ڕەمــز لە شـــیعرەكانی (نـەوزاد ڕەفعەت و قوبادی جەلی زادە)دا
كامران ئەبابەکـر خـضر خۆشــناو*
بەشی زمانی كوردی، كۆلیژی پەروەردە- شهقڵاوە، زانكۆی سەڵاحەددین- هەولێر، هەرێمی كوردستان ــ عێراق. ((kamaran.khudhur@su.edu.krd))
تاريخ الاستلام: 03/2024 تاريخ القبول: 07/2024 تاريخ النشر: 12/2024 https://doi.org/10.26436/hjuoz.2024.12.4.1418
پوختە:
ڕەمز یەكێكە لەو لایەنە هونەرییانەی شیعرییەت بە دەق دەبەخشن و دەق لە چنگی سادەی گوتندا دەردەهێنن، چونكە ڕەمز هۆكارێكی سەرەكییە بۆ لادان و گواستنەوە لە تێگەیشتنی ئاشكرا و خێرا و تاك واتاییدا، بەمەش ڕەمز لە لایەك ئیستاتیكییدانە بە شیعر و شیعرییەت، لە لایەكی دیكە بایەخدانە بە گۆشەی خوێنەر، چونكە هەموو خوێنەرێك توانای گەیشتنی بە دەلالەتەكانی ئەم جۆرە دەقانە و هەڵماڵین و لادانی واتا ڕووپۆشكراوەكان، دۆزینەوەی ڕەمز و كۆدە پەنهانییەكانی نییە، بۆیە ئەم دەقانە كاتێكی زۆرترییان دەوێت بۆ تێگەیشتن و لەوێش ماوەیەكی زۆرتر لەناو كۆمەڵگەدا دەمێننەوە، بۆیە شاعیرانی هاوچەرخمان بەگشتی و تایبەت (نەوزاد ڕەفعەت و قوبادی جەلی زادە)، پاشخانێكی گشتیی فراوان و ڕۆشنبیریی هەمەلایەنەیان لە تەواوی بوارەكاندا هەیە، بەمەش توانیوویانە زۆربەی جۆڕەكانی ڕەمز دەستەمۆ بكەن و بیخەنە خزمەتی شیعرییەت و پەیامە شیعرییەكانیان پێ دەرببڕن.
وشەی سەرەكی: ڕەمز، ئەفسانە، ئایین، مێژوو، سێكس.
1. پێشەكی:
ڕەمز دیاردەیەكی كۆنە سەرهەڵدانی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای مرۆڤ و كۆمەڵ، لە شیعریشدا لای هەموو گەلانی دنیادا بەكارهاتووە، بەشێكی گرنگی پێكهاتەی شیعرییەتە و دەق لە ئاستی تاك واتایی و تێگەیشتنی ئاسان، دووردەخاتەوە و دەیگوازێتەوە بۆ ناو بوارێكی فرە ڕاڤەیی و بایەخدان بە خوێنەریی نموونەیی، بۆیە ئەگەر سەیری شیعری هاوچەرخی كوردیی بكەین، دەبینین بەهۆی بارودۆخی كورد و كوردستان، زەمینەیەكی ڕەخساو و لەباربوە بۆ گەشەكردن و بەكارهێنانی ڕەمز و بایەخدان بە ڕێبازی ڕەمزییەت.
1.1. ناونیشانی لێكۆڵینەوەكە:
ئەم لێكۆلێنەوەیە بە ناونیشانی (ڕەمز لە شیعرەكانی (نەوزاد ڕەفعەت و قوبادی جەلی زادە))یە.
2.1. سنووری لێكۆڵینەوەكە:
سنووری لێكۆڵینەوەكە تایبەتە بە بنەما و ڕەهەندی (ڕەمز) و جۆرەكانی و ڕەنگدانەوەی لە دەقە شیعرییەكانی (نەوزاد ڕەفعەت و قوبادی جەلی زادە)دا.
3.1. هۆكاری هەڵبژادنی ناونیشانی لێكۆڵینەوەكە:
ڕۆشنبیرییەتێكی فراوانی شاعیران و زانینی زمانی بێگانە سەرچاوەیەكی گەورە و گرنگی بەكارهێنانی ڕەمزە لە شیعرەكانیاندا، لەلایەكی دی جۆرە بەراوردكردنێكی گشتییە لە تەواوی ڕەمزە بەكارهاتووەكان لای شاعیران (نەوزاد ڕەفعەت و قوبادی جەلی زادە) بە ڕێژە و شێوەی جودا، ئەمەش بۆ بوونی جیاوازی جیهانبینییان دەگەڕێتەوە بەرانبەر ژیان و ژیار. واتە ئەگەرچی شاعیران بایەخیان بە زۆرینەی جۆرەكانی ڕەمز داوە، بەڵام لای هەر یەكێكیان هەندێك ڕەمز زەقر دەركەتوون و هەندێكی دیكە لاواز، بە پێچەوانەشەوە.
4.1. بایەخی لێكۆڵینەوەكە:
لەلایەك دۆزینەوە و پیشاندانی جۆرەكانی ڕەمزە لە دەقە شیعرەكانی (نەوزاد ڕەفعەت و قوبادی جەلی زادە) و لە لایەكی دیكە دۆزینەوە و دەرخستنی شێوازی بەكارهێنان و چنیینی شیعرەكانی هەریەكەیانە بەپێی جیهانبینییان، جیاوازییان لە ڕەمزە بەكاربراوەكان.
5.1. ڕێبازی لێكۆڵینەوەكە:
لەم لێكۆڵینەوەیەدا وەك ڕێبازێكی سەرەكی پشت بە ڕێبازی (ڕەخنەی مێژوویی) بەستراوە، بەڵام لەبەر پێویستبوونی لێكۆڵینەوەكە هەندێكجار پەنا بۆ ڕێبازی (ڕەخنەی هونەریی) براوە.
6.1. پێكهاتەی لێكۆڵینەوەكە:
ئەم لێكۆڵینەوەیە لە پوختە و پێشەكی و دوو بەش و ئەنجام و لیستی سەرچاوەكان پێكهاتووە، بەم شێوەیە: لە پێشەكییدا سنوور و هۆكار و ئامانج و ڕێبازی لێكۆڵینەوەكە خروەتەڕوو، دواتر لە بەشی یەكەمدا، كە بە ناونیشانی (زاراوە و چەمك و پێناسەی ڕەمز)ە، بەشێوەیەكی گشتی باس لە زاراوە و چەمك و پێناسەی ڕەمز، هۆكار و ئامانجەكانی ڕەمز لە شیعر و سەرەتای سەرهەڵدانی ڕەمز، ڕەمز لە ئەدەبی كوردییدا، خراوتەڕوو، بەشی دووەم بە ناونیشانی (ڕەمز لە شیعرەكانی (نەوزاد ڕەفعەت و قوبادی جەلی زادە))یە، بەشێوەیەكی تیۆری باس لەو جۆرە ڕەمزانە كراون و كە لە دەقەكانی شاعیران بەدیكراون، دواتر وەك بەڵگە چەند دەقێك هێنراونەتەوە و ڕاڤەكراون، لە كۆتاییشدا ئەنجامی لێكۆڵینەوەكە و لیستی سەرچاوەكان و پوختە بە زمانی بێگانە خراوەتەڕوو.
2. زاراوە و چەمك و پێناسەی ڕەمز.
1.2. زاراوەی ڕەمز:
ڕەمز وەك زاراوە لە بنەڕەتدا لە زاراوەی (Symbol)ی كاری یۆنانی (Samballein) وەرگیراوە، كە لە هەردوو وشەی (sam) واتە: (لەگەڵ) و (ballein) واتە: (بایەخپێدان ـ ڕێزلێنان) پێكهاتووە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ (پارچەیەك خەزەف) یان هەر دەفرێكی تایبەت بۆ میوان بەكاریان دەهێنا یان وەك دیارییەك بۆ بەهێزكردن و پتەوكردنی پەیوەندی نێوانیان پێیان دەبەخشی، یان بە واتای (هاویشتنی هاوبەش یان بە واتای هاوڕێیەتی هاوبەش، واتە هاوبەشی دوو شت لە یەك رێڕەودا یەكبوونیان)(حەمەد، 2012: 3)، ئەم دوو ڕستەش ڕەمز و واتاكەیەتی.
زاراوەی ڕەمز لە زۆرینەی زمانەكانی جیهاندا بەكارهاتووە، بۆتە زاراوەیەكی جیهانی، هەر زمانێكیش لە وەرگرتنیدا بە گوێرەی یاسای فۆنۆلۆژی خۆی، گۆڕانكاری لە نووسین و گۆكردندا كردووە، بۆ نمونە زاراوەی ڕەمز لە زمانی ئینگلیزییدا بەرانبەر بە(symbol) و لە فارسیدا (نماد) (سمبل) بەكاردەهێنرێت، لە زمانی كوردیشدا ئەم زاراوەیە: (ڕەمز)، ڕاستەوخۆ لەژێر كاریگەری زاراوەی (رمز)ی زمانی عەرەبی هاتۆتە نێو زمانەكە، كە بنەڕەتەكەی لە زاراوەی (الرمزیة) هاتووە، لەلایەكی دیكە، بە تێڕوانیین لەو لێكۆڵینەوانەی بەرچاوكەوتوون، لە زمانی كوردییدا لە پاڵ زاراوەی (ڕەمز) هەریەكە لە زاراوەكانی (هێما) و (نیشانە) و (جەفەنگ) بەرانبەر ئەم زاراوەیە (ڕەمز) بەكارهاتوون.
لە ڕەخنەی ئەدەبی كوردییشدا هەریەكە لە زاراوەی (هێمایی) (بەسیر، 1983: 90) و (هێمایەتی) (شەریف، 1985: 194) و (سیمبۆلیزم) (حسێن، 2022: ٥)،) و (هێماگەریی) (ئەسوەد، 2015: 299)، بەرانبەر ئەم زاراوەیە: (الرمز) بەكارهاتوون.
لە لایەكی دیكە، بەكارهێنانی زاراوەی (ڕەمز/ سیمبوڵ) لە زانستی (theology- لاهوت)دا، مێژووییەكی كۆنی هەیە؛ كە بە هاوواتای (creed)دێت، ئەمەش واتە (زانستی دەستوور و باوەڕی مەسیحییەت)، هەر لە دێرینەوە زاراوەی ڕەمز لە دروشمە ئایینی و فەلسەفەی لاهوت بووە، تەنانەت ڕەمزی ئیشارەت بنچینەی ئاینییەكان بووە لە شیعرو هونەردا، هەروەها بەهایەكی ئیشارەت ئامێزی لە لۆژیك و بیركاری و سیمانتیكدا هەبووە، (احمد، 1978: 33) بە درێژایی مێژوو زۆر جۆرە ڕەمز دیاری كراون وەك: ڕەمزی زانستی و ڕەمزی زمانی و ڕەمزی ئایینی و ڕەمزی هونەری.
2.2. چەمك و پێناسەی ڕەمز:
ئەگەرچی مێژووی دەركەوتنی ڕەمز كۆنە و زانایان و فەیلەسووفانیش باسیان كردووە، بەمەش ڕەمز بابەتێكی هەمەلایەنە و ئاڵۆزە چەندین جۆر پێناسە و بۆچوونی جۆراوجۆر لە خۆدەگرێت، وەك (ئەرستۆ)، كاتێك باس لە (وشە و نیشانە) دەكات، پێیوایە، كە (وشەكان ڕەمزن بۆ واتای شتەكان، بۆیە دەربڕینە وشەییەكان-گوتەكان ڕەمزن بۆ بارودۆخی دەروونی نێرەر و ئاخێوەر، وشە نووسراوەكانیش ڕەمزن بۆ وشە گوتراوەكان) (مستەفا- خ، 2009: 123)، هەر بەقەد كۆنی زاراوەكەش لێكۆڵینەوە و دابەشكردنی جۆراوجۆر بۆ ڕەمز كراون، لەوانە هەر خودی (ئەرستۆ) سێ ئاستی سەرەكی بۆ ڕەمز دیاریكردووە:
1. ئاستی ڕەمزی تیۆری ـ لۆژیكی: كە بەهۆی پەیوەندی ڕەمزی بەرەو لایەنی زانیاری دەڕوات.
2. ڕەمزی كارەكی ـ شیعریی: بەواتای كردار دێت
3. ڕەمزی ئیستاتیكی: كە بەواتای بارودۆخی ناوەكی و دەروونی و هەڵوێستە ویژدانی و سۆزاویەكانی دێت. (بڕوانە: حەمەد، 2012: 1).
بەگشتی ئەم زاراوەیە لە فەرهەنگە ئەدەبییەكاندا چەند شلۆڤەیەكی بۆ كراوە، لەوانە لە فەرهەنگی ئەدەبی (معجم مصطلحات الادبیة معاصرة)دا بەرانبەر زاراوەی (ڕەمز) هاتووە، كە زاراوەیەكی (فرەسیمایە و جێگیر نییە، بەجۆرێك ئەستەمە وێنەی هەموو واتا پارادۆكسیەكانی بكێشرێت...، سەرەڕای ئەوەی، كە ناوەندێكی ڕووتە لە هێماكردن بۆ جیهانی شتەكان)(شوان، 2008: 7)، بۆیە لێرەدا ڕەمز دەبێتە ئاماژە پێكردنێكی هێمایی و بۆ واتای خوازەیی، چونكە ڕەمز نیشانەیەكی دوانەیی هەیە و داماڵین و بەتاڵكردنی وشەیە لە واتا ڕەسەنەكەی و داپۆشین و بارگاوییكردنییەتی بە واتای تازە و نوێ، كە ئەمەش دەكەوێتە بازنەی هێما و كۆدە زمانییەكان، كە بنچینە و بنەڕەتی گۆڕینی واتا و گواستنەوەی دەلالەتن لە زماندا، بۆیە ڕەمز بە سەرچاوەیەكی گرنگی لادانی واتایی دادەنرێت، چونكە دەشێت وشەیەك لەڕووی واتاییەوە شوێنی واتا یان دەلالەتێكی تر پڕبكاتەوە، بەمەش دەق لەبەردەم راڤەی جیادا دەكرێتەوە.
هەروەها لە فەرهەنگی (لسان العرب)دا (ڕەمز) وا پێناسەكراوە، كە (دەنگ لێوەهاتنێكی نزم وەك بەچپە و دوان، واتە جولاندنی لێو بە گوتەی تێنەگەیشتوو یاخود ئیشارەتدان بە لێو، هەروەها وتراوە ڕەمز نیشانە و ئیشارەتە بە چاو وبرۆو دەم و لێو) (المنظور، 1968: 365).
هەروەها (كوڵريدچ)یش پێیوایە ڕەمز (بەشیكی بوونی لە واقیع وەردەگرێت، ئەوسا توانای تێگەیشتنی دەبێت) (مەعروف، 2005: 18)، بەمەش ڕەمز ئەگەرچی لە واقع وەردەگیرێت؛ بەڵام سنووری واقع تێدەپەڕێنێت و لێیدەرەچێت، ئەوكات ڕوونتر دەبێت، هەروەها (ئەرنست كاسیرەر) لەو باوەڕەیە: (كە مرۆڤ بوونەوەرێكی خاوەن ڕەمزە، هەروەها هەر یەك لە ئەفسانە و ئایین و زمان و بوونەوەر و میژوو و زانست ئەم چاڵاكییانەن، ڕەمزن بۆ شارستانییەتی مرۆڤایەتی) (احمد، 1978: ١٧). لەلایەكی دی شاعیری ئەڵمانی (گۆتە) باوەڕی وایە: كاتێك (خود لەگەڵ بابەت تێكەڵ دە بێت، ڕەمزدە درەوشێتەوە، كە تێدا پەیوەندی مرۆڤ بە شت دەنوێنێ) (احمد، 1978: 37)، بەمەش (گۆتە) ڕەمزی بە شتێكی خودی داناوە و پەیوەستیكردووە بە هزر و هەستی تاك و بیركردنەوە و ڕامانەكانی بۆ دیاردە بینراو و نەبینراوەكان، چونكە كاتێك خود و بابەت تێكەڵ دەبن جۆرێك لە ڕەمز دروست دەبێت، كە گوزارشتە لە بیر و ویژدان و سروشتی كەسەكە.
لە لایەكی دیكە زانای دەوزنناسی (كارڵ گۆستاڤ یۆنگ) بە شێوازیكی دیكە پێناسەی ئەم چەمكەی كردووە، باوەڕی وایە: (ڕەمز هەمیشە ئەوەیە گوزارشتێكی چاك لە ڕاستیدا بكات و وێنەی بگرێت، ئەو ڕاستییەی ئێمە هەستی پێدەكەین و دەزانین هەیە، بەڵام بە پێنج هەستەكەی مرۆڤ ئاشكرا و دیار نین، تەنیا بە هەستی شەشەم دەتوانرێت پەی پێببرێت) (مەعروف، 2005: 68)، لەم دیدگەیەوە (یۆنگ) جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە؛ ڕەمزەكان شتێك نین بەرجەستە و دیاربن و بە ئاسانی هەستییان پێبكرێت، بەڵكو ڕەمز خودی ئەو كۆد و شتە شاراوانەن، زۆربەمان ناتوانیین بیانزانین و بیانكەینەوە، تەنیا بە وردبوونەوە نەبێت لە ناوەڕۆك و نزیكخستنەوە و بەستنەوەی نەبێت بە واقع و چواردەورمان، هەر لەم گۆشەیەوە (یەتس) لەم چەمكە دەڕوانێت و دەڵێت: (ڕەمز تاكە گوزارشتكاری گونجاوە بۆ جەوهەری نەبینراو، وەك چرایەكی تەنگ لە دەرەوەی ڕووناكییەكەی گیانی هونەری ڕەمزی سنووری خۆی و جیهانی فیزیكی تێدەپەڕێنێ بەڕەوشتێكی بزوێنەر لەودیوی هەستەكان هەنگاو دەنێ) (مجاهد، 1986: 167)، كەچی هەندێكی دیكە باوەڕیان وایە، كە ڕەمز (شێوەیەكی میكانیكی لەخۆ دەگرێت و نواندنێكە بۆ بیرێكی تایبەت، تا ڕادەیەك پەردەپۆشە) (حسێن، 2022: 20)، كەواتە ڕەمز كارلێككردنی نێوان دوو شتە یەكێكیان ئاشكراو ئەویتریان نهێنی، بۆ ئەمەش ڕەمز پێویستی بە سێ ڕەگەزی سەرەكی هەیە؛ یەك: (دال)؛ ئەمەش ئەوەیە، كە شوێنی شتێكی تر دەگرێتەوە، واتە خودی ڕەمزە، دوو: (مەدلوول)؛ ئەو شتەیە كە ئاماژە (دال) شوێنی دەگرێتەوە، سێ: (دەلالەت)؛ ئەمەش پەیوەندی نێوان (دال ومەدلول)ە، پەیوەندییەكە پێویستە هەستی پێبكرێت و شیبكرێتەوە) (عمر، 1982: ٢٦).
لەم دیدگەوە ڕەمز چەندین ئەرك دەبینێت، چونكە لە هەناوی خۆیدا كۆمەڵێك شت حەشاردەدات، بەمەش دەمان وروژێنێت وەك: ڕەمز بەكاردەهێنرێت بۆ؛ كورتكردنەوەی مەبەست لە وشەیەك و دەستەواژەیەكدا، سەڕای كورتییەكی ئیحا بەخشیشە، هەندێكجار ڕەمز بۆ خێراتركردنی كاریگەرییەكان دێت، هەندێجاریش وەك بەڵگە بۆ مەبەستی پەیامێكی دەستنیشانكراو تایبەت بەكاردەهێنرێت.
