسة تركيا تجاه الحركة الكردية في كردستان العراق من أهم القضايا في تاريخ حركة التحررية الكردية، خاصة وأن الحركة الكردية في كردستان العراق كان لها تأثير على الحركة الوطنية في الأجزاء أخرى من كردستان. وتكمن أهمية هذه الدراسة في تقيم سياسة تركيا وإستراتيجيتها تجاه الحركة الكردية وكذلك البحث في أسباب العملية العسكرية في المناطق الحدودية لكردستان العراق وردود الفعل حولها، لذلك أولت تركيا أهمية كبيرة لمصالحها الاقتصادية في كردستان العراق، وعلى هذا الأساس فقد قامت بالتعامل مع الكرد بشكل عام وكردستان العراق بشكل خاص، ولهذا السبب فقد حصل تقارب بين العراق وتركيا، كما تم تقييم دور العراق وعوامل الحرب العراقية الإيرانية في سياق السياسة التركية.  یحاول هذا البحث الاجابة على الأسئلة الأتية: هل كانت للسياسة التركية تأثير على الحركة الكردية في العراق؟ هل كانت الحركة التحررية الكردية في العراق تؤثر في الداخل التركي؟ هل تهدد تطورات الحركة الكردية مصالح تركيا ووحدتها؟ ما هي نتائج العملية العسكرية على المناطق الحدودية الكردية؟ كيف كان الموقف الداخلي والخارجي تجاه التدخل العسكري التركي في كردستان العراق؟ ولذلك فقد تم اختيار هذا البحث لتقديم دراسة تاريخية عن وضع الكرد وفضلاً عن توضيح مدى تأثير السياسة التركية عليهم.

الكلمات الدالة:السياسة التركية، العملية العسكرية، الحركة الكردية، كردستان العراق، العراق وإيران.

THE TURKISH MILITARY OPERATION IN IRAQI KURDISTAN 16 AUGUST 1986

 A HISTORICAL STUDY

ABSTRACT:

Turkish policy towards the Kurdish national movement in Iraqi Kurdistan is one of the key subjects of the Kurdish national liberation movement, as the Kurdish national liberation movement in Iraq has influence on the Kurdish movement in other Kurdistan parties.  The main significance of this research is the evaluation of the Turkish policy and strategy towards the Kurdish movement. This study concentrates on the reasons behind declaring the military operations in the areas of Iraqi Kurdistan borders as well as its reflection. Hence, Turkey paid a great attention to its economic interests in Iraq and Kurdistan region particularly. Because of this, Turkey and Iraq have had close relationships. Also, the Iraqi role and Iraq-Iran war had been evaluated in this study. This study seeks to answer the following questions: Has Turkish policy influenced the Kurdish movement in Iraq? Has the Kurdish liberation movement in Iraq had an impact on internal affairs in Turkey? Do developments in the Kurdish movement threaten Turkey's interests and unity? What are the outcomes of the military operations in Kurdish border areas? What were the domestic and international responses to Turkish military intervention in Iraqi Kurdistan? Accordingly, this research was selected to provide a historical analysis of the Kurdish situation and to clarify the extent of Turkish policy's influence on them.

KEYWORDS: Turkish policy, Military operations, Kurdish movement, Iraqi Kurdistan, Iraq and Iran.

---

* ڤەکولەرێ بەرپرس.

This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)