پێشەکى

زمانێ عەرەبى و پەرتووکێن ب زمانێ عەرەبى ژلایێ زانایێن موسلمانان و نەموسلمانڤە واتە کێم نەتەوەێن دناڤ جیهانا ئیسلامى دا دژین و گرۆپێن ئایینى یێن هاتین نڤێسین ، هەروەسا ئەو کەسایەتێن ڕۆژئاڤایی یێن هایتن دناڤ جیهانا ئیسلامى دا یێن کارێن جودا جودا ئەنجامداین و ژێدەرێن عەرەبى خواندن، سەرنجا زانا و ڕۆژهەلاتناسیێن ئەوروپى بهوویرى و کویرى ڕاکێشا بوو، ئەڤ سەرنجڕاکێشانا ئەوان دزڤریت بۆ ئەوان پێزانێن دئەڤان ژێدەراندا دەربارەیى دیرۆک، جڤاک، دابوونەریت، سیاسەت، سیستەمێ کارگێرى و ب تایبەتى ئایینى هاتین. چونکى ل ئەڤى دەمیدا وەلاتێن ئەوروپى زۆر پێدڤى ب ئەڤان جۆرە ژێدەران بوون، ژبەرکۆ پێزاننێنن دناڤ ئەڤان ژێدەران دا هایتن دناڤ ئەوروپاندا زۆر کێم بوون یان هەر نەبوون. لەوڕا دێ بینن دئەڤى ماوەیدا زانا و کەسایەتێن ئایینى یێن مەسیحیى وەک هێزا "ئامێرێن چاپێPrinting Machine "، بەرێخۆدابوو وەرگێران و چاپکرنا ژێدەرێن ب زمانێ عەرەبى، ب شێوەیەکێ گشتى رێزمانا عەرەبى و ب تایبەتى پەرتووکێن گرێدایى قۆرئانا و شرۆڤەکرنا ئەوێ ڤە. ژبەر هندێ دێ بینن ب سەرنجراکێشى ڤە، دئەڤى ماوەیدا وەک جۆرەکێ هەڤرکیێ دناڤبەرا وەلاتێن ئەوروپیدا دەربارەیى چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى پەیداببوو، ب تایبەتى ل ئیتالیا، فەرەنسا، هۆلەندا، ئەسپانیا، سۆید، بەلجیکا و ئەلمانیا دا و چەندین چاپێن رێزمانا زمانێ عەرەبى و قۆرئانێ هاتنە چاپکرن و هەورەسا بۆ سەر زمانێن دى یێن ئەوروپى هاتنە وەرگێران.

ئێک ژ ئەگەرێن پەیدابوونا هزرا هشیارییا عەرەبى ئەڤ پەرتووکە بوون و ژ ڤەرێژا ئەڤێ چەندێ ، گرنگیا هەلبژارتنا ئەڤى بابەتى دیاردبیت، چونکى دئەڤى ماوەیدا عەرەبان ڕۆلەکێ گرنگ دپێشاندانا لاپەران دا ب ئەوروپان هەبوو، ئەڤ ڕۆلە ب شێوەیەک روون و ئاشکەرا هاتیە نیشان و ئەڤ رۆلە بۆ ئەگەر وەلاتێن ئەوروپى بەرێخۆ بدەن ژێدەرێن بزمانێ عەرەبى. لەوڕا ئەڤ ماوەیە ب قۆناغا دەستپێکێ و گرنگترین قۆناغ ژ قۆناغێن بەرێخۆدانا ئەوروپیان ب ژێدەرێن عەرەبى بۆ چاپکرن و وەرگێران دناڤ ئەوروپا دهێتە نیاسین. هەروەسا د ئەڤى ماوەیىدا هەر وەلاتیەکێ ئەوروپى بۆ گرنگی و بەرژەوەندیێن خۆ یێن تایبەت ژێدەرێن ب زمانێ عەرەبى چاپکرینە و وەرگێراینە سەر زمانێن خوو. دهەمان دەمدا، گرنگیا ئەڤى بابەتى دزڤریت بۆ ئەوێ سیاسەتا تۆندا هندەک وەلاتێن ئەوروپى، ب تایبەتى ئەسپانیا بەرامبەرى زمانێ عەرەبى و ژێدەرێن عەرەبى بکارهینایى و فاکتەرێن بووینە ئەگەر ئەو پالداین بۆ بکارهینانا پەرتووکین زمانێ عەرەبى د زانکۆێن خۆ دابوو.

ئارمانج ژ هەلبژارتنا ئەڤى بابەتى ئەوە،کۆ شرۆڤەکرنەکا زانستى ل سەر پرۆسیێسا چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ل وەلاتێن ئەوروپا ، کارتێکرنا زمانێ عەرەبى ل سەر زاناێن ئەوروپى، بەرهەمێن بزمانێ عەرەبى هاتیە چاپکرن و بکارهینانا ئەڤان بەرهەمان دناڤەندێن زانستى یێن ئەوروپا و دەرڤەى ئەوروپا دا، هەروەسا دیارکرنا ئارمانجێن ئەورۆپیان ژ چاپکرن و وەرگێرانا پەرتووکێن زمانێ عەرەبى دناڤ جەرگێ وەلاتێن ئەوروپدا، دیسان خۆیاکرنا هەلۆیستێ ناڤەندێن زانستى و حکومى یێن ئەوروپا ژ ئەڤان جۆرە ژێدەران. چونکى ل ئەڤى دەمى هندەک وەلاتێن ئەوروپى وەک مەترسیەک هەستیار بەرێخۆدابوو هەبوونا ژێدەرێن بزمانێ عەرەبى دناڤخۆ دا وەک ئەسپانیا و هندەک وەلاتان وەک پێشکەفتنەک ژبۆ مفا وەرگرتنێ بەرێخۆدابوو هەبوونا ژێدەرێن بزمانێ عەرەبى دناڤخۆ دا وەک ئەلمانیا و هۆلەندا.

ئەڤ ڤەکۆلینە ژ پێشەکییەکێ، دەرازینک و شەش تەوەران و دەرئەنجامان پێک هاتیە. دپێشەکییا خۆدا ئاماژێ ب کورتیەکێ لدۆر بابەتى، گرنگی، ئارمانج، ئاریشە، ژێدەر و رێبازا ڤەکۆلینێ یا دڤێ ڤەکۆلینێ دا هاتیە بکارئینان ددەت. دەرازینکا ڤەکۆلینێ روونکرنا ددەت سەر چاپکرنا پەرتووکێن دەستپێکى یێن بزمانى عەرەبى ل ئەوروپان هاتینە چاپکرن. تەوەرێ ئێکێ یێ ڤەکۆلینێ بەحسێ چاپکرنا پەرتووکان بزمانێ عەرەبى ل ئیتالیا و گرنگیا چاپکرنا پەرتووکێن عەرەبى ل ئەڤى وەلاتى دکەت. درێژەپێدانا خۆ لدۆر پرۆسێسا چاپکرنێ دناڤ جەرگێ ئەوروپا دا، د تەوەرێ خۆ یێ دووێدا، ئەڤ ڤەکۆلینە شرۆڤەکرنا ددەت سەر پرۆسێسا چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ل فەرەنسا هاتینە چاپکرن. تەوەرێ سیێ یێ ڤەکۆلینێ، روونکرنا ل سەر هەلسەنگاندن و پرۆسێسا چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ل هۆلەندا دهاتنە چاپکرن و ئارمانجێن ئەوان ددەت. تەوەرێ چوارێ یێ ڤەکۆلینێ شرۆڤەکرنێ ل سەر چاپکرنا پەرتووکان بزمانێ عەرەبى ل ئەلمانیا و سۆید ددەت، دیسان مەبەستێن ئەوان ژ چاپکرنێ دیار دکەت. تەوەرێ پێنچێ یێ ڤەکۆلینێ، شیکارەک هوور ددەت سەر پرۆسێسا چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ل وەلاتێن دى یێن ئەوروپى، ب تایبەتى گرنگییەکا زۆر ب ئەسپانیا هاتیە دان، چونکى ل ئەوى دەمیدا ئەسپانیا سیاسەتەک جودا بەرامبەرى پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى بکارهینا بوو. د تەوەرێ خۆ یێ شەشێ، ڤەکۆلین روونکرنا ددەت سەر ڕۆلێ چاپکرن و بەلاڤکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى دپێشڤەبرنا هزرا هشیارییا عەرەبى دا. دووماهیا ڤەکۆلینێ روونکرنا ددەت سەر ئەوان دەرئەنجامان یێن ڤەکۆلین گەهشتیێ.

ژلایەکێ دیڤە، دچۆارچۆڤێ نڤێسینا ئەڤێ ڤەکۆلینێدا هندەک ئاریشە کەفتبوون درێکا ئەنجامداتا ڤەکۆلینێدا، ب تایبەتى لێگەریینا ژێدەرێن دەستپێکى وەک دەستنڤێس و ئەرشیڤێ گۆڤاران و نامێن زانستى و بدەستڤەهینانا ئەوان سەخت بوو، چونکى ئەڤ ژێدەرە زۆر گرنگ و هەستیار بوو ژبۆ ڤەکۆلینێ و وەرگێرانا ئەوان وەختەکێ زێدە دڤیا داکۆ ب بابەت ب ساخلەمى و تێروتەسەلى بهێتە نڤێسین، هەرچەوابیت ل دووماهیێ هندەک ژێدەرێن گرنگ گرێدایی بابەتى هاتنە وەرگێران و مفایەک زێدە گەهاندیە بابەتى، دوو دەستنڤێسین رەسەن یێن بزمانێ عەرەبى وەک دەستپنڤێسێ دومینیکوس جرمانۆس ) Dominicus Germanus) کارێن دەستپێکى یێن ب عەرەبى هاتین چاپکرن فەرهەنگا زمانێن هەمەجۆر عەرەبى- لاتینى (Early Arabic printed works Treasures of Rare Book Division ,the polyglot Arabic-Italian-Latin dictionary) و دەستنڤێسێ هێنرى هاوارد (Henry Howard) ئەلیف و بێیا عەرەبى خواندنا عەرەبیی د ڕێنسانسا ئەوروپى دا 1505-1624 )-((The Alphabetum Arabicum. In Learning Arabic in Renaissance Europe (1505-1624هاتینە چاپکرن دئەڤێ ڤەکۆلینێ هاتینە بکارهینان.

هەروەسا دکتورنامەیا رۆپر چى (چاپکرنا عەرەبى ل مالتا 1825-1845: مێژوو و جهێ ئەوێ دپێشڤەبرنا رەوشەنبیریا چاپەمەنیێ دا دناڤ عەرەبێن ڕۆژهەلاتا ناڤین دا Arabic printing in Malta 1825-1845: Its history and its place in the development of print culture in the Arab Middle East ). سەرەڕاى هندێ بابەتێن ئەوى بەحسکرین پتر گرێدایى چاپەمەنیا دناڤ وەلاتێن عەرەبى دایە، بەلێ دناڤ بابەتێن خۆدا ب کورتى باسێ چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ل ئەوروپا ب گشتى کرینە.

هەروەسا ئەڤێ ڤەکۆلینێ مفا ژ هندەک گۆڤاران وەک میلا نۆتس (MELA Notes ) دیتیە، کۆ مارییت عطاالله (Mariette Atallah, ) بابەتەک لدۆر (چاپکرنا دەستپێکى یا عەرەبى ل ئەوروپا Early Arabic Printing in Europe) بەلاڤکرییە، ناڤبرى هندەک پێزانێن کورت ل دۆر چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ل ئەوروپا داینە دیارکرن، هەژى یە بیژین، چونکى بابەت نۆى یە و پێزانێن لدۆر ئەڤى بابەتى ب زمانێ عەرەبى ئەگەر هەبن ژى بەردەست نین. لەوڕا بۆ نڤێسینا ئەڤێ ڤەکۆلینێ بتنێ پشت بەست ل سەر ژێدەرێن بزمانێ ئینگلیزى مینا پەرتووکێن لدەستپێکێ بزمانێ عەرەبى هاتینە چاپکرن وگۆڤاران هاتیە بەستن و هندەک ژێدەر بتنێ بۆ روونکرنا پەرواێزانا هاتینە بکارهینان. مەرەم ژهەلبژارتنا ئەوان ڤەدیتنا هندەک هزرێن نۆی نە لدۆر بابەتى.

رێبازا دئەڤێ ڤەکۆلینێ دا هاتیە بکارئینان، رێبازا شرۆڤەکرنا چەندایەتى و سالۆخەدانا مێژووێ یە ، ژبەرکۆ ئەڤ جۆرە رێبازە بدورستى ل سەر ڤى بابەتى دگونچیت، چونکى بابەت گرێدایى چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى یە و ئەڤ ژێدەرێن بزمانێ عەرەبى دناڤ رێژەکا دیارا وەلاتێن ئەوروپى دا هاتینە چاپکرن و هەر ئێکێ لدویڤ بەرژەوەندیێن خۆ سەرەدەرى دگەل دا کرى یە و ژلایەکێ ڤە دبیت مەبەستا وان دچوارچوڤەکێ سنۆدارکرى دا بیت و ژلایەکێ ڤە دبیت ئارمانجێن نهێنى بڤان جۆرە ژێدەران هەبن. هەروەسا دڤەکۆلینێ دا چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى د ناڤ ڕێژەیەکا دەولەتێن ئەوروپى دا هاتینە دەست نیشانکرن. ژبەرهندێ ئەڤ رێبازە بهویرى دیڤچوونا ئەگەرێن ل پشت چاپکرنا ژێدەرێن بزمانێ عەرەبى ل ئەوروپا دکەت، هەروەسا دویڤچوونا هەلۆیتسێ دەولەتێن ئەوروپى بەرامبەرى ئەڤان ژێدەران دکەت و دیار دکەت چەوا وەلاتێن ئەوروپى بەرێخۆدایە ئەڤێ پرۆسێسێ.

دەرازینک

ب شێوەیەکێ ڕون یا ئاشکەرایە ل چەرخێن بۆرى چاپکرنا پەرتووکێن عەرەبى ل کیشوەرێ ئەوروپا دچەندین قۆناغاێن ژ ئێک جودا بۆرینە(انطونیوس، 1987، 71-80)، چەندین ئارمانج و پالدەرێن ژ ئێک جودا بۆ ئەڤێ پرۆسێسا دوویر و درێژ هەبووینە، هەروەسا چاپکرنا پەرتووکێن عەرەبى ل ئەوروپا گرێدایى لاپەر^([1])، بەرەڤانیکرنا مەسیحیەت^([2]) و پەیدابوونا هزرا داگێرکارى^([3]) و پێشکەفتنا ڕۆژهەلاتناسیێ^([4]) و سیستەمێ رێکخستنا دەستهەلاتداران^([5]) بوو (Steinberg, 2017,20). یا روون و ئاشکەرایە ئەگەر لاپەر ل ئەوروپا نەهاتبان دورستکرن چاپەمەنى ل ئەوروپا دەرنەدکەفت، هەروەسا ئەگەر داگێرکارییا ئەوروپى ب شێواز و جۆرێن جودا جودا پەیدانەبا ، دەلیڤە بۆ مەسیحیەتا رێکخستى نەدهاتنە پێش، دهەمان دەم دا، هاتیە گوتن ئەگەر ئەورۆپیان کار ب پێشەسازییا لاپەرێن موسلمانان ئەوێن بۆ ماوێ 7 چەرخان پێشەسازى ل سەمەرقەند، بەغدا، دیمەشق، قاهیرە، فاس کونترۆلکرین نەکربان نەدگەهشتنە هۆنەرێ چاپەمەنیێ، ئەرزانیا لاپەران ل بازارێن ئیسلامى دەلیڤە بۆ بارزگانان ئینانە پێش و بڤێ چەندێ پێشەسازییا لاپەران بۆ ڕۆژهەلات و ڕۆژئاڤایێ جیهانێ هاتە بەلاڤکرن (Yakubovych, 2017,56). لەوڕا دێ بین، ڕێژەیەکا دیارا هزرڤان و زاناێن ڕۆژهەلاتى ب ڕێژەیەکا ئێکگرتى ئەڤى ماوەیى ب خەلەکا جەهەوەرى یا رۆژئاڤى کرنێ ددەنەنیاسین و ئەڤ چەندە بوویە پالدەر هزرڤانێن عەرەب پشتەڤانیا هزروبیرێن رەوشەنبیرى، دابوونەریت و هزرێن سیاسى یێن ئیسلامى ب دژى ڕۆژئاڤایى بکەن(Auji, 2016,3).