لە ئەدەبی كوردیشدا چەندین تێڕوانیین بۆ ئەم چەمكە كراون، لەوانە: (د. فازڵ مەجید) دەڵێت: ڕەمز بریتییە لە (بەكارهێنانی وشەیەك یان دەستەواژەیەك یان ڕستەیەك، كە لە دوو توێی دا مەبەستێك خۆی حەشار دابێت ،جگە لە واتا ڕووكەشەكەی خوی) (مەحموود، 1990: 140)، بەمەش ئەدیب و شاعیر بەهۆی چەند هۆكارێكەوە ڕەمز وەك دەمامكێك بۆ بابەت و بۆچوونەكانی بەكاردەهێنێت، هەر نزیك لەم بۆچوونە (د. پەخشان سابیر) پێیوایە؛ (ڕەمز بریتییە لە دیاریكرنی بابەتێك بە ڕێگەیەكی ناڕاستەوخۆ، شاعیر بیرەكەی بەهۆی ژمارەیەكی زۆر لە ڕەمز دەخاتەڕوو) (حەمەد، 2012: 18)، بۆیە ئاساییە گەر خوێنەری ئاسایی بێئاگایانە بەرسەریاندا ڕەت بێت و نەتوانێت ئەم كۆد و ڕەمزانە بكاتەوە، بەڵام خوێنەری وردبین- كارا لە ڕووكەش ڕەتدەبێت وبەرەو قوڵایی دەچێت، هەروەها (سابیر ڕەشید)یش باوەڕی وایە، كە ڕەمز (لە ئەدەبدا پەردەیەكی دیكە بەسەر دەربڕین و مەبەستی نووسەر دادەریژیت، .... جاری وا هەیە گیاندارێك یان ئامێرێك یان هەموو شتێك، كە لە دونیادا لەوەی ئێمە بە نامەئلوفی دادەنێین یان بە دەنگی واقیعەوە دەیبنین دەبێتەپەردەیەك بۆ دەربڕینی مەرام و جیهانبینی و فەلسەفە و تێڕوانینی نووسەرەكە بۆ كەون و ئەدەب و ڕوشنبیری..) (خۆشناو، 2015: 31)، واتە ڕەمز لە ئەدەبدا ئاماژەكردنە بە وشەیەك، كە واتای شتیكی هەستی یان ژیریی دەگەیەنێ، بۆ مانایەكی دیارینەكراوە و جیاواز، بەپێی خەیاڵی نووسەر خوێنەریش جیاوازن، لە تیگە یشتن و درك پێكردنی مەوداكەی، بە گوێرەی ئاستی ڕۆشنبیریی و ناسكی هەستیان هەندێكیان لایەنێك دەبینن و هەندێكی دیكە لایەنێكیتریان بە ئاشكران دەردەكەوێ و ڕوشنبیر لێی تێدەگات) (عبد النور، 1948: 124)، وەك (فەرهاد پیرباڵ)یش دەڵێت: (ڕەمز لە دنیایەكی شاراوە یان بیرۆكەیەكە، كە هونەرمەند بۆ قوڵتركردنەوەی وجوانكردنی بەرهەمەكەی شاردویەتییەوە، كلیلی كردنەوەشی تەنیا لای خوێنەرە) (خۆشناو، 2015: 23).
لەم سۆنگەیەوە ڕەمز تێگەیشتنی نێوان (نێرەر و وەرگر)ە، یان باشتر بڵێین؛ پەیوەندی هزریی و ڕێككەوتنی نێوان نووسەر و خوێنەرە، بۆیە زۆرجار نووسەران و بەپێی پێكهاتەی بایۆلۆژی و جیهانبینیی و ئەو كۆمەڵگە و شوێنەی تێیدان، تێگەیشتن لە نێوانییاندا بۆ شتێك هەیە، بۆیە ئاساییە تێگەیشتن لە ڕەمز لەلایە ن نووسەر و تەنانەت خوێنەرانیش جیاوازە، ئەمەش بۆ ئەو پاشخانە ڕۆشنبیریی و ژیریی و چوارچێوەی كۆمەڵگا و تەواو ئەو لایەنەنانە دەگەڕێتەوە، كە كاریگەرن لەسەر ڕەوتی ژیان و پێشكەوتنی ژیار.
كەواتە ڕەمز پێكهاتەیەكی شیعرییە و هەبوونی لە دەقدا شیعرییەتی شیعر بەرز دەكاتەوە، بۆیە دەكرێت بگوترێت؛ ڕەمز پێویستییەکی شیعرییەتە و ئاماژەیە بۆ شتێك پەیوندییەك لە نێوان ڕەمز واتاكەییدا هەیە و پێویستی بە تێڕامان و لێ وردبوونەوە هەیە، بەمەش ڕەمز بریتییە لەوەی وشەیەك لە ڕووی واتاوە شوێنی واتا یا دەلالەتێكی تر بگرێتەوە، لەلایەكی دیكە، نابێ ئەوە لەیاد بكرێت، كە ڕەمز بڕێك لە تەمومژ و لێلی لەخۆیدا هەڵگرتووە، ئەمەش بۆ ئەو ناڕوونییە دەگەڕێتەوە كە لە بوون و ناوەڕۆكی هەموویاندا هەیە.
3.2. سەرەتای سەرهەڵدانی ڕەمز لە جیهاندا:
ڕەمز جۆرێكە لە دەربڕینی كۆن، مێژووی سەرهەڵدانی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای پەیدابوونی مرۆڤ و كۆمەڵ و شارستانییەت، ڕەمز هەردەم سەرچاوە و كانگەی چڕی دەربڕین بووە، لەگەڵ سەرهەڵدانی ئەدەبدا و لە نێو سەرجەم ڕێبازە ئەدەبییە سەرەكییەكاندا ڕەنگیداوەتەوە و ڕەگی داكوتاوە، وەك (لویس هۆرتیك) لەبەر گرنگی ڕەمز ئاماژە بەوە دەكات؛ كە (هیچ هۆنراوەیەك نییە، جۆرێك و شێوەیەك لە ڕەمزی تێدانەبێت) (مستەفا، 2009: 166)، ئەم بەكارهێنانەش بە لای لێكۆلەران دەگەڕێتەوە بۆ چەندین هۆكار، لەوانە: هۆكاری بابەتی و تەكنیكی، ڕامیاریی، كۆمەڵایەتیی، لاسایی ڕووكەشانە و بەكارهێنانی ناهۆشیارانە، یان بەمەبەستی ڕازیكردنی هەستی هونەری ئیستاتیكیی و دەرخستنی توانا و داهێنان و زیرەكی، بۆ ئەمەش سروشتێكی لێڵ بە شیعر دەبەخشن.
لەسەرەتادا ڕەمز لە شیعردا بەكاردەهات و تا زەمینەیەكی شیاو گونجاو دروست بووە، تا گەیشتە ئەوەی سیماكانی ڕەمزی وەك ڕێبازێك بەدەركەوت، كە ڕەگ و ڕیشەی بۆ فەلسەفە ئایدیالییەكان(symblisnie) دەگرێتەوە بۆ دیاردەی شیعری میتافیزیكی، كە لە (ئینگلتەڕا) لە دەورووبەری سەدەی حەڤدەم سەریهەڵداوە، سەرەتای ڕەمز بەناخی سروشتدا شۆڕبوویەوە و ئاستی ڕووكەشی شتەكانی تێپەڕاند و سەرسوڕمانی بەرانبەر ڕاستییەكانی ژیان تێدابوو، گوزارشتكردنیش لەمانە بەڕێگەیەكی خوازەیی بوو، كە بەڕێگەی ڕەمز دەچوو لەگەڵ جیاوازی ئەوەی كە خوازەی میتافیزیكی لۆژیكی بوو، لەسەربنەمای پەیوەندی ئاسۆیی دیاریكراو دروست ببوو، ئەو هۆكارانەش زۆربەیان لە ژینگەی سەدەی نۆزدەهەمدا سەریانهەڵدا، بوونە ڕێگاخۆشكەر بۆ دروستبوونی بایەخی زیاتر بە ڕەمز و دەركەوتنی ڕێبازی ڕەمزییەت (سیمبۆلیزم)، واتە كاتێك (ڕیبازی سیمبۆلیزم) لە كۆتایی سەدەی نوزدەمدا سەریهەڵداوە، بە تایبەتی لە دوای ساڵی ۱۸۸۰ لە فەرەنسا، وەكو ((شۆڕشێك بوو بەسەر (ڕێبازی پەرناسیزم)دا، كە ئەدەبی ملكەچی ڕاستییە ڕوونەكان كردبوو) (رضا، 2021: ٥٩)، بنەما سەرەكی ئەم ڕێبازە لەوەدا بوو، كە (جوانی و ئیستاتیكای شعر لە سەرووی ڕەگەزەكانی دیكەوەن، جوانی ئامانجی شیعرە، تەنها ڕێگەش بۆ گەیشتن بە جوانی، بریتییە لە خەیاڵ و ئیحا و خەون، واتە هێما و وێنەی هێمایی) (ئەسوەد، 2015: 300)، لەم سۆنگەیەوە سیمبۆلیستەكان لەگەڵ ڕوونی و ڕاستەوخۆیی بابەت و ناوەڕۆكی بەرهەمەكاندا نیین، چونكە ئەوان وای بۆ دەچن ڕاستەوخۆیی و بێ پەردە لە دەربرینی شتەكان دەبنە هۆی ڕووتبوونەوە و ساكاریی و داماڵران لە جوانیی، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە مەرج نییە، هەموو دەقێك، كە بە زمانێكی ساكار نووسرابێت، لە ستاتیكا و چێژ و جوانی بەدەربێت، بەڵكو زۆرن ئەو دەقانەی بە زمانێكی سادە و ڕەوان نووسراون و تژین لە ئەدەبییەت.
4.2. ڕەمز لە ئەدەبی كوردییدا:
بەكارهێنانی ڕەمز لە شیعردا پرۆسەیەكی ئاڵۆز و كاریگەرە، دەكەوێتە ژێر چەندین پێوانەی هەمەجۆر بە مەبەستی دروستكردنی ڕەمزێكی دیاریكراو، بەپێی ئەو بارە دەروونییەی، كە گوزارشتی لێدەكرێت، یان باشتر بڵێین: ڕەمز دیاردەیەكی هونەریی و مەعنەوییە، هەر لەگەڵ سەرهەڵدانی ئەدەبدا (زارەكی) دەركەوتووە، سەرەتای دەركەوتنی ئەدەبی نووسراوی كوردیش بەپێی بۆچوونی ئەدەبناسانی كورد و تەواوی ئەو بەڵگانەی تا ئێستا لەبەردەستدان، بە ژانری (شیعر) دەستیپێكردووە، بۆیە سەرەتای دەركەوتنی ڕەمزیش لە ئەدەبی نووسراوماندا بۆ شیعر دەگەڕێتەوە.
بە واتایەكی دیكە، مێژووی بەكارهێنانی ڕەمز لە شیعری كوردییدا، پانتاییەكی فراوان و ڕەگ و ڕیشەیەكی كۆنی هەیە، هەر لە دەستپێكەوە (شاعیرانی كۆن-كلاسیكی كوردی) لە دەقەكانییاندا ڕەمزیان وەك لایەنێكی جوانكاریی واتایی بەكارهێناوە، چونكە ڕەمز ئەو ئەدگار و ئاڵاڤەیە بەدەست شاعیر، بۆ گوزارشتكردن لە دەروون و دیاردەكانی دەرەوەی خۆی، كەواتە بنچینەی ڕەمز لە شیعری كلاسیكەوە سەرچاوەی گرتووە، بۆ نموونە (غەزەل) بابەتی سەرەكییە، كە ڕەمزی تێدا بەچڕی بەكارهاتبێت، بەهۆی ئەو چوارچێوەی یاخود ئەو كۆمەڵگەیەی، كە شاعیرانی كلاسیك تێدا ژیاون، ئەو شیعرانەی دەچنە نێو خانەی (تەسەوف) دەشێت نزیكترین بابەت بن لە ڕەمز، بە تایبەتیش لەو نهێنی و شاراوەییانەی، كە ڕەمز و تەسەوف یەكدەخات یاخود لە یەكتریان نزیك دەكاتەوە، كەواتە شاعیر و سۆفی خاڵێكی گرنگ یەكیان دەخات، ئەویش (نامۆبوون)ە، نامۆ لە كۆمەڵگە و هەڵاتن لێی بەرەو جیهانێكی ئەفراندن و تایبەت، كە بۆ خۆیان دەیەنەوێت دروستی بكەن.
لە ئەدەبی نوێ بە گشتیی و ئەدەبیی هاوچەرخ بە تایبەتی زیاتر سیماكانی دەركەوتوون، ئەویش لەلایەك بۆ خودی (ڕێبازی سیمبۆلیزم) لەو كاتانەدا و لەلایەكی دیكە بەهۆی بارودۆخی سیاسیی و كۆمەڵایەتیی و ڕۆشنبیریی میللەتی كورد و ژیان گوزەرانی تاكی كورد ڕێگا خۆشكەر و زەمینەیەكی لەبار بووە بۆ پەیدابوونی دیاردەی ڕەمز لە شیعردا، بەواتایەكی دیكە؛ باری ڕامیاریی كۆمەلگەی كوردیی ناوەندێكی باش و بزوێنەر و بەهێز بووە بۆ بەكارهێنانی ئەم دیاردە هونەرییە، چونكە بەكارهێنانی (ڕەمز) تاكە ڕێگا بووە، كە شاعیران و ئەدیبان بتوانن پەنای بۆ ببەن، بەهۆی ئەو بارودۆخە نالەبارەی، كە سەپێنراوە بۆ نەتەوەی كورد لێی بێدەنگ نەبن و بە (ڕەمز) واقیعەكە بدركێنن، لەلایەكی دی جوانی و ناسكی شیعر هەمیشە پێویستی بەوە هەبووە بە پەردەیەكی ئاماژەیی و هێمایی دابپۆشرێت، هەر لەبەر ئەو هۆكارانە لێڵی و تەمومژ بووە بە بنەمایەكی بەردەوام لە شێوازی نووسین، بەگشتی بەكارهێنانی ڕەمز بەچڕی دەگەڕێتەوە بۆ دوای جەنگی دووەمی جیهان، زیاتر لەدەورووبەری ساڵانی حەفتاكان ڕێچكەی خۆی گرت.
بەواتایەكی دی؛ بەكارهێنانی ڕەمز لە شیعری هاوچەرخی كوردیی لە ساڵانی (1970- 2003)، بەرەو بەربڵاوی چووە و بە چڕی لە شیعری شاعیران ڕەنگیداوەتەوە، ئەمەش بەهۆی ئەو بارودۆخە سیاسییە نالەبارەی، كە ناوچەكە بەگشتی و كوردستانی بە تایبەتی گرتبووییەوە، هەر لە شەڕ و ڕاوەدوونان و كوشتن و ئەنفال و زیندەبەچاڵكردن و ڕاگواستن....، ئەمانە هەموو هۆكاریی سیاسیین و برەویان بە ڕەمز دا، چونكە ئەگەرچی ڕەمز وەكو ئەدگارێكی جوانكاریی و لادانی واتایی و پێویستیەكی شیعرایەتی لە چڕی و كورتبڕییدا لەدەقی شیعریی ئەم قۆناغە بوونی هەیە، بەڵام زۆری لەبەكارهێناندا، بۆ هۆكارەكانی (سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، دەروونی، هزری...) دەگەڕێتەوە، ئەمانە ڕۆڵێكی باڵایان لە رێژەی زۆری و كەمی بەكارهێنانی ئەم ئەدگارە هونەرییەدا هەیە.
كەواتە ڕەمز بەپێی قۆناغەكانی شیعری كوردیی و لایەنی دەروون و گۆڕانكارییەكانی دەرەوە: (ئاڵۆزی بارودۆخی سیاسیی و كۆمەڵایەتی و...) گۆڕاون، ڕەمزەكان چڕ و پڕتر بەكارهاتوون، تەنانەت هەندێك (ڕەمز) بەهۆی زۆر بەكارهێنانییان لەقۆناغێكدا سواون و لە قاڵبی (ڕەمزبوون) دەرچوون و ئاسایی بوونەتەوە، بە جۆرێك هەر لەگەڵ هاتنی ناوی شتەكە (دالەكە) ڕاستەوخۆ (مەدلوولە ڕەمزییەكە ـ دەلالەتە شاراوەكە) زانراوە، كە ئەمەش دەقی بەرەو لاوازی بردووە نەك بەهێزی، چونكە ڕەمز تا ئەوكاتە بەهێزە بیر و خەیاڵ بجوڵێنێت و قووڵی تێدابێت و هەژەندە و ڕاچڵەكاندنێكی هزری و هەستی بگرێتەخۆ، چونكە خوێنەر گۆشەیەكی سەرەكی تەواوكاری پڕۆسەر هەر دەقێكە (شیعر)، بۆیە خوێنەرانیش بەپێی ئاستی ڕۆشنبیری و هەستی دەربڕینیان لە تێگەیشتن و دركپێكردنی لایەنەكان و كردنەوەی ڕەمزەكان و مەودای نێوانیاندا جیاوازن، هەندێكیان (خوێنەری ئاسایی) تەنیا لایەنە دیار و ئاشكراكەی دەبینێت و لایەنە شاراوەكە و دیوی ناوەوەی نابینێت، كەچی هەندێكتر:(خوێنەری باڵا) بە ڕوون و ئاشكرایی هەستیپێدەكەن و بەئاسانی لێی تیدەگات و ئەو دیووی ناوەوەی مەبەستەكە دەبینن، بەمەش (تێگەیشتن و دركپێكردنی مەودای ڕەمز لای هەموو خوێنەران وەكو یەك نییە و جیاوازە و بەپێی ئاستی ڕۆشنبیرییان هەریەكە بەجۆرێك تێدەگەن و لێكیدەدەنەوە) (ئەحمەد، 2009: 215-216).
5.2. مەبەستەكانی بەكارهێنانی ڕەمز لە ئەدەبی كوردییدا:
گومانی تێدا نییە بەكارهێنانی هەر هونەرێك لە ئەدەبدا دەگەڕێتەوە بۆ بارودۆخێكی تایبەتی، كە ئەدەبەكەی تێدەكەوێت و ڕەنگدانەوەی لایەنەكانی كۆمەڵگە (سیاسی، ئایینی، كۆمەڵایەتی، ئابووری...)ی بەسەرەوە دیارە، بەكارهێنانی ڕەمزیش لەمە بەدەر نییە، بەتایبەتی بۆ ئەدەبی كوردیی و كوردستان، چونكە كوردستان دەمێكە بەدەست شەڕ و داگیركاری و ژێردەستەیی دەناڵێنێت، هەڵبەت ئەدەبەكەشی بەشێكە لە ڕەنگدانەوە و مێژووی كلتووریی ژیانی.
لەم سۆنگەوە نوسەر و شاعیران وەك تاكێكی وریا و پێشەوای ڕۆشنبرییەتی كۆمەڵگە، زۆرتر و وردتر هەستییان بە تەواوی بارودۆخەكانی كۆمەڵگە كردووە، بۆیە بەپێی قۆناغەكانی شیعریی كوردیی ڕێژە و جۆر و شێوەی ڕەمز هەڵبەز و دابەزی كردووە و بەردەوام لە گۆڕاندابوو، بەڵام بەگشتی دەكرێت بەكارهێنانی ڕەمز لە ئەدەبی كوردی و بەگشتی و شیعر بەتایبەتی بۆ چەند مەبەستێك بگەڕێنیینەوە:
· مەبەستی تەكنیكی و ئیستاتیكی: شاعیر بە مەبەستی بەخشینی بەهایەكی بەرزیی ئیستاتیكی ئاستێكی ناوازەی هونەریی بە بەرهەمەكەی و دەرخستنی توانایی خۆی لە ئەفراندنی دەقێكی لێل، بەمەستی ڕاكێشانی سەرنجی خوێنەر و ئاستی ڕۆشنبرییەكەی پەنا بۆ ڕەمز دەبات.
· مەبەستی پۆشین و پەنهانی خود: ئەویش بە ئەم هۆكارانە:
1. هۆكاری ڕامیاریی: شاعیر زۆرجار بەهۆی مەبەستی ڕامیاریی و ترسی لە دەسەڵات، ڕەمز لە لە دەقەكانییدا بەكاردەهێنیت، بەمەش لەلایەك گوزارشتكردنە لە بیروڕای خۆی و ناردنی پەیامە، لەلایەكی دیكە بەهۆی ڕەمزەوە مەبەست و پەیامەكەی حەشاردەدات لە ڕاستەخۆیی، خۆشی لە ستەمی دەسەڵاتداران دەپارێزێت.
2. هۆكاری كۆمەڵایەتی: هەندێجار شاعیر بەهۆی ڕێوڕەسمە كۆمەڵایەتی و داب و نەریتەكانی كۆمەڵگە ناتوانێت بە ئاشكرا هەندێك شت دەربڕێت، بۆیە ناچار پەنا ڕەمز دەبات.
3. هۆكاری ئایینی: بەگشتی هەر كۆمەڵگەیەك پێڕەوی لە ئایینێك، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا مەرج نییە هەموو تاكەكان بەم پێڕەوە ڕازی بن، بۆیە كاتێك ئەم تاكە شاعیرێك یان نووسەرێكە ڕەنگە نەتوانێت بەهۆی نەفرەت و ڕەتكردنەوەی كەسێتییەكی لەلایەن پێڕەوانی ئایینەكەوە هەموو باتەكان بڵێت، بۆیە ناچارە پەنا بۆ جۆرێك لە ڕەمز دەبات و پەیامەكەی خۆی پێدەگەیەنێت.
لەم دیدگەیەوە شاعیر سوود لە ڕەمز وەردەگرێت و جوانی و ئیستاتیكی بە دەقەكەی دەبەخشێت و سەرنجی خوێنەر بۆلای خۆی ڕادەكێشێت، چونكە بەهۆیەوە شتێكی نادیار و ونبوو دەخاتە هزری خوێنەر، زۆرجاریش پەیوەندییەكی لێكچوونی بەهێز لەنێوان ڕەمز و بابەت- (شتە ڕەمز بۆكراوەكە)دا هەیە و وشەیەك بۆی دەبێتە كۆد و هەڵگری واتا و مەبەستێك یان زیاتر لەناو كۆمەڵگەیەكدا، هەندێك ڕەمزی تریش هەن؛ بەهۆی كرانەوەی جیهان لەبەردەم یەكتریدا دەبن بە ڕەمزی جیهانی، مرۆڤاییەتی بەكاریاندەهێنێت، كەواتە لە هەر دەقێكدا ڕەمز دوو ڕۆنانی هەیە، ڕۆنانی سەرەوە؛ كە لێرەدا مەبەست نییە و تاڕادەیەك ئاشكرایە، لە بنەڕەتدا خواستراوە بۆ ڕۆنانێكی تر، كە ئەویش ڕۆنانی ژێرەوەیە؛ كە ئەمە واتا ڕاستەقینە و پەنهانییەكەی شاعیرە، بەمەش وشەكان دەلالەتی ڕەمزی لەخۆ دەگرن.
