کارتێکرنا تەمەنى ل سەر ئەدایێ ئەندامێن پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ

1992-2022

هژار بشیر سعدون * و محمد تترخان عبدالرحمن

پشكا سیستەمێن سیاسی و سیاسەتا گشتی، كولیژا زانستێن سیاسی، زانكویا دهوك هەرێمی كوردستان-عێراق.

تاريخ الاستلام: 01/2024             تاريخ القبول: 04/2024    تاريخ النشر: 08/2024  https://doi.org/10.26436/hjuoz.2024.12.3.1360

پۆختە:

تەمەنێ بایلۆژیێ مرۆڤان کارتێکرنێ دکەت ل سەر هەموو چالاکی و ئەرکێن ب مرۆڤان دهێنە سپاردن. تەمەنی هەروەسان کارتێکرن هەیە ل سەر ئەدائێ سازییان ب گشتی و ب تایبەتی پەرلەمانی، د ڤێ چوارچووڤی دا تەمەنێ پەرلەمانتاری پەیوەندیدارە ب ئەدائێ پەرلەمانی، ئەوژی ب چەند رێکێن جێواز: سەربۆر و شارەزاهی، نوینەراتییا راستەقینە، شیانێن مەعرفی، شیانێن جەستەیی و شارەزاییا تەکنیکی و هتد. پرانییا پەرلەمانێن جیهانێ د سیستەمێن دیمۆکراسی دا دوو  ئەرکێن سەرەکە هەنە کو ئەوژی یاسادانان و چاڤدێرییە، تەمەن کارتێکرنەکا راستەوخوە ل سەر جێبجێکرنا ڤان هەردوو ئەرکان هەیە. پەرلەمان ئێک ژ گرنگترین سازیێن سیستەمێ سیاسی یێ هەر دەولەتەکییە، ژبەر ڤێ چەندێ گرنگە گرۆپێ هەرە کارا و ئەکتیڤ یێ تەمەنی بۆ ڤى ئەرکى بهێتە دیارکرن. فۆکسا ڤەکۆلینێ ل سەر هەر پێنچ خۆلێن پەرلەمانێ هەرێما کوردستانییە هەر ژ ساڵا 1992 پشتی ئێکەم هلبژارتنێن هەرێما کوردستانێ هەتا ساڵا 2022 کو د ڤێ ماوەی دا پێنچ هلبژارتن هاتینە ئەنجام دان و پێنچ خۆلێن پەرلەمانی کارێ خوە کرییە. دڤان پێنچ خۆلان دا هەرسێ گرۆپێن تەمەنی پشکداربووینە. ئارمانجا ڤێ ڤەکۆلینێ دیارکرنا باشترین و کاراترین گرۆپێ تەمەنییە د هەر پێنچ خۆلێن پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ دا، ب رێکا بکارئینانا رێبازا بەراورکرنێ دناڤبەرا هەموو ئەندامێن هەر پێنچ خۆلێن پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ دا ژێ ئالیێ تەمەن ڤە و ب تایبەتی خۆلا پێنجەم کو ل ساڵا 2018 هاتبوو هلبژارتن. گرێمانا ڤێ ڤەکۆلینێ ئەوە کو تەمەنێ ناڤین (Middle Age) د ناڤبەرا (35 ساڵی هەتا 65 ساڵی)، باشترین تەمەنە ژ بۆ ئەندامەتییا سازییا یاسادانانێ ل هەرێما کوردستانێ.

پەیڤێن کلیل: گرۆپێ تەمەنی، دیمۆکراسى، پەرلەمان، هەرێما کوردستانێ، چاڤدێری، یاسادانا.