دناڤبەرا سالێن 301-400ێ زاینى، چاپکرنا ب چاپخانەیێن دارى ل سەر قوماشى ل مسرێ ل سەر دەمێ رۆمانیان دیار ببوو، چاپکرنا ب دارى ب عەرەبى دگوتنێ تارشێ عەرەبى (Arabic Tarsh) واتە داخوازا عەرەبى ، ب ئینگلیزى ( (Engraved block، ئەڤ جۆرێ نڤێسینێ ل سالێن 801تا 1000 زاینى، ژلایێ مسریێن کەڤن ڤە بۆ نڤێژ و رسکان هاتبوون پێشڤەبرن، هندەک بەلگەنامە ئاماژە بهندێ ددەن، کۆ چاپکرن ب پارچێن داریى یێن مادەێن نەدار دهاتنە دروستکرن، دبیت ژ رصاصى، تەقنێ یان زیڤى هاتبن دروستکرن(Bulliet, 1987,247 ).

هەرچەوابت، تەکنیکا چەوانیا دروستکرنا ئەڤان جۆرە لاپەران نەهاتیە دروستکرن، هەروەسا ئەڤان جۆرە نڤێسینا کارتێکرنەکا زۆر لاواز و بچویک ل سەر مللەتێن دوویرى جیهانا ئیسلامى کرییە. هەرچەوابیت، ئەوروپی لدۆر چاپکرنا ب پارچەێن دارى ژ مۆسلمانان فێر ببوون، ب تایبەتى بۆ نڤێسینا سەر قوماشى، شێوازێ بکارهینانا مادەیێن چاپکرنێ ب داران ل ئەوروپا هێشتا نەهاتبوو دیارکرن، پشتى هینگێ چاپکرنا ب داران ل جیهانا ئیسلامى یا ناڤەراست ئاسیا هایتە دوویرکرن، ب تایبەتى پشتى جۆرێن ئامیرێن چاپی یێن جۆرێ پەیڤێن لیڤنکەر (الحروف المتحرکةMovable type of printing )^([6]) ل ئەوروپا هایتە داهێناین(Gunaratne, 2001,462; Roper,1988,10 ).

بەرى بچین دناڤ بابەتى دا، پێدڤییە کورتیەک دیرۆکى لدۆر چاپکرنا بزمانێ عەرەبى ب شێوەیەکێ گشتى و چەوانیا جوداهیا وان دگەل چاپەمەنیا ئەوروپا دیار بکەن.سەرەڕاى هندێ چاپەمەنیا ڕۆژهەلاتناسیا ئەوروپى لدۆر پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ل سالێن 1500ێ دەستپێکر بوو، بەلێ پرۆسیسا چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى وەرارنەکر بوو، تا دووماهیا چەرخێ 18ێ و دەستپێکا چەرخێ نۆزدێ، سەر ژنۆى چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى بو ستراتیژییەک نۆى دپێشەسازییا پەرتووکان ل جهێن وەک ئەوروپا، ببۆرینا وەختەکێ زۆر کێم ژ داهێنا چاپەمەنیا جۆرێ پەیڤێن لیڤنکەر ل ئەوروپا، زاناێن ئەوروپى گرنگى و بایەخ ب دەستنڤێس و نڤێسینا جۆرێن دى یێن دەست نڤێسان و شرۆڤەکرن وان دابوون(Hala Auji, 2017).

هەژى یە بێژین مامۆستاێن زمانێ عەرەبى یان ئەو کەسێن ئەوروپى یێن خۆ ڤێرى زمانێ عەرەبى کرى و ئەڤ زمانە بباشى دزانى نەخاسمە ڕۆژهەلاتناسان رۆلەکێ گرنگ دبزاڤا چاپکرنا پەرتووکێن زمانێ عەرەبى ل ئەوروپا دا گێرایە و ب سەدان ژێدەرێن عەرەبى وەرگێرانە سەر زمانێن ئەوروپى. ئەڤە نەتشتەکێ سەرنجراکێشە و بەرۆڤاژى تشتەکێ زۆر ئاسایى یە، چونکى هەر ئەڤ کەس بوون ژێدەرێن عەرەبى برین ئەوروپا، ڤەکۆلین لسەر ئەنجام داین و وەرگێراین سەر زمانێن ئەوروپى هەروەسا پترییا ئەوان وانە، سمینار ل زانکۆێن ئەوروپى لدۆر زمان و کەلتۆرێ ڕۆژهەلاتى گوتبوون (Ghobrial, 2017,310)

ب سەرنجراکێشى ڤە، ئێکەمین پەرتووکا بزمانێن ڕۆژهەلاتى ل ئەوروپا هاتیە چاپکرن پەرتووکێن ئایینى بوون. ل ساڵا 1514ێ، ئێکەمین پەرتووکا بزمانێ عەرەبى ل سەر شێوازێ جۆرێ پەیڤێن لیڤنکەر هاتیە چاپکرن، پەرتووکەکا ئاینى یا لژێر ناڤێ نڤێژێن سەواعى لدویڤ بنەماێن کەنیسەیا لیتورجیا یا ئەسکەندەرى (صلاة السواعى بحسب طقس کنیسة الاسنکدریة The Prayers of the Hours According to the Liturgy of the Church of Alexandria)، ئەڤ پەرتووکە ل فانۆ ل ئیتالیا هاتبوو چاپکرن. چاپخانەیا فانۆ ژلایێ (پاپا جۆلیۆسێ دووێ1443-1513 Pope Julius II )، ڤە هاتبوو دروستکرن(Krek, 1977,11; Rilke, 2011, 3). ئەڤ پەرتووکە ژ (120) لاپەران پێک دهێت، نڤێسینا ئەوێ ب حوبرێ رەشە، نیشان و هێمایێن ئەوێ ب ب رەنگێ سۆر هاتینە دیارکرن، هەروەسا نەهـ لاپەرێن ئەوێ ب لاپەرێن دارایى هاتینە دەست نیشانکرن، کۆ پێنچ ژێ ب رەنگێ سپى نە، کۆ ژ رێز، هێماێن ئەندەزیارى ب شێوازێ گول و بەلگان و پاشى هێماێن نڤێسینا قۆرئانێ و دەستنڤێسێن ڕۆژهەلاتناسانن ب تایبەتى ل سەر سنۆرێن لاپەرانن. ئەڤ سنوورە ژ ئێک چاپێن دەستپێکى یێن رێکخستى و خەملاندى هاتینە خەملاندن و هەر چوار لایێن لاپەران، ب ئەڤى رەنگى هاتینە خەملاندن و کارتێکرنا نەخشێن سەر دەمێ ڕێنسانسا ئەوروپى پێڤە دیارن(HITTI, 1945,5; Krek, 1979, 203-212).

هەژى یە بیژین کوپیێن ئەڤێ پەرتووکێ یێن ل پەرتووکخانا زانکۆیا پرینستۆن (Princeton University) و پەرتووکخانەیا بودلیان(Bodleian Library ) ل ئوکسفۆرد(Oxford )، هەروەسا بتنێ سێ کوپێن وێ ئێک ل پەرتوکخانەیا ئەستینس ( Estense Library) ل مودینا (Modena )، یا دووێ ل پەرتووکخانەیا مێدیچى (Medici Library) ل فلۆرنس و یا سیێ یا ل پەرتوکخانەیا ئەمبرۆسیانا (Ambrosiana Library) ل میلان (Milan) ل ئیتالیا یێن هەین. ئارمانجا سەرەکى ژ چاپکرنا ئەڤێ پەرتووکێ بۆ بەلاڤکرنا هزرێن ئایینى مەسیحى یێن ڕۆژئاڤایى بۆ ناڤ مەسیحیێن سۆریا و لبنانێ بوو، ئەڤ پەرتووکە ب تەمامى ب زمانێ عەرەبى و بجۆرێ چاپا مەرمەرى هاتیە وەشاندن(HITTI, 1945,5).

پەرتووکا دووێ یا ب زمانێ عەرەبى، یۆنانى، ئاشۆرى دگەل وەرگێرانا لاتینى هاتیە چاپکرن، پەرتووکا مزامیر The Book of Psalms)) یا زمانڤانێ ئیتالى (ئوگستینو جوستنیانى 1470-1536Agostino Giustiniani) بوو، ئەڤ پەرتووکە ل ساڵا 1516ێ ل جینوا ل ئیتالیا ل سەر داخوازا پاشایێ فەرەنسا (فرنسوایێ ئێکێ 1494-1547 François I) هاتبوو چاپکرن(Roper, 1988,11). ب ئەڤى ڕەنگى ب شێوەیەکێ ئاشکەرا خۆیا دبیت ئەڤان هەر دوو پەرتووکان رەنگڤەدانەکا کاریگەر ل ئیتالیا هەبوو، خەلکێ ب تایبەتى چینا رەوشەنبیران ب پەرتووکەکا گرنگ و پرى بایەخ دابوو نیاسین. پشتى بەلاڤبوونا ئەڤێ پەرتووکێ ئێدى کەسایەتیێن ئایینى دڤیا خۆ فێرى زمانێ عەرەبى بکەن، داکۆ جوداهیا دناڤبەرا ئایینى ئیسلامێ و مەسیحیەتێ بزانن.هەروەسا دڤیا فێرى کەلتۆرى و دابوو نەریتێن مۆسلمانان ببەن و مفایى بخۆ ژ بیاڤێن وان یێن زانستى وەرگرن.

پشتى بۆرینا وەختەکێ کێم ژ دروستکرن و دامەزراندنا چاپخانەیا عەرەبى ل وەلاتێن دى یێن ئەوروپى، یا ژ هەمیان بناڤ و دەنگتر، ئەو بۆ یا هایتە دروستکرن ژلایێ زانا و ڕۆژهەلاتناسێ هۆلەندى (تۆماس ئیرپینوس 1584-1624 Thomas Erpenius ) ل باژێرێ لیدن(Leiden City) ل وەلاتێ هۆلەندا بوو. دئەڤێ چاپخانێ دا تۆماس ئیرپینۆسى پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى یێن عەلمانى، رێزمان، سیاسى و مێژووى، ئەوێن وى بۆ فێرکرنێ بکاردهینان چاپ دکرن(Vrolijk, 2017,26). ب ئەڤى ڕەنگى ب ڕونى دیار دبیت، ل ئەڤێرێ ئارمانجا سەرەکییا ناڤبرى ئەو بۆ ب تێروتەسەلى هەمى لایەنێن گرێدایى ژیار و کەتۆارێ ئیسلامى و جیهانا عەرەبى بۆ قۆتابی و جڤاکى هۆلەندى دیار بکەت، داکۆ ب ڕونى و ئاشکەرایى پێزانین لدۆر ئیسلامێ و عەرەبان هەبن.

ژلایەکێ دیڤە، ل ساڵا 1530ێ، بۆ ئێکەمین جار قۆرئان ل باژێرێ فنیس(Vinci city) ل وەلاتێ ئیتالیا هاتبوو چاپکرن. هەروەسا ل ساڵا 1632ێ، پێشنیاز و تێبینێن زاناێن ئیسلامى وەک (أبو یعلى البیضاوى 1286-1292)، (الزمخشرى 1075-1144) و (سيوطى 1445-1505) ل بادوفا ل ئیتالیا ژلایێ قەشێ کاتۆلیکى و زانا لویس (لودوفیکو1612-1700) یێ مارکسى ڤە هاتبوون چاپکرن(Aqeel, 2009,12). .

هەژى یەبێژین تشتێ دیار تانۆکە ئەوە، کۆ بتنێ دوو کارێن دەستپێکى یێن ئاماژە ب نڤێسینێن عەرەبى داین بەردەستن، ئێکەم دەست نڤێسێ هاتیە نڤێسین ژلایێ )برنهارد فۆن بریدینباغ بیریریناتیو Bernhard von Breydenbach's Peregrinatio 1440-1497)، ل ساڵا 1486، ل تیران سکانکاتم ژلایێ هۆنەرمەندێ شێوەکار (ئەرهارد رویش Erhard Roish) ل ماینز(Mines) ب شێوازێ قەدێن دارى هاتبوو چاپکرن. ئەڤە نە دەستنڤێس بوو، بەرۆڤاژى شرۆڤەکرنەک لدۆر چەوانیا بکارهینانا پیتێن عەرەبى بوو.هەروەسا ئێک ژ وان خشتێ ئەلیف و بێیا زمانێ عەرەبى دگەل ناڤێن ئەوان ب پیتێن رۆمانى یە.بەلێ ئەڤ پتینێن دئەڤى خشتەىدا گەلەک نەرێک وپێک و رێکخستى نە، ب تایبەتى کوژیێن وان، دبیت خواندەڤان زەحمەتەکا زۆر پێڤە ببەت تاکۆ تێبگەهیت و بەلێ پەرتووک ب شێوەیەکى گشتى یا گونجایە(Kampman, 2011,21) .

هەژى ی بێژین ئەڤ پەرتووکە ل ئەوى دەمى دا گەلەک ناڤداربوو، ژبەر هندێ دێ بینن، ژمارەیەکا پێداچوون و راستڤەکرنا ل سەر هاتیە کرن و بۆ ژمارەکا زمانێن ئەوروپى هاتیە وەرگێران و چاپکرن ژ ئەسپانیا تا پۆلەندا. هەروەسا پیتێن قەدێن دارى دهاتنە کوپیکرن و بکارهینانان بۆ پەرتووکێن دى ژى تا دوماهیا سالێن 1660ێ. هەرچەوابیت، دشیان دانینە پێشڤە چوونا خواندنا ئەوان بهێتە هەلسەنگاندن، چونکى ل ئەوى دەمیدا ئەڤ پەرتووکە گەهشتبوون هەمى تەخیێن جڤاکى ژبۆ هەلسەنگاندنا راستیا دەستنڤێسین ڕۆژهەلاتى، ب تایبەتى یێن بزمانێ عەرەبى(Bobzin, 1970,1-3).. ژبەر هەبوونا ررێژەکا زۆر بەرهەمان بزمانێ عەرەبى و مفاێن دئەوان دا هاتیە و خۆشیا شێوازێ شرۆڤەکرن و بکارهینانا پێزانینێن دناڤ دا پتر ئەوروپى هاتنە پالدان خۆ فێرى رەوشەنبیرییا عەرەبى بکەن، هەروەسا ئەورۆپییان بەرێخۆ دا ئەڤان ژێدەران وەک دەرگەهێن گرنگ یێن بەرەڤ پێشڤەبرنا ژیارا خۆ یارەوشەنبیرى و زانستى دا و دەست ب ڤەکرنا کولیژێن ب زمانێ عەرەبى کرنەخاسمە بڕێتانیا و سڤیلیا، کۆ پەیمانگەهەکا خواندن و زمانێن ڕۆژهەڵاتى ب تایبەتى عەرەبى و عبرى ڤەکربوو و ئەڤە ددەمێ کێدابوو ستۆینا سەرەکى یا ڕێنسانسا ئەوروپى زڤرین بۆ شارستانییا کلاسیکى یا یۆنانى و رۆمانى بوو (Jones,2020; Feingold,2017,33 ).