بەگشتی بەكارهێنانی ڕەمز لە هەر دەق و گوتنێكدا كاریگەری خۆی هەیە، تایبەت دەقی شیعریی، بۆیە ڕەمز بە ئەدگارێكی كاریگەر و بنەمایەكی سەرەكی پرۆسەی شیعرییەت دادەنرێت، چونكە زۆرینەی شێوە و جۆرەكانی لادانی واتایی-خوازەیی بەهۆی ڕەمزەوە ئەنجامدەدرێن، چونكە وشە و دەستەواژەكان (دالەكان) جگە لە واتای فەرهەنگی خۆیان دەلالەتی نوێیان پێدەبەخشرێت، بەمەش بۆ هەر (دال)ێك جگە لە (مەدلوول)ە زانراوەكە- فەرهەنگییەكەی، مەدلوولێكی تر یان زیاتریشی لەخۆگرتووە، كە ئەمەیان مەبەستەكەیە.
ئەوەی جێگەی ڕامانە، ڕەمز چەمكێكی فراوانتری لە هونەرەكانی تری: (خواستن و لێكچواندن..) هەیە، چونكە بەجۆرێك لە جۆرەكان خودی ئەم هونەرانەش لە دروستبوونییاندا سوود لە ڕەمز وەردەگرن، بە واتایەكی دیکە؛ (چوارچێوەی ڕەمز فراوانتر و گشتگیرترە لە هونەرەكانی خواستن و خوازە... كە خۆیان دەنوێنن) (كنونی، 1997: 279)، بۆیە هێما و ڕەمزەكان كاتێك وەك ڕەگەزێكی تێكشكێنەر و وەك ڕەگەزێكی دوو سەرەیی، نابێ بكرێتە ڕەگەزێكی بناغەیی لە كاری ڕەخنەییدا، (چونكە ڕەگەزە بناغەییەكانی جیهانی (دال و مەدلوول)ەكان و سیستەمی ئاماژەكان بە یەكجار باڵ بەسەر جیهانی هێماكاندا دەگرنەوە) (ئەحمەد، 2008: ٣٨) و هەر ئەمانیش دەبنە شێوەی سیستەمی كاملی واتا، كە چەندەها سیستەمی دەلالەتی تریان لێوە دروست دەبێت، بۆیە سەرجەمی واتاكانی دەق و جیاوازی گەردوونییان دەچنە خانەی خواستن و گریمانەوە (افتراض) جیهانی بناغەیی و بزری دەقەكان نانوێنن، جگە لەمەش سەركێشی دەقە داهێنەرەكان لەبەردەم نوشووستی دەسەڵاتی ڕەگەزەكانی ڕەخنەدا دەسەلمێنێت.
6.2. پەیوەندی نێوان ڕەمز و واتا:
ئەگەر زمان هۆكار و ناوەندێك بێت بۆ پەیوەندیكردن، ئەوە (واتا) ئەو چەق و پێناوەیە دەبێتە هۆی بەیەكەوە گرێدان و لە یەكتر گەیشتنی (نێرەر و وەرگر/ ئاخێوەر و گوێگر/ نووسەر و خوێنەر)، واتا و دەلالەت پەیوەستە بەو پەیوەندییە لێكبەستراوانەی بە دەنگ و وشە و ڕستە (دەربڕاو)، یان ئەو نووسراوانەی لەلایەن نووسەران دێنەكایەوە، بۆیە هەر لەسەرەتای هەبوونی مرۆڤایەتییدا (واتا) بوونی هەبووە، دواتر بۆ ناسینەوەی واتا، (ڕەمز- هێما) بەپێی ڕێككەوتنی كۆمەڵ بۆ واتا و مەبەستەكان: (هزری- نابەرجەستە، شت- بەرجەستە) دانراون.
واتا ( (meaning؛ ئەو زاراوەیەیە تایبەتە بە زانستی زمان، بۆیە وا پێناسەكراوە، كە (ئەو شت و هێمایەیە، كە لە سەرچاوە (نێرەر- ئاخێوەر) دەردەچێت و دەگاتە وەرگر و گوێگر) (ئیبراهیم، 2014: 7)، هەر بۆیە گرنگی واتا لە زماندا وایكردووە، بەشێك لە زمانەوانان پێناسەی (زمان) بەوە بكەن؛ كە (بریتییە لە واتا، خراوەتەناو دەنگەوە) (عمر، 1982: 5)، كەواتە زمان بەبێ بوونی (واتا) بوونی نابێت، واتای هەر بابەت و شتێك بەستراوەتەوە بە خودی پێكهاتنی كۆمەڵ لەسەر بنەمای ڕێككەوتن، زۆرجاریش بەپێی گۆڕانكاری لە قۆناغ- سەردەم (هێما و نیشانە) و (واتا: زەینی و هەستی) لەیەكتری دووركەوتوونەتەوە و گۆڕانكارییان بەسەرداهاتووە، ئەمەش بۆ زیندووییەتی زمان و پێشكەوتنەكانی مرۆڤایەتی دەگەڕێتەوە.
بێگومان هەر وشەیەك لە هەر زمانێكدا واتایەكی هزری یان هەستی هەیە، بەڵام كاتێك ئەم وشانە دەچنەپاڵ یەكتر و لە ئاستێكی گەورەتر: (ڕستە و دەق)دا خۆیان دەبیننەوە، واتای وشەكان بوونێكی سەربەخۆیان نامێنێت و واتای فەرهەنگی و ڕاستەقینەیی لە دەست دەدەن و بوونێكی تریان بەپێی سیستەمی پێكهاتەی ڕستە و دەقەكان لەئاستی ستوونی و ئاسۆییدا بۆ دروست دەبێت، ئەم واتایەش پەیوەستە بە ئەو چوارچێوە (سیاق)ەی، كە دەقەكەی تێدا دەربڕاوە، نووسراوە.
بەواتایەكی تر هەندێكجار بەشێك لە وشەكانی زمان لە واتایەكی فەرهەنگی زیاتر دەبەخشن، ئەوەی ئەو كۆدە و دەلالەتانە دەستنیشان دەكات و ڕەمزەكان لێك جیادەكاتەوە (بریتییە لەو دەورووبەرەی، كە وشەكانی تێدادەردەكەون) (عەلی، 2014: ٨٢)، بۆیە دەشێت بگوترێت؛ وشە بە تەنیا (فرەواتا)یە، بەڵام كاتێك دەخرێتە چوارچێوەی ڕستە و دەق، بەهۆی وشەكانی دەورووبەرەوە، بەرەو (یەك واتا)یی هەنگاو دەنێت، لێرەوە (واتا) ڕووی ناوەوەی هێمایە و لێكۆڵینەوەی دەكەوێتە ئاستی واتاسازی و پڕاگماتیك، كەواتە ئەگەر هەریەكە لە ئاستەكانی تری زمان (دەنگ و پێكهاتە) لە فۆڕم و ڕووخساری دەرەوەی هێما بكۆڵنەوە، ئەوە واتاسازی و پڕاگماتیك؛ لە دیوی ناوەوەی ئەو واتایانە دەكۆڵنەوە، كە (هێما)یەكە دروستی دەكات یان دروستیكردووە.
بەشێوەیەكی گشتی لە مێژووی زمانەوانییدا، تاكو ئێستا چەندین تیۆر بۆ شیكردنەوەی جۆری پەیوەندی نێوان وشە و شتە:(بەرهەست و زەینی)ەكان كراون، تەنانەت لە سەردەمی یۆنانییەكان هەر لە لای (ئەفڵاتوون) و (ئەرستۆ)وە باس لە پەیوەندی نێوان (وشە و شت) كراوە، هەروەك لە گفتوگۆی (ئەفڵاتوون و كراتلیۆس)دا، بۆیە (ئەفڵاتوون) وا پێناسەی زمان دەكات، كە (بریتییە لە سیستەمێكی پەیوەندیكردن لەسەر دوو ڕەگەز كار دەكات، ئەویش دال و مەدلوولن)(ناوخۆش، خۆشناو، 2009: 191)، بەپێی ئەم تیۆرەش بێت ئەوە (دال)؛ هێمایە بۆ (مەدلوول)؛ (شتی واتایی و بەرهەست)، (دال- نیشانە و مەدلوول- نیشانەكراو) هەمیشە لە پەیوەندی ڕاستەوخۆدان، بۆیە (واتا) لێكدانەوە و شیكردنەوەی ناوەوەی هێمایە، ئەو كۆمەڵە وێنە هۆشەكییەیە، كە بە وشە-(نووسین) یان واژە-(گوتن) دەنوێنرێت، هەر ئەمەشە وای لە توێژەران و زمانناسان كردووە، كە (زمان) وا پێناسە بكەن بەوەی؛ (بریتییە لە نیشانە و -ڕەمزە، لە نیشانە سیمبولییەكانیشدا پەیوەندی لەنێوان دال و مەدلوول بەدیناكریت، بەڵكو بەپێی ڕێككەوتنیك چێدەكرێن) (مەعروف، ٢٠١٠: ٩٥)، واتە ئەوا ئێمەین بەپێی ئەو ڕێككەوتنی ناسروشتیانە لە نیوان پەیوندیدارێتی (دال و مەدلوول)ەكاندا دەلالەت دەچنین و مانا هەڵدەگرینەوە، ئەو چنین و هەڵگرتنەوەی مانایەش خستوومانەتە نێو سیستەمێكی ناسروشتیانە، ئەو پراكتیزەیەی تاكەكان لەسەری ڕێككەوتن بەپێی عەقلێكی سۆسێۆ-فەرهەنگییانە، بۆ نموونە ئەوا ئێمەین بە پێی ئەو ڕێككەوتنە سۆسیۆ-فەرهەنگییە كە دامانچاندووە، ڕێككەوتوون لەسەر ئەوەی، كە ڕەنگەكان: (سوور، سەوز، زەرد)ی ترافیك لایتەكان (دال)ن بۆ هەڵگرتنەوەی (مەدلوول)اتەكانی لای تاكەكانی كۆمەڵگە بەواتا كاتێك (ڕەنگی سوور) بەرجەستە دەكەین، ئەوا مەدلوولەكەی واتە (وەستان)ە و لە هۆشی ئێمەدا جێگەی بۆ كراوەتەوە، كەواتە ئێمە هاوشێوەی بوونەوەرێكی بەرمەجەكراو ڕاستەوخۆ لەكاتی داگیرساندنی (گلۆپی سوور) دەوەستین، وە هەركاتێكیش ئەو سنوورە پڤەكراوەی، كە رێككەوتنێكی سۆسیۆ- فەرهەنگییانە لەسەر واژەوكراوە بپچڕێنن ئەوا ڕاستەوخۆ دووچاری (مەرگ) دەبنەوە، هەروەها بۆ واتای ئەو دیوو ڕەنگەكانی تری وەك (سەوز و زەرد) و سەرجەم ڕەنگەكانی تریش، مەدلوولات هەن و جیاوازی لەمانا هەڵگرتنەوە هەن، یان كاتێک باس لە (ڕێوی) دەكرێت، ئەوە جگە لە واتا فەرهەنگییەی كە (گیاندار)ێگە، ڕاستەوخۆش بیرمان بۆ لای واتا باركراوەكە دەچێت، كە كۆمەڵگە لەیسەری ڕێككەوتووە، ئەویش: (فێڵبازیی و تەڵەكەبازییە)، واتاكەش دەگوازرێتەوە سەر بوونەوەرانی تر، وەك مرۆڤ، یان كاتێك ناوی (كوندەپوو) دەبیستین، ئەوە بەهەمان شێوە، جگە لە وێنەی باڵندەیەك، واتای (وێرانی و كاولكاریی)یمان دێتە پێشچاو، بە پێچەوانەوە كاتێك ناوی (كۆتر) دەبیستین، ئەوە گوزارشتە لە ئاشتی و برایەتی و خۆشگوزەرانیی، ئەمەش پشتبەستوە بە ڕێككەوتنی پێشوەختەی كۆمەڵگە لەسەر ئەم ڕەمزانە، چونكە (هەر نیشانەیەك/ ڕەمزێك تاك و كۆمەڵگە بەپێی ئەو كلتوورەی هەڵگریەتی واتایان پێدەبەخشێت و ڕەهەندێكی دەروونی و كۆمەڵناسانە لە پشتییەوە هەیە) (عەسكەر، 2009، 54)، بەواتایەكی دیكە؛ هەر مانا و مەدلوولێك كە لەودیوو پەیڤەكان هەن بریتیین لە: مانا و مەدلوولێكی سۆسیۆڕۆشنبیری.
![]() |
7.2. دەق و واتا و دەورووبەر:
بێگومان جۆری دەق ڕۆڵێكی گەورەی لە دیاریكردنی (واتا)دا هەیە، چونكە هەر وشە و فرێز و ڕستەیەك لەواتایەك زیاتریان هەیە، بەڵام جۆری دەق و چۆنییەتی دەق و ئەو چوارچێوەی تێیدا دەربڕاوە و نووسراوە، بەشێكی ئەو فرەواتایی و لێڵییە دەڕەوێننەوە و هاوكاری وەرگر و خوێنەر دەكات، تاكو بە ئاسانی لە واتای ویستراو بگات، ئەمەش بەرەو زانستی پڕاگماتیك ڕاماندەكێشێت، چونكە بەلای زۆربەی زمانناسەكان؛ زانستی (پڕاگماتیك و واتاسازی)ی پەیوەندییەكی بەهێزیان هەیە و دەچنە ناویەكتر، (دەقیش باشترین فاكتەرە- هۆكارە- بۆ جیاكردنەوەی ئەو دوو بەشە) (حسەین، 2014: ١١٤)، بۆیە (پڕاگماتیك) ڕۆڵێكی گرنگی لە زانستی چۆنییەتی بەكاربردنی زمان هەیە، چونكە ناتوانرێت تەنیا بەهۆی (فۆڕم)ەوە واتاكانی زمان شیبكرێنەوە، بەبێ ئەوەی بایەخ بە دەق و دەوورەبەرەكەی بدرێت، بەمەش پڕاگماتیك؛ ئەو زانستەیە شڵۆڤەی پەیوەندی نێوان زمان و دەق و ئەو چوارچێوەیە/دەورووبەرە دەكات، چونكە دەقەكان پڕن لە واتا، واتاكانیش زۆر لەو لێكدانەوە و شڵۆڤانە زیاترن، كە بۆ وشە و ئاماژەكانی دەقێك دەكرێن، بۆیە ڕەخنەگران و توێژەران هەمیشە لە هەوڵدان زیاتر لە لێكدانەوە و شڵۆڤەیەك بۆ هەردەقێك بخەنەڕوو، چونكە بەشێكی زۆر لە وشە و ڕستەكان لە واتایەك زیاتر هەڵدەگرن و بەشێكی تریش دەبنە داپۆشەری واتایەكی تر و ڕاستەوخۆ شت بەیان ناكەن/دەرنابڕن، بەڵكو واتا سەرەكییەكان لە(خوازە)دا دەشارنەوە، بۆیە لەسەر توێژەر و ڕەخنەگرانی ئەدەبییە؛ بەپێی بنیاتی بابەتی و بە سوودوەرگرتن لە پێكهاتە زمانییەكەی دەق شڵۆڤە بكەن و واتایان لێ هەڵبهێنجن، هەندێكجاریش بەم شڵۆڤانە ڕاڤەی جیاواز بۆ هەر دەقێك دێتەئاراوە، ئەمەش وەنەبێت جوانی دەق بشێوێنێت، بەڵكو بەپێچەوانەوە ئەوپەڕی ئیستاتیكا و جوانی دەق (دەقی ئەدەبی) دەردەكەوێت و شیعرییەتی دەقەكە بەرزدەكەنەوە و لێهاتوویی و دەست ڕەنگینی شاعیر لە گرێدان و چنینی وشەكان لە پڕۆسەی شیعرییدا بەرز دەنرخێنن.
لەم ڕوانگەیەوە؛ واتا ڕۆڵێكی گرنگ لە بنیاتی دەق دەگێڕێت، هەموو ئاستەكانی زمان: (دەنگ، وشە، رستە) لەم پێناوەدا دێن، تاكو خزمەت بە (واتا) بكەن، بەمەش (واتا) دەبێتە كۆڵەگەیەكی گرنگی دەق و وێستگەی بەیەكگەیشتنی نووسەر و خوێنەر، چونكە نووسەر بە هەڵبژاردن و دانانی ئەو وشە و رستە و دەستەواژانەی، كە لە دەقدا دەریاندەبڕێت، گوزارشت لە بیر و هەست و نەستی دەكات، كە ئەمە مەبەست لە (چییەتی گوتنی) دەقەكەیە، تەنانەت لەمەش زیاتر دەكات؛ بە دانان و دانەپاڵیەك و رێكخستنی وشەكان و واتای نوێ دروستدەكات، ئەمەش مەبەست لە (چۆنیەتی گوتنی) ئەو مەبەست و ئیستاتیكایەیە، كە دەیەوێت دەقەكە بەم شێوازە چێژبەخش بكات، بۆیە خوێنەر لە ڕێگای زانینی چۆنییەتی چنینی دەقەكە و بەهەڵهێنان و تێگەیشتن لە واتاكە و كردنەوەی كۆدەكان، بە هزر و مەبەستی نووسەر ئاشنا دەبێت، ئەم ئاشنابوون و تێگەیشتنەش لەلایەك دەوەستێتە سەر چۆنیەتی گوتن و نووسین لەلای نووسەر و لەلایەكی دی پەیوەستە بەو پاشخانە ڕۆشنبیریی و هزریی و فەرهەنگیی و ئەدەبییەی خوێنەر، چونكە هیچ دەقێك لە واتا خاڵی نییە، بەڵام واتا و مەبەستی دەقەكان بەپێی پێكهاتە و ئەرك و بنەمای زمانی هەر ژانرێك دەگۆڕێن، كە لێرەدا (چییەتی) گرنگە، بەڵام گەر چۆنییەتی بوونی نەبوو ئیتر چییەتیش ـ واتاش دوور دەكەوێتەوە لە مەبەست و خواستە سەرەكییەكەی نووسەر.
هەروەكو دەزانرێت؛ زمان بنەمای سەرەكی ژانرەئەدەبییەكانە، بەڵام چۆنییەتی بەكاربردن و هاتنی ئەم بنەمایە لە ژانرێكەوە بۆ ژانرێكی تر دەگۆڕێت، وەك؛ ئەوەی (زمانی دەقێكی وتاری)ی لە (زمانی دەقێكی شیعری)ی جیادەكاتەوە: ئەو شێوازە سادە و بێ گرێ و گۆڵەیە، كە هەیەتی، چونكە وشەكان بە واتای فەرهەنگی خۆیان بەكارهاتوون، تەنانەت لە شێوازی پێكهاتەییشدا بەشێوەیەكی زۆر پێڕەوی بنەماكانی زمانەكەی دەكات، كەچی لە شیعردا بە پێچەوانەیە، زمان و وشەكانی زمان تژین لە ڕەمز و خوازە، لە واتای فەرهەنگی خۆیان دوورخراونەتەوە و واتای نوێیان لێ باركراوە، ئەمە سەرەڕای ئەوەی لە پڕۆسەی پێكهاتندا دەستوور و یاساكانی زمان وەلا دەنێت و ئازادانە هەوڵی دووبارە بنیاتنانەوەی دەدات، بەڵام كام بنیاتنانەوە؟
+ بنیاتنانەوەیەك؛ كە شاعیر بەپێی جیهانبینی خۆی و تێگەیشتنە هزری و ڕۆشنبیرییەكەی بۆ بابەتەكە هەیەتی، بەڕەچاوكردن و پەیڕەوكردنی شیعرییەتی دەقەكە، چونكە ئەگەر ئەركی زمان لەدەقی وتاریدا تەنیا گەیاندنی(پەیام - مەبەست) بێت خەمی (وتارنووس)یش بەدەستهێنانی تێگەیشتن و گەیشتنە مەبەست بێت لای خوێنەران، ئەوە ئەركی شاعیر لەوە قورستر و سەختترە، خەمی (چێژ و جوانی) بەر لە هەموو شتێكە، بەمەش شیعر هەم چێژبەخش و جوانە هەمیش پەیامێك یان زیاتری بەشێوەیەكی پەنهان لێ باردەكرێت یان لێ باركراوە، كەواتە جیاوازی زمانیش لەم دوو ژانرە بۆ ئەركی هەریەكێكیان دەگەڕێتەوە. (كەریم، 2017: ٢٣).