پێشگۆتن:

ئەڤ ڤەکۆلینە فۆکسێ دئێخیتە سەر تەمەنێ پەرلەمانتاران، و کارتێکرنا تەمەنی ل سەر ئەدائێ پەرلەمانتاران و پەرلەمانی وەک سازییەکا گرنگ و بنگەهینا سیستەمێ سیاسی د هەرێما کوردستانا عیراقێ دا. هەموو پەرلەمانتارێن هەر پێنچ خۆلێن پەرلەمانی و هەموو پۆستێن پەرلەمانی بووینە ئامرازێ ڤەکۆلینێ.  پەرلەمان گرنگترین سازییا دەستهەلاتا یاسادانانێیە، ئێک ژ ستوینێن هەرەگرنگێن سیستەمێن دیمۆکراسییە ل سەرانسەرێ جیهانێ کو ب ئەرکێ یاسادانان و چاڤدێریێ رادبیت. واتە دەستهەلاتا یاسادانانێ دەستهەلاتەکا سەنتەرییە. پەرلەمان کاکلکا سیستەمێن دیمۆکراسییە، هەبوونا پەرلەمانی ناهێتە واتایا هەبوونا دیمۆکراسییەتێ لێ هیچ دیموکراسییەتەک بێ هەبوونا پەرلەمانەکێ ئەکتیڤ نەشێت هەبوونا خوە پەسەند بکەت. پەرلەمان و سیستەمێ دیمۆکراسی پەیوەندییەکا طەردی (علاقة طردية)[1] هەیە. ئێک ژ سیستەمێن سیاسی یێن رێڤەبرنا دەولەتێ هاتییە بناڤکرن ب سیستەمێ پەرلەمانی،  ئەڤ چەندە ژی ژبەر سەنتەربوونا پەرلەمانییە وەک نوینەرێ راستەقینەیێ گەلی و سازییەکا خوەدان سەروەرییە دناڤ دەولەتێ دا. پەرلەمان ب رێکا دارشتنا یاسایێن کاریگەر، سیاسەتێن گشتی یێن دەولەتێ رێکدئێخیت کو دشێت ببیتە پلاتفۆرمەک ژ بۆ رێکئێخستنا کاروبارێن دەولەتێ، و بەرسڤدانا خواستێن گەلی و بدەستڤەئینانا گەشەسەندنا بەردەوام و جێگیرکرنا سیستەمێ سیاسی و چارەسەرکرنا کریز و قەیرانێن هەیی.

کۆمارا عیراقێ ل گۆرەیی دەستورێ هەمیشەیی یێ ساڵا 2005 کۆمارەکا پەرلەمانی فیدراڵی، دیمۆکراسییە. هەروەسان هەرێما کوردستانا عیراقێ ل گۆرەیی رەشنڤیسێ دەستورێ هەرێمێ 2008، هەرێمەکا کۆماری، پەرلەمانی، دیمۆکراسییە. چەندین ئەگەر هەنە کو هلبژارتنا پەرلەمانا هەرێما کوردستانێ وەک تاکە کەیس گرنگییەک تایبەت ددەتە ڤێ ڤەکۆلینێ. ئێکەم: ئێکەم یاسایا بەرەییا کوردستانی پشتی ئازادبوونێ، یاسا ژمارەییا 1 یا هلبژارتنا ئەنجومەنێ نشثمانی یێ هەرێما کوردستانێ (پەرلەمان) بوو . دووەم: ئێکەم سازییا هەرێما کوردستانا عیراقێ ل دەمێ ئاڤاکرنا کیانێ هەرێما کوردستانێ پشتی سەرهلدانا ساڵا 1991 پەرلەمان بوو. سێیەم: دگەل سەرهلدانا شەرێ ناڤخوە و پارچەبوونا حکومەتا هەرێما کوردستانێ بۆ دوو ئیدارەیێن جێواز دبن کۆنترۆلا پارتییا دیموکراتا کوردستانێ دا ل هەڤڵێرێ و ئێکەتیا نیشتمانیا کوردستانێ دا ل سلێمانیێ،  پەرلەمان وەک سازییەک سیاسى و یاسایی ب ئێکگرتى مایەڤە وەک تاکە هێڤى بۆ خەلکێ کوردستانێ. چوارەم: پەرلەمانا هەرێما کوردستانێ جهێ گەنگەشەکرن و دەرچوونا گرنگترین بریارێن سیاسى یێن چارەنڤیسساز ل هەرێما کوردستانێ بوویە، گرنگترین ژی بریتی بوون ژ   (بەیانناما فیدرالى لدویڤ بریارا ژمارە (22) ل 4/10/1992 و پەسەندکرنا  رەشنڤیسێ دەستوورێ هەڕێما کوردستانێ لدویڤ یاسا ژمارە (16) ل 26/11/2008 (پەرلەمانى کوردستان - عێراق، ٢٠٠٨) و هەروەسا رەزامەندى دان لسەر ئەنجامدانا ریفراندۆما سەربەخۆیى یا هەرێما کوردستانێ ل ساڵا 2017 (France24, 2017)). پێنجەم: بارودۆخێ تایبەتێ سیاسى ل هەرێما کوردستانێ و ئاریشێن سیاسى دناڤ هەرێمێ دا، دناڤبەرا هەرێمێ و حکومەتا فیدرال دا، هەروەسا ئاریشە یێن هەرێمی بووینە ئەگەر گەلەک جاران پەرلەمانا کوردستانێ ببیتە مەیدانا گفتۆگۆیێن  و دانوستاندنێن گەرم و توند دناڤبەرا ئالی یێن سیاسى یێن جێواز دا.