زانا دیاردکەن سێ شۆرەشێن گرنگ و هەستیار بۆ پێشڤەبرنێ دمێژوویا مرۆڤایەتێ دا روویداینە، ئێک ژ وان دەرکەفتنا نڤێسینێ بوو، یا دووێ دەرکەفتنا پرۆسێسا چاپەمەنیێ و یا سیێ دەرکەفتا تەلەفۆن، کومپیۆتەر و دانووستاندن برێکا نڤێسین، دەنگى و وێنەیان بوو (Gunaratne, 2001,459). پشتى داهێنانا ئامیرێ چاپێ ژلایێ زانایێ ئەلمانى (جۆهانز گوتنبرکێ1397-1468 Johann Gutenberg) ڤە^([7]) (Kapr,1996, 20; Childress,2007,25)، ئەڤ پێنگاڤا ئەوى بۆ ئەگەرێ هندێ وەلاتێن ئەوروپا بەرێخۆبدەن دروستکرنا ئامێرێن چاپێ و ئەڤ چەندە بۆ دەستپێکا بەلاڤبوونا ئامیرێن چاپێ و بەلاڤبوونا پێزانینان برێکا چاپەمەنیان، دکەتوارێ خۆدا شۆرەشەک هزرى یا چاپکرنێ ل جیهانێ پەیداکر بوو، چاپەمەنێ جیهان گەهانە ئیک و گەشەکرن کەفتە دناڤ هزرێن هزرمەندان دا، ژڤەرێژی ئەڤێ چەندێ ئێدى پەرتووک چاپکرن بۆ دیاردەک سرۆشتى و جیهان هاتە پالدان بۆ دارشتنا هزروبیران لدۆر مللەت وکەلتۆرێ ئەوان(Eisenstein & Elizabeth, 2005,10).، دیسان کارتێکرنا شۆرەشا لاپەر و چاپکرنێ رێک بۆ چاکسازییا ئایینى و پێشڤەبرنا سیستەمێ خواندنێ ل جیهانێ ڤەکربوو. دهەمان دەمدا، چاپکرنێ ڕۆلێ خۆ دڤەگۆهاستنا پێزانین و هزروبیرێن ڕۆژهەلاتناسان گێرا بوو. ب ئەڤێ چەندێ سرۆشتێ سیستەمێ جیهانێ لدەڤەرێن دوویرى ئەوروپا ب تێرۆتەسەلی هاتە شرۆڤەکرن و دیارکرن(Gunaratne, 2001,462; Carter, 1925,9)..

ئێک ژ ئەگەرێن وەرگێران و چاپکرنا پەرتووکێن عەرەبى بۆ سەر زمانێن ئەوروپى دزفریت بۆ ڤیانا ڕۆژهەڵاتناسان ژبۆ شرۆڤەکرنا قۆرئانێ و دابوونەریتێن عەرەبان دا پێزانینان ب میللەتێن خۆ ڤە گوهێزن واتە ئەوان دڤیا پێزانیێن دروست دەربارەى قورئانێ و زمانێ عەرەبى هەبن. هەروەسا ئەگەرەکێ دى یێ ئەوروپى پالداین چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى دزفریت بۆ دابوونەریت و هۆنەرێ هەڤچەرخ یێ چاپەمەنى و نڤێسەران کۆ رۆلەکێ گرنگ دئەڤێ پڕسێ دا هەبوو و بخۆ بازرگانى پێدکرن (Patton, April 15,2015).دهەمان دەم دا ڕێژەیەکا زۆر یا دانووستاندنێ هاتینە تەرخانکرن لدۆر هندێ، کۆ ل ساڵا 1499 تا 1538ێ، قۆرئانا ل فینس ژلایێ چاپکەر (پاگانینۆ دى پاگانینى یێ بریشیا 1450-1538Paganino de' Paganini of Brescia)، هاتیە چاپکرن، ئەڤ چاپە بزمانێ عەرەبى یەک تەمام و بێ پەیڤ و پیتێن لاتینى هاتبوو چاپکرن، کۆ دوو ئارمانج ژئەڤێ چاپێ هەبوو، ئێک داکۆ ژ یێن چاپێن دى یێن ل ئەوروپا هەین بهێتە جودا کرن، هەروەسا بۆ فرۆتنێ دناڤ دەولەتا ئوسمانى دا بوو. بتنێ دوو ژێدەر یێن هەین ئەڤێ راستیێ دسەلمینن، ئێک ژ ئەوان دزڤریت چەرخێ 16ێ، لدەمێ زاناێن ئیتالى ب تایبەتى (گیۆم بوست 1510-1581Guillaume Poste) بزاڤکرن ژبۆ بدەستڤە هینانا جۆرێ عەرەبیا پاگانینى بۆ بکارهینانا نڤێسینێن خوو. ئەڤ بەلگە تێرا هندێ هەیە، کۆ بهێتە سەلماندن بۆ زاناێن سەردەمێ نۆى، کۆ ئەڤ پەرتووکە ئێکەمین پەرتووکا عەرەبى یە هاتیە کوپیکرن(Atallah, 2018,48). ل ئەڤێرێ دیار دبیت ژبلى زانا و ڕۆژهەڵاتناسان دڤیان شارەزاى دەڤەرێن ڕۆژهەلاتى بین و دابوونەریت خەلکێ ئەوان بزانن وەک ژێدەرەکێ دارایى یێ ب مفا بەرێخۆدابوو وەرگێران و چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ل ئەوروپا.

تەوەرێ ئێکێ: چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ل ئیتالیا

لدەمێ ل ساڵا 1465ێ، ئامیرێ چاپێ ل ئیتالیا هاتیە دروستکرن، ژڤەرێژا ئەڤێ چەندێ ئیتالیا بۆ ئێکەمین وەلات ئیدى تێدا ڕۆلێ چاپا ئەلمانى دناڤ دا نەما و ئەو دەستکەفت و داهاتێ بەرى هینگێ چاپا ئەلمانى ل ئیتالیا بدەستڤە دهینان ژدەستان چوو. ل 3 تەباخا ساڵا 1470ێ، ئێکەمین پەرتووکا (کوینتیلیان Quintilian) ژلایێ چاپخانەیا ئیتالى ڤە یا (جون فيليب ليجنامين 1420-1493Johannes Philippus de Lignamine) خەلکێ رەسەنێ باژێرێ میسینا(Messina )، ئەوێ ل ئەڤى دەمى ل رۆما ئاکنجى هاتبووچاپکرن، هەروەسا ل گولانا ساڵا 1471ێ، ئێکەمین پەرتووکا ل ئیتالیا دیار بووى، و کۆ دراستیدا ژلایێ قەشەکێ ئیتالى یێ بناڤ )کلیمان باودا 1603- 1485-Clement of Padua)، ئەوێ ل باژێرێ ڤینیسیا (Venice) کار دکر دیار ببوو. دهەمان دەم دا، ل ساڵا 1475ێ، خەلکێ رەسەنێ ئیتالیا یێن شارەزا دەست ب کارێ وەرگێران و چاپکرنا پەرتووکان بزمانێ عەرەبى کر بوو، ژبەرکۆ ل ئەڤى دەمى دا ئیتالیا بازرگانى دگەل جیهانا ئیسلامى هەبوو و دڤیان خۆ فێرى زمانێ عەرەبى بکەن، داکۆ تووشى چوو ئاریشە و ئاستەنگان نەبن، لدەمێ ئەنجامدانا بازرگانیێ یان کرین و فرۆتن کەلە و پەلان دگەل مۆسلمانان (Steinberg, 2017,42;Van Dijk, 2005,139).

هەژى گوتنێییە ئیتالیا جهێ ژدایکبوونا فێربوونا نۆى، سەنتەرێ شارستانیەتا مەسیحى، وەلاتێ رەسەنێ داهێنان و دروستکرنا بانک و کارتێن بانکى دەلیڤێن نۆى بەرجەستەکرن بۆ مەیدانا چاپکرت و دروستکرنا ئامیرێن چاپێ، سەرەڕاى هندێ هەتا ئەڤى وەختى ژى هێشتا هندەک بناغێن سەردەمێ ناڤین یێن ئەلمانیا ل ئیتالیا هەبوون، ئیتالیا ئەو جهبوو یێ دوو جۆرێن ئامیرێن چاپێ دروستکرین و ئەڤە ئامیرە ببوون بناغەێن سەرەکى یێن چاپکرنێ ل ڕۆژئاڤایى، "رۆمان" و "ئتیالیک"، ئەوێن ئێکەمین پیتێن جوهیان ژێ هاتینە دروستکرن ، ئیتالیا ئەو وەلاتە یێ نازناڤێ لاپەر، چاپا مۆزیکى و پێداچوون زانستى هەتا ل سىەر جیهانێ بڕێکا نامەیان دەستپێکرى(Steinberg, 2017,42). .

ل 1489،حکومەتا ڤینس بریارەک دەرکربوو، تێدا دەستویرییا چاپکرنا پەرتووکان بزمانێن عەرەبى، سریانى، ئەرمەنى، حەبەشى و بەربەرى دابوو. هەرچەوابیت، چوو پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى یێن ل ئەڤى ماوەیى دا نەهاتینە چاپکرن و ئەگەر هاتبن چاپکرن ژى نەهاتینە دیتن(Kampman, 2011,23). ل ساڵا 1499ێ، بتنێ تشتێن دى یێن زمانێ عەرەبى تێدا هاتیى پەرتووکا قەشێ دومنیکانى یێ ئیتالی (فرانسیکۆ کۆلۆنا 1433-1527 Francesco Colonna)، کۆ ژلایێ سەرمایەدارێ ئیتالى (ئالدو ماندوزیوس 1449-1515Aldo Manuzio -Aldus Manutius) هاتبوو چاپکرن(Oettinger, 2011,16).، ئەڤ تشتێن سەرنجراکێشێن هزریێن هشیارى، ب تەمامیێ ژلایێ چاپخانەیێن داریڤە هاتبوو چاپکرن و نیاسین، کۆ تێدا هندەک ئامۆژگارى و هەست بۆ نیشان دا هەستێن کلاسیکى یێن، کۆ ژ کومەکا بناغەیان ژبۆ دانەنیاسینا و ئاسایکرنا خەونێن ئەوان وەک هێزەکا ئێکگرتى یا بهێز بوو. دوو ژ ئەڤان ئامۆژگارى و هەستان پەیڤێن عەرەبى بوون، بۆ ئەڤێ ئارمانجێ دهاتنە بکارهینان و ب ئاشکەرایى ژ کوپیێن رەسەن دهاتنە کوپیکرن، بەلێ پرۆسێس نەرێکخستى و رێک و پێک بوو. هەروەسا نڤێسین نەیا رێک و پێک بوو، چونکى خەلەتیێن ڕێنڤێسنێ زۆر تێدا هە بوون(Roper, 1988,12). .

ل ئیتالیا ، (پاپا بیوسێ چوارێ 1499-1565Pope Pius IV)، ئەوێ ب شێوەیەکێ جودا چوویە ژبۆ بەشکداریکرنا ئەنجوومەنێ گوڕانکارییا(Council of Trent) دناڤبەرا سالێن 1545-1563 ل ڕۆژهەلاتی، ئەڤە ژلایێ یەسوعى (جان باتیست ئیلانۆ Jean-Baptiste Elano) دهاتە پشتەڤانیکرن ژبۆ کۆمکرنا پیتێن زمانێ عەرەبى و سریان بۆ بکارئینانێ ل چاپخانا یەسوعییان ل ڕۆما. ل ساڵا 1566ێ، ئیلانۆى ژمارەیەکا پەرتووکانان وەک وەرگێرانا بنەماێن باوەریێ یا هاتیە وەشاندن ژلایێ بیوسێ چوارێ ڤە چاپکر بوو، کۆ بۆ کریستیانێن ڕۆژهەلاتێ ئەوێن داخوازا ئێکگرتنێ دگەل کەنیسەیا کاتۆلیکى کرین هاتبوو بەرھەڤکرن(Thomas and Chesworth,, 2015,725).

هەروەسا ل ساڵا 1575ێ، پشتى ڕێککەڤتنەک دناڤبەرا کەنیسەیا رۆمانى و مارۆنى ل لبنان و سۆریێ ژبۆ ئێکگرتنا هەر دوو کەنیسان لژێر سەرپەرشتیا بابێ رۆما هاتە مۆرکرن، ل ئەڤى دەمى چاپخانەیا مێدیچى ل ئیتالیا هاتبوو دروستکرن و ئارمانجا ئەوێ یا سەرەکى ئەو بوو ڕۆلەکێ گرنگ دچاپکرنا پەرتووکێن عەرەبى دا بۆ ناڤ مەسیحیێن جیهانا ئیسلامى دا بینت(Girard, 2017,195). ل ساڵا 1578ێ^([8])، پاپا گریگۆرێ 13 (e1502-1585 Pope Gregory XIII )ێ، کولیژا مارونى ل رۆما ڤەکر بوو، ئارمانجا گریگۆرى ژ ڤەکرنا ئەڤێ کولیژێ گەهاندنا ئێک یا زانایێن عەرەبى و سریانى، ئەوێن دا ڕۆلەکێ گرنگ د چاپکرنێدا ل فەرەنسا و ئیتالیا گێرن بوو، زانایێن وەک یوحنا ئەلحیبرونى (جون هیسونیت)، (سرکیس الرازى)، (عبدالله شرق الصقرى فیکتوریو سیکالاک) و ابراهیم عەقلانى (ابراهام اکلینسیس)، (جەرجیس ) و (عەمیرە)، قۆتابیێن کەڤن یێن قۆتابخانەیا مارۆنى ل ڕۆما بوون(Kościelniak, 2010,79-91,195; Atallah, 2018,53).

لدەمێ هەوا دووێ یا گرنگییا نڤێسینێن زمانێ عەرەبى یێن رەسەن لدۆر گرنگیا ئایینى بزمانێ عەرەبى دەستپێکرى. هەروەسا بزاڤێن دەستپێکى یێن مەسیحیان بۆ خواندنا عەرەبى ب شێوەیەکێ بەرچاڤ دناڤ جڤاکیێن مەسیحى یێن ڕۆژهەلاتى دا وەک مارونى و قۆپتیێن مەسیحى دا هەست پێ هاتبوو کرن(Patton, April 15,2015). لەوڕا ل ساڵا 1580ێ، پاپا بیوسێ چوارێ پەرتووکەکا عەرەبى بناڤێ (فێربوونا مەسیحیەتێLearning Christianity ) چاپکر بوو. دهەوا دووێ دا یا چاپکرنا پەرتووکان هندەک هزروبیرێن نۆى دەربارەی رەسەناتیا عەرەبى هاتبوو داریشت و تێدا دیار کربوو، هەست ب بگرنگییا ئایینى یا ئیسلامێ هاتییە کرن(Girard, 2017,197). دبەرامبەردا ژلایەکێ دیڤە پشتى چاپکرنا سێ پەرتووکان، چاپخانەیا مێدیچى یا ڕۆژهەلاتى یا ناڤدار ب (چاپخانەیا توبۆگرافى یا مێدیچى The Typographic Medicea ) جهێ چاپخانەیا یەسوعى گرتبوو، ل سالا 1584ێ، ئەڤ چاپخانا ڕۆژهەلاتناسى ژلایێ (کاردینال فیردیناند مێدیچى Cardinal Ferdinand de Medici) ڤە هاتبوو دروستکرن و چەندین پەرتووکێن گرێدایى ب ئایینى ڤە ب زمانێ عەرەبى ڤە چاپکر بوون ^([9]) (Lincoln,2014, 2; Jones, 1994,88).

هەروەسا ل نیڤا دووێ ژ چەرخێ 16ێ، چاپکرنێ بزمانێ عەرەبى دەست ب کارێن جودا یێن عەلمانى کر بوو. ل ساڵا 1590، پەرتووکا ئنجیلا عەرەبى (The Gospels in Arabic) بناڤ و نیشانەک لاتینى ب (1,500) پیتـێن عەرەبى، ب ستاندەرێ ڕێنساسێ، ب لاپەرێن ناڤچنى هاتبوو چاپکرن. ئەڤ پەرتووکە ژ 368 لاپەران پێک دهات و(5000) هزار کوپى ژێ هاتبوون بەرهەڤکرن(Jones, 2015,136). ل ساڵا 1592ێ، ئێکەمین پەرتووکەکا لدۆر رێزمانا عەرەبى یا (یا ابن حاجب – کافیە ابن الحاجب) هاتە وەشاندن، ئەڤ پەرتووکەک ژلایێ پەرتووکخانەێن زانکۆیانڤە هاتبوو چاپکرن و پەرتووکەکا دى ژلایێ چاپخانەیا زانکۆیا ێل (Yale University Press) ڤە هاتبوو چاپکرن(Atallah, 2018,53). هەروەسا ل سالا 1592، پەرتووکەکا دێ یا ئەلیف و بێیا زمانێ عەرەبى(The Alphabetum Arabicum.) یا هاتیە ژلایێ (هێنرى هاوارد Henry Howard) ئامادەکرن و چێنشینێ )نۆرفۆلک (Norfolkڤە ژلایێ چاپخانەیا ڕۆژهەلاتى یا مێدیچى ڤە هاتبوو چاپکرن(Henry, 1592,3; Jones,2020, 177 ).