بەواتایەكی دیکە؛ ئەگەرچی (چییەتی گوتن) لە دەقدا گرنگە، بەڵام (چۆنیەتی گوتن)یش دوو بەقەد ئەوە لە پرۆسەی نووسینی شیعرییدا پڕ بایەخە، چونكە زمانی شیعریی (جگە لەوەی هۆكارێكە بۆ بەرهەمهێنانی كاری پڕ داهێنان و تازەگەریی و سەرپەڕكردنیشیان بۆ ئاكامی سەرنجڕاكێشانی هونەریش دەستێكی باڵای لە جوانی و ئیستاتیكادا هەیە) (مەحموود، 2009: 156)، كە ئەمەش بەهۆی لادان لەباو (بەگشت لایەنەكانییەوە) و باركردنی واتای نوێ لە وشە و سوودوەرگرتن لە هونەرەكانی رەوانبێژی، ئەو ئامرازانەن بەدەست شاعیر؛ تاكو دەقێكی لەم جۆرە دابهێنێت، لەلایەكی دی زۆرجار شاعیر ناچارە بەهۆی ئەو بارودۆخە سیاسییەی هەیە لە (ترس و بەرەنگاری)ی لەباری (سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئایینی ...)، وشە لە واتای ڕەسەن دووربخاتەوە و واتای نوێ لە وشەكان بار بكات، بۆ ئەمەش سوود لە ڕەمز و هونەرەكانی ڕەوانبێژی و ئیدییەم و ئەفسانە و .... وەردەگرێت، بەمەش دەق دوو لایەن/دوو ڕۆنانی بۆ دروست دەبێت، لایەنی یەكەم: (ڕۆنانی دەرەوەی دەق)ە؛ كە پەیوەستە بە ئاستی سەرەوە و دەشێت هەموو خوێنەرانی زمانەكە تێیبگەن، كەچی لایەنی دووەم: (ڕۆنانی ژێرەوەی دەق)، كە ئەمە مەبەست و ویستە سەرەكییەكەی شاعیرە و (خوێنەری كارا) نەبێ بۆی ناچێت، چونكە ئەم خوێنەر دەتوانێت (دووبارە ئاسۆی پێشبینییەكانی ڕابردوو بكاتەوە بە كۆد، لە سیاقە كۆمەڵایەتی و مێژوویی و...) (خۆشناو، 2019: 127)، چونكە وەك دەزانرێت لەم حاڵەتانەدا وشەكان گوزارشتی زیاتر دەدەن، لەوەی كە لە ڕۆنانی سەرەوەدا هەن، بەمەش دەق لەبەردەم ڕاڤەی جیا و دەلالەتی تازەدا خۆی دەبینێتەوە، بۆیە جۆرێكی تری لادان لە ئاستی واتایی بەهۆی لایەنی لادانی خوازەیی لە وشە و دەستەواژەی خوازانە دێتەكایەوە، كە شاعیر بە مەبەست لە دەقەكەییدا بەكاریهێناون، هەر ئەمانەش دەق بەرەو لادانی ڕاڤەیی دەبەن.
3. جۆرەكانی ڕەمز شیعرەكانی (نەوزاد ڕەفعەت و قوبادی جەلی زادە)دا.
بەشێوەیەكی گشتی شارەزایان و لێكۆڵەرانی بواری ئەدەبی بۆ جۆرەكانی (ڕەمز) چەندین پۆلێنیان خستۆتەڕوو، بەڵام لێرەدا تەنیا باس لەو جۆرانە دەكەین و ڕاڤەیان دەكەین، كە لە دەقە شیعرییەكانی شاعیران (نەوزاد ڕەفعەت و قوبادی جەلی زادە)دا بەدیدەكرێن، ئەوانیش:
1.3. ڕەمزی خودی ـ تاكی:
ڕەمزی خودی سەرچاوەی داهێنانەكەی خودی شاعیرە و پەیوەستە بە هزر و بیری شاعیرەكە خۆی، چونكە هەر تاكێك جیهانبینییەكی تایبەت بەخۆی هەیە و حەز و خولیایەكی تایبەتیش لە ناخ و دەروونییدا هەیە، بۆیە ڕوانینی شاعیر بۆ دیاردەكانی ژیان و ژیاریی دەورووپشتی و بەدیهاتن و نەهاتنی خەونەكان و ئەو بارە دەروونییەی تێیدایە یان تێیدابووە، لەگەڵ ئەو كاردانەوە و بەرهەڵستیانەی بەرانبەر ئەو ڕەوش و بارودۆخەی، كە لە ژینگەكەییدا دەگوزەرێت، سەرچاوەیەكی گرنگن بۆ دروستبوونی ڕەمزی خودی.
هەندێكجاریش شاعیر سوود لە ڕەمزە كۆنەكان وەردەگرێت و دەستكارییان دەكات و واتایەكی نوێیان پێدەدات و بەكاریان دەهێنێت.(حەمەساڵح، 2015: 72)، كە بەكارهێنانەكەی بەجۆرێكی بەربڵاو نییە، بەڵكو دیاریكراوە بۆ مەبەست و مەرامێكی تایبەتی و خودیی شاعیر، تەنانەت ڕەنگە ئەم جۆرە ڕەمزە لە چەند دەقێك زیاتر دووبارە نەبنەوە و بەرەو لەناوچوون بچن، ئەوەی جێگای باسە ئەم جۆرە ڕەمزانە زیاتر لە لایەنی چۆنیەتی لادانی واتایی لە (شێوەی خواستن و خوازەدا خۆیان نمایش دەكەن)(بڕوانە: گەردی، 2004: 260)، وەك (نەوزاد ڕەفعەت) یەكێكە لەو شاعیرانەی خودییەتێكی زۆر لە دەقەكانییدا بەدیدەكرێن و (بە ئیستاتیكایەتی بەهێز و دەقە شیعرییەكانی مەزراندوون و وشەكانی بە ئاگایێكی قووڵەوە هەڵبژاردوون) (محەمەد، 2023: 82)، بۆیە ئەگەر لە دەقی شیعری (دارستانی ئەو بنارە)دا ڕابمێنیین، باشتر ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت، وەك دەڵێت:
بینیم كەژ سەریان نابوو بە....
گوێی دەشت و لێڕەكانەوە و دەیانچرپاند
بەسەرهاتی كوژانەوەی كەفوكوڵی
دەریایەكیان ڕادەگەیاند. (ڕەفعەت، 2015: 55)
شاعیر لەم دەقەدا دوو وشەی هێناون بۆ بابەت و شتێكی دیكەی خواستوون و واتاییەكی دیكەی لێ باركردوون، ئەمەشی بە جۆرێك لە لادان و بەكەسكردن و پاردۆكسییەت ئەنجامداوە، بۆیە خوێنەر هەر زوو هەست بەم لادانە لۆژیكییانە دەكات، چونكە نە (كەژ) توانای ئاخاوتنی هەیە، نە (دەشت و لێڕ) توانای بیستنی هەیە، بەڵكو ئەمانە سیفەتی مرۆڤن و كەچی شاعیر بۆ ئەمانی خواستووە، بەمەش (كەژ و دەشت) بۆتە ڕەمزی كەسانی ناو كۆمەڵگەی كوردیی، كە بە پەرۆش بوون بۆ ئازادیی و سەربەخۆیی، واتاكە ڕوونتر دەبێتەوە كاتێك دەڵێت: (بەسەرهاتی كوژانەوەی كەفوكوڵی دەریایەكیان ڕادەگەیاند)، ئاخر دەریا گڕ ناگرێت تا خامۆش ببێت و بكوژێنرێتەوە، بەڵكو شاعیر ئەمەی وەك ڕەمزێك بۆ (شۆڕش و بەرخودان) بەكارهێناوە.
بەواتایەكی دی: شاعیر باس لەو ساتانە دەكات، كە (ڕژێمی بەعسی عێراق) بەڵێنی بە (گەلی كورد)دا، تا مافی ڕەوای پێبدا، بۆیە شۆڕشی (ئەیلوول) هەرەسی هێنا و توایەوە، كە ساتێكی ناخۆش بوو بۆ گەلی كورد، بۆیە حاڵەتی گواستنەوەی ئەو دەنگۆیە لای خەڵك دەستاودەستی دەكرد و بڵاودەكرایەوە، دواتر ڕژێم پاشگەزبوویەوە لە بەڵێنەكانی و كوردیش دووبارە ئاگری شۆڕشی تاودایەوە.
بەمەش شاعیر وشەكانی (كەژ دەشت) بۆ ڕەمزی (خەڵك/ گەل) و (دەریا) بە واتای (شۆڕش) هێناوە، تەنانەت لە شیعرێكی تریشدا، هەر لە كێڵگەی واتایی (ئاو)دا، وشەی (زێ)ی هێناوە و وەك ڕەمزی (شۆڕش) بەكاریهێناوە، وە لە شیعری (دۆڵی كپ)دا، دەڵێت:
پێكەوە شەونخونیمان بەدیار ئەو زێیەوە كێشا
هاوڕێمانە و كە تەنگاودەبین دەبێتە
دەوەن و حەشارمان دەدات. (ڕەفعەت، 2012: 22)
شاعیر باس لەو ساتانە دەكات، كاتێك شانە نووستووەكانی شار مەترسییان لەسەر دەبوو، ڕاستەوخۆ ڕوویان لە شاخ و شۆڕش دەكرد، ئەمەش لەو حاڵەدا ڕوونتر دەبێتەوە: كاتێك باس لە (شەونخوونی كێشان) دەكات بەدیار (زێ) و دواتر لە كاتی ترس و هەڕەشە هەر ئەو زێییە، كە دەبێتە مای ڕاماڵین و خنكاندنی دوژمنان بۆ ئەوان دەبێتە لانكەی ژیان و دەوەنی سەوز و بەهاریی.
لێرەدا (دەریا- زێ) ناوێكی خواستراوە بۆ (شۆرَش)، بەمەش (زێ) لێچووە، لە (شۆڕش)، ڕووی لێكچواندنەكەش لە سیفەتەكاندایە، لە بەهێزی و ڕاماڵین.
هەروەها لە شیعری (كێشە)دا، دەڵێت:
دە ڕادیۆكە نزم كە، با
تۆزێك گوێ ڕادێرین بۆ (با)... (ڕەفعەت، 2004: 224)
لێرەدا وشەی (با)، لای شاعیر دەلالەتی خۆی هەیە، چونكە بەهۆی ئەوەی (با) لە بنەڕەتدا بوونێكی بەرجەستەی نییە و نابینرێت، بەڵكو لە ڕێگەی هێز و بەهێزی تەوژمی لوولدان و لەرینەوە و ڕاپێچكردنی تەن و دار و شتەكانی تر هەستی پێدەكرێت، تەنانەت هۆكارێكیشە بۆ گواستنەوەی (تۆ)ی ڕووەك و گوڵەكان بۆ شوێنێكیتر و بەمەش (تۆ)ەكە لەو شوێنەی گیرساوەتەوە، دووبارە دەڕوێتەوە و گەشەدەكات و دەبێتە گوڵ و ڕووەكێكی دی، ئەم هەموو تایبەتمەندییەش بەسە بۆ ئەوەی شاعیر (با) وەك ڕەمزێك بۆ (پێشمەرگەی پارتیزان)ی بەكاربێنێت، كاتێك شەوان لە (بۆسە)دا بوون، یان بەسەر شوێنێكییان دادەدا و چاڵاكییەكییان ئەنجامدەدا، بەمەش نە كەس دەیدیتن و نە كەس دەیزانێ كێن، تەنیا ئەوەبوو: كە شوێن چاڵاكییەكانییان دیاربوو، ئەمەش بۆتە ڕووی لێكچواندنی (با) و (پێشمەرگەی پارتیزان). با = پێشمەرگەی پارتیزان
هەروەها (قوبادی جەلی زادە)ش لە شیعری (پشكۆی سپی)دا، بەهۆی تێڕوانیی بۆ ڕووخسار و قەد و قامەت و قامكی (دلبەر)ەكەی، دەڵێت:
بیرت دەكەم
بەفر ...
بەفر، بەفر
بیری چاوە ڕەشەكانت..
بیری دەست و پەنجە گەرمەكەت... (جەلی زادە، 2007: 282)
شاعیر لێرەدا وشەی (بەفر)ی وەك ڕەمزێك بۆ (كەسی بەرانبەر) خواستووە، ئەویش بەهۆی ئەو ئەدگارانەی، كە (بەفر) هەیەتی، لە (ڕەنگی سپی) و شێوەی (كپ)ی، (نەرم)ی و (زوو توانەوە)...، ئەمەش لە بەرانبەر (یا)رەكەی: لە (رووخساری سپی و بێگەردی)، لە (دوانی لەسەرخۆی و ئارامی و گفت ولفتی هێمنانەی) و لە (نەرمی لەش و لار و سینەی) لە (هەستنەكردن بە رۆیشتن و خێرایی كات، كاتێك لەگەڵ یارەكەیدایە)، ئەمەش تایبەتە بە خودبینی شاعیر و (بەفر)، كە بۆتە ڕەمز بۆ (یار/دلبەر)، بەمەش شاعیر (بەفر)ی وەك لێچووی ڕووی یارەكەی بەكاربردووە.
هەروەها شاعیر لە شیعری (دەریاد) دەڵێت:
دوو دووند لە چیایێ زیز بوون
پەنایان بردە بەر سینگت... (جەلی زادە، 2007: 29)
شاعیر لێرە وشەی (دووند)ی وەك ڕەمزێكی خودی بەكارهێناوە، كاتێك بە مرۆڤی كردوون، چونكە ئەو دوو (دووند)ە سەریان لە ترسی سەرما و سۆڵە هەڵگرتووە و پەنایان بۆ (سینگ)ی ئافرەتێك بردووە، لەوێش داڵدەدراون.
شاعیر لێرەدە مەبەستی هەر دوو (مەمك)ی ئافرەتن، بەڵام (دووند)ی شاخی وەك ڕەمز بۆیان خواستووە، بەمەش هەم ئەوان (دووندی شاخ) گەرمییان بۆتەوە، بەهۆی (گیران و دەست لێدان) و هەمیش بۆ ئافرەتەكە بوونەتە مایەی جوانی و چێژ، واتە لێرەدا (دووند) لێچووە و (مەمك)یش بۆتە لەوچوو، ڕووی لێكچواندیش لە قیتی و بڵندی دایە.
2.3. ڕەمزی گشتی:
سەرچاوەی دروستبوونی ڕەمزی گشتی ڕێككەوتنی كۆمەڵگە و نەتەوەن لەسەر (دال)ێك، كە جگە لەو واتایەی خۆی دەلالەت و (مەدلوول)ێكی تریش دەگرێتەخۆ، تەنانەت زۆرجار ئەم ڕەمزە گشتییە سنووری كۆمەڵگە و نەتەوەش دەبەزێنێت و دەچێتەناو چەندین نەتەوە، یان دەبێتە ڕەمزێكی جیهانی، كە هەموو جیهان و نەتەوەكان لەسەری كۆكن، لەم دیدگەیەوە ڕەمزی گشتی دەبێتە چەند جۆرێك:
1.2.3. ڕەمزی ئەفسانەیی:
ئەفسانەكان سەرچاوەیەكی گەورە و پڕ بایەخی هزری مرۆڤایەتیین و سیمایەكی گرنگی دەقی ئەدەبی هاوچەرخن، شاعیران و نووسەران زۆر سوودیان لێ وەرەگرتوون، هەر لە ناوی كەسایەتییەكان و شوێن و كارەسات و رووداوە ئەفسانەییەكان ...، كە وەكو ڕەمز بۆ مەبەستێكی نزیك لە سەردەم خوازراون و بەكارهاتوون.
بەگشتی شاعیرانی هاوچەرخیش بەهۆی كاریگەربوون بە ئەدەبی ئەوڕوپی و قوتابخانە نوێیەكانی (سیمبۆلیزم و داداییزم و سوریالی و...) چوونە دەرەوەی چەند شاعیر و دەستە شاعیرێك، ڕاستەوخۆ ئاوێزانبوونە بە ئەدەبی جیهانی و سوودیان لە ئەفسانە و ڕەمزە جیهانییەكان وەرگرتووە، هەندێكی تریش بەهۆی زانینی زمانی بێگانە یان كاریگەری وەرگێڕانەكان، بە ڕەمزە ئەفسانەییەكان ئاشنابوونە، بۆیە بەكارهێنانی ڕەمزی ئەفسانەیی لەم قۆناغەدا بەشێوەیەكی بەربڵاو بەدیدەكرێت، چونكە شاعیر لەلایەك بەهۆی ئەو بارودۆخە ناوەكی (دەروونی) و بارودۆخی دەرەكی (سیاسی و كۆمەڵایەتی)، كە تێیدا دەژی و ژیاوە مەبەستەكەی بە وشە و واژەیەكی ئەفسانەیی پەردەپۆشكردووە، لەلایەكی دیكە بۆ خۆ بەدوورگرتن لە سادەیی و ساكاری و جیاكردنەوەی زمانە شیعرییەكەیی و پێدانی ئیستاتیكای واتایی و بەرزكردنەوەی رادەی شیعرییەتی دەقەكەی و راكێشانی سەرنجی خوێنەر و كاریگەری خستنەسەر بیركردنەوەی خوێنەر، هەوڵیانداوە ئەم ڕەمزانە لە دەقەكانییان بەكاربهێنن، (نەوزاد ڕەفعەت) خودی دیوانی (شینی شالوور)ی لەسەر ئەم بنیاتە هەڵچنییوە، وەك لە سەرەتای دەقەكەدا دەڵیت:
ئەی تراقیا
كە باخەوان
دڵڕەقتر بێت لە ڕەشەبا
شالوور هانا بۆ كێ ببا؟!
خۆشخوێنی تاكی گوڵستان
دەیچریكاند: تیریو... تیریو..
بێهوودەبوو....
شا تیریۆس گوێی ئاخنرابوو
بە زێڕ و زیو.. (ڕەفعەت، 2014: 9)
لەم دیدگەوە شاعیر سوودی لە ئەفسانەی (شا تیریۆس و فلۆمێلای وێرانە خاكی)ی (تۆماس ستیرنز ئیلیۆت) وەرگرتووە، ئەو ئەفسانەیەیی، كە (شا تیریۆس)ی پاشای (تەرەقیا)، دوای دەستدرێژیكردنە سەر كچێكی جوانكیلە بە ناوی (فلۆمێلا)، كە خوشكە ژنی خۆیەتی، بۆیە لە ترسی ئاشكرابوون و دركاندنی ڕاستییەكان و لەدەستەدانی پێگەی كۆمەڵایەتی و سیاسیی و زمانیشی لە لایەن خودی (دەستدرێژیكەر- شا تیریۆس) دەبردرێت، بەمەش (فلۆمێلا) ناتوانێت هیچ لە بارەی تاوانە قێزەونەكە بدركێنێت، بۆیە (خوداوەندەكان) (بەزەییان بە فلۆمێلا دێتەوە و دەیكەن بە باڵندەی شالوور، ئیدی فلۆمێلای شالوور لە حەژمەت ئەو تاوانە گەورەیەی، كە شاتیریۆس لەگەڵیدا كردوویەتی، شار بە شار و دێ بە دێ دەگەڕێت و و شین دەگێرێت) (خۆشناو، 2019: 254)، بەمەش شاعیر بەهۆی ئەم ڕەمزە ئەفسانەییە مەبەستییەتی واتایەكی دیكە بدركێنێت، ئەویش مەبەستییەتی بڵێت: ئافرەت چەشنی باڵندەیەكی بێ گوناهە و (زمان) تاكە چەكییەتی بۆ بەرگریكرن لە خۆی، كەچی لە لایەن نێرەكانەوە زمانەكەشی پێ ڕەوا نابینن، بەڵام ئەو بە بێ زمانیشەوە ئەو ئاوازە غەمناكە دەچریكێنێت، كە دڵ و دەروونی هەمووان (تایبەت زۆداران) دێنێتە هەژان، بەمەش شاعیر لەسەر زار و (زمانی كەسێك لە كەسەكانی- ناو چیرۆكەكان دێتە دوان- هەندێكجار دوانەكەبەستنەوەی ڕوداوێكی كۆنە بە ئێستاوە، یان بە بیر و ئایدۆلۆژیایەكی پێدەردەبڕێت) (مولوود، 2008: 37)، بەمەش (شالوور/ باڵندە) و (فلۆمێلا/ ئافرەت)ی بەیەكچواندووە، ڕووی لێكچواندنەكەش لە (بێگوناهی و شین و هاواری بێدەنگ و تێنەگەیشتنی خەڵكانە لە ئازارەكانی ئافرەت و باڵندە)یە.