هەرێما کوردستانێ ل دەڤەرەکا ئالۆز و پرقەیران دایە کو چەندین مەترسی یێن سیاسی، ئابۆری، جڤاکی، ئایدۆلۆژی و هتد بەرسینگا ڤێ دەڤەرێ گرتییە. ل رۆژهەلاتا ناڤین دیمۆکراسییەتێ وەک سیستەم و وەک رێبازا ژیانێ نەشییا جهێ پێ خوە قایم بکەت، عیراق و هەرێما کوردستانێ وەک ئێک ژ سەربۆرێن دیمۆکراسی یێن دەگمەن و نویینە ل ڤێ دەڤەرێ، ژ بۆ سەرنەکەفتنا ڤێ سەربۆرێ  گەلەک جاران ئاستەنگ و ئالۆزی ژ ئالیێ دەولەتێن خوەدان سیستەمێن نەدیموکراسی و کەڤنەشوپ یێن رۆژهەلاتا ناڤین ژ بۆسەربۆرا دیموکراسییا عیراقی دروست دکەن ژ بۆ بەڵاڤنەبوونا ڤێ سەربۆرێ  ل سەرانسەری رۆژهەلاتا ناڤین. ژبەر ڤێ چەندێ گرنگە هەرێما کوردستانێ خوەدان پەرلەمان و پەرلەمانتەرەکێ دانا و خوەدان سەربۆر بیت کو بشێت هەم کاروبارێن هەرێما کوردستانێ برێڤەببەت و د هەمان دەم دا خوە دگەل ڤێ دەڤەرا ئالۆز و پرگوهۆرین بگۆنجینیت.

هەرێما کوردستانا پشتی ئەنجام دانا ئێکەم هلبژارتن ل ساڵا 1992 پەرلەمانێ وێ توشی ئیفلیجێ بوونێ بوو ژ ئەنجامێ سەرهلدانا شەرێ ناڤخوە و دابەشبوونا هەرێمێ ل سەر دوو ئیدارەییان ئەڤ رەوشە بەردەوام بوو هەتا ساڵا 2002. ل ساڵا 2005 پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ ئەکتیڤ بوو ڤە پشتی دەستپێبوونا پرۆسێسا ئاشتیێ دناڤبەرا هەردوو پارتێن سەرەکی (پارتی دیموکراتی کوردستان و ئێکەتییا نشتمانییا کوردستانێ) دا ل هەرێما کوردستانێ، و ئەنجامدانا هلبژارتنێن خۆلا دووێ، د هلبژارتنێ دا تەڤایا پارتێن سەرەکی یێن کوردی ب ئێک لیست پشکدار ببون د هلبژارتنان دا، لەورا سەرەرایی ئەکتیڤ بوونا پەرلەمانی لێ پرۆسێسا سیاسی و دیموکراسی هێش یا لەنگ بوو  ژبەر نەبوونا ئوپزسیونەکا بهێز و کارا دناڤ پەرلەمانی دا. ئەڤ رەوشە د هلبژارتنێن ساڵا 2009 دا گوهۆرین ب سەردا هات ژبەر پەیدا بوونا ئوپۆزسیونەکا کارا و بهێز دناڤا پەرلەمانی دا، هێدی تەڤاهییا پارتێن سیاسی ئاماژە و گرنگییەکا تایبەت ب پەرلەمانی و پەرلەمانتاران دا ژ بۆ جێبجێکرنا ئەژیندا و پرۆگرامێن خوە یێن سیاسی د پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ دا.