هەروەسا ل ساڵا 1593ێ، پەرتووکا نۆژدارى یا (ابن سینایى980- 1037 -Ibn Sina- Abu Ali Sina) (یاسا نۆژدارى یا ابن سینایى Avicenna’s Canon of Medicine ) هاتبوو چاپکرن، ئەڤ پەرتووکە ل دوماهیا چەرخێ دوازدێ بۆ زمانێ لاتینى هاتبوو وەرگێران، هەژى یە بێژین ئەڤ وەرگێرانە هەتا دووماهیا چەرخێ 17ێ وەک ژێدەرکێ گرنگێ خۆاندنا نۆژدارى ل زانکۆیێن ئەوروپا دهاتە خواندن(Modanlou, 2008,3-6).

لدەمێ بالیۆزێ فەرەنسا (سافارى دى بریڤ Savary de Brèves) دناڤ دەولەتا ئوسمانى دا دناڤبەرا سالێن 1591-1604ێ، هەروەسا ناڤبرى ئێک ژ سەرکێشێن زاناێن ئوسمانى و عەرەبى یێن وى دەمى بوو، زمانێ عەرەبى و ئۆسمانى باش دزانێ و شارەزاییەکا زۆر باش لدۆر هەبوو، ناڤبرى چاپخانەیەکا تایبەت بناڤێ (چاپخانەیا سافاریانا) بخۆ ل ئیتالیا دروستکر بوو(HITTI, 1945,5).

ژلایەکێ ڤە، ل ساڵا 1613ێ، پەرتووکا (کاردینال بالرمینوCardinal Bellarmino ) فێربوونا بنەماێن مەسیحیەتێ (Doctrina Christiana) ل ژێر ناڤێ (بنەماێن مەسیحیەتێ) بۆ سەر زمانێ عەرەبى و لاتینى ژلایێ کەسایەتێن مارۆنى (نەسروڵڵا شەلەق ئەلعەقورى) و (جەبرائیل سەهیونى) ڤە بۆ سەر هاتبوو وەرگێران و ژلایێ ژلایێ چاپخانەیا مێدیچى ڤە هاتبوو چاپکرن. پەرتووکا (مفاێن موسلمانێن ڕۆژهەلاتى) بۆ سەر چەندین زمانێن رۆژهەلاتى هاتبوو وەرگێران و چەندین چاپێن نۆى ژێ هاتبوون چاپکرن، هەروەسا ئەڤ پەرتووکە ل ساڵا 1614ێ، ژلایێ چاپخانەیا سافاریانا ل رۆما هاتبوو چاپکرن(Aqeel, 2009,16)..

ژلایەکێ دیڤە. ل 1614ێ، گابریێل سیونیتا (Gabrielle Siunita ) و ئنتیسارات سیکالاک(Entisarat Sicalak) پەرتووکا (مزامیر داود ملک Mzamir David Malik) ب زمانێ عەرەبى رێکخستڤە و ل چاپخانەیا مێدیچى ل سافاریانا هاتە چاپکرن. هەروەسا سالا 1619ێ، چاپخانەیا سافاریانا چوار پەرتووک لدۆر زمانێ عەرەبى چاپکر بوون.دهەمان دەم دا، ناڤبرى دەست دا هاریکاریکرنا گابرێل سوینتا و قەشێ مارۆنتى فیکتوریو سیکالاک(Victorio Sicalak ) کرن. هەروەسا ناڤبرى زمانێ عەرەبى ل کولیژا مارونتى ل رۆمانا دگوت، بریڤ کولیژا مارۆنى یا سافاریانا یا ئیتالى دامەزراندبوو، بریڤى ڕۆلەکێ گرنگ دڤەگوهاستنا شارستانیەت، کەلتۆەرو رەوشەنبیرى، زمانێ عەرەبى بۆ ناڤ ئیتالیا گێرابوو، هەروەسا خواندنا زمانێ عەرەبى ئینانا ئیتالیا، داکۆ خەلک خۆ فێرى زمانێ عەرەبى بکەن، داکۆ بزانین چ کێماسى دناڤ دا دناڤبەرا رۆژئاڤایى و رۆژهەلاتى دا هەنە(Roper, 1998,13)..

ل ساڵا 1622ێ، پەرتووکەکا دى ژلایێ سیونیتا وسیکالاک ل سەر ئەلیڤ و بێیا عەرەبى(The Alphabetum Arabicum) هاتبوو بەرهەڤکرن و ژلایێ چاپخانەیا مێدیچى ڤە ل سافاریانا هاتە چاپکرن(Roper, 1998,13) . هەروەسا ل ساڵا 1639ێ، فەرهەنگا زمانێن جۆراوجۆر عەرەبى- ئیتالی- ئەلمانى ژلایێ ڕۆژهەلاتناس دومینیکوس جرمانۆس ( 1588-1670Dominicus Germanus) هاتبوو ئامادەکرن و هەر ل هەمان سال ژلایێ چاپخانەیا رۆماڤە هاتبوو چاپکرن(Germanus, 1639,4). ئەڤ فەرهەنگە ب ئێک ژ کەڤنترین دەستنڤێسێن بزمانێ عەرەبى هاتیە نڤێسین ل ئیتالیا دهێتە نیاسین، ئەڤ پەرتووکەک وەک هاریکارى بۆ قۆتابیێن زانکۆیان و کارێن ڕۆژهەلاتناسى هاتبوو چاپکرن، چونکى بەرامبەرى پەیڤا عەرەبى پەیڤا لاتینى ژى هاتبوو نڤێسین، لدەمێ خوداندەڤان یان خۆدان کار پێدڤی دبوون ب ساناهى دشیان مەبەستا خۆ بگەهینن یێ بەرامبەرى خوو(Germanus, 1639,4).

تەوەرێ دووێ: چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ل فەرەنسا

مێژوویا چاپکرنا پەرتووکان ب زمانێ عەرەبى ل وەلاتێ فەرەنسا هەر ژ دەستپێکێ برێکا دوو تایبەتمەندییان دەستپێکر بوو، کۆ ئێک ژ وان تایبەتمەندییا ژبۆ شرۆڤەکرنا کەل وپەلێن بازرگانى و سەنتەرێن بەرهەمئینانا نەتەوەیى یا فەرەنسى بوو. تایبەتمەندییا دووێ ژ ئەوان جهیێن گرنگییەکا زۆر ب ئەڤى بیاڤى دایى، باژێرێ (لیۆن) یا ب شێوەیەکێ بلەز و بهێزڤە ملبملێ پاریس ڤە سەنتەرێ خۆ یێ تایبەت یێ چاپکرن و بەڵاڤکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى دروستکر بوو، هەمى شیانێن خۆ مەزاختبوون باشترین و مفادارترین پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى بدەستخۆڤە بینت و چاپ بکەت. هەتا ناڤەراستا چەرخێ 16ێ، و پشتى کەفتنا لیۆن باژێرێ پاریس سەرکێشییا چاپکرن و بەلاڤکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ل وەلاتێ فەرەنسى دکر(Steinberg, 2017,42). هەژى یە بێژین گرنگییا باژێرێ لیۆن ب زمانێ عەرەبى دزڤریت بۆ ئەوێ لڤینا بازرگانیا ل ئەڤى باژێرى، هاتنا عەرەب و ئەفریقییان، ژبەر هندێ دەزگەهێن فێرکرنا ئەڤى باژێرى گرنگییەکا تایبەت ب زمانێ عەرەبى و ئایینێ ئیسلامێ ددا(Roper, 1998,13).

لدەمێ ل چەرخێ شازدێ دا ڕۆژهەلاتناسێ فەرەنسى گیۆم بۆستێل (Guillaume Postel)، زنجیرەکا چاپکرنان لدۆر زمانێن ڕۆژهەلاتى و ئەلیف و بێیا ئەوان ل پاریس بەلاڤکرین، ناڤبرى ڕێژەیەکا زۆر ب شێوەیەکێ سرۆشتى و لدۆیڤ ئارەزۆ و لاپەرێن دارى بۆ نڤێسینێن عەرەبى بکارهینا بوون، پشتى بۆرینا پێنچ ساڵان، ناڤبرى بەردەوامى دابوو چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى، ب تایبەتى گرنگییەک زۆر ب رێزمانا عەرەبى دابوو، ئەوى نڤێسینا ب شێوازێ لیڤینکەر ل سەر لاپەرێن نڤێسینێ بکارهینا بوون. بەلێ ئەڤ چاپکرنە یا دەستپێکى بوو و کێم سەنگتر بوون ژ جۆرێن نڤێسینێن ئیتالی یێن سالێن 1514-1516ێ(Saliba, 2007, 115-164).

ل ساڵا 1592ێ، شێوەکارێ بناڤ دەنگ یێ فەرەنسى )جێفرۆى تۆرى1480 1533- (Geofroy Tory ب هێڤی و ئومێدەکا تژى باوەرى ب دەست ئەنجامدانا کارێ خۆ یێ بناڤ و دەنگ شامب فلۆرى یێ ساڵا 1529ێ (Champ Fleury of 1529) کربوو. ئەڤ جۆرەکێ دى یێ نڤێسینا ئەلیف و بێیا عەرەبى ل سەر لاپەرێن دارى بوو، سەرەڕاى گومانا مەبەستا ناڤبرى ژئەڤێ چەندێ، ئەڤى بەرهەمى پێشکەفتنەکا باشتر ژ یێن قەشە پیدرۆ دى ئەلکا و هۆنەرمەند هۆلەندى ڕوێنچ بارک بخۆڤە گرتبوون، کۆ یا روون و ئاشکەرایە کارێ وى لسەر نموونەیەکا گرافیکى هاتبوو دانان و تێدا هندەک کوژیێن رێک و پێک تێدا هاتبوون دیارکرن، نڤێسینێن وى سەرنجا خەلکێ، ب تایبەتى جینا رەوشەنبیرى ڕاکیشا بوون، ژبەر هندێ کارێن وێ ب بایەغ وب بهان دهاتە پێش، خەلکێ وەسا هزر دکرن ئەڤ شێوازێ ئەلیف و بێیا وى بکاردئینا چوانەکێ ددەت نێڤسین، لەوڕا ئەڤ جۆرێ نڤێسینێ لڤى دەەمى ل ئەوروپا ب بهاکەفتبوو (Roper, 1998,13).

ژلایەکێ دیڤە، هەروەسا ل سالا 1613ێ، سیکالاک هاریکارییا سونیتا د چاپکرنا پەرتووکا بنەمایێن کریستیانا یا ( کاردینال رووبرت بلامین Cardinal Robert Blamain ) ب زمانێ لاتینى دگەل وەرگێرانا زمانێ عەرەبى کر بوو. ژلایەکێ دیڤە، (رووبرت بلارمین، فیکتوریو سیکالاک و گابرێل سوینتا) بنەماێن کریستیانان ل پاریس بۆ کەنیسێ وەرگێرا بوو (ARIKAN, 1985,31).. هەروەسا هەر ل هەمان ساڵ سافارى دى بریفى 1608-1607 Savary de Brèves) بالیۆزێ فەرەنسا ل ڕۆما، کۆ ئیک ژ شارەزایێن زمانێ ئوسمانى و عەرەبى یێن سەردەمێ خۆ بوو، پشتى بۆراندنا (25) سالێن خزمەتێ ل ڕۆژهەلاتى. لدەمێ زڤرى پاریس، رابوو ب دروستکرنا چاپخانەکێ بخۆ، ئەڤ چاپخانە ب (چاپخانا شێوەکارى یا سافاریانا) هاتبوو نیاسین(ARIKAN, 1985,31).

دناڤبەرا سالێن 1618-1614ێ، چاپخانەیا سافاریانا یا بالیۆزێ بەرێ یێ فەرەنسا بەرێ چاپێ دا پاریس و ل ساڵا 1616ێ، فەرەنسا دەست ب چاپکرنا پەرتووکان بزمانێ عەرەبى ب شێوەیەکێ بەرفرەھ کر بوو و پەرتووکەک لدۆر رێزمانا عەرەبى یا هاتیە ئامادەکرن ژلایێ گابرێل سۆینتا و یوحەنا ئەلحەسرونى ڤە چاپکر بوو(Atallah, 2018,53). ل ساڵا 1616ێ، ئەلحەسرونى و سەهیونى پەرتووکا (دپێشەسازیا رێزمانى Grammar Industry) ب پیتێن سافاریانا ل پاریس چاپکر بوو. ساڵا 1619ێ، چاپخانەیا سافاریانا چوار پەرتووک بزمانێ عەرەبى چاپکر بوون. هەروەسا ل ساڵا 1620ێ، چاپخانەیا پاریس پەرتووکا (بنەماێن زمانێ عەرەبى) چاپکربوو(Riedel, 2006, 4; Atallah, 2018,53).

پشتى مرنا بریڤى ، وەشانکەرێ فەرەنسى و شارەزایا زمانێن ڕۆژهەلاتى ( ئەنتوان فیتەریە) چاپخانە ژ کارمەندێن بریڤى کریبوو، دناڤبەرا سالێن 1628 تا 1645ێ دا، ناڤبرى (14) پەرتووک ل سەر رێزمانا عەرەبى، مێژوو، فەلسەفە، بۆرج، پەیکەران و دناڤ دا فێرکرنا مەسیحیەتێ و (10) بەرگێن پەرتووکا پیرۆز ئنجیل چاپکر بوون، کۆ بزمانێن عبرى، کلدانى، یۆنانى، سریانى، لاتینى، عەرەبى و سامرى هاتبوون نڤێسین و وەشاندن(Roper, 1998,16; ARIKAN, 1985,31). .

تەوەرێ سیێ: چاپکرن وەرگێرانا پەرتووکان بزمانێ عەرەبى ل هۆلەندا

بەرى هەر تشتەکێ پێدڤییە ئاماژێ بهندێ بدەین، کۆ چاپکرنا پەرتووکێن عەرەبى ب شێوەیەکێ گشتى ژئەنجامێ خواندنێن ڕۆژئاڤایى هاتییە، ل سەردەمێ مرۆڤایەتێ ئەو مرۆڤ دۆست بوون، ل سەردەمێ شرۆڤەکرنێ ئەو شرۆڤەکار بوون، ل سەردەمێ پەیدابوونا چاپێ ئەو چاپکەرێن زیرەک بوون. هەرچەوابیت، پرۆسێسا چاپکرنا پەرتووکان ب زمانێ عەرەبى ل هۆلەندا ب بەراوردى دگەل وەلاتێن دى یێن ئەوروپى دەرنگ پەیداببوو، وەک وەلاتێن دى یێن ئەوروپا، هۆلەندا لدەستپێکێ گرنگى دابوو ب خواندنێن ئایینى (لاهوتى). ئەڤ چەندە ب ئاشکەرایى ژ گۆتارا ئەنجوومەنێ زانکۆ و باژێران لدەمێ دامەرزاندنا نۆێنەرێن خۆ (رافیئلنجسRaphael Naguez )، دایە دیارکرن، "ژ دەریاێن دچین بۆ هندا ڕۆژهەلاتى یا هۆلەندى پێدڤییە پەیڤا پیرۆزا خودێ ل سەر جیهانێ بهێتە بەلاڤکرن" (Vrolijk, 2017,26).