یان لە بەشێكی شیعری (گۆشەگیری)یدا، باس لە ئەفسانەیەكی یۆنانی دەكات، دەڵێت:
ــ گەر ئازاری سەختی ویژدان
چاوی بە گورگە مرۆڤ و كوند پەرستیش كوێر كردبان
چەندان ئۆدیب ـــ ی كۆماوەت
لەبن دیوار و چایخانە و بەر دەرگای ماڵاندا دەدین
لە تاریكیی گۆشەگیری و دوورە پەرێزیدا دەژین
یا لە كۆڵان و شەقام و بازاڕدا بەتاقی تەنیا
دەست و پێ و گاڵۆك دەكوتن
ــ چۆن بەتەنیا ؟!
ئەنتیگۆنا ـ ی بەوەفاش لە تەكیانەوە
هەنگاوی هەڵنەدەهێنا؟! (ڕەفعەت، 2004: 224)
شاعیر بە سوودوەرگرتن لە ڕەمزە ئەفسانەییەكان (ئۆدیب و ئەنتیگۆنە)، بە شێوەیەكی تەنز- گلەیی ئاراستەی دەوروبەری دەكات، بۆیە دەڵێت: گەر ئێستاكە (هەستی ئازاری ویژدان و هەستی رازی نەبوون و قبوڵنەكردنی زۆرداری هەبووایە) ئێستا چەندان ئەفسانەی تری وەك (ئۆدیب و ئەنتیگۆنە)مان هەبوون، بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان؛ ئەفسانەی (ئۆدیب) نزیكەی (دە) سەدە بەر لە لەدایكبوونی (مەسیح) بۆ یەكەمجار لەلایەن (هۆمیرۆس) گێڕادراوەتەوە، دواتر لەوەوە بە نەوەكانی دوای خۆی گەیشتووە، هەندێكیش دەڵێن: دوای (هۆمیرۆس) بەتایبەتی لە سەدەی (پێنج)ی پێش لە دایكبوونی (مەسیح)دا (سۆفۆكڵیس) بە ئیلهام وەرگرتن لە بەرهەمەكانی (هۆمیرۆس) ئەم ئەفسانەی بەپێی بۆچوونی تایبەتی خۆی داڕشتۆتەوە، وەك ئەفسانەی (ئۆدیب پاشا)، كە باس (لەو پاشایە دەكات كە بەهۆی نەفس و نەزانینەوە، باوكی خۆی دەكوژێت و دایكی مارە دەكات، دوای ئەوەی پێیدەزانێت، چاوەكانی خۆی دەدەهێنێت)، ئەمەش بەواتای (ئەنجامدانی هەڵەی نەزانراو و خۆدانە دەست هەست دێت) و هەروەها ئەفسانەی (ئەنتیگۆنە)ش باس لە(كچێكی ئازا و خاوەن هەڵوێست و بڕوا بەخۆبوو دەكا، بۆیە بێ ترس سنووری ڕێساكانی پاشایەتی دەشكێنێت ملكەچی فەرمان و دەسەڵات نابێت، بەبێ ترس بەرەو ڕووی مردن دەڕوات، دەیەوێت بە ویژدانەوە بژی و بە مەردانە بمری)، توانای ئازایەتی و چاونەترسی هەریەكە لە پاڵەوانەكانی ئەم تراژیدیایانە (ئۆدیب و ئەنتیگۆنە) لە سەرووی تواناكانی مرۆڤەوەیە.
هەروەها لە شیعرێكی دیكەدا، باس لە خەیاڵ بڵاوی نەیاران دەكات و دەڵێت:
ئەوەتا وا بەم ڕۆژە تۆف و دژوارە
لە دوورەوە
ڕاوچیێكم لێوە دیارە
بەچنگەڕنێ بە خڕو
لاپاڵی ڕژد و كۆچەڕێی
شوێنی عاسێی بەتەموومژ و هەوردا
هەڵدەگەڕێ
چاو پڕ لە ڕق دەگێڕێ
با هەر بست بەبست بگەڕێ و
پێی بە تیشە بەردی رێگای كەژە مەزنەكان بكوترێ
بێهودەیە
چۆن باوكە قەقنەس ڕاودەكرێ؟!
ئاگر دەپێكرێ؟؟!
دەگیرێ؟! (ڕەفعەت، 1992: 72- 73)
لەم دەقەدا شاعیر خۆی بە بە باڵندەی (قەقنەس) دەچووێنێت، كە باڵندەیەكی ئەفسانەییە، گوایە لەكاتی هەڵهێنانی هێلكەكانیدا باڵەكانی لێكدەدات ئاگر بەهۆی ئەو لێكدانەوە دەكاتەوە خۆی دەكاتە قەرەبووت، هەندێكی دیكە: دەڵێن ئەو باڵندە ئەفسانەییە لە بەرزایی ئاسمانداییە و (زۆر لە خۆرەوە نزیكە) و دەچێتە سەرووی بەرگە هەوا، لەوێش كاتێك هێلكەكەی دەكات و خۆشی لەبەر گەرمی و نزیكی لە خۆر دەسووتێت و دەبێتە قەرەبووت- خۆڵەمێش و دواتر وەك سێبەر بەسەر هێلكەكە دەمێنێتەوە تا دەترووكێ، هەندێكی دیكە پێیان وایە: ئەو باڵندەیە لە چیای(قاف)ە، زیكەی سەد ساڵ دەژی، دواتر خۆی دەسوتێنێت، بۆ خۆ سوتاندنەكەشی هەندێك پوش و پەڵاش كۆدەكاتەوە، دواتر ئاوازێك دەخوێنێ بە كونەكانی دەنووكی (دەنووكی وەك شمشاڵ كون كونە) و دواتر باڵ لەیەك دەدات و ئاگر دەكاتەوە، بەمەش قەقنەسێكی تر لە خۆڵەمێشكەی ئەو یا لە سووتانی ئەودا دروست دەبێ، بەمەش شاعیر باس لەوە دەكات كە، سووتان كار لە قەقنەس ناكات، چونكە لە لایەك ئەو خۆی پێكهاتە و دروستكراوی گەرمییە و لەلایەكی دی گەرمی لەوەوە سەرچاوە دەگرێت بۆ نەوەكانی، شاعیر ئەمەی وەك ڕەمزێك بۆ خۆی بەرانبەر بە نەیاران/نەیارانی كورد بەكاهێناوە، كە وەك ڕاوچییەك هەموو كات بە دوای كوردەون، بەڵام ئێمە سڵ لە گڕ و ئاگر سووتان ناكەینەوە، لە كاتێكا خۆمان ڕۆڵەی گڕ (كاوە/ نەورۆز)و ئاگریین.
لێردە (شاعیر) لێچووە و (قەقنەس) لەوچووە، ڕووی لێكچواندیش لە (سووتان و قوربانیدانە).
هەروەها (قوبادی جەلی زادە)ش بۆ چنینی دەقەكانی سوودی زۆری لەم جۆرە ڕەمزە بینیوە، وەك لە بەشێكی شیعری (سترانی سەراب)دا، دەڵێت:
گەر شڵپەی ڕووبارە قژ سەوزەكانی ئازادیمان پێ ڕەوا نابینی
گەر پەپوولە دەنگ خۆشەكانی جوانیمان پێ ڕەوا نابینی
ئیدی سەمای ئەم سەفەری سیزیفە هەتاكەی؟!
ئیدی سەدای ئەم سترانی سەرابە تاكەی؟!
خودایە.. (جەلی زادە، 2007: 354)
شاعیر سوودی لە ئەفسانەی یۆنانی وەرگرتووە، ئەویش بە خواستنی ناوی كەسایەتی (سیزیف)ە، چونكە (سیزیف) بەهۆی یاخی بوونی لە ڕێنمایی و ڕێسای خواوەندەكانی یۆنان سزادراوە، سزاكەشی (هەڵگرتنی بەردێكی گەورە و قورس بووە بە پشت بۆ سەر چیایەكی بەرز) (بڕوانە: كامۆ، 2006)، چەند جارێك ئەم كارەی ئەنجامداوە، بەڵام هەموو جارێك بەردەكەیان دەهێنایە خوارەوە (غلۆر دەكردەوە)، دواتر دەبوو هەمان كار دووبارە بكاتەوە، بۆیە ئەمەش بۆتە هێمایەك لە بواری ئەدەبی بۆ ئەو كارانەی، كە زۆر دووبارە دەكرێنەوە و بێ ئەنجامن، بۆیە شاعیر ڕووی دەمی دەكاتە خودا و جۆرێك لە گلەیی نامە و پاڕانەوەی ئاراستە دەكات، ئیتر بەسە تاكەی ئەو ڕەنجەڕۆ و ماڵوێرانییە، وەك سێزفمان لێهاتووە، هەر هەوڵئیدەین و پێش گەیشتن بە لووتكە غلۆر دەبینەوە، هەر كۆڵنادەین و دووبارە لە بنارە دەستپێدەكەین بۆ لووتكە، ئیتر هەر بێ ئەنجامە و بە مەبەست ناگەین
ماوەتەوە بڵێین: چیرۆك و سەربردە و شتە ئەفسانەییەكان لەناو جیهانی هۆنراوەی هەر شاعیرێكدا، جۆرە تەمومژیەك بە شیعری ئەو شاعیرە دەبەخشێت، دیارە گرنگی ڕەمزی ئەفسانەییش خۆی لەوەدا دەبینێتەوە، كە مرۆڤ یان شاعیر دەتوانێت بەهۆیەوە شتە نهێنی و تایبەتییەكانی ژیانی خۆی پێ دەرببڕێت.
2.2.3. ڕەمزی مێژوویی:
مێژوو یەكێكە لەو سەرچاوە دیار و پڕ بایەخانەی شاعیران بۆ چنینی دەقەكانییان سوودی لێوەردەگرن، ئەویش لە گۆشەی ئەو (ڕووداو و كارەسات و بەسەرهات)انەی كە ڕوویانداوە، چونكە لە هەر ڕەوتێكی مێژووییدا (ڕووداو، كەسایەتی، شوێن و كات، ...) ڕۆڵێكی گرنگ دەگێڕن، بۆیە دەبن بە شوناسی (ڕەمز)یی بۆ شوێن و قۆناغ و بابەتەكە، بەواتایەكی تر شاعیر لە پێكهاتەی دەقەكەییدا پەنا دەباتەبەر (ناوی كەسایەتییەكان یان شوێن و ڕووداو و مەبەستەكان)، كە بوونەتە ڕەمز لە مێژوودا، بە ئەمڕۆیان دەبەستێتەوە و لێكچواندنێكی بابەت و لایەن و ڕووداو یان كەسایەتییەكان دەكات.
ئەوەی جێگای ڕامانە هەر لە گۆشەی مێژوودا دەشێت (ڕەمزە نەتەوەیی و نیشتیمانی)یەكان بەلایەنی (ئەرێنی و نەرێنی) یان باشتر بڵێین: بە (سەركەوتن و شكست)ەكانەوە، ببن بە ڕەمزی مێژوویی، كە بەستراونەتەوە بەو نەتەوە و رووداو و كارەساتانەی، كە لە ڕابردوو بەسەر نەتەوەكەدا هاتوون و بوونەتە سیمایەكی ڕەمزیی بۆ نەتەوەكە، وەك (هەڵەبجە) لە بنەڕەتدا ناوی شارێكی كوردستانی باشوورە، كەچی لە ڕەمزی نەتەوەی كورددا، بۆتە ڕەمز و نیشانەی (چەوساندنەوەی نەتەوەی كورد) بەدەست (ڕژێمی بەعس)ەوە، ئەویش بەهۆی ئەو كیمیابارانەی لە ساڵی (1988)، كە بێ بەزەییانە لە شارەكە ئەنجامییدا، لە ئاكامدا بووە هۆی شەهیدبوونی (پێنج هەزار) كەس؛ لە ژن و منداڵ و پیاو و گەنج و پیر... لەهەمان كاتیشدا ئەشێت ئێمە سوود لە ڕەمزی نەتەوەكانی تریش وەربگرین، وەك بەشێك لە ڕەمزی مێژوویی بەكاریان بهێنین، بۆ نموونە: هەركاتێك گوێبیستی (هێرۆشیما) دەبین بۆتە ڕەمزی چەوساندنەوەی (گەلی ژاپۆن)ی، زۆرجاریش لێكچواندن لە نێوان ڕەمزی نەتەوە جیاكان دێتەئاراوە وەك: (هەڵەبجە دەستە خوشكی هێرۆشیمایە).
لەم دیدگەیەوە هێنانەوە و گەڕانەوە بۆ مێژوو و گێڕانەوەی رابردوو و ڕەمزی مێژوویی لە دەقی شیعرییدا، (دووبارە نووسینەوەی بەشێكی مێژوو نییە) (خۆشناو، 2010: 218)، بەڵكو بەكارهێنانی ئەو دەلالەتەیە بۆ پیشاندانی حاڵەتی ئێستا و بەستنەوەی ئەو ڕووداو و دیاردانەیە، كە لە ئێستادا هەن، لەلایەكی دی وشیارییدانە لە ئەگەری بەردەوامی و دووبارەبوونەوەی كردەی (رووداو: كەس...)ی لەم جۆرە.
شاعیرانی هاوچەرخی كوردیی ئەم قۆناغە: (١٩٩١-٢٠٠٣) سوودی زۆریان لە ڕەمزە نەتەوەییەكان وەرگرتووە، وەك (نەوزاد ڕەفعەت) لە بەشێكی شیعری (شیری مانگ) لە بەشی (4)دا، دەڵێت:
دەرگای دڵم،
ئەم دەرگایەی تەنیا قۆچی ئەسكەندەریش
پێی نەشكا...
لە پێشوازیی مامزێكدا،
بووە ئامێزی ئاوەڵا. (ڕەفعەت، 2020 : 6)
شاعیر لێرە باس (ئەسكەندەری مەكدۆنی) دەكات، كە لە مێژوودا ڕەمزی نەبەردی و ئازایەتی و سەركەوتنە، چونكە (ئەسكەندەر) بەدرێژای مێژوو یەكێك لە بەناوبانگترین سەركردەی سەربازی داگیركەری وڵاتان بوو، ئەوكاتەی (مەكدۆنیا)، بەشێك بوو لە (یۆنانی كۆن)، ئەسكەندەر لە ٣٥٦ پێش زایین لە دایكبووە و خوێندنی لەلایەن مامۆستا و فەیلەسوف (ئەرستۆ) خوێندووە، لە تەمەنی ٣٠ ساڵیدا یەكێك لە گەورەترین ئیمپڕاتۆرییەتی جیهانی دروستكردووە، سنووری ئیمپڕاتۆرییەتەكەی لە ڕۆژهەڵات، لە دەریایی ئایۆنی یەكێك لە بەشەكانی دەریایی ناوەڕاست تاوەكو زنجیرە چیاكانی هیمالایالە ڕۆژهەڵات درێژ بووەتەوە، بە درێژایی تەمەنی لە هیچ شەڕ و جەنگێكدا شكستی نەهێناوە، بە یەكێك لە سەركەوتووترین سەركردە سەربازەكانی مێژوو دادەنرێت. ئەسكەندەری مەزن لە ساڵی ٣٢٣ پێش زایین لە تەمەنی ٣٢ ساڵیدا بەھۆی نەخۆشی (مەلاریا) لە شاری (بابل) یان (بابلیۆن) كۆچی دواییكرد. (بڕوانە: لمپ، 2013، 3- 23).
لەم دیدگەوە ئەگەر خوێنەرێك نەزانێت (ئەسكەندەر) كێیە و چییە؟ ئەوە مەحاڵە لە واتای پەنهانی ئەو دەقە تێبگات، چونكە لێرەدا شاعیر خۆی لە (ئەسكەندەر) بە پاڵەوانتر و بەهێزتر دەزانێت، بۆیە بەرانبەر هەموو لایەك جەنگاوە و دەجەنگێت، تا لەشكری (ئەسكەندەر)یشی بە چۆكداوە، ئەو لەشكرەی بە درێژای شەڕەكانی نەدۆڕاوە، كەچی بەرانبەر نیگای چاوی یارەكەی ئێخسیر و دەست و پێوەندی بەستراوە، یار بێ شەڕ داگیریكردووە.
لە كۆپڵەی (3)ی شیعری (شینی شالوور)دا، دووبارە سوود لە ڕەمزێكی دیاری مێژوویی وەردەگرێت، دەڵێت:
من تەنیش باڵم.. تەنیا باڵ..
بێ فیل و شمشێر و مەتاڵ
بەرامبەریش
لە چوار لاوەش
لەسەد لاوەش
هەزار لاوەش
ملیۆن لاوەش
ڕۆستەمی زاڵ. (ڕەفعەت، 2014: 9)
شاعیر خۆی و نەتەوەكەی تەنیا و بێكەس داناوە، لە بەرانبەریشدا هەرچواردەوری تەنانەت هەموو لایەكانی ژیانی (ڕۆستەمی زاڵ)ن، وەك دەشزانرێت ڕۆستەمی زاڵ ڕەمزی چەوسانەوە و غەدرلێكردن و زوڵمە، بۆیە كوردیش لەوەتەی مێژوو هەیە لە لایەن وڵاتانی درواسێ و وڵاتانی دورەدەست لەژێر چەوسانەوە و داگیركردن دایە و نایەڵم بە ئاواتی چەندەها ساڵەی بگات، كە مافی ڕەوای خۆیەتی، ئەویش دروستبوونی كیانێكی سەربەخۆ و نیشتیمانێكی پارێزراوە.
هەروەها (قوبادی جەلی زادە)ش سوودی لە ڕەمزە مێژووییەكان وەرگرتووە، وەك لە شیعری (دڵ)دا دەڵێت:
ئەو دڵەی من وڵاتێكی بچكۆڵەیە
نەئاڵای هەیە، نە سنوور
كەچی؛ نەهیتلەر لۆی داگیركرا
نە شەوەزەنگ و
نە خەزان،
ئەو دڵە من لەو ساتەوە
چاوەكانی پشكووتووە
بەبێ تەقە، بێ خوێن ڕشتن
عیشقێك داگیری كردووە. (جەلی زادە، 2007: 46)
شاعیر لێردا وشەی (هیتلەر)ی لەدەقەكە بەكارهێناوە، كە ڕەمزی ئازایەتی زۆرداریی و سەردەمە و لایەنێكی مێژووی هەیە، چونكە (هیتلەر) بۆتە هۆی هەڵگیرساندنی جەنگی جیهانی دووەم، كە بەهۆیەوە ملوێنان كەس بوونەتە قوربانیی بیرۆكەی (نەتەوە پەرستی نازیسمی ئەڵمانی)، شاعیریش بە سوود وەرگرتن لەم ڕەمزە مێژووییە، باس لە حاڵەتی خۆڕاگریی خۆی دەكات، لە كاتێكدا (هیتلەر) و سوپاكەی نەیتوانیوە چۆكی پێدابدات، كەچی یارەكەی بە نیگای چاوەكانی دەمێكە بێ هیچ زۆرییەك و شەڕكردنێك داگیری كردووە، لەم دیدگەوە ئەگەرچی (قوباد) شیعری (سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئیرۆتیكیی -هەن، بەڵام ژن لە لای ئەو پێگەیەكی تایبەتی هەیە، زۆرینەی شیعرەكانی بۆ وەسفی ژن و خۆشەویستی ژن) (مەولوود، 2013: 142) و جوانییەكانی تەرخانكردوون، بە واتایەكی دیكە، ئەگەرچی ئافرەت (خاڵی ناسینەوەی شیعرەكانییەتی، ... بەڵام ڕووداوە سیاسیی و كۆمەڵایەتیی) (حەوێزی، 2008: 160)، گەردوونیەكانیشی فەرامۆش نەكردووە.
شاعیر لە بەشێكی شیعری (قەڵەمێكی ڕدێن سپی)یدا، سوود لە ڕەمزی مێژوویی ئەڤینداریی وڵات وەردەگرێت و مەرامی خۆی پێ دەردەبڕێت:
سیامەند.. هەرجارێ هەڵدێرا تۆ دەیان جار
فەرهاد بێستونێكی كونكرد
تۆ هەزاران.. (جەلی زادە، 2007: 26)
وەك دەزانیین چیرۆكی ئەڤینداریی (خەج و سیامەند)، داستانێكی ئەڤینی كوردییە؛ كاتێك (سیامەند) لە (شاخ/ سیپان) هەڵدێراوە و برینداربووە، برینەكەششی سەخت بووە و توانای خۆ ڕزگاركرنی نەبووە، بۆیە (خەج)ەی خۆشەویستی زۆر هەوڵیداوە ڕزگاری بكات، كەچی بێهوودە بووە، بۆیە بەرگەی لە دەستدانی (سیامەند)ی خۆشەویسستی ناگرێت و خۆی فڕێداوەتە خوارەوە بۆ باوەشە پڕ خوێن و برینی مەعشووقەكەیی و خۆی هەمان چارەنووس؛ كە مردنە، تا دواجار بەیەكەوە هەردووكیان گیانیان دەردەچێت، ئەمەش نموونەی قوربانییدانی خۆشەویستی پاكە، بە هەمان شێوە چۆن (فەرهاد) ڕازی دەبێت بە مەرجی كونكردنی (كێوی بێستوون) بە (تەورە)كەی، بۆ ئەوەی بە خۆشەویستەكەی: (شیرین) بگات، تا دواجار ئەمیش لەم پێناوەدا سەری دادەنێت، بۆیە ئەمانە ڕەمزی عەشقی پاك و وەفاداریی و ڕاستگۆیی و مەردایەتیین.