چونکی پەرلەمانا هەرێما کوردستانێ بەرەڤ قۆناغا پلورالیزما سیاسی ڤە چوو هێدی بابەتێ ئاستێ پەرلەمانتاران بوو رۆژئەڤ ژ بۆ تەڤاهییا ئالیێن سیاسی و جڤاکی. نەخاسمە تەمەنێ پەرلەمانتاران کارتێکرنەکا گرنگ هەیە ل سەر ئەدا و جێبجێکرنا ئەرکی پەرلەمانی. د زانستێن سیاسی دا نها ل سەرانسەری جیهانێ بابەتێ تەمەنێ پەرلەمانتاران و کاربدەستان جهێ گرنگی دانێ و سەر راوەستییانێیە. پشکەک ژ ڤەکۆلەران گرنگیێ ب هەبوونا گەنجان وەک تەخەکا گرنگا جڤاکی د پەرلەمانی دا ددەن و داخوازا زێدەکرنا رێژەییا وان دکەن (Hájek, 2019). بەروڤاژی ڤێ چەندێ پشکەکا دن ژ ڤەکۆلینینێن سیاسی گرنگیێ ب بابەتێ سەربۆر و تەراکوما مەعریفی و سەرخوەبوونێ د بریاردانێ دا ددەن کو ل گۆرەیی بۆچوونا وان تەمەندارى گرێدانەکا راستەوخۆ دگەل شارەزایى و باندۆرا یاسایی هەیە (Jeydel & Taylor, 2003) د ڤی بیاڤیدا. بەیلەر و ئەهمورا (Bailer & Ohmura)، پێشا یاسایى یان پیشا یاسادانانێ دابەش دکەن دناڤبەرا سێ قۆناغان دا: قۆناغا لێگەریان یان ڤەکۆلینێ. قۆناغا پاراستنا سازییێ. قۆناغا ڤەقەتاندنێ. ئارگیۆمێنتێ سەرەکە یێ وان ئەوە ژبلى ئەرکێ پاراستنا سازییێ ب رامانا پاراستا سیستەما سیاسى یا وەلاتى کو پەرلەمان دینامۆیا سەرەکە یا وێ یە، پەرلەمانتار پێویستى بدەمى هەیە بۆ فێربوون، شاهرەزابوون و کیربوونێ دناڤ کارێ پەرلەمانی دا، پاشان ل قۆناغا دویماهیێ پەرلەمانتار دگەهیتە ئاستەکێ بلند ژ شارەزاییا سیاسى و یاسایى کو هێدى ڤەقەتیانەک دناڤبەرا وى و دەنگدەر و پارتێ سیاسى دا چێ دبیت (Bailer & Ohmura, 2017). هەروەسان، تەمەن گرێانەکا راستەوخۆ دگەل ئامادەبوون دکۆمبوونێن پەرلەمانى و چالاکیێن دى یێن کارێ پەرلەمانى دا هەیە. هاجێک بۆ نموونە تەکەزێ دکەتە سەر وێ چەندێ کو پەرلەمانتارێن ب تەمەن پتر پێشنیازا پرۆژەیاسایان دکەن و هەروەسا د هۆلا پەرلەمانیدا پتر ئەکتیڤن بڕێکا ئەنجام دانا موداخەلان و ئاخاڤتن و داخویانیان. هەروەسا شارەزایى و تەمەنێ وان پتر ڕێخوشکەرە بۆ وەرگرتنا پۆستێن گرنگ د ناڤ پەرلەمانى دا وەک وەرگرتنا پۆستان د دەستەیا سەرۆکاتیا پەرلەمانی دا و وەرگرتنا سەرۆکاتیا لژنەیان و فراکسیۆنان و هتد (Hájek, 2019). لەورا دهێتە گۆتن تەمەنێ ناڤین و مەزن گرنگە رێژەییا وان د پەرلەمانی دا یا زێدە بیت ژ بۆ پاراستنا سەقامگێرییا سیاسی و جڤاکی. ل بوارێ پراکتیکی دا ژى وێنە نە گەلەک یێ جێوازە، چونکە وەک دیار ل پرانییا وەڵاتێن جیهانى. ل گۆرەیی داتایێن رێکخراوا IPU (Inter-Parliamentary Union) گرۆپێ تەمەنێ ناڤین و تەمەنێ مەزن پرانییا پەرلەمانتارێن جیهانێ پێکدئینن (Inter-Parliamentary Union, 2023)