پشتى ئەوان شەرێن خۆیناوى یێن سالێن 1648 تا 1568ێ، دناڤبەرا ئەسپانیا و هۆلەندا هاتینە روویدان و رزگاربوونا هۆلەندا یا پرۆتستانتى ژبن کونترۆڵا حکومى ئەسپانیا مەزهەب کاتۆلیکى، ل ساڵا 1575ێ ئێکەمین زانکۆ ل باژێرێ لیدن یێ هۆلەندى هاتە ڤەکرن، ل ساڵێن 1570ێ، ژمارە کا پەنابەران ژ باژێرێ (ئەنتویرب Antwerp) یێ بەلژیکى بەرەڤ هۆلەندا دچن ، کۆ ژمارەیەکا پەرتووک فرۆشان دگەل دا بوون، ئێک ژمارێن ژ باژێرێن پێشوازییا ئەڤان پەنابەران کرى باژێرێ لیدى، ماڵا ئێکەمین زانکۆیا هۆلەندى، ل ئەوى دەمیدا دەستەکا زانکۆیا ناڤبرى پێزانیێن باش لدۆر ڕۆلێ گرنگا پەرتووکێن زانایان بۆ دانووستاندنان هەبوون (Hoftijzer, 2015,7).

ل ساڵا 1577ێ(ویڵیام سیلفیوس 1521-1580 Willem Sylvius)، ببوو ئێک ژ چالاکترین وەشانکەرێ چاپا عەرەبى ل ئەنتویربى، لەوڕا ل ساڵا 1559ێ^([10])، کارگێرییا زانکۆیێ خودانێ چاپخانەیا ئەنتویربى وەک بەرپرسێ چاپخانەیا زانکۆیێ دانابوو،ب مەرجەکێ هەمى مەزاختیێن ئەوى ژلایێ زانکۆیا ناڤبرى بهێنە خەرجکرن. بەلێ پشتى بۆرینا سێ ساڵان سیلفیوس دمریت (Hoftijzer, 2015,7; Rasterhoff,2016,41)..

پشتى ئەوى ل ساڵا 1582ێ، کۆرێ وى کاریل وێلیم سیلفیوس 1550-1619(Carel Willem Sylvius جهێ ئەوى دگریت و پشتى هینگێ وەشانکەرێ ناڤدارێ هۆلەندى (کریستۆفەر پلانتین hristopher Plantin 1520-1589)جهێ ئەوى دگریت، ل سالا 1583ێ، ناڤبرى چاپخانەیا زانکۆیا لیدن رێک دئێخیت ڤە (Uchelen and Dijstelberge, 2013,33-52)، ئەڤ لەقێ چاپخانەیا لیدن تا ساڵا 1585ێ، دکارکرنا خۆدا بەردەوام دبیت و چالاکیێن ئەوێ دبنە دەستپێکا پەیدابوونا چاپا پەرتووکێن ب عەرەبى ل هۆلەندا، کۆ ب شێوەیەکێ ڕاستەوخۆ پشتى ڤەکرنا لەقێ چاپخانا (کرستوفل بلانتاین hristopher Plantin Printing house) ل لیدن دەست ب وەرارکرنەک هێمن کربوو. ساڵا 1586ێ، ئەڤ چاپخانەیا یە ژلایێ نەڤێ پلانتینى کالفن فرانسیکۆێ ئێکێ ڕافیلینجیوس 1539-1597Plantin’s Calvinist son‐in‐law Franciscus I Raphelengius)، دهێتە رێڤەبرن و ناڤبرى زانا و وەشانکەرێ زانکۆیا لیدن بوو. و هەروەسا مامۆستایێ زمانێ عبرى و عەرەبى بوو، دهەمان دەم خۆدانێ ئێکەمین چاپخانەیا عەرەبى ل باکۆرێ هۆلەندا بوو، ئەڤێ چاپخانێ پەرتووکێن ب زمانێ عەرەبى و لاتینى چاپ دکرن(Hoftijzer, 2015,7). هەژى یە بێژین ژ ئەنجامێ پیتە پێدانا ئەڤێ پەرتووکخانێ ب ژێدەرێن زمانێ عەرەبى، پەرتووکێن ب زمانێ عەرەبى بازارەک تایبەت دناڤ بازارێن پەرتووکێن فرۆشێن هۆلەندا هەبوو.

ل ساڵا 1586ێ، جڤاتا زانکۆیا لیدن (فرانسیسکوس رفائیلجوس صهر کرستوفل لانتاینFrancesco Raphael Josh, Christopher and Lentin)، وەک سەرپەرشتێ لەقێ چاپخانێ و مامۆستایێ زمانێ عەرەبى دەست نیشانکر و دامەزراندن، ناڤبرى هاریکارییا بەلاڤکرنا (پەرتووکا ئینجلێ) بۆ سەر چەندین زمانێن دى یێن ئەوروپى کر بوو، هەروەسا ب زمانێ عەرەبى ب پیتێن دارى هاتبوون چاپکرن (Vrolijk, and van Leeuwen, 2013,27). براستى یا روون و ئاشکەرایە و هاتیە زانین ناڤبرى دڤییا هاریکارییا فێرخوازان لدۆر زمانێن ڕۆژهەلاتى، ب تایبەتى زمانێ عەرەبى بکەت، چونکى زمانێ عەرەبى زمانێ پارچەیەکا گرنگا جیهانێ یا خودان شارستانى و کەلتۆرەکێ جودا ژ رۆژئاڤایى بوو، هەتا ئەوى دەمى خەلکێ هۆلەندا چ تشت لدۆر خەلکێ دەڤەری نەدزانى، لەوڕا دڤییا بڕێکا چاپخانەیا خۆ سەرنجا خەلکێ هۆلەند بۆ زمانێ عەرەبى راکێشیت.

ل ساڵا 1593ێ، زانکۆلیدن جۆزێف یوستوس سکالیخر( 1540-1609Joseph Justus Scaliger) یێ فەرەنسیێ نەژاد ئیتالى دامەزراندبوو ژبۆ پشتەڤانیکرنا خواندنێن ڕۆژهەلاتى.ناڤبرى زانستێ فەلەکى خواندبوو، هەروەسا برێکا هەڤالێ خۆ (غولیوم بوستیل) نۆێنەرێ فەرەنسا ل ئیستەمبۆلێ فێرى زمانێ عەرەبى ببوو. ل ساڵا 1538ێ، پەرتووکە بناڤێ (رێزمانا عەرەبى) چاپ و بەلاڤکر بوو،ناڤبرى تێدا دیار کربوو، کۆ ئارمانج ژ چاپکرنا ئەڤێ پەرتووکێ ئەو نینە، کۆ مەسیحیان لدۆر عەرەبێ مەشق بکەین، بەلکۆ ئارمانجا سەرەکى و جهێ پێتەپێدانێ ژێ داخوازکرنا ئێکگرتنا ئایینێ جیهانێ یە ب شیوەیەک رەوشتى دچوارچۆڤێ ئێکگرتنا نەتەوەیى دئێک وەلات دا(Vrolijk, and van Leeuwen, 2013,27).

ل ساڵا 1595ێ، نموونەک ب شێۆەیێ پەرتووکەک بچویک لژێر ناڤێ (نموونەک ژ پیتێن عەرەبى ل چاپخانەیابلانتاین –رافئیلنجوس)، کۆ دگەل پێنچى هێمێن عەرەبى و لاتینى دناڤ ئەفسانەیان دا ل لیدن چاپکر بوو، تێدا دیاربوو کۆ کارتێکرنا پەیڤێن عەرەبییا مەغربى ل سەر هەبوو. ئەڤە ئێکەمین دەستنڤێسێ عەرەبى بۆ ل هولەندا هاتیە چاپکرن و بەلاڤکرن. بۆ ماوەیێ چەندین ساڵان بزاڤ بۆ چاپکرنا ئەڤێ چاپێ هاتبوون کرن، تاکۆ ب شێوەیەکێ رێک و پێک هاتیە بەرهەڤکرن(Kampman, 2011,33). هەروەسا ل ساڵا 1595ێ، پاشایێ هۆلەندا (موریس Maurice 1567- 1625) هندەک پێشنیازک ئارستە بازرگانێن هۆلەندى ئەوێن بۆ ئەنجام دانا بازرگانیێ دهاتنە ڕۆژهەلاتى کر بوو و تێدا داخوازا ژێدەرێن عەرەبى یێن پەتى و دروستکربوو(Vrolijk, 2017,27). بڤێ چەندێ وەرارکرن کەفتە بیاڤێن چاپکرنا ژێدەرێن زمانێ عەرەبى ل هۆلەندا و دەزگەهێن چاپەمەنیێ ئەڤێن ب زمانێ ڕۆژهەلاتى بەرهەم چاپ دکرن بۆ ئێکەمین جار ژلایێ زانکۆیا ئۆتریچ، ئەمستردام و ب تایبەتى لیدن ژبۆ مەشقکرنا قەشەێن چاکسازییا کەنیسێ هاتبوون دروستکرن(Roper, 1988,16).

گرنگترین چاپخانەیا زمانێ عەرەبى ئەوا ل هەرێمێن ئێکگرتى ل هولەندا هاتیە دروستکرنا چاپخانەیا زانکۆیا لیدن، ئەوا ل ساڵا 1595ێ هاتیە دامەزراندن بوو. ب ئەڤێ چەندێ نامیلکەیەکا (8) لاپەرى ژبۆ دانەنیاسینا تایبەتمەندیێن زمانێ عەرەبى دروستکر بوو، دناڤبەرا چەرخێن (16) و (17)ێدا، ئەڤێ چاپخانێ (38) پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى وەرگێرا بوون، کۆ گرنگترینا ئە وان پەرتووکا رێزمانا زمانێ عەرەبى یا (تۆماس فان أربی) یا ناڤدار ب (ئەربینیوس یا 1613)ێ بوو(Atallah, 2018,53).

دناڤبەرا سالێن 16001 تا سالێنن 1700ێ، ب سەدان چاپخانەێن چالاک ل هۆلەندا پەیداببوون و گەلەک ژ وان پەرتووکێن عەرەبى چاپ و بەلاڤ دکر، دڤی بیاڤیدا، ئەربینیۆس ڕۆژهەلاتناسەک بوو ل زانکۆیا لیدن ئایین خواندن بوو، ناڤبرى پترییا ژیێ خۆ بۆ فێربوونا زمانێن ڕۆژهەلاتى تەرخانکر بوو، ل ساڵا 1608ێ، ناڤبرى زمانێ عەرەبى ل پاریس و بەریتانیا خواندبوو، ل ساڵا 1613ێ، ببوو سەرۆکێ پشکا زمانێ عەرەبى ل زانکۆیا لیدن (Erpenius, 2020).پشتى ل ساڵا 1612ێ، بازرگانێن هۆلەندى دەستویرییا بازرگانیێ ژ سۆلتانێ ئوسمانى (سۆلتان ئەحمەدێ ئێکێ 1617-1590 ) بدەستڤە هیناین، هینگێ دەلیڤێن زێرین بۆ ڕۆژهەلاتناس و زاناێن هۆلەندى هاتنە پێش، سەرەڕاى هندێ بەرژەوەندیێن زۆر لدەڤەرێ هەبوون و هۆلەندییان حەزدکر بەرهەمى رەوانەى دەڤەرێ ئوسمانیان بکەن، دگەل هندێ دا هزر ل چاپکرنا پەرتووکێن عەرەبى ژى هاتە کرن، داکۆ خۆ فێرى زمانێ عەرەبى بکەن و بیت دناڤ دەولەتا ئوسمانى دا بفرۆشن(Vrolijk & Weinberg, 2020,34-59).

ل سالا 1613ێ، چاپخانەیا چاپخانەیا ئەنتویربى فەرهەنگەکا عەرەبى –لاتینى چاپکر بوو(Hoftijzer, 2015,7). ژلایەکێ دیڤە، هەروەسا دناڤ ئەوان 38 پەرتووکێن دناڤبەرا چەرخێن شازدێ و نۆزدێ دا ل چاپخانەیا لیدن هاتینە چاپکرن، پەرتووکا پەندێن پێشینان یا ساڵا 1614ێ، ئنیجیلا نۆى 1616ێ، فەرهەنگا گالیلۆ و ل ساڵا 1616ێ، و سۆرەت یووسڤ 1617ێ. هەروەسا ل ساڵا 1619ێ، ناسناڤێ زانستى ب پلا پرۆفیسۆر دشارەزاییا زمانى عبرى دا وەرگرتبوو. ناڤبرى وەک وەرگێر بۆ حکومەتا کۆمارییا هۆلەندى کار دکر(Vrolijk, 2017,27; Erpenius, 2020).

ل 2 چرییا دووێ یا ساڵا 1620ێ، ئەربینیۆس پشتى بۆ ماوەیەکێ دریژ مایە دەرڤەیى فەرەنسا ، ناڤبرى دەلیڤا دووێ بۆهاتە پێش لدۆر زمانێ عەرەبى گۆتارەک نڤێسا بوو، پشتى هینگێ ب دوو ڕۆژان ب شێوەیەکێ بەروەخت وەک پرۆفیسۆرێ زمانێ عەرەبى، عبرى و ئەرمەنى دهێتە دامەزراندن و ب ئەڤێ چەندێ ئەوى کورسەکێ دى لدۆر زمانێن ڕۆژهەلاتى ل زانکۆیا لیدن شرۆڤە کربوو. ل 27 چرییا دووێ یا ساڵا 1620ێ، ئەربینیۆسى هۆلەندا بجهێلا پشتى حکومەتا هۆلەندا ب بەرێخۆدانا سێ بەلگەنامەێن فەرمى کۆ دوو ژ ئەوان گڕێدایى ب زمانێ عەرەبى و ئێک ب زمانێ عبرى ڤە گڕێدایى بوو تومەتبارکرى(Vrolijk & Weinberg, 2020,34-59). ل ساڵا 1623ێ، ئەربینیۆسى، پەرتووکا پەندێن عەرەبى(book of Arabic Proverbs- KitāB Al-AmthāL) دروستکربوو،هەر ل ساڵا 1623ێ، ژلایێ چاپخانەیا ئێرپینیا (Typographic Erpeniana) ڤە یا زمانێن ڕۆژهەلاتى ل لەندەن هاتیە چاپکرن (Erpenius,1623).

و ئەربینیۆس پەرتووکا بنەماێن زمانێ عەرەبى ل چاپخانەیا خۆ چاپکربوو فەرهەنگا عەرەبى- لاتینى یا ساڵا 1653ێ بوو(Atallah, 2018,58). ل ساڵا 1653ێ، ل ئەڤى دەمیدا گەلەک پەرتووک کەفتبوون بازارێ پەرتووکخانەێن هۆلەندا و ب بهایێ گەلەک گران و ئەرزان دهاتنە فرۆتن، هینگێ بهایێ پەرتووکەک بزمانێ عەرەبى وەک فەرهەنگا عەرەبى –لاتینى یا (یعقوب ڤان کوول Jacob van Gool 1666-1596) ب (25) گۆلدانێن هۆلەندى بوو(Rasterhoff, 2016,68). هەروەسا ل ساڵا 1660ێ، زمانێ عەرەبى ببوو ئێک ژ گرنگترین بیاڤێن زانستى و فێربوونێ ل زانکۆیا لیدن یا هۆلەندى، لەوڕا ئەڤێ زانکۆیێ بزاڤ کربوون، کەسایەتێن شارەزایى دزمانێ عەرەبى دا هەین ببنن، داکۆ وانەیان لدۆر ڕۆژهەلاتى بۆ قۆتابیان بێژن(Vrolijk & Weinberg, 2020,34-59).

لەوڕا لدوماهیا سالێن 1660ێ، لدەستپێکا ساڵا 1710 زانکۆیا لیدن داخوازێ ژ (یوهان هیمان1667-1737 Johannes Heyman)، ئەوێ زمانێ عەرەبى ل سۆریی خواندى کربوو، ببتە سەرۆکێ پشکا زمانێن ڕۆژهەلاتى ل لیدن، ناڤبرى ب ئەڤێ داخوازییا زانکۆیا لیدن رازیببوو، ب مەرجەکێ دەستنڤێسێن ژلایێ ئەوى و بەرى ئەوی هاتین کومکرن وەرگێریت سەر زمانێ لاتینى و پاشى چاپ بکەتن، ناڤبرى د چاپێن خۆدا زمانێ ئوسمانى و عەرەبى بکارهینایە و هەروەسا ژمارەکا دەستنڤێسین عەرەبى بۆ قۆتابیان ل چاپخانەیا زانکۆیا لیدن کوپیکر بوون ژبۆ خواندان و مفا وەرگرتنێ ژ شارستانى و دیرۆکا عەرەبان (van den Boogert, 2017).