شاعیریش سوود لەم ڕەمزانە وەردەگرێت و لە دەقەییدا بنیانی دەقەكەی لەسەر دەچنێت، بۆیە ئەو كەسەی شاعیر مەبەستییەتی بەراوردی پێدەكات بەوان (سیامەند، فەرهاد)، دواجار پێگەی ئەو كەسە زۆر لەوان بە وەفاتر و چاكتر و بەهێزتر و كۆڵنەدەرتر دەبینێت و لە پلەیەكی بەرزتر لەوان دایدەنێت.
هەروەها شاعیر ڕەمزە نەتەوەییەكانیشی بیر نەچووە، وەك لە بەشێكی شیعری (هەڵەبجە)دا، دەڵێت:
پشیلە چاوكزەكان،
تووتكە تۆقیوەكانی هـ ە ڵـ ە بـ جـ ە،
بە ڤالیۆم دەخەون. (جەلی زادە، 2007: 565)
شاعیر لەم دەقەدا دوو ڕەمزی بەكارهیێناوە، كە تێكەڵەیەكە لە ڕەمزی كلتووریی و مێژوویی ؛ چونكە وەك دەزانیین (هەڵەبجە) ڕەمزی ئەو كارەساتەیە، كە لە لایەن (رژێمی بەعس) دژ بە گەلی كورد كرا، هەر چەوسانەوە و ستەمكردن و كوشتنی بەكۆمەڵ و ئەنفالی تاكی كورد، بۆیە شاعیر بەهۆی گەورەیی ئەم تراژیدیایەی باس لە بكەرانی ئەم تاوانە دەكات و بە (پشیلەی چاوكز، پیر، سپڵە) و (تووتكی هار و گراو) دەیانچوێنێت، چونكە كاتێ ئەمانە لە ڕووی بایۆلۆژییەوە كاتێك ئەمانە (پشیلە، تووتك) لە (تۆپین) نزیك دەبنەوە، جۆرێك لە تێكچوونی هۆڕمۆن لە جەستەیان ڕوودەدات، دەبێتە هۆی بێخەوی و وەڕسبوون لە خۆیان، بۆیە ئەمانیش كاتێك نزیك لەناچوون و مردن نزیك دەبنەوە بیر لەو كارەساتە قێزەونە دەكەنەوە كە بەرانبەر بە گەلێكی ستەملێكراو كردوویانە، بۆیە دۆشدادەمێنن و ناتوانن و ڕوویان نییە سەیری كردەوە كرێتەكانییان بكەن، چاوەكانییان خەوی لێدەزڕێت و ئارامییان لێ هەڵدەگیرێت، مەگەر (حەبی خەوتن/ ڤالیۆم) بۆ ساتێك خۆ لەیبرچوونەوە بیانخاتە خەو.
كەواتە لێرەدا شاعیر واژەكانی (پشیلەی چاوكز، تووتكە تۆقیوەكان)ی بۆ (جاش و ئەنفالچیی و ...)یەكان دەخوازێت، كە لە سیفەتی (ناشیرینی و نابووتی و پیسی و خراپی و سپڵەی) بە یەكتر دەچن.
3.2.3. ڕەمزی ئایینی:
ئایین پایەی سەرەكی هەر كۆمەڵگەیەكە، بەڵام كەم نیین ئەو كۆمەڵگایانەی، كە هیچ ئاینێكییان نییە، بۆیە لە كۆمەڵگەیەكی پابەند بە ئاییندا؛ پەیوەستبوونی تاكەكان و كاریگەربوونیان بە بیروباوەڕ و پڕۆگرامە ئاینییەكان بابەتێكی حاشاهەڵنەگرە، یان بە پێچەوانەوە؛ لە كۆمەڵگەیەكی بێ ئاییندا، تاكەكان بەهیچ ئایینێكەوە پابەند نیین، هەموو ئایینەكان (بە هەموو لایەنەكانەوە) ڕەتدەكەنەوە، بۆیە شاعیرانیش وەك تاكێكی ئەم كۆمەڵگایانە بە پەیڕەوكردن و ڕەتكردنەوەی ئایینی كۆمەڵگاكەیان شارەزاییەكی باشیان لە دەقە ئایینی و بۆنە و ڕەمزە ئایینیەكان هەیە، ئەم ڕەمزانەش بوونەتە بەشێك لەجەستەی دەقی شیعریی. مەبەست لە (ڕەمزە ئایینیەكان)یش چیڕۆكەكانی ناو دەق و كتێبەكان و تەواوی كتێبە ئاسمانییەكان و ناوی كەسایەتی و پەیامبەر و شوێن و ڕووداو و موعجیزە و ئەرك و سوونەت و سروشتە ئاینییەكان و خاك و موڵكی پەیامبەران و شوێنی پەرستش و مەعبەدی ئایینی و تەواوی ئەوشتانە دەگرێتەوە، كە لە هەر ئایینێكدا هەن یان ئەو شتانەی لە ئایینەكاندا قەدەغەكراون و دەبن بە ڕەمزی دژ بۆ ئایینەكە.
لەم ڕوانگەیەوە شاعیرانی كۆنی كوردیی ڕەمزە ئایینییەكانیان: (ئاینی ئیسلام) بە جۆرێكی چڕوپڕ لە دەقەكانیان بەكارهێناوە و پانتاییەكی فراوانی داگیركردووە، کە ئەمەش بۆ پەروەردەبوونیان لەنێو ژینگەیەكی ئایینیدا دەگەڕێتەوە، لە بەرانبەردا شاعیرانی هاوچەرخی كوردیی بەهۆی ئەو كرانەوە و تێكەڵاوییەی، كە لەگەڵ جیهانی ڕۆژئاوادا دروستبوونە بەم رادەیە بە (ڕەمزە ئایینی- ئاینی ئیسلام) پابەند نیین، لادانێكی ئایینی لە زۆرینەی دەقە شیعرییەكان بەدیدەكرێت، تەنانەت هەندێكجار ڕەمزەكان پێچەوانەبوونەتەوە، یان ڕەمزی ئاینیەكانی تر (مەسیح: سەلیب و كەنیسە، ئێزیدی: مەسعەف و لالش و مەلەك تاوس ....) بەكارهاتوون، وەك (نەوزاد ڕەفعەت) لە شیعری (هەورە تریشقەی زەنگوڵە)دا، دەڵێت:
هەر لە خۆڕا
ناڕەزاییی دامركاوە و
لەجێی خۆیدا
مەنگ و مات وەستاوەتەوە
دەگێڕنەوە:
پاشان زمانی گرتووە و
لەساعوری بەقەد چنگێكی پرسیوە:
نەتزانیوە كێ مردووە؟!
نەتزانیوە..؟!
زەنگۆڵەی پیرۆز چوزانم!!
هەق..
هەق..
هەق مردووە! (ڕەفعەت، 2014، : 86- 87)
شاعیر لێرەدا وشەی (ساعور)ی بەكارهێناوە، كە ئەمەش یەكێكە لە ڕەمزە دیار و ئاشكراكانی (ئاینی مەسیحی)، ساعوریش؛ ئەو بڵندگۆیەیە لە (كلێسا)دا هەیە، لەكاتی پەرستشە ئاینییەكاندا بۆ شوێنكەوتووانیان بە مەبەستی وەبیرهێنانەوە و ئاگاداركردنەوەیان لێدەدرێت.
شاعیر جۆرێك لە دایەلۆگی لەگەڵ (ساعور)دا، كردووە و وێنەیەكی ڕەمزیی بە هۆی (ڕەمزی ئایینی/ ساعوور- مەسیحییەت) ئەفراندووە، كە مەبەستییەتی بڵێت: لە هەموو ئایینەكاندا مرۆڤ ڕیزلێگیراو بووە و ڕەوایەتی بە هەق و ڕاستی و چاكی دراوە، بە پێچەوانەشەوە.
لە بەشێكی دەقی (تووڕەبوونی ئاگر)یشدا سوودی ئایینی وەرگرتووە، كە لە قورئاندا ئاماژەی پێدراوە، وەك دەلێت:
تووڕەییی ئاگر هەڵساوە و
(گەمیەی نوح)یش
بە فریادی تۆبەی گوناهكاران ناگات. (ڕەفعەت، 2020: 45)
مەبەست لە (گەمیەی نوح)؛ (كەشیتی نوح پێغەمبەر)ە، كە نەوەی نۆیەم یا دەیەمی پێغەمبەر (ئادەم) دەژمێردرێت، بە باوكی دووەمی مرۆڤایەتی دادەنرێت، پیشەی( دارتاش) بووە، خودای گەورە پێغەمبەر (نوح)ی ڕەوانەكرد بۆ گەلەكەی بۆ ئەوەی بانگیان بكات بۆ یەكتا پەرستی، بۆ ئەوەی بە تەنیا خودای گەورە بپەرستن و هاوەڵی بۆ بڕیار نەدەن، لەبەر ئەوەی ڕۆچووبوون لە گوناهـ و تاواندا و شەو و ڕۆژ (بت)یان دەپەرست، بۆیە (نوح) هەموو ڕێگاكانی گرتەبەر بۆ گەیاندنی پەیامی خودای گەورە، ئەوانیش بە هەموو ڕێگایەك بەرەنگاری بوونەوە و لەسەر بتپەرستی بەردەوام بوون، هەرچەندە ماوەی 950 ساڵ لەناویاندا بوو، بەڵام گەلەكەی بە درۆیان خستەوە و كۆمەڵێكی كەم نەبێت باوەڕیان پێنەهێنا، بە هەموو شێوەیەك گاڵتەیان پێدەكرد، كاتێك پێغەمبەر (نوح) بۆی دەركەوت، كە بێجگە لەو ڕێژە كەمەی باوەڕیان پێهێناوە كەسی تر باوەڕی پێناهێنێت، دوعای كرد خودای گەورە بە هانایەوە بێت و بێباوەڕان لەناو بەرێت، هەر بۆیە خودای گەورە فەرمانی پێكرد؛ كەشتیەك لەسەر وشكانی دروست بكات، دواتر خودای گەورە فەرمانی بە زەوی كرد؛ ئاوی خۆی بخاتە سەر زەوی و فەرمانی بە ئاسمان كرد كە باران ببارێنێت، شێوەیەك باران باری كە هەرگیز بەو شێوە نەباریبوو، بە خێرایی تۆفانەكە زیادی دەكرد تا گشت شارەكەی داپۆشی، دەوترێت پێش هەڵاتنی ڕۆژ بووە، پێغەمبەر نوح و ئەوانەی باوەڕیان پێهێنابوو چوونە ناو كەشتییەكە، دواتر توانی لە هەر گیاندارێكدا (نێر ومێ)یەك بخاتەناو كەشتییەكە و ڕزگارییان بكات، دواتر كەشتیەكە لە شاخی (جودی/ گووتی) لەنگەری گرت و وەستا.
بەمەش شاعیر دەیەوێت هەمان پەیام بدات بە گوێی گوناهكاران، تا زووە بگەڕێنەوە و واز لە كوشتن و بڕین و درۆ و دزیی و ناپاكی و .... بێنن، گەرنا چارەنووسی گەلەكەی (نوح)یان دەبێت و لەناو دەچن.
هەروەها لە كۆپڵەی (6)ی شیعری (شینی شالوور)دا، بە سوود وەرگرتن لە ڕەمزێكی ئایینی، كە لە ئایینی ئیسلامدا هاتووە، باس لە زۆرداری (هابیل) دەكاتەوە، وەك دەڵێت:
میلم بە بەرچاودا هێنرا میل
دەمامكی گۆڕیووە قابیل. (ڕەفعەت، 2014: 16)
بە ڕوانیین لە وشەشیعرییەكاندا، دەردەكەوێت شاعیر بێزار و غەمگینە، ئەویش بەهۆی ئەو ناپاكییەی كە لە نزیكەكاندا لێیكراوە، بۆئەمەش لە ڕێگەی هێنانەوەی چیرۆكی ئایینی (قابیل و هابیل)، كە یەكەم كوشتن بوو لەسەر گۆی زەوی، وەك لە (قورئان)دا لە (سورەتی: المائدە، لە ئایەتی 27-31)هاتووە: كە ئەمانە دوو نەوەی یەكەمی (ئادەم و حەوا)ن و (قابیل) كرێكاری خاك بووە و (هابیل) شوان بوو، لەو ڕۆژەی بڕیارییان دا (خودا) بپەرستن، بۆیە قوربانییان كرد، (خودا) سەیری (هابیل) و قوربانییەكەی كرد، بەڵام سەیری (قابیل) و پێشكەشكردنەكەی نەكرد، بەمەش (قابیل) زۆر توڕە بووە و بڕیاری كوشتنی (براكەی/هابیل)ی داو و كوشتی، دواتر (خودا) نەفرەتی لێكرد، ئەمەش بۆتە ڕەمزێكی ئایینی دیار و شاعیران لە دیدگەی (كوشتنی بە ناهەق و ستەمەكردن و پەشیمانی....) سوودی زۆریان لێوەرگرتووە، بۆیە شاعیر كەسانی بەرانبەری بە (قابیل) چواندووە، تەنیا ئەوەی هەیە شێوەكەی گۆڕاوە، یان باشتر بڵێین؛ (قابیل)ێكە لە ڕوووخساری كەسانی دیكەدا.
هەروها (قوبادی جەلی زادە) لە بەشێكی شیعری (گومان)دا، دەڵێت:
دایكم لەسەر (بەرماڵ)ێ مرد
پیرە بابیش
لەبەر قاپی مەیخانەیێ
من لە نێوان
منارە
و
قاپی ئاراقا
سواڵكەرێكی حافزم. (جەلی زادە، 2007: 176)
شاعیر باس لە دوو شتی دژ بەیەك دەكات، كە هەردووكیان سەر بە دوو ئایینی جیاوازن، یەكێكیان كە ڕەمزی (ئایینی ئیسلام)ە و پەیوەستە بە پەستش و نوێژخوێنان، كە (بەرماڵ)ە، ئەوەیتریان دژی ئاینی ئیسلامە و پەیوەستە بە (ئایینی مەسیحی) و شتێكی ئاساییە لایان؛ كە (مەیخانەیە)، بەمەش شاعیر دوو وێنەی دژیەكی لە نێوان دوو لایەن و دوو ئایین و دووكەسدا پیشانداوە، دواتر خۆی لە نێوان (منارە) كە ڕەمز و نیشانەیە بۆ هەبوونی مزگەوت و بڵاكردنەوەی ئایینی ئیسلام و (قاپی ئارەق) كە دژی ئەم ئایینە و هەبوونی لای شوێنكەوتوانی ئایینی مەسیحی ئاساییە، بەمەش جۆرێك لە سەرگەردانی بۆ دروستبووە.
لە بەشێكی دیكەی (فیشەكی ڕەحمەت)دا، بە هێنانی ناوی پەیامبەر (محەمەد د.خ)، شلۆڤەی بابەتێكی مرۆڤایەتی دەكات:
خودایە وابكە بە عیشقەوە
تفەنگ و قەڵەم و مەرەكەب و مەتارە، هەڵبگرمەوە
عیشقێك وەك عیشقی موحەمەد بۆتۆ. (جەلی زادە، 2007: 330)
شاعیر لێرە (عیشقی محەمەدی بۆ خودا) بە گەورە و بێ كەموكوڕی زانییوە، بۆیە محەمەد ڕەمز و پەیامبەری ئایینی ئیسلامە، تەنانەت باوەڕداران لە خۆشەویستی ئەم، ناوی منداڵەكانیشان دەنێن (محەمەد)، بۆیە لەم سۆنگەوە شاعیر داوا لە خودا دەكات، كە ئەمە عەشقەی خستییە دڵی (پەیامبەر/ محەمەد) بۆ خۆشویستنی خۆی، هەمان عەشق و گەرمیی بخاتە دڵی ئەو (شاعیر) بۆ خۆشویستنی (تفەنگ و قەڵەم و مەرەكەب و مەتارە)، كە ئەمەش بەهۆی وریایی شاعیرەوەیە، بە زانیین و هەستكردن بە دابڕانێكی ڕۆحی و هەستیی لە نێوان خەڵك/گەل و خاكدا.
ئەوەی ماوەتەوە بڵێین: كە هاتنی ئەم ڕەمزە ئایینیانە بۆ ناو دەقی شیعری لە بنەڕەتدا جۆرێكیشە لە (دەقئاوێزان)كردن، كە شاعیر بۆ خزمەتكردن و جوانی و بەهێزی دەقەكەی دەیهێنێتەوە.
4.2.3. ڕەمزی گەردوونی:
گەردوون و سروشت بەو فراوانی و فرەڕەنگینی و جوانی و گۆڕانە بەردەوامەی هەیەتی، هەمیشە لە خۆنوێكردنەوەدانە، بوونەتە سەرچاوەی ژیان و كانگای بیر و بەهرەی بزواندنی هەست و ئیلهامی شاعیران، زۆرجاریش ئەم دیاردە گەردوونییانە دەبن بە ڕەمز بۆ دەلالەتێكی تری ژیان، (بڕوانە: مەلا، 2021: 90) بەگشتی ئەم دیاردانە لە ژێر دەسەڵاتی سروشتدان و خواكردن، بەڵام مرۆڤایەتی واتای دیكەی لێ باركردوون، وەكو: (پاییز، كە گوزارشتە لە: هاتنی خەم و وەرینی شادی و ئازار و هاتنی ئازار و مەینەتی و مردن،..)، بە پێچەوانەوە (بەهار) گوزارشتە لە؛ ژیان و ژیانەوەو هاتنی خۆشی...، لەهەمان كاتدا ئەمانە دەبنە ڕەمزی تریش، كە دەلالەتی خۆی لە ڕەنگی وەرزەكە وەردەگرێت، وەكو (پاییز) دەلالەتە بۆ (ڕەنگ زەردی) و (بەهار)یش دەلالەتە بۆ (سەوز)ی، وەک (نەوزاد ڕەفعەت) لە بەشێكی شیعری (مەرگ لە زامی مندا دەدۆڕێت)دا، سوود لە چەند دیاردەیەكی خۆرسكی وەردەگرێت و وێنەیەكی جوانی شیعریی پێشكەشدەكات، وەك دەڵێت:
چۆلەكەكان هەموو شەوێك
بۆ درەخت دەگەڕێنەوە
ئەستێرەكان ئاوادەبن و
هەموو شەوێك
لە گۆمی ئاسمانی شیندا هەڵدەبنەوە
هەموو بەهارێك بەفر
مەمكی وشكی ڕووبار پڕ شیر دەكاتەوە. (ڕەفعەت، 2012: 84- 85)
شاعیر باس لە چەند دیاردەیەكی سروشتی دەكات، لەوانە:
گەڕانەوەی باڵندەكان لە شەودا بۆ هێلانە و درەختەكان.
ئاوابوونی ئەستێرەكانی ئاسمان لە ڕۆژدا و دەركەوتن و هەڵهاتنیان لە شەودا.
بارینی بەفری بەهارە و بوژانەوە و سەرچاوەی دروستبوونی ئاوی سەر زەویی و ژێر زەوی.
ئەمانە گەرچی لە بنەڕەتدا بە وێنەیەكی ئاسایی دێنە بەرچاو، بەڵام شاعیر وەك ڕەمزێك بۆ واتایەكی دوورتر سوودیان لێوەردەگرێت، كە دەشێت كۆی مەبەستەكەی ئەوەبێت كە دوای هەر ناخۆشییەك و ئاوابوونێك، ئەوە سەرەتایەمی نوێییە بۆ دەركەوتنی تازە و تیشكدانەوەی زیاتر و گەشانەوە و بوژانەوەی زۆرتر، بەڵام ئەمە خوێنەری زرنگ نەبێت ناتوانێت واتا پەردە لەسەر واتا پەنهانییەكەی لابەرێت.
هەوەها لە شیعری (هێشتا درەختەكان سەوز)دا، دەڵێت:
یەك خۆر هەیە
یەك مانگ هەیە
یەك سەكران و
یەك لاسەشۆڕ و یەك خەزاڵ. (ڕەفعەت، 2013: 42- 43)
شاعیر لێرەدا باس لە چەند دیاردەیەكی سروشتی دەكات، لەوانە (خۆر، مانگ، چیا/شوێن)، كە هەموویان بە یەك دادەنێت، چونكە وەك دەزانرێت تەنیا یەك مانگ و خۆر- ڕۆژ هەیە، بۆ (چیا)یەكەش تەنیا یەك شوێن و چیا بەناوی (سەكڕان) هەیە، بۆیە ئەمانە بە هەبوونی عەشقی (لاس و خەزاڵ) بەراورد دەكات، كە ئەمانیش تاقانەی عەشقی پاك و بێگەردی سەرزەمینن، وەك دەشزانرێت (لاس و خەزاڵ) یەكێكە لە داستانە ئەڤینییەكانی كوردیی و ڕەمزێكی كلتووریی و مێژووییە بۆ عەشقی پاك.