تەوەرێ چوارێ: چاپکرنا پەرتووکێن عەرەبى ل ئەلمانیا و سۆید

سەرەڕاى هندێ چین ب دروستکەرا ئامیرێ چاپکرنا جۆرێ بزاڤکەر دهێتە نیاسین، دگەل هندێدا ژبەر زۆرییا پیتێن چینى بۆ ئەگەرێ هندێ ئامێرێ ئەوان تووشى شکەستنێ بیت. لەوڕا دراستىیا خۆدا، ئەلمانیا دچاپکرنا جۆرێ بزاڤکەر سەرکەڤتن هیاننا، بۆ ئێکەمین جار ل باژێرێ ماینز (Mainz) یێ ئەلمانى بکارهینا بوو، ژبەر هندێ نەتشتەکێ سەرنجراکێشە، کۆ ئێکەمین دروستکەرێن هۆنەرێ نۆى ل هەمى وەلاتێن ئەوروپى و هەتا دگەهتە پارچەێن دى یێن جیهانێ ببنە چاڤ لێکەرێن ئەلمانیان. نابیتە مۆبالغە ئەگەر ئاماژێ بهندێ بدەین، کۆ دروستکرنا ئامیرێ چاپێ ژلایێ گوتن بێرکییڤە گرنگترین تاکە بەشدارییا ئەلمانیانە د شارستانیەتێ دا، لڤێرێ دشێن بیژین ئەڤ پێنگاڤا ئەلمانیا بۆ ئەگەرێ پڕۆسێسا هوشیارکرنا مێشکان بڕێکا نیشان دا هزرێن مێشکێ ئەلمانى وەک ئارمانجەکا پرى پلاینێن مێژووى(Steinberg, 2017,31) . ڕۆژهەڵاتناسێن ئەلمانى هزردکەن شارستانییەتا ئیسلامێ کاریگەرییەکا بهێز لسەر ڕۆژئاڤاى ب گشتى و ئەلمانیا کربوو^([11])، لەوڕا ڕۆژهەلاتناسێن ئەلمانى مینا (زیغرید هونکە Sigrid Hunk) دایە دیارکرن ڕۆژا عەرەبان ل ڕۆژئاڤا دبریسقیت (شمس العرب تسطع على الغرب -ALLAHS SONNE UBER DEM ABENDLAND UNSER ARABISCHES ERBE) (هونکە، 1993، 528 ).

هەر لدەسپێکەکا زویى، زانکۆیێن ئەلمانیا ب ئارەزۆییەکا بهێز و تژى هزرێن فەشارتى لدۆر رۆژهەلاتى هەولدان فێرى زمانێن رۆژهەلاتى بن، پشتى زمانێ عبرى، زمانێ عەرەبى سەرنجا ڕێژەیەکا دیارا زانا و کەسایەتیێنن ئایینى یێن ئەلمانى ڕاکێشاى، ل ناڤەراستا چەرخێ 16ێ، هندەک زانکۆیان کورسیێن خواندنێ بۆ فێربوونا زمانێ عەرەبى، کۆ بەرى چاپکرنا پەرتووکێن عەرەبى دەستپێکربوون، دیسان ل ساڵا 1583ێ ل باژێرێ هایدلبرخ (heidelberg) دەست ب فێرکرن و خواندنا زمانێ عەرەبى هاتە کرن(Ayalon,2008,157 ;Atallah, 2018,60).

ڕۆژهەلاتناسێن شارەزا سەرکەفتى بوون دڕێکا دروستکرنا جۆرێن ستراتیژییا زمانێ عەرەبى ل سەر کیسێ خوو، ئەڤ ستراتیژییە بناڤێ ئەوى شارەزایى ئەوێ ئەڤ شێوازێ تایبەتمەندیێ دروستکرى هاتبوو بناڤ کرن و هاتبوو دەست نیشانکرن بۆسەنتەرێ چاپکرنێ، ئێک ژ ئەوان زاناێن تایبەتمندیێن عەرەبى دروستکرن، (پیتەرکریستن Peter Christin ) بوو، کۆ دبنەرەت دا خەلکێ سۆید بوو، ل ساڵا 1608ێ، رێزمانا عەرەبى چاپکر بوو، پشتى بۆرینا سالەکێ پەرتووکا خۆ یا دووێ بناڤێ یاسا ابن سینایى (The Canon of Avicenna) ل سەر حسابا خۆ چاپکر بوو، پشتى هینگێ ناڤبرى بۆ دکتۆرێ دادگەهێ ل سەر حسابا (شاژن کریستنا Queen Christina) سۆید، خۆ ئامادە کربووهەروەسا ببوو نۆژداێ نەخۆشیان ل زانکۆ ئۆپسالا (Uppsala University) (Roper, 1988,16; Roling, 2017, 94-132)..

ل سالا 1627ێ، مامۆستایێ قۆتابخانەیا تسفیکاو یا لاتینى جۆهان زیکیندروف (1662-1580Johnn Zechendorff )، ئێکەمین کارێ خۆ یێ زمانێ عەرەبى و گرێدایى ب قۆرئانێ ڤە چاپکر بوو، ناڤبرى ئەڤ چەندە کر بۆ ژبۆ خزمەتکرنا مەسیحیان و کارێ ئەوى ل ئاهەنگا دەرچوونێ یا قۆتابخانەیا ئایینى یا لاتینى ل 13 تەباخا ساڵا 1627ێ بناڤێ (ئەفسانەێن محمدیان Fables Mohammedan) هاتبوو خواندن و پشتەڤانییەکا باش بدەستخۆڤە هینابوو، وەک پرۆژەیەکێ بەرفرەھ بۆ پتر دانەنیاسینا مۆسلمانان هاتبوو دیارکرن، داکۆ ل پاشەرۆژێ کار ل سەر بهێتەکرن (Ben-Tov, 2017,70).

هەروەسا مزگینەرێن پرۆتستانتى یێن ئەلمانى و وەرگێرێن ئنجیلێ یێن دەستپێکى بزاڤ کربوون پەرتووکێن زمانێ عەرەبى دبیاڤێن کارێن خۆ دا چاپ بکەن، ئەڤان لدەستپێکێ بتنێ شیان هەبوون ئامێرێن چاپێ یێن ژ دارى هاتینە دروستکرن بکاربینن. ل ساڵا 1582ێ ، پەرتووکا یەعقوب کریستمان (Jacob Christmann) (ئەلیف و بیێیا عەرەبى ) ژلایێ ماتیوس هارنیش (Matthaus Harnisch) ل نیوشاد (Neustadt) هاتبوو چاپکرن، دئەڤێ پەرتووکێ دا رستە و پتیتێن عەرەبى بەرامبەرى پیتێن لاتینى هاتینە نڤێسین، ئەڤە ئێک ژ گرنگترین رێکێن دەستپێکێ یێن نڤێسینێن ئەورۆپیان یێن ب ئەڤێ رێکێ بوون(Roper, 1988,16). پشتى بۆرینا ساڵەکێ ژ چاپکرنا ئەڤ پەرتووکا بەرى نۆکە ئاماژە پێهاتیە دا، زانایەکێ دى بناڤێ روسجێر سپى Ruthger Spey))، پەرتووکا خۆ یا لژێرناڤێ (نامەیا سەت پول یا گەلاتیناس St Paul's Epistle to the Galatians) یا ژ زمانێ عەرەبى هاتیە وەرگێران دگەل کورتیەک ژ رێزمانا عەرەبى چاپکر بوو. هەژى بێژین چاپکەرێ ئەوى یەعقوب میلیوس هایدلبرغ (Jacob Mylius of Heidelberg) پارچەێن نڤێسینا لاپەرێن دارى بۆ هەمى لاپەرێن نڤێسینا عەرەبى تەرخانکر بوو، هەرچەوابیت، دئەڤێ حالەتى دا، دەرئەنجامێن نڤێسینێ نەگەلەک جوان و رێک پێک بوون، نڤێسینا هندەک لاپەرێن پەرتووکێ نە روون و ئاشکەرایە، ژبەر هندێ تێگەهشتنا ئەوێ بزەحمەتە(Roper, 1988,16).

ژلایەکێ دیڤە، زمانزانێ رۆژهەلاتى و شارەزایێ بیاڤێ ئنجێل و مامۆستایێ زانکۆیێ (یۆهان هایدلبرگ هاينريش هوتينجر Johann Heinrich Hottinger1620-1667)، چەندین پەرتووکێن دى پشتى هەرسێ پەرتووکێن خۆ، رێزمانى عبرى، رێزمانا ئاشورى و ڕێزمانا عەرەبى نڤێسا بوون، پشتى بۆرینا چەند سالەکێن کێم واتە ل خزیزانا 1667ێ، هوتینجر دکەفیتە د رووبارێ لیمت (Limmat) دا، ل رەخێ باشۆرێ باژێرێ زیۆرغ و دمریت، مرنا ناڤبرى خورسارەتییەکا مەزن ب چاکسازییا جیهانێ کەفت. قۆتابیێ ئەوى يوهان هاينريش هايدجر (Johann 1698-1633Heinrich Heidegger) جهێ ئەوى دگریت و بەردەومیی ددەت کارى ئەوى لدۆر چاپکرنا پەرتووکێن زمانێ عەرەبى (Loop, 2013,1-25; Jerchower& Lerner, 2007, 1-25).

هەروەسا زێدەبارى ئەڤان کارێن ل سەرى ئاماژە پێهاتیە دان،ل سالاڵا 1694ێ، قۆرئان بۆ ئێکەمین جار ب شێوازێ نڤێسینا خۆ یا سرۆشتى ژلایێ زانایێ پرۆستتانتى و ئیسلامناس (أبراهام هينكلمان 1652-1695Abraham Hinckelman ) ل هامبورگ ل ئەلمانیا هاتبوو چاپکرن. هەژى یە بێژین کوپیا رەسەن یا ئەڤێ چاپێ ژلایێ (Württembergische Landesbibliothek) ل شوتگارت ل ئەلمانیا هاتبوو پاراستن و ژیدەر دیار دکەت تا نۆکە ژى ل ئەوێرێ پاراستى یە. (HITTI, 1945,8).

تەوەرێ پێنچێ: چاپکرنا پەرتووکێن عەرەبى ل وەلاتێن دى یێن ئەوروپى

هندەک نموونەیێن دەستنڤێسێن بزمانێ عەرەبى ئەوێن ل ئەوروپا هاتینە چاپکرن تەکتیکا لاپەرێن دارى بکارئینایە. زاناێ ڕۆژئاڤایى میرۆسلاڤ کریک (Miroslav Krek) ژمارەکا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ل ئەوروپا هاتینە چاپکرن داینە دیارکرن، ناڤبرى ژ چەرخێ 14 دەستپێکرى یە و روونکرىیە (مۆرا دارایى) ل ئەلمیریا (Ameria) ل ئەسپانیا دەستپێکرى یە(Krek, 1979, 203-212).

ئێکەمین هەوڵا بکارهینانا نڤێسینێن عەرەبى ل ئەسپانیا دەستپێکرى یە، چونکى هەتا دەستپێکا چەرخێ 15 زاینى، گزیرتا لێبریا(Liberia Desert) سیستەمێ نڤێسینا زمانێ عەرەبى بکاردهینا لدەمێ ئاکنجیێن مۆسلمان ل ئەسپانیا هاتینە مەسیحیکرن، زمانێ ئەسپانى جهێ زمانێ عەرەبى گرتبوو، خواندنا زمانێ عەرەبى کێم گرنگیا خۆ مابوو، پشتى ئەڤان پێشهاتان چاپەمەنیا جۆرێ بزاڤکەر گەهشتبوو ئمبراتۆریەتا ئەسپانیا، ژبەر هندێ دشێن بێژین ئەسپانیا جوجاران ڕۆلەکێ گرنگ دپێشڤەبرنا ئەڤێ تەکنینکێ دا نەگێرایە. پشتى مۆرا دارایى یا ئەلمیریا وەرارکرنا چاپەمەنیێ ب شەش نموونەێن چاپامەنیا دارى بەردەوامى پێ هاتبوو دان بزاڤێن ئەسپانیان ژبۆ بکارهینان و نڤێسینا پەرتووکێن عەرەبى ل ساڵا 1488، ژلایێ لیۆن Lyon))، سپایەرى Speyer)) ل ساڵا 1490 بەردەوام بوون (Kampman, 2011,21).

ل ناڤەراستا چەرخێ نۆزدێ، جڤاکناسێ عەرەبى پۆلس ئەل-فارۆس (Paulus Alvarus 1800-1861) رەخنە لدۆر گەنجیێن مەسیحى یێن زمانێ لاتینى ل سەر عەرەبێن رەسەن قەدەغەکرى لدەمێ گرتنا ئەندلۆس هاتیە کونترۆلکرن ڤە گرتبوون، پشتى بۆرینا (60) ساڵان، لدەمێ ل ساڵا 1492ێ، دووماهى دەولەتا مۆسلمانا ل ئەندۆلس هاتیە رووخاندن ژلایێ ئەسپانیانڤە، خواندنا زمانێ عەرەبى ل ئەوروپى تووشى زیانێن هەستیار ببوو، ل سالێن دۆیڤدا، دەستهەلاتدارییا ئەسپانیا بڕیارا قەدەغەکرنا بکارهینانا زمانێ عەرەبى دابوو، پەرتووکێن عەرەبى و دەست نڤێسێن عەرەبى هەمى هاتنە سۆتن(Patton, April 15,2015)..

ل ساڵا 1498، دەستنڤێسێ برنهارد فۆن بریدینباغ بیریریناتیو (Bernhard Von Breidenbach ) یێ زمانێ عەرەبى بۆ سەر زمانێ ئەسپانى هاتبوو وەرگێران (Kampman, 2011,21). دپێنگاڤێن خۆ ژبۆ زڤراندنا دەستنڤێسیێن ب زمانێ عەرەبى بۆ ئەسپانیا، ل ساڵا 1499ێ، خودانێ پەرتووکخانەیا عەرەبى تولدۆ دى سینرۆز (Toledo Ximénez de Cisneros1436-1517)، پێنگاڤەکا دى ژبۆ زڤراندنا ئەوان کارێن دەربارەیى نڤێسین و ژێدەرێن ب زمانێ عەرەبى بەرى هینگێ هاتینە ئەنجامدان ل ئەوروپا بینت ئەسپانیا ڤە، هەتا دەستپێکا چەرخێ (17)ێ زاینى، بزاڤێن رژدێن ئەورۆپیان دەربارەىى نڤێسینێن عەرەبى ب تایبەتى زانستێ زیندەوارى بەردەوامى هەبوو. ئەڤان ژێدەران پتر بزاڤ دکرن هەوێن خاچپەرستى، زانستێن مەعریفى و ڤەدیتن و وەرگێران نڤێسینێن یونانى ژ عەرەبى و سریانى و بزاڤێن بەڵاڤکرنا ئایینى بۆ ڕۆژهەلاتى بخۆڤە بگرن. ئەڤێ پێنگاڤێ ئێکەمین هەوا بەرژەوەندى و ڤیان خواندنا زمانێ ئینگلیزى ل سەر دەمێ ناڤین بخۆڤە دگرت. ئەڤ هەوە بەردەوام بوو تا هەوا دووێ یا بەرژەوەندییان ل چەرخێ 16 زاینى دەستپێکرى و تێدا خواندنا زمانێ عەرەبى بایەغەک زۆر تایبەت بخۆڤە ب تایبەتێ دبیاڤێ ب دەستڤەئینانا پرسیار و بەرسڤێن گرێدایى زانستێ زیندەوارى یڤە گرتبوون(Patton, April 15,2015)

هەژى یە بێژین ل ئەوى دەمیدا، ئەسپانیا ببوو پرا ڤەگۆهاستنا دابوونەریتان بۆ زانایێن سێ ئایینان، جهێ دادگەها باوەریێ و زمانێن جوراوجۆر. هەروەسا بۆ کەنال بۆ فێربوونا سیستەمێ کلاسیکى یێ یۆنانى یێ کۆ تێدا وەرگێرانا لاتینى کارتێکرنەکا بهێزل سەر هزروبیرێن رێژەیەکا دیارا زانکۆێن رۆژئاڤایى کرى(Skemer, 2020,107-120). ژبەر هندێ شارستانیەتا ئەسپانى ب هەمى پارچێن خۆڤە و بدرێژاهیا چەرخان بایەغەک تایبەت و جودا هەبوو، لەوڕا بزەحمەت بهێتە شرۆڤەکرن بدرێژى. ئەسپانیا ئەڤ چەندە ئەنجام دابوو، داکۆ هۆنەر، ئەدەب، مۆزیک، ئایینێ ئەسپانیا ب جوداهى بهێتە جودان کرن ژ سەرجەم پێشهاتێن پێشکەفتنێ ل ئەوروپا. ئەڤ بایەخە دشیان دایە بهێتە دیتن دمێژووییا چاپکرنا پەرتووکاندا ل ئەسپانیا(Steinberg, 2017,53; García-Arenal. and Mediano,2017,133-163).