بەمەش چیای (سەكڕان) لەوچووە و (لاس و خەزاڵ)یش لێچووە، ڕووی لێكچواندنەكەش لە (لەبن نەهاتووی دایە)، چونكە هەم چیای (سەكڕان) لەبن نایێت هەمیش عەشقی ئەو دوو دڵدارە.
(قوبادی جەلی زادە)ش سوودی لە چەندیین دیاردەی سروشتی و گەردوونی وەرگرتووە، وەك لە بەشێكی شیعری (شەڕێك شیرینتر لە ئاشتی)دا دەڵێت:
بەفر ئەو هەموو سەرمایە
لەكوێوە دێنێ؟
كە ماڵی ئەوەتا بە تەنیشت
ماڵی خۆر. (جەلی زادە، 2007: 602)
شاعیر باس لە دوو دیاردەی گەروونی دەكات، ئەوانیش (سارد و سڕی بەفر) و (تین و گەرمی خۆرەتاو)، ئەمانە دوو دیاردەی هەمیشەیی و نەگۆڕن، بەڵام شاعیر بۆ واتاكی دیكە خواستوونی، ئەویش مەبەستر پرسكردنە لەوەی، كە سەرچاوەی هەردووكیان لە ئاسمانە و یەك شوێن و جێگەیان هەیە، كەچی یەك سارد و سڕە و یەكێكش گەرم و بەتیینە؟؟ ئەمەش وەڵامەكەی بە ڕادەیەك سانایە، وەك چەشنی ئەو پەندە كوردییە كە دەڵێت: (پەنجەی دەستان هەموویان وەك یەك نیین)، مرۆڤەكانیش گەرچی سەر بە یەك خێزان و نەتەوە و ئایینێك بن، مەرج نییە لە لایەنی باش و خراپی وەك یەك بن.
هەروەها لە شیعری (بارانی زێڕ)دا دەڵێت:
پایز،
بەنێو دارستانەكاندا،
ڕەتدەبێت
ملوانكەی لقەكان دەپسێنێ و
بەرپێی درەختەكان،
پڕ دەكات لە لیرە. (جەلی زادە، 2007: 624)
لێرەدا شاعیر باس لە هاتنی یەكێك لە وەرزەكانی ساڵ دەكات، كە وەرزی (پایز)ە؛ بۆە لەگەڵ هاتنییدا گەڵای دار و درەختەكان زەرد هەڵدەگەڕێت و دواتر دەورێت، بەمەش ژێریان یەكپارچە زەردپۆش دەبێت، بۆیە شاعیر پایزی لە وێنەی پیاوێك داناوە و درەختەكانیشی بە ئافرەتێكی شۆخ و شەنگ چواندووە، بۆیە كاتێك دێت بۆ ژووان، هێدە پەرۆشی ڕووتبوونەوەیانە هەر زوو بەرگەكانی ئافرەتەكە (درەختەكان) دادەنیت و ملوانكەكەشی (گەڵاكان) دەپسێنێت، بەمەش ژێر پێی درەختەكان یەكپارچە دەبێتە گەڵای زەردیی وەرییوو لە چەشنی لیرەی ئاڵتوونی.
كەچی لە بەشێكی شیعری (بارانە ڕۆژ)دا، دەڵێت:
بارانە ڕۆژی بەهارە
خۆری زێڕین
یەخەی تەمومژ دائەدرێ. (جەلی زادە، 2007: 724)
شاعیر لەم دەقە باس لە (هاتنی وەرزی بەهار) دەكات، كە خاك تێنوویەتی ئەشكێ و گەڵای دار و درەختەكان سەوزدەبنەوە و دەشت و دەر یەكپارچە سەوزایی دایدەپۆشێت، گوڵ دەپشكوون، ئەمانەش هەموو نیشانەی ژیانەوە و خۆشی و بەختەوەری دەگەیەنن، بۆیە (بەهار) وەك ڕەمزی سەوزبوون و بەدیهاتنی هیوا و ئاواتە شادیهێنەكان ناسراوە، بەمەش شاعیر سوودی لەم ڕەمزە وەرگرتووە، وەكو لێكچواندێك بۆ (هاتنی یار)ەكەی هێناویەتییەوە، كە بە هاتنی (بەهار= یار) خۆری هیواكانی دەركەوتووە و چاوەڕوانی و خەم و خەفەت و تاریكی و ناخۆشی و دەردو مەینەتی و ماڵئاوییان لە ژینی كردووە.
5.2.3. ڕەمزی كەلتووری:
كەلتوور سەرچاوەیەكی گەورە و گرنگی هەر نەتەوە و كۆمەڵگەیەكە، كە خۆی لە پاشخانە مێژوویی و ڕەوتە شارستانییەتییەكەی دەبینێتەوە و بە گەنجینەیەكی بەنرخ دادەنرێت، پارێزگارییكردنی ئەم گەنجینەیەش لەسەر هەموو تاكەكانی ئەم كۆمەڵگە و نەتەوەیە ئەركە و پێویستە، بۆیە شاعیریش وەك تاكێكی ڕۆشنبیر و كاریگەری نێو كۆمەڵگە، پردی گواستنەوەی ڕۆشنبیریی و شارستانییەتەكانە لە نەوەیەكەوە بۆ نەوەیەكی دی، بەمەش كەلتوور ئەو بابەتە پڕ بایەخەیە، كە ناكرێت فەرامۆش بكرێت، چونكە شارستانییەتی مرۆڤایەتی بەگشتی و هەر نەتەوەیەك بەتایبەتی ڕاستەوخۆ بە شارستانییەتە كۆن و داب و نەریتەكۆن و كەلەپوورییەكەی خۆی بە ڕابردوودا گرێدراوە، بەواتایەكی دی؛ كەلتووری (نەتەوایەتی شێوەی ژیانی كۆنی پێش هەزاران ساڵی باو باپیرانمان دەردەخات پلەی شارستانی و خوڕەوشت و بیروباوەڕیان پیشاندەدات، ئەمانەش هەموو سەرچاوەن بۆ ژیانی ئەمڕۆمان) (مستەفا، ٢٠٠٩: ١٦٤)، بەمەش ژیانی پێشوترمان/مێژوومان دەبەستێتەوە بە ژیان و مێژووی تازەمانەوە، بۆیە هەر شارستانیەتییەك لەسەر بنەمای كەلتووری و كەلەپووری و فۆلكلۆری كۆنی خۆی گەشەی كردووە و لەوێوە ڕەگی داكوتاوە، كەواتە كەلتووری هەر نەتەوەیەك ڕەگی شارستانییەتی و پێشكەوتنەكانی ئێستایەتی، كە ناكرێت بە نادیدە بگیرێت.
بێگومان بەیەكەوەبەستنەوەی ئەو دوو شارستانییەتە(كۆن و نوێ) بەهۆی ئەو (دال)انەوە/(وشە و دەستەواژە)انەوەیە، كە گوزارشت لە (مەدلوول/ ژیری و هەستی)/(كەرستە و ئامراز و ئاڵاڤ و بەیت و داستان و گۆرانی و ئەدەبی فۆلكلۆر و سەرزاری)یە كۆنەكان دەكات، پارێزگاریكردن و زیندووكردنەوەی وشە كۆن و ڕەسەنەكانیش ئەركی شاعیری بە هەڵوێست و كارامەیە، چونكە لەلایەك پەیوەندییەكی دانەبڕاو پەیدادەكات لە نێوان قۆناغەكانی ژیانی نەتەوەكەی و لەلایەكی دی بەهۆی ئەم وشە ڕەسەن و ڕەمزە فۆلكلۆرییانەوە دەبێتە مایەی سەرنجی خوێنەران و گەڕانەوە بۆ خۆشی و چێژی جاران، كە خوێنەر لە ئاست خوێندنەوەی ئەم دەقانەدا هەستیان پێدەكات، لەم ڕوانگەیەوە شاعیران بایەخێكی زۆریان بە ڕەمزە كلتوورییەكان داوە و هەوڵیانداوە زۆرترین وشەی فۆلكلۆریی و بەیت و بالۆرە و ڕەمزەكلتوورییەكان لە دەقدا بەرجەستە بكەن، وەك (نەوزاد ڕەفعەت) لە بەشێكی شیعری (كۆڕژن)دا، دەڵێت:
تۆ ئەمشەو ئەو كەڵەكێوییەی
كە دەگێرنەوە: لەوەتەی بریندارە
گورگێگ شاخەوشاخ، هەرداوهەرد
شوێن تكەی خوێنی هەڵدەگرێت
نە دەیگاتێ و نە وازیشی لێدەهێنێت. (ڕەفعەت، 2013: 8)
شاعیر هەریەكە لە وشەكانی (كەڵەكێوی) و (گورگ)ی وەك ڕەمزێك هێناوە، بۆ مەبەستی سیاسیی، چونكە لە كلتووری كوردییدا، (كەڵەكێوی) بە گیاندارێكی بێ زەڕ و تێكەڵ لە ڕەنگی (ڕەش و سپی)؛ كە ئەمیش خۆی ڕەمزی تەبایی كۆكی و كۆبوونەوەی دژەكانە بەیەكەوە، وە بە گیاندارێكی خۆڕاگر و كۆڵنەدەر ناسراوە، كەچی لە بەانبەردا؛ (گورگ بە گیانەوەرێكی كەڵڵبەدار و دڕندە و زۆردار و خوێنخۆر ناسراوە.
شاعیر سوودی لە (هونەی ڕوونبێژی) بەشی (لێكچواندن) وەرگرتووە، وێنەیەكی پڕ مەبەستی بە هێنانەوەی هەردوو ڕەمزەكە ئەفراندووە، وەک (كەڵەكێوی) بۆ (كورد) و (گورگ)یشی بۆ (داگیركەر و خوێنمژان) خواستووە، بەمەش واتایەكی پەنهانی بەهێزی لە دەقەكەدا باركردووە، پەیامەكەشی ئەوەیە؛ كورد لە مافی ڕەوای كۆڵنادات و برین و ئازار نایترسێنی و نایوەستێنێ، بەڵكو زیاتر بە شاخان دەكەوێت و سڵ ناكاتەوە لە مردن، هەتا ئەگەر ئێوە چەشنی گورگیش دڕەندەبن.
لە كلتوورە جیاوەزەكاندا، ڕەنگەكان واتای تایبەتی خۆیان هەیە و ڕەمزن بۆ گوزارشتكردن لە لایەنێكی دەروونی مرۆڤەكان، تەنانەت زۆرجار ئەم ڕەمزانە لە نێوان چەند نەتەوەیەكدا وەك یەكن، یان بە پێچەوانەی یەكترن، ئەمەش شتێكی ئاساییە، بۆیە شاعیریش وەك تاكێكی كۆمەڵەكەی سوود لەم لایەنەش وەردەگرێت، وەك لە شیعری (تەبایی)دا، باس لە ڕەنگی (ڕەش) دەكات و دەڵێت:
لە دێرەوە وام دیمەنی
كچی پرچ بژی ڕەش
بۆینباخی ڕەش
ڕەشەباو
بوولێڵەی بەهەوری تاریك ڕەشهەڵگەڕاو. (ڕەفعەت، 1992: 20)
شاعیر لەم دەقەدا لە كۆی چوار وێنەی شیعرییدا، لە سێ دیمەندا ڕەنگی (ڕەش)مان دەخاتە بەرچاو، وەك (پرچ ڕەش، بۆینباخی ڕەش، هەوری ڕەش)، بەمەش (ڕەش) بۆتە بنیاتی بابەتی دەقەكە.
وەك دەشزانرێت؛ ڕەنگی ڕەش لە كلتووری كوردییدا، نیشانە و ڕەمزی ناخۆشی و تازییە بارییە، بۆیە ئەم وێنانە گەرچی واتای جیاوازییان هەیە، وەك: وێنەی (كچی پرچ ڕەش) گوزارشتە لەو ئافرەتە گەنجانەی، كە هەر زوو هاوسەرەكانییان لە پێناو بەرگری لە گەل و نیشتمان شەهید دەبن، ئەوانیش بە كەزیی سپی و ئاهی ساردەوە سەر دەنێنەوە، وێنەی (بۆینباخی ڕەش)یش ئاماژەیە بۆ خۆگۆڕینێكی ئارەزوومەندانەی گوزارشتەكار لە دڵێكی پڕ غەم و ئازاری لەدەستدانی ئازیزان، وێنەی سێیەمیش؛ كە (پەلەهەوری ڕەش)ە: لە كلتووری كوردییدا گوزارشت و ئاماژەیە لە پیلان و داباریینی زوڵم و زۆریی وخراپەكارییە، بۆیە ئەم ڕەنگە (ڕەش)انە هەموویان دەلالەت لە دەروونێكی پڕ ئازار و تازییەباری دەكەن.
هەروەها (قوبادی جەلی زادە)ش لە بەشێكی شیعری (كوندەبۆ)دا، سوودی لەم لایەنە وەرگرتووە و دەقەكەی پێچنیوە، وەك دەڵێت:
دەتوانیین خاكەناسێك بە دەستەو بگرین و چی ئاوی ژیان هەیە، بیخەینە دۆخی لیخنییەوە.
هیچ باڵندەیەك ئەوەندەی مرۆڤ ستەمكار نییە، تەنانەت كوندەبۆش! (جەلی زادە، 2023: 60)
لێرەدە ناوی باڵندەی (كوندەبۆ) هاتووە، لەناو كورددا ئەم باڵندەیە بە ڕەمزی وێرانی و نەهامەتی و كاولكاریی نلسراوە، چونكە ئەو باڵندەیە لە شوێنی چۆڵدا نەبێت ناخوێنێت، یان دەكرێت بگوترێت؛ هەركات ئەم باڵندەیە لە شوێنێكدا خوێندنی ئیتر ئەو شوومی بۆ ئەو شوێنە دەهێنێت و بۆ مرۆڤ دەبێتە وێرانە، دواجار دەبێتە نیشتمانی خۆی (كوندەبۆ)، بۆیە شاعیر كاتێك بەراوردی نێوان (مرۆڤ) و (كونەدەبۆ) دەكات، مرۆڤ بە شوومتر و وێرانكەرتر دەبینێت، ئاخر كوێی ئەم دونیایە هەیە، دەستی مرۆڤی پێنەگەیشتبێت پیسی نەكردبێت! كە ئەمە مەبەستی شاعیرە.
بۆیە لێرەدا شاعیر باس لەو حاڵەتە دەكات، كاتێك مرۆڤ لە هەموو بەهایەكی مرۆڤبوون دادەماڵرێت و هەست و هۆشی لە پێناو لایەنێكی بەرژەوەندیخوازیی، ئارەزوویێك و مەبەستێك،... دەخاتە ژێر پێییەكانی، ئامادەیە چی كاولكاریی هەیە بیكات، تاكو بە مەرام و مەبەستە گلاوەكەی بكات، لەوانە: وەك دەزانرێت (ئاو سەرچاوەی ژیانە)، بەڵام مرۆڤ بۆ ئارەزووەكانی ئامادەییە گڵی هەموو ئاوی جیهان بداتەوە و لە گۆمێكدا بۆگەنی بكات، بەمەش وێرانی و لەناوچوونی ژیان دروستدەكات، بەجۆرێك مرۆڤ ڕوو لە هەر شوێنێك بكات تێكدەدات، تەنانەت زۆر لە (كوندەبۆ) وێرانكەرترە.
هەروەها لە بەشی (5)ی شیعری (كارمامز)دا، دەڵێت:
هیچ هاوڕێیەكی نەبوو، دایكم
بەڵام كە كۆترێكی دەبینی لەناو بەفردا مرداربۆتەوە
توند لە سینگی خۆی دەدا،
ئاخر دایكم،
هەموو كۆترێكی بە دەستەخوشكی خۆی دەزانی. (جەلی زادە، 2023: 26)
وەك دەزانیین، باڵندەی (كۆتر) بە كلتووری كوردییدا بە ڕەمزی ئاشتی و جوانی و پاكی و بەرائەت دانراوە، كەچی لە لایەن مرۆڤەكانەوە پەڕوباڵی دەكرێت و لە قەفەس دەكرێت، بەمەش شاعیر بە ڕێگەی هێنانەوەی وێنەی (دایك)ی لێكچواندنێكی لە نێوان (ئافرەت) و (كۆتر)دا كردووە، كە هەردووكیان مایەی ئارامیی و جوانیی و بەرائەتدانن بە مرۆڤ، كەچی هەردووكیان (ئافرەت و مرۆڤ) لە لایەن مرۆڤەكانەوە پەڕوباڵییان دەكرێت و ئەتك دەكرێن و زیندانی ماڵ و قەفەز دەكرێن، لە كاتێكدا دەبوو كۆتر ئاسمانی خودا تەی بكات و ئافرەتیش ئاسمانی نێر بنەخشێنێت، ئەمەش جۆرێكە لە ڕەخنەگرتن لە كلتووری كۆمەڵگەی پیاوسالاری، بەمەش شاعیر دوو مەبەستی پێكاوە؛ لەلایەك بەهێزی و بەپێزی و پتەوكردنی داڕشتنی دەق و بنیاتی واتاییەكەیەتی و لە لایەكی دی؛ بە هێنانەوەی ڕەمزێكی كلتووریی ڕەخنەی لە داب و نەریتێك و كلتوورێكی كرێتی كۆمەڵگەی گرتووە، بەمەش شاعیر (دایك- ئافرەت)ی لە (كۆتر)چواندووە، ڕووی لێكچواندنەكەش لە (پاكی و بێگەردی)دایە.
6.2.3. ڕەمزی سێكسی:
هەڵبەتە (سێكس) وەك بەشێكی دانەبڕاو و پێویستییەكی ڕۆحی و جەستەیی و مانەوە و وەچەخستنەوە و زیادكردنی مرۆڤ لە تەواوی مرۆڤایەتییدا بایەخی خۆی هەبووە و هەیە، بەڵام بە گوێرەی ئایینەكان و كۆمەڵگە و كلتوور و داب و نەریتەكان لە شوێنێك و كۆمەڵگەیەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی دیكە جیاوازە، جیاوازییەكەش لە حاڵەتی شەرعی و ناشەعی و شەرمەوەیە، گەرنا لە تەواوی كۆمەڵگاكاندا بوونی هەیە و پێویستییەكی مانەوەشییانە.
لەم دیدگەوە ئەگەر سەیر نەتەوەی كورد بكەین، كە زۆینەیان موسڵمانن و بەئاینی ئیسلام پەیوەستن، لەلایەكی دیكە كلتوور و دابێكی كۆمەڵایەتییان هەیە، ئەمەش نەك هەر ڕێگە بە سێكسی ناشەرعی نادرێت، بەڵكو باسكردنیشی جۆرێك لە عەیبە و شەرمە و نەنگییە، تایبەت ئەو شوێنەهەستیارانەی، كە لە لایەن هەردوو ڕەگەزەوە لەم كردارەدا بەشداردەبن، بۆیە زۆرجار بە ڕەمز ناویان دەهێنرێت، چونكە بە ناوهێنانییان لە لایەن بەشێكی زۆر لە كۆمەڵگە، گەرد دەنیشێتە سەر كەسێتییەكەی، بۆیە شاعیران زۆرجار ناچارن پەنا بۆ بەشێك لەو ڕەمزانە ببەن، هەندێكجاریش سنوورەكان دەبەزێنن و لە داب و نەریت و كلتوور لادەدەن دەبنە ڕچكەشكێنی ئەم بابەتە، نموونەی هەردوو جۆری شیعرەكەش لای (قوبادی جەلی زادە) زۆر بە ڕوونی دیارە، چونكە ژن لای (قوباد) (سەرچاوەیەكی بەخوڕ و بە تەوژمی ڕووباری خەیاڵە... ژنی كردۆتە مادەی شیعر و پەیامی شیعری خۆی، ئەمیش بە تێكەڵكردنی شیعرییەتی خەیاڵ بە زمانی ئیرۆتیكا،.... شاعیر پتر خولیای جیهانی ئیرۆتكایە، نەك ئیرۆتیك) (شەورۆ، 2021: 72، 73) وەك لە كۆپڵەی (1)ی شیعری (ئیرۆتیكا)دا، دەڵێت:
لەباخ دەهاتەوە، سەبەتەیەك سێوی پێبوو
گووتم تكایە دانەیەك. (جەلی زادە، 2023: 327)
شاعیر لێرەدا، میوەی (سێو)ی وەك بەشێك لە ڕەمزی سێكسی بۆ بەشێكی جەستەی ئافرەت خواستوە، ئەویش (مەمك)ە، چونكە هەردووكیان لە شێوەی خڕی و جوانی و پڕ بەچنگی و خواردن بە لێو و ددان لە یەكتر دەچن، بۆیە شاعیر وەك لاوێك خۆی لە یارەكەی مەڵاسداوە و داوای پێدانی سێو/مەمەی لێدەكات، چونكە بەلای شاعیر هەر خودی جەستەی ئافرەت باخێكی پڕ لە میوەی بەتام و جوان و خۆشە، وەك لە بەشی (2)ی هەمان شیعر دەڵێت:
لەباخ دەگەڕایەوە، سەبەتەیەك خۆخی پێبوو
گوتم،
تكایە خۆخێكی گەییو!