جۆرێ بکارهینا نڤێسین و چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ل ئەسپانیا پشتى پەیدابوونا دیاردا چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ل ئەسپانیا ل ناڤەراستا چەرخێ نۆزدێ، هەر لدۆیڤ ئەوى شێوازى هاتبوون دروستکرن و چاپکرن ئەوێ بەرى ساڵا 1492ێ دهاتە بکارئینان، هەروەسا پەرتووکێن دویڤ دا ئەوێن ب زمانێ عەرەبى دهاتنە چاپکرن دزنجیرەکا بزاڤان دا بوون ژبۆ بەلاڤکرنا مەعریفەتا زمانێ عەرەبى بوو. ئەڤ جۆرێ نڤێسینێ بۆ ئێکەمین جار ژلایێ قەشە پیدرۆ دى ئەلکا monk Pedro de Alcala1463-1400) ڤە هاتبوو نڤێسین و ل ساڵا 1505ێ، ل ژێرناڤێ ( هۆنەرێ چەوانیا فێربوونا زمانێ عەرەبى) ژلایێ خوان فاریلا (Juan Varela) ل باژێرێ غەرناتە هاتبوو چاپکرن و تێدا هەمى پەیڤێن عەرەبى ب شێوەیەکێ رۆمانى هاتبوون دیارکرن. ئەڤ پەرتووکە ب ئارمانجا پالدانا ئەسپانیان بۆ فێربوونا زمانێ عەرەبى هاتبوو چاپکرن، داکۆ گەندەلیا ئیسلامێ بۆ موریسکێن (موسلمانێن) غەرناتە دیار بکەن و بهێنە پالدان باوەریێ مەسیحیەتى بین. ئەڤ پەرتووکە دووبارە ل غەرناتە هاتبوو چاپکرنڤە(García-Arenal. and Mediano,2017,133-163).

هەروەسا خشتەک تێدا هاتبوو دیارکرن و نڤێسینێن پەیڤان بخۆڤە گرتبوون، کۆ تێدا ئەلیف و بیێیا عەرەبى دگەل ناڤێ پەیڤێ ب رومانى ژى هاتبوو نڤێسین، ئەڤ نڤێسینە وەک یا هۆنەرمەند هۆلەندى ( ڕوێنچ بارک 1505-1445Reuwich for Breydenbach)، بەلێ شێوازێ پەیڤان شێوازێ پەیڤێن عەرەبییا مەغربى بوو، ب پەیڤا فا و قاف ب شێوازێ پەیڤێن ئەسپانیا وى سەردەمى بوون، هەروەسا ژمارەیەکا ژمارەیێن دەست نیشانکرى، سەرجەمێ گشتى یێ تایبەتمەندییان ژ (58) یێن هاتنە بەراوردکرن دگەل (31) یێن رۆێنچى پێک هاتبوون. ئەڤ کارە هاتبوو نڤێسین و چاپکرن ژبۆ هاریکاریکرنا کاتۆلیێکان ژبۆ مەسیحکرنا مۆسلمانێن ئاکنجى ل باشۆرێ ئەسپانیا یێن کۆ بەرى (13) ساڵان کەفتینە دبن کونترۆڵا مەسیحیان ڤە، ل ئەوى دەمى دەستهەلاتدارییا ئەسپانیا هەمى جۆرێن ئەشکەنجەدان وەک زنجیرکرن، قەلاندن ب ساخى، سۆتن دجهێن تایبەت دا و سیاسەتا هۆڤانە و پرى توندوتیژى بەرامبەرى وان مۆسلمان بکاردئینان، داکۆ ئایینى خۆ بهێلن و بهێنە، ئەڤ سیاسەتە ل دادگەهێن پشکنینێ(Judicial Institution) دهاتنە ئەنجامدان و ئارمانجا سەرەکى یا دەستهەلاتا ئەسپانیا ژ ئەڤێ چەندێ نەهێلانا بیدعەیان بۆ ل ئەسپانیا (Roper, 1988,14; Atallah, 2018,62)

هەروەسا ل ساڵا 1548ێ هندەک نموونەیێن دى یێن پەیڤ و نڤێسینێن عەرەبى ب شێوازێ نڤێسینا سەر لاپەرێن دارى هاتبوو دیارکرن و ل سەر پەرتووکێن ل ڤییەنا و زیروگ (Vienna and Zurich)و ل ساڵا 1558ێ ل پالێرمۆ (Palermo) هاتبوو دیارکرن، بەلێ ئەڤان پەرتووکان چ پێشڤەچوون بخۆڤە نەدیبتوون و ئەڤ چەندە مابوو تا ساڵا 1566ێ، لدەمێ کولیژا یەسوعى ل رۆما دەست ب چاپکرنا چەندین بەلاڤووک و پەرتووکان بۆ رێبازا کاتۆلیکى ب زمانێن عەرەبى و لاتینى کرى، پشتى هینگێ سەر ژنۆى جۆرەکێ پێشڤەچوونێ کەفتبوو ئەڤان جۆرە نڤێسینێن عەرەبى دا، کۆ ئارمانجا ئەوان یا سەرەکى رەوانەکرنا ئەڤان پەرتووکان بوو بۆ ناڤ مۆسلمانان دا(HITTI, 1945,5). هەروەسا ل نیڤا چەرخێ شازدێ، رەهبانێن یەسوعى قۆتابخانەێن زمان و ئەدەبێ عەرەبى ل ئەوروپا ڤەکربوون و هەروەسا بەلاڤکەرێن ئایینێ مەسیحى رەوانەى دەڤەرێن عەرەبى بۆ ڤەگوهاستنا ژێدەرێن عەرەبى بۆ ئەوروپا کربوون، ب ئەڤێ چەندێ سەدان پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى بۆ پەرتووکاخەنێن پاریس، لیدن، ئوکسفۆرد، لەندەن، ڤییەنا، رۆما و پاریس هاتبوو ڤەگوهاستن. هەروەسا گرنگى دا ب ڤەگوهاستنا کارتێکرنێن هزروبیرێن عەرەبان لدۆر کەنیسەیان بۆ وەلاتێن ئەوروپى(Brentjes, 2020).

هەروەسا ل ساڵا 1566ێ، پەرتووکا (باوەرییا مەسیحیەتێ) ب زمانێ عەرەبى و کشتالى (Doctrina Chistiana en la lengua y castellana) یا سەرۆکێ قەشەێن بلنس مارتن بیریز دى ئەیاڵا (Martin Perez de Ayala)، ئارمانجا سەرەکى یا ئەڤێ پەرتووکێ پالدانا نڤشێ نۆى یێ مەسیحیان بوو ، کۆ داخوزا ژێ دکر خۆ راگرن تاکۆ (پاشا فلپێ سێ King Philip III 1598- 1622)دەستویرێ ژ فاتیکان وەرگرت بۆ دەرکرنا مۆسلمانان ل ئەندلۆس، ئەو بۆ ل ساڵا 1609ێ، دەستهەلاتدارییا ئەسپانى مۆسلمانێن مۆریسکى ژ ئەندلۆس ب تەمامى دەرکرن، شۆێنەرێن مۆسلمان خرابکرن یان ب شێواز و نەخشێن نۆى گوهورى، کۆ مەرەما ئەوان یا سەرەکى بەرزەکرنا شێوێنەوارێن دێرین یێن مۆسلمانان بوون و دەستهەلاتدارییا ئەسپانیا نەدڤییا کارتێکرنا مۆسلمانان ب هیچ ڕەنگەکێ لسەر ئەسپانیا بمینت (HITTI, 1945,9; Atallah, 2018,62 )..

بارودۆخێن ئەسپانیا ل ئەوى دەمیدا جودا و هەستیار بوون، ب درێژاهیا چەرخێ 16ێ، پێدڤییا ئەسپانیا ب خواندن، نڤێسین و چاپکرنا ب زمانێ عەرەبى گەهشتبوو ئاستەکێ زۆرێ بلندى، بەلێ ل ساڵا 1567ێ، دەستهەلاتدارییا ئەسپانیا یاسایەکا نۆى یا سزدانێ دەرکربوو، تێدا بڕیار هاتبوو دان پێدڤییە هەمى مۆسلمانێن مۆریسکى ئاخڤتن و نڤێسینا عەرەبى دماوێ سێ ساڵان دا راوەستینن و هەروەسا پێدڤییە هەمى پەرتووکێن ب زمانێ عەرەبى ب دەستهەلاتێ بهێنە دان بۆ پشکنینێ، ئەو پەرتووکێن ژلایێ دەستهەلاتێڤە هاتینە گرتن هەمى ل جهێن گشتى هاتبوو سۆتن. هەرچەوابیت، هەر ل ئەڤە سەردەمى دا ل هندەک دەڤەرێن دى یێ ئەسپانیى خواندنا زمانێ عەرەبى گەهشتبوو بهێزترین ئاست، بۆ ئێکەمین جار ل کەفنترین زانکۆیا نیمچەگزیرەتان ل زانکۆیا سالامانکا ( Salamanca University ) و پاشى ل زانکۆیا ئەکالا دى ئیناریس (Alcalá de Henares)، زانایان بایەخەکا زۆر ب زمانێ عەرەبى دابوو و پێزانێن زانستى یێن زمانێ عەرەبى هاتبوون وەرگێران بۆ سەر زمانێ ئەسپانى و بەردەوام زانایان بەرێخۆدا دا ئەوان پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى یێن هاریکارییا ئەوان بۆ خواندنێ دکرو نڤێسین خۆ لبەر رووناهیا ئەوان شرۆڤە دکرن (de Castilla Muñoz, 2017,164).

ئەڤ چەندە هاتیە سەلماندن ژلایێ ڤەکۆلەرێ مرۆڤایەتى و گەشتڤان نیکولاس کلینیرتس بیکن ( نیکولاس کلیناردوس 1495-1542 Nicolaes Cleynærts Beken -Nicolaus Clenardus or Nicolas Clénard)، ناڤبرى چوو بوو زانکۆیا سالامانکا داکۆ فێرى زمانێ عەرەبى بیت. ل ئەڤێرێ ناڤبرى نامەکێ بۆ پاشایێ ئەسپانیا (شارلێ پێنچێ 1500- 1558 Charles V) فڕێدکەت و تێدا داخواز دکەت هەمى ئەو پەرتووکێن ژلایێ دەستهەلاتدارییا ئەسپانیا ڤە هاتینە سۆتن و گرتن ب ئەوى بهێنە دان، چونکى ناڤبرى هزر دکر، ئەو پەرتووک دێ بۆ فێربوونێ هاریکارییا ئەوان کەن، ژبەرکۆ تا ئەڤى دەمى ژى هەڤرکییا رەگەزى بەردەوام بوو (de Castilla Muñoz, 2017,164).

هەروەسا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ل بەلژیکا ژى دەرکەفتبوو، ئەڤ چەندە بڕێکا کەسەکێ مەسیحى یێ هۆلەندى نیکولاس کلیناردوس گەهشتبوون ئەوێرێ. هەروەسا ناڤبرى زۆر حەژ خواندنا زمانێ عەرەبى دکر و پەرتووکێن ب زمانێ ئینگلیزى وەرگێرابوون سەر زمانێ عەرەبى (de Castilla Muñoz, 2017,164). هەروەسا رێژەیەکا زۆرا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى و گرێدایى شارستانی و ئایینێ ئیسلامێ ل بەریتانیا ژى هاتبوون چاپکرن و وەرگێران و ئێکەمین پەرتووکا عەرەبى ل بەڕیتانیا هاتیە چاپکرن ژلایێ چاپخانەیا چاپکەرێ بەڕیتانى (وینکن دى وۆرد Wynkyn de Worde) ل چادەییا پەنابەران ل لەندەن ل ساڵا 1524 هاتبوو چاپکرن (Roper, 1985,12-31; Aronoff, 1989, 65-98) .

تەوەرێ شەشێ: ڕۆلێ چاپکرن و بەلاڤکرنا پەرتووکێن عەرەبى ل ئەوروپا دپێشڤەبرنا هزرا هشیارییا عەرەبیدا

هزرمەند و ڕۆژهەڵاتناسێن ئەوروپى گەهشتبوون ئەوێ باوەریێ ئەگەر پەرتووکێن ب زمانێ عەرەبى ل ئەوروپان هاتنە چاپکرن ،ئێدى ب "پەرتووکێن پیرۆز" نامینن، چونکى ئەوان گەلەک جاران رەخنەێن تۆند ل ئەوان پەرتووکان دگرتن ب تایبەتى ژى قورئانێ(عبدالواحد، 2000، 29-48)، ئەوان نەدزانى ئەڤ جۆرە هزروبیرێن بەرتەنگ و ب ئەڤى رەنگى دێ نە ئەگەرێ ئاڤاکرنا لایەنێ بەرامبەر واتە ڤەکرنا هزروبیرێن عەرەبان لدۆر ئەڤان جۆرە رەخنەیان، هەروەسا زاناێن ئەوروپى هزرنەدکر دێ بۆجوونێن ئەوان کاریگەرییەکا زۆر کەتە سەر جڤاکیێن ئیسلامى^([12]) و رەوەشەنبیرێن عەرەب و دێ ب دژى هزروبیرێن ئەوان بەرامبەرى دابوونەریتێن عەرەبان راوەستن (ارسلان،2008، 7-9؛ حسن، 1997، 13-146 )، هەروەسا ئەوان ژبیر کرى یە کۆ خواندن و نڤێسینا پەرتووکان تشتەکێ سرۆشتى بوو دناڤ ئیسلامێ دا و دناڤ سیستەمێ دا فێرکرنێ دا دهاتنە خواندن، عەرەبان ب شێوەیەکێ بەرفرەھ بەرێخۆددا پڕۆسێسا چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ل ئەوروپا بڕێکا هزروبیرێن جودا جودا، سەرەڕاى هندێ عەرەبان چ ئێکەتى ژبۆ پشتەڤانیکرن و دژایەتیکرنا چاپکرنا پەرتووکێن عەرەبى ل ئەوروپا نەبوون(Ayers, 2004,94). ل ئەڤێرێ دیار دبیت عەرەبان ب هوورى دۆیڤچوونا بزاڤا وەرگێرانا پەرتووکێن عەرەبى ل ئەوروپا دکر دگەل هندێدا دژایەتیا ئەوان ب شێوەیەکێ بەرچاڤ نەدکر.