وتی نێوان ڕانەكانم بۆن بكە. (جەلی زادە، 2023: 328)
شاعیر لێرەدا لەسەرتادا ڕەمزە سێكسییەكەی هێناوە، كە میوەی (خۆخ)ە، لە دواجاریشدا لەسەر زاری بەرانبەر وەڵامەكەی ئاشكرایكردووە، كە مەبەستی هەستیارترین شوێنە، ئەویش ئەندامی سێكسكردنی ئافرەتە، كە لە چەشنی خۆخێكە لە خەتی ناوەڕاست و گەییوویی و تەڕیدا.
وەك لە شیعری (مەمك)دا، باشتر ئەمە ڕووندەكاتەوە و دەڵێت
كامتان ئەزیزترن:
تۆ یان نیشتمان؟
ئەو كێوێكی پێ بەخشیم بۆ ڕابواردن
تۆش دۆڵێكت پێ بەخشیم
بۆ ڕاكشان! (جەلی زادە، 2007: 548)
شاعیر بەراوردی نێوان (نیشتمان و یار)ەكەی دەكات لە پێدانی ئەو خۆشییانەی كە پێداوە، بۆیە نیشتمان شاخێكی بۆ گەڕان و ڕابواردن پێداوە، كەچی یارەكەی (دۆڵ)ێكی بۆ لەزەت وەرگرتن پێبەخشییوە، بەمەش (دۆڵ) بە واتای خۆی نەهاتووە، بەڵكو بە ڕەمزی سێكسی هاتووە و مەبەستی ئەندامی مێینەیە.
لەلایەكی دیكە ئەمە نیشانەی ئەوەیە، كە شاعیر (ئافرەت) و (نیشتمان)ی بە یەكچواندووە، ڕووی لێكچواندنەكەشی لە (ئەزیزبوون و پێدانی چێژ و خۆشییە) بە مرۆڤ/ شاعیر.
دواتر شاعیر هەموو سنوورەكان دەبەزێنێت و بە ئاشكرا جاڕی بێ پەردەیی دەدات و دەڵێت:
وەرە با پێكەوە
سەربردەی سووتانی ئەو كچە قەیرانە بخوێنینەوە،
كە شەوان لەناو پێخەفی تەنیاییدا
ئەنگوستییان دەكەن بە چەقۆی لەزەت و
داوێنی خۆیان پێ قیمەت دەكەن. (جەلی زادە، 2007: 271).
شاعیر بە ئاشكرا باس لە ساتی گەیشتنی بە دوا پلەی ڕاحەتبوون/ ئۆڕگازمی نهێنی ئافرەتانی قەیرە دەكات، ئەمەش شۆڕشێكی ئیرۆتیكیانەی مۆدیرنە لە شیعردا، كە ئامانجی ئازادكردنی جەستەیە و شكاندنی كۆت و بەندەكانی ئایین و داب و نەریت و كلتوورە.
ئەوەی جێگای سەرنجە؛ بە گەڕان و پشكنین لە جەستە و هەناوی دەق، هەندێجار ڕەمز و كۆدەكانیان زوو دەكرێنەوە و واتاكان بەچەند جارێك خوێندنەوە تا لێواری ئاسانی لە تێگەیشتندا دەچن، بۆیە دەشێت ئەم جۆر بە بە، (ڕەمزی تەنك) ناوببرێن، كەچی هەندێكجار ئەو ئەمانە پێویستییان بە وەرگر و خوێنەرێكی نموونەیی هەیە، كە بە ڕامانێكی قووڵ و خوێندنەوەیەكی وردی چەند جارەیی دەقەكە، بگات بە كردنەوەی كۆد و ڕەمز و هێماكانی دەقە شیعرییەكە و لەوێوە پەیوەندییەكان ئاشكرا بكات، لەوێشەوە پەردە لەسەر بەشێكی زۆر لە دەلالەتەكان لابدات.
بەواتایەكی دیکە؛ بۆ گەیشتن و بەدەستهێنان دەلالەتی ئەو جۆرە دەقانە خوێنەر پێویستی بە خۆماندووكردن و گەڕان و پشوو درێژی هەیە، ئەمە سەرەڕای ئەوەی دەبێت خوێنەر پاشخانێكی ڕۆشنبیریی، مێژوویی، ئەدەبیی فراونی ... هەبێت، بۆیە زۆرجار ئەو خوێنەرانە هەر زوو لە گەڕان بەدوای واتای دەقی لەم جۆرەدا وەڕس دەبن، تەنیا ئەوانە نەبن، كە بەڕاستی شەیدا و تامەزرۆی گەیشتنی شلۆڤە و ڕاڤە و ئەدگارەكانی دەقن، بە دۆزینەوەی حاڵەتێكی ویژدانی؛ خۆشی و چێژێكی زۆر دەبینن، ئەمە سەرەڕای فراوانبوونی لایەنە هزرییەكانی لە ئان و ساتی پشكنین و گەڕان لە كون و قوژبنەكانی دەقەكەدا، چونكە ئەم جۆرە دەقانە تژین لە ڕەمز و كۆدی شیعریی و داهێنانی شیعرییەت بە وشە بە ڕەمزكراوەكان.
4. ئەنجام:
لە كۆتایی ئەم لێكۆڵینەوەیەدا بەم ئەنجامانە گەیشتین:
1.ڕەمز یەكێكە لەو لایەنە هونەرییانەی، كە شیعرییەت بە دەق دەبەخشن و دەق لە ئاستی تاك واتاییدا دەگوازنەوە بۆ ئاستی فرەواتایی و ڕاڤە و لێكدانەوەی جیاواز.
2.مێژووی بەكارهێنانی ڕەمزیش لە شیعری كوردییدا، پانتاییەكی فراوان و ڕەگ و ڕیشەیەكی كۆنی هەیە، بەڵام بەكارهێنانی ڕەمز لە شیعری هاوچەرخی كوردیی و تایبەت لای ئەم شاعیرانە، بەرەو بەربڵاوی چووە و بەشێكی زۆری شیعرەكان بە جۆرێكی یان زیاتر، لە ڕەمز تەنراون و چنراون.
3. ئەگەرچی ڕەمز خۆی پێویستییەكی شیعرایەتییە و ستاتیك دانە بە دەقی شیعریی، بەڵام زۆری بەكارهێنانی لە لایەن شاعیران بۆ ئەو بارودۆخە (سیاسیی)یە دەگەڕێتەوە، كە لەو ماوەیەدا (1975- 1991) لە باشووری كوردستان هەبووە.
4. شاعیرانمان لە لایەك بەهۆی ئەوەی لە دوو ژینگە و ناوەچەی جیاواز پەروەردەبوون و گەروەبوونە، لە لایەكی دیكە بەهۆی ئەزموونی ڕۆشنبیریی و ڕوانینان بۆ گۆشەكانی ژیان، هەریە كیێكیان چەندین (ڕەمزی خودی)یان چێكردووە و دەقەکانیان پێ ئەفراندووە و بۆتە بەشێكیش لە شوناسی شاعیرەكە.
5. لە ئەزموونی شیعریی شاعیران بۆمان دەركەوت: (نەوزاد ڕەفعەت) زۆرترین ڕێژە (ڕەمزی ئەفسانەیی) بەكارهێناوە، ئەمەش بۆ كاریگەری (ئەدەبی یۆنانی و ئەفسانە كۆنەكانی جیهان) دەگەرَێتەوە بۆ سەر دونیابینی شاعیر، كەچی لە بەرانبەردا (قوبادی جەلی زا دە) لە زۆرینەی دەقەكانی و بە پلەیەك (ڕەمزی سێكسی)ی بەكارهێناوە، ئەمەش پەیوەستە بە لایەنی دەروونی و ئەزموونی شاعیر و جیهانبینی بۆ ژن و جوانییەكانی، چونكە لای شاعیر خودی (ژن) و (جەستەی ژن) كەرەستەی پێكهێنەر
6. ی بنیاتی شیعرن.لە تەواوی دەقی ئەو دیوانانەی بەرچاومان كەوتوون؛ نزمترین رێژەی ڕەمزلای شاعیر (نەوزاد ڕەفعەت) (ڕەمزی سێكسی)یە، كە دەتوانرێت بڵێین: هەر بەدیناكرێت، كەچی لە بەرانبەردا كەمترین ڕێژە لای (قوبادی جەلی زا دە) (ڕەمزی ئایینی)یە.
7. لە شەن و كەوی دیوانە بەرچاوخراوەكانی شاعیراندا، ئەگەرچی جۆرەكانی ڕەمز بە شێوەیەكی بەربڵاو لە شیعرەكانیاندا بەدیدەكرێن، بەڵام لە چۆنییەتی و چەندایەتییدا جیاوازن، وەك لەم هێلكارییەدا خراوەتەڕوو:
جۆرەکانی ڕەمز |
ڕێژەی بەكارهێنان لای (نەوزاد ڕەفعەت) |
ڕێژەی بەكارهێنان لای (قوبادی جەلی زا دە) |
ئەفسانەیی |
٣3٪ |
7٪ |
سێكسی |
٠٪ |
٣7٪ |
ئایینی |
١٤٪ |
6٪ |
گەردوونی |
١5٪ |
١٨٪ |
مێژووی |
١8٪ |
١٣٪ |
كەلتووری |
٢٠٪ |
١٩٪ |
5. سەرچاوەكان:
1.5. كتێب:
1.1.5. كتێب بە زمانی كوردیی:
ئەحمەد، پەخشان عەلی. (2009)، شێوازی شیعری گۆران، چ. 1، چاپخانەی ڕەنج، سلێمانی.
ئەحمەد، نەجات حەمید. (2008)، تیۆریی بنیاتی شاراوە، چ. 1، چلپخانەی ئاراس، هەولێر.
ئەسوەد، نەوزاد ئەحمەد. (2015)، فەرهەنگی زاراوەكانی ئەدەب و زانستە مرۆڤایەتییەكان، چ. 1، چاپخانەی تاران، تاران.
بەسیر، كامل حسن. (1983)، ڕەخنەسازی (مێژوو و پەڕەوكردن)، چ. 1، چاپخانەی كۆڕی زانیاری عێڕاق، بەغدا.
حەمەد، پەخشان سابیر. (2012)، ڕەمز لە شیعری هاوچەرخی كوردی كرمانجی خوارووی كوردستان (1970- 1991)، چ. 1، چاپخانەی حاجی هاشم، هەولێر.
خۆشناو، سەرباز مەجید. (2019)، سیمیۆلۆژیای ناونیشان لە شیعرەكانی (نەوزاد ڕەفعەت)دا، چ. 1، چاپخانەی تەفسیر، هەولێر.
خۆشناو، نەریمان عەبدوڵلا. (2015)، ڕەمز و مەغزا لە چیرۆكەكانی فەرهاد پیرباڵدا، چ.1 ، چاپخانەی موكریان، هەولێر.
خۆشناو، هێمن عومەر. (2010) ، شیعرییەتی دەقی چیرۆكی كوردی، چ.1، چاپخانەی وەزارەتی ڕۆشنبیری، هەولێر.
شەریف، عەبدولستار تاهیر. (1985)، قامووسی دەرونناسی، چ.1، چاپخانەی علا، بەغدا.
شەورۆ، فازیل. (2021)، گوتاری شەورۆ (13 لێكۆلینەوەی ئەدەبی، 3 بانێژە باس)، چ. 1، چاپخانەی تاران، تاران.
گەردی، سەردار ئەحمەد. (2004)، بنیاتی وێنەی هونەری لە شیعری كوردیدا (1970-1991)، چ.1، چاپخانەی سەردەم، سلێمانی.
عەسكەر، دانا. (2009)، مانا و دەلالەتە شاراوەكانی دەق، چ.1، چاپخانەی سەردەم، سلێمانی.
عەلی، تاڵیب حسێن. (2014)، زانستی زمانی كوردی، چ. ١، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر.
كامۆ، ئالبیرت. (2006)، ئەفسانەی (سێزیف)، و. د. هدی ئیبراهیم، چ. 1، چاپخانەی هێمن، سلێمانی.
كەریم، ئازاد عەبدلواحید. (2017)، شیعرییەتی دەق، چ. ١، ب. ن. چ.، كەركووك.
لمپ، هارۆڵد، (2013)، ئەسكەندەری مەكدۆنی، و. عەلی ئەكبەڕ مەجیدی، چ. 3، چاپ و پەخشی ڕێنما، سلێمانی.
مەحموود، ئازاد ئەحمەد. (2009) ، بونیاتی زمان لە شیعری هاوچەرخی كوردییدا (1985 تا 2005)، چ.1، چاپخانەی حاجی هاشم، هەولێر.
مەولوود، ڕیزان ساڵح. (2013)، پێگەی ژن لە دیدی (قوبادی جەلی زادە و نەزار قەببانی)یدا، چ. 1، چاپخانەی حاجی هاشم، هەولێر.
مەولوود، محەمەد خدر. (2008)، نەوزاد ڕەفعەت شاعیری ئەفرێنەری شیعری نوێی كوردی، چ. 1، چاپخانەی ڕۆشنبیری، هەولێر.
مستەفا، ئاسۆ عومەر. (2009)، بەها ئیستاتیكییەكانی شیعر لای پیرەمێرد و شێخ نوری شێخ ساڵح و گۆران، چ. 1، چاپخانەی خانی، دهۆك.
ناوخۆش، سەلام : خۆشناو، نەریمان. (2009)، زمانەوانی، ب. (١، ٢، ٣)، چ. ١، چاپخانەی منارە، هەولێر.
+ دیوانەكان:
جەلی زادە، قوبادی. (2007)، شەهید بەتەنیا پیاسە دەكات، چاپخانەی ئاراس، هەولێر.
جەلی زادە، قوبادی. (2023)، جێ سمی بارگیرەكان، چاپخانەی تاران، تاران.
ڕەفعەت، نەوزاد. (1992)، بەفری گەرم، چ. 1، چاپخانەی ڕۆشنبیری و لاوان، هەولێر.
ڕەفعەت، نەوزاد. (2004)، پەرییەكان هەڵدەفڕێنمەوە، چ. 1، چاپخانەی ئاراس، هەولێر.
ڕەفعەت، نەوزاد. (2012)، دارستانی ئەو بنارە ، چ. 3، چاپخانەی حاجی هاشم، هەولێر.
ڕەفعەت، نەوزاد. (2013)، نیگەرانی، چ. 3، چاپخانەی حاجی هاشم، هەولێر
ڕەفعەت، نەوزاد. (2014)، شینی شالوور ، چ. 2، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، هەولێر.
ڕەفعەت، نەوزاد. (2020)، باڵەكانم بدەرەوە، چ. 1، چاپخانەی ماد، تاران.
2.1.5. كتێب بە زمانی عەرەبیی:
احمد، محمد فتوح. (1978)، الرمز والرمزیة الشعر المعاصر، ط. ٢، دار المعارف، قاهرة.
عبدالنور، جبور. (١٩٨٤)، المعجم الادبی، ط. 1، دار العلم للملاین، بیروت.
عمر، احمد مختار. (1982)، علم الدلالة، ط. ١، مكتبة دار الحریة للنشر والتوزیع، كویت.
كنونی، محمد. (1997)، اللغة الشعریة- دراسة فی شعر حمید سعید، ط. 1، دار الشوون الثقافة العامة، بغداد.
مجاهد، عبد المنعم. (1986)، دراسات فی علم الجمال، ط. 1، دار عالم الكتب، بیروت.
المنظور، ابن، (1968)، لسان العرب، المجلد: 5، ط. 1، دار البیروت للطباعة و النشر، بیروت.
2.5. نامە و تێزەكان:
ئیبراهیم، بەشدار محەمەد. (2014)، واتاسازی بەرهەمهێنان و لێكدانەوە لە زمانی كوردیدا، نامەی ماستەر، فاكەڵتی زانستەمرۆڤایەتییەكان، سكوڵی زمان،زانكۆی سلێمانی، سلێمانی.
حەمەساڵح، دلاوەر ئیبراهیم. (2015)، شیعرییەت لە دەقەكانی (ئەنوەر قادر محەمەد)دا، نامەی ماستەر، فاكەڵتی زانستەمرۆڤایەتییەكان، سكوڵی زمان، زانكۆی سلێمانی، سلێمانی.
حەوێزی، دەریا جەمال حەوێزی. (2008)، وێنەی ڕوونبێژی لە دیوانی (شەهید بەتەنیا پیاسەدەكات)ی قوبادی جەلی زادە، نامەی ماستەر، كۆلێژی زمان، زانكۆی كۆیە، كۆیە.
حسەین، جوانە ئەحمەد. (2014)، زاراوەو واتای زاراوە لە واتا، تێزی دكتۆرا، فاكەڵتی زانستەمرۆڤایەتییەكان، سكوڵی زمان، زانكۆی سلێمانی، سلێمانی.
حسێن، هەژار فەقێ سلێمان. (2022)، هێماگەری لە دەقە واڵاكانی شێركۆ بێكەسدا، تێزی دكتۆرا، كۆلێژی زمان، زانكۆی سلێمانی، سلێمانی.
رضا، ئیدریس محمد. (2021)، وێنەی شیعری لە دیوانی (تەمەن)ی (ئەحمەد محمد)دا، نامەی ماستەر، كۆلیژی زمان، زانكۆی سەڵاحەدیین، هەولێر.
مەحموود، فازڵ مەجید. (1990)، سروشت لە شیعری گۆراندا،كۆلێژی ئاداب، نامەی ماستەر، زانكۆی سەڵاحەددین، هەولێر.
مەلا، مەهدی محەمەد. (2021)، شیعرییەت لە (كارێزەمەرجان)ی (موحسین ئاوارە)دەدا، نامەی ماستەر، كۆلێژی پەروەردە، زانكۆی سەڵاحەددین، هەولێر.
محەمەد، شاخەوان فەرهاد. (2023)، ئیستاتیكای شیعرەكانی (نەوزاد ڕەفعەت)، تێزی دكتۆرا، كۆلێژی زمان، زانكۆی سەڵاحەددین، هەولێر.
مستەفا-خ، خەلیل ئیبراهیم. (2009)، شیعرییەتی دەق بە نموونەی شیعرە كوردییەكانی (مەحوی)، نامەی ماستەر، كۆلێژی زمان، زانكۆی سەڵاحەدین، هەولێر.
3.5. گۆڤارەکان:
شوان، ئیبراهیم ئەحمەد. (2008)، ڕەمز لە شیعرە كوردیەكانی شێخ ڕەزای تاڵەبانیدا، گ. زانكۆی سەڵاحەدین، ژ. 34، هەولێر.
مەعروف، كەمال. (٢٠١٠)، سیمیۆلۆژیا یان سیمیۆتیكا، گ. مێرگ، ژ٦٠، مانگی ئایاری، هەولێر.
مەعروف، كەمال مستەفا. (2005)، ڕەمز لە شیعری (شێركۆ بێكەس)ی شاعیردا، گۆڤاری ڕامان، ژ . ١٠١، هەولێر .
الرموز في قصائده (نوزاد رفعت وقوبادي جلي زاده)
ملخص:
الشعر الرمزي هو أحد الجوانب الفنية التي تضفي شعرية على النص وتخرجه من أيدي بساطة الكلام، لأن الرموز سبب رئيسي في انحراف المعنى والانتقال من الفهم الواضح والسريع وأحادي المقطع للقارئ، لأنه ليس كل القراء قادرون على فهم معاني مثل هذه النصوص وإزالة المعاني الخفية، وإيجاد الرموز والشفرات الخفية، فتستغرق هذه النصوص وقتا أطول في الفهم وتبقى هناك فترة أطول في المجتمع، ولذلك شعراءنا المعاصرون بشكل عام وبشكل خاص (نوزاد رفعت وقوباد جلي زاده) لديهم خلفية عامة واسعة وتنوير شامل في كافة المجالات، فتمكنوا من قمع معظم أنواع الرموز ووضعها في خدمة الشعر.
كلمات المفتاح: الرموز، الأساطير، الدين، التاريخ ،الجنس.
SYMBOLS IN POEMS (NAWZAD RAFAT AND GHOBADI JALI ZADEH)
ABSTRACT:
Symbolic poetry is one of the artistic devices that gives depth to the text, and helps to avoid speech simplicity, because symbols are a major cause of deviation and transition from literal, quick and monosyllabic understanding. Thus, on the one hand, the symbol is an aesthetic element of poetry and itself., and on the other hand, because not every reader is able to understand the meanings of such texts and decipher the hidden meanings, find the symbols and hidden codes, so these texts take longer to understand and there linger longer in society. Therefore, our contemporary poets in general, and (Nawzad Rafat and Ghobadi Jali Zadeh) in particular, have a broad general background and comprehensive enlightenment in all fields. Conseaquently, they have been able to incorporate most types of symbols and put them at the service of poetry.
KEYWORDS: Symbols, Myths, Religion, History, Sex.
* ڤەکولەرێ بەرپرس.
This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)