پڕۆسێسا چاپکرنێ دناڤ جڤاکێ عەرەبى دا نەگەلەک بهێزبوو ئەڤ چەندە دزڤریت بۆ سرۆشتێ ئەوان دەولەتان یێن ل دەڤەرێ دەستهەڵات دکر، چونکى ئیسلام نە دژى تەکنۆلۆژییا چاپکرنێ بوو، بەردەوام عەرەبان دانووستاندن لدۆر چاپەمەنێ دکرن و خۆشحالیا خۆ دەربارەیى چاپکرنا گەلەک پەرتووکان دا دبیاڤێن جودا جودا دایە دیارکرن (Ayers, 2004,94). بەلێ ب ببۆرینا وەختى بوو ب ئاشکەرایى دیار ببوو، کۆ چاپکرن ئێک ژ گرنگترین ئامرازێن بەلاڤکرنا پێزانین و رەوشەنبیرێنە دناڤ تەخێن جودا جودا یێن جڤاکى دا، بڕێکا چاپەمەنیێ رەگەز و میللەت ب جڤاکى دهێنە نیاسین.هەروەسا چاپەمەنیێ ڕۆلەکێ گرنگ د دانەنیاسینا رەگەزێن مرۆڤى و نێزیکرنا هندەک میللەتان ب هندەکێن دى دگێریت، واتە چاپەمەنى ڕۆلەکێ گرنگ د دانەنیاسینا شارستانى و هووشیارکرنا جڤاکى ژلایێ هزرڤانانڤە دگێریت. چونکى چاپکرن و وەرگێرانا پەرتووکان کەلتۆرێ میللەتان بۆ میللەتان روون دکەت. هەروەسا خواندنا پەرتووکان هووشیاریێ لدەڤ رەوشەنبیران پەیدا دکەت و وان پالددەن هزرێن خۆ لدۆر پێشهات و کاودانێن جڤاکى دارێژن، داکۆ مللەتێ خۆ ژ تاریاتى و نەزانینێ رزگار بکەن(Roper, 2007,250-267).

بێگۆمان چاپکرن و وەرگێرانا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ئەوێن ل ئەڤی ماوەیى دا ل وەلاتێن ئەوروپا هاتینە چاپکرن ڕۆلەکێ ئێکجار گرنگ د پەیداکرنا هزرا هشیارییا عەرەبى دا هەبوو^([13])، چونکى ژ لایەکێ ڤە، نڤێسەرێن ئەوان پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى یێن بەرهەمێن خۆ ل ئەوروپا چاپ دکرن، گەلەک جاران رەخنە ل جڤاکێ عەرەبى دگرتن و ب چڤاکەک تارى و نەشارستانى دابوو نیاسین. ژلایەکێ دیڤە، رەوشەنبیرێن عەرەب ددت، کۆ کا چەوا ئەو بەرهەمێن ل ئەوروپا دهێنە چاپکرن مفا ژێ دهێتە وەرگرتن و دبنە ئەگەرێ هووشیارکرنا جڤاکێن ئەوروپى لدۆر ئیسلامێ و شارستانیەتا ئیسلامى، ب تایبەتى ئەسپانیا ڕۆلەکێ گرنگ دئەڤێ چەندێ دا هەبوو(Roper, 2007,250-267).

ب ئاشکەرایى روون دبیت، کۆ ل ئەوى دەمیدا وەلاتێن عەرەبى دبن کێماسیێن چاپکرنا پەرتووکانڤە دناڵى، ئەڤ چەندە ژى ببوو ئێک ژ ئالۆزترین ئاستەنگێن نەپێشکەفتنا دەڤەرێ، پشتى بۆرینا چەندین ساڵان، گوهورینێن زۆر گرنگ دئەڤى بیاڤیدا پەیدابوون و هزرێن نۆى یێن هووشیارى و ئارەزۆیێن پێشکەفتنێ دەرکەفت و ب تایبەتى دناڤ چینا خواندەڤان و رەوشەنبیران دا، گەلەک ئاراستە دناڤ پێکهاتێن جڤاکى، رەوشەنبیرى و سیاسى پەیدابوون، داخوازا گوهورینێن ڕیشەیى دناڤ جڤاکێ عەرەبى دا دکرن. دهەمان دەمدا گوهورینێن ئابۆرى و جڤاکى ب شێوەیەکێ بلەز پەیدابوون. هەژى یە بێژین چاپکرنا پەرتووکان ڕۆلەکێ گرنگ دئەڤان پێشھات و پێشڤەچوونێن گرنگ دا گێرا بوو، ب تایبەتى ئەو پەرتووکێن ل ئەوروپا هاتینە چاپکرن بەشدارییەک سەرپشک دئەڤان پێشهاتان دا هەبوو(Roper, 1988,320).

لدەمێ دەزگەهێن چاپەمەنیێ هاتینە دناڤ جیهانا عەرەبیدا، گەلەک فاکتەریێن بووینە پالدەرێن گوهورینا ل جیهانا عەرەبى پەیدابوون، ئەڤ فاکتەرە بوونە ئەگەرێ دروستبوونا هشیارییا عەرەبى و ئایدۆلۆژیێن ئەوێ. ب ئەڤێ چەندێ چەندین گوهورین دهزروبیرێن هرزڤانێن ئیسلامى و زانایان دا پەیدابوون، ل ئەڤى دەمى دا گرنگترین و سەخترین ئەرک بۆ زانایێن مۆسلمانان شەرێ ئەوان دگەل ڕۆژئاڤایى بوو، چونکى ل ئەوى دەمى و ب تایبەتى پشتى رێنسانسێ ، ڕۆژئاڤاییان بڕێکا شۆرەشا پێشەسازى، سەرمایەدارى، شەرێن لەشکەرى، سیاسى، جڤاکى و دابوونەریتى خو دابوو ئێک و هەڤرکیا ئیسلامێ و جیهانا عەرەبى دکر. ڤەرێژا ئەڤێ هەڤرکیێ کارتێکرنا خۆ ل سەر پڕسێن جڤاکى و رەوشەنبیرى ل سەرانسەرى جیهانا عەرەبى، ب تایبەتى ل مسرێ، سۆرى و لبنانێ هەبوو(Aqeel, 2009,21).

هەژى یە بێژین دەربرینا هزروبیران و چاپەمەنیا هەڤچەرخا ئەوى دەمى ڕۆلەکێ بەرچاڤ و ژ هەژى دبەرفرەھکرنا سەرکەفتنێن رەوشەنبیر و هرزڤانێن عەرەبیدا، ئەوێن هەمى هێز و شیانێن خۆ دمەزاختن ژبۆ دووبارە ئاڤاکرن و رێکخستنا هزرێن ئیسلامێ و تێگەهێن کارڤەدانان بەرامبەرى هەڤرکیێن نۆى یێن جیهانێ هەبوو. هەروەسا چاپەمەنیێ ڕۆلەکێ بەرچاڤ دهاریکاریکرنا رێکخستنێ دا هەبوو، چونکى خەلک هاتە پالدان بۆ رێکخستنا بزاڤێن سیاسى و کومەلایەتى، کۆ بەرى هینگێ ئەوان بخۆ سەرکەفتن د دەربرینا هزروبیر و شەرێن خۆ دا ب دژى ئیمپرالیزمیا ڕۆژئاڤایى، سەرمایەدارى و مۆدرێنەتێ دا بدەستڤە ئینان(Aqeel, 2009,21).

خواندنا چاپێن بزمانێ عەرەبى وەک ستۆینێن هزرا نەتەوایەتى، هزرێن عەلمانى و مۆدرێنیەتێ بۆ تایبەتمەندێن هشیارییا عەرەبى هاتینە دانان و بەردەوام ڕۆلەکێ سەرەکى بۆ چاپکرنا پەرتووک و گۆڤاران ل دووماهیا چەرخێ نۆزدێ گێراینە. سەرەڕاى هندێ خواندنێن سەردەم جوداهى و کێماسیان دئێخنە رێکخستنا ئەڤى ماوەیى دا، دگەل هندێدا، ژێدەرێن گرێدایى هزرا هشیارییا عەرەبى ئەڤێ قۆناغا گرنگ وەک دەرئەنجامەک ڕاستەوخو یێ (شۆرەشا چاپەمەنیێ ل ڕۆژهەلاتا ناڤین) ددەن نیاسین. چونکى دئەوى ماوەى دا زانایان بەردەوام بەرێخۆددایە پشتەڤانیکرنا ئامرازێن پێشەسازییا کوپیکرنێ بۆ رێکخستنا هزرێن گرنگ بڕێکا بەرهەمئینانێن بەرفرەھ، کومکرن و چاپکرنا پەرتووکێن گرنگ ب تایبەتى ل ئەوان دەڤەرێن دەستنڤێسن لێ دهاتنە چاپکرن ، هەتا ئەو مێژوو نڤێس و زاناێن داخوازا پاشڤەبرنا پێشکەفتنا چاپەمەنیا عەرەبى لدەڤەرێ دکر، بچاڤێن خۆ گرنگیا پێشکەفتنا جڤاکى و سیاسى یا ژئەنجامێ کارڤەدانێن چاپەمەنیا ئەڤى ماوەى ل سەر هشیارییا عەرەبى ل دوماهیا چەرخێ نۆزدێ دا دیتنە و دەرئەنجامێن کارتێکرنا ئەوان ل سەر دەرکەفتنا چاکسازییا نۆیبوون و ئایدۆلۆژییا نەتەوەیى بۆ ب روونى ئاشکەرا بوویە(Auji, 2016,4) .

واتە دشێن بێژین چاپکرنا پەرتووکێن زمانێ عەرەبى ئەوێن ل ئەوروپا و دناڤ عەرەبان ژلایێ ئەوروپانڤە دهاتنە چاپکرن، ڕۆلەکێ گرنگ د دەرکەفتنا هزرا هشیارییا عەرەبى دا گێرایە. چونکى ئەڤان جۆرە پەرتووکان هزروبیرێن ئەوروپى ب دژى جڤاکى عەرەبى و کەلتۆرى وان دیار دکرن. ئەڤ چەندە بوونە ئەگەرێ هندێ هزرڤانێن عەرەب دگۆتارێن خۆ دا داخۆازا هووشیارى و رابوونێ ب دژى دەستهەلاتا بیانیان دناڤ وەلاتێن خۆ دا کرى یە و داخوازا زڤرینا کەلتۆرێ رەسەنێ ئیسلامێ کرى یە.

دەرئەنجام

پشتى ئەنجامدانا ڤەکۆلینێ لدۆر ئەڤى بابەتى چەندین خالێن گرنگ و هەستیار ژێ هاتینە ڤەدیتن، کۆ گرنگترینێن وان ئەڤێن لخۆارێ نە:.

1 عەرەبان پێشەسازییا لاپەران نیشا ئەورۆپیان دابوو، ئەڤ چەندە ژلایێ ڕۆژهەلاتناسانڤە هاتیە ئاشکەراکرن، هەروەسا ڕۆژهەلاتناسان ڕۆلەکێ ئێکجار گرنگ دنڤێسین و کومکرنا ژێدەرێن عەرەبى یێن دەستپێکى هەبوون، پترییا ژێدەرێن بزمانێ عەرەبى هاتینە نڤێسین و کومکرن دئەوى دەمى دا لدۆر ئەلیف و بێیا عەرەبى، رێزمان و ئایینێ ئیسلامێ بوون. ژبەرکۆ لدەستپێکێ ڕۆژهەلاتناسان دڤیان ب ئەڤێ ڕێکێ شارەزا ببن و پاشى بەرێخۆدایە لایەنێن یێن دیرۆکى دناڤ عەرەبان دا.

2 لدەستپیکا دەرکەفتنا چاپا زمانێ عەرەبى ل ئەوروپا هەر ب زمانێ عەرەبى بوو، بەلێ هندەک وەلاتێن ئەوروپى وەک ئەسپانیا پترییا ژێدەرێن عەرەبى ڕاگرتن، ل جهێن گشتى سۆتن و ئاگر بەردابووێ، ئەسپانیا وەسا هزر دکر، ئەڤ ژێدەرە دێ بنە ئەگەرێ بەلاڤبوونا رەوشەنبیرى و زانستێن عەرەبى دناڤ ئەسپانیا دا و دێ ل پاشەڕۆژێ بیتە مەترسى بۆ سەر ئەسپانیا، چونکى ئەوێ وەسا هزر دکر، دێ خەلکێ ئەوێ پتر خۆ نێزیکى عەرەبان کەن، هەروەسا دێ خەلکێ ئەوێ پتر ب کەلتۆرێ عەرەبان ڤە هێنە گرێدان و دێ هێزا ئیسلامێ ل وێرێ زڤریت ڤە.

3 .پرۆسێسا چاپکرنا پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى دگەل دا قۆرئان ل ئەوروپا زنجیرەکا ئالۆز و سەخت یا جیرۆکان لدۆر هەلسەنگاندنا ئیسلامێ و جڤاکێ عەرەبى ژلایێ زانا و ڕۆژهەلاتناسێن ئەوروپى ڤە هاتینە نیشان دان. ژلایەکێ ڤە ، رێژەکا زۆرا نڤێسەر و زانایان بزاڤ و هەولێن بهێز داینە ژبۆ بەرهەمئینانا باشترین پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى و چاپکرینە. ژلایەکێ دیڤە، پترییا جاران دانووستاندن و گەنگەشێن کارێن ئەوان لسەر بناخێ رەخنەگرتن و دژایەتیا ئیسلامێ و قۆرئانێ و لاواز نیشا دانا زمانێ عەرەبى بوو. چونکى دنڤێسینێن خۆ دا زۆر هوشیار و هویربین نەبوون.

4 پترییا جاران هزروبیرێن ئەورۆپیان لدۆر پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى دچوارچۆڤێن ستراتیژى و رێکێن خواندنێن پەرتووکا ئنجیلێ دا بوون،واتە گەلەک ئەفسانە و خەلەتى لدۆر زمانێ عەرەبى و کەلتۆرێ عەرەبى هاتبوون چاپکرن و بەلاڤکرن، ئەڤ چەندە ئێک ژ پالدەرێن سەرەکى یێن سەردەمێ هشیارییا عەرەبى بوون. چونکى دچاپکرنێن خۆدا یێن ئایینى بانگەشەیا زڤرینا مەسیحیەتێ دکرن و تێدا گۆتارێن ئایینى یێن گرێدایى پرۆتستانی و کاتۆلیکێ بەلاڤ دکرن، ئەڤ چەندە ب روونى دوان پەرتووکان دا هاتبوو دیتن یێن دناڤ مەسیحیێن ڕۆژهەلاتى دا دهاتنە بەلاڤکرن.

5 سەرەڕاى هندێ ئێکەمین چاپێن پێداچوونا قۆرئان و پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى ل باژێرێ فینس یێ ئیتالى هاتبوون چاپکرن، دگەل هندێدا، ئەلمانیا، هۆلەندا و فەرەنسا پێنگاڤێن گەلەک باش هاڤێتبوون و رێک بۆ چاپێن زانستى یێن سەرکەفتى ل پاشەڕۆژێ بۆ خواندنێن عەرەبى هاڤێتبوون و زانایێن شارەزایى بیاڤێ زمانێ عەرەبى دا ل زانکۆیان دامەزراندبوون.

6 یا روون و ئاشکەرایە هەمى چاپ و وەرگێرانێن ب زمانێ عەرەبى ل ئەوروپا هاتینە ئەنجام دان، دوو ئارمانج هەبوون، کۆ لاوازکرنا ئایینى ئیسلامێ و فێرکرنا نڤشی نۆى لدۆر کێماسیێن جیهانا ئیسلامى، سەرەڕاى هندێ ئەوان وەسا هزر کربوو، کۆ دێ بەشداریێ دبەلاڤکرنا زانست، هۆنەر چاپ و بەلاڤکرنا زمانێ عەرەبى دا کەن. هەروەسا لدەمێ پەرتووکێن بزمانێ عەرەبى چاپ دکرن ب کۆالتییەک زۆر خراب و نەرێکخستى چاپ و نە روون چاپ دکرن، کۆ ئارمانجا ئەوان یا سەرەکى ئەو بوو، ئەوان نەدڤییا ڕامانا دروست یا پەرتووکێ بگەهیت خواندەڤانن، ب تایبەتى ئەو بابەتێن گرێدایى لایەنین ئایینى و رێکخستنا جڤاکى ڤە.