د ڤێ ڤەکۆلینێ دا ڤەکۆلەران تەمەنێ پەرلەمانتاران ل سەر سێ گرۆپان دابەشکرییە: گرۆپێ تەمەنێ گەنج (ژ 25 ساڵی هەتا 35 ساڵی)، گرۆپێ تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65 ساڵی)، گرۆپێ تەمەنێ مەزن (سەر 65 ساڵی دا).

مگرتیا(هیپۆتیزا) ڤەکۆلینێ: ئەڤ ڤەکۆلینا گرێمانێ دکەت کو تەمەنێ ناڤین (Middle Age)  کو د ناڤبەرا ( 35 ساڵی هەتا 65 ساڵی) باشترین تەمەنە ژ بۆ ئەندامەتییا سازییا یاسادانانێ ل هەرێما کوردستانا عیراقێ.

 

پرسێن ڤەکۆلینێ:

·                    کیژان تەمەن گۆنجایترینە ژ بۆ ئەندامبوونا پەرلەمانی ل هەرێما کوردستانا-عێراق؟

·                    جێوازی دناڤبەرا تەمەنێن جێواز دا و کارتێکرنا وێ ل سەر کاراییا ئەندام پەرلەمانێن کوردستانا عیراقێ؟

·                    کیژان گرۆپێ تەمەنی پترترین باوەرییا پارتێن سیاسی ب دەست خوەڤە دئێنیت ل دەمێ بەڵاڤکرنا پۆستێن پەرلەمانی دا؟

ئارمانجا ڤەکۆلینێ: ئارمانجا ڤێ ڤەکۆلینێ دیارکرنا باشترین گرۆپێ تەمەنییە ژ بۆ دروستکرنا پەرلەمانەکێ کارا و دانا. هەروەسان هەلسەنگاندنا کارێ باشترین گرۆپێ تەمەنی ژ بۆ پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ د هەر پێنج خۆلان دا.

میتۆدێ ڤەکۆلینێ: د ڤێ ڤەکۆلینێ دا میتۆدێ چەندایەتی Quantitative هاتیە بکارئینان. ڤێ ڤەکۆلینێ داتا یێن هەر پێنچ خۆلێن پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ کۆمکرینە (Data Collection) و شرۆڤە کرینە (Data Analysis) و ئەڤ داتایە ژ ژێدەرێن رەسەن وەرگرتینە. ئەڤ ڤەکۆلینە ئێک کەیسە (Single Case Study) تەنها پەرلەمانێ هەرێما کوردستانا عیراقێ ڤەکۆلییە.

ستروکتورێ ڤەکۆلینێ: ئەڤ ڤەکۆلینە پێکدهێت ژ پێشگۆتنێ د مژارا پێشگۆتنێ دا، مگرتییا ڤەکۆلینێ، پرسیارێن ڤەکۆلینێ، ئارمانجا ڤەکۆلینێ، میتۆدا ڤەکۆلینێ هاتییە دیارکرن. د مژارا ئێکێ دا چوارچووڤێ کۆنسێپتییا ڤێ ڤەکۆلینێ دیار دبیت، مژارا ئێکێ دابەش دبیت ل سەر دوو تەوەران: تەوەرێ ئێکێ: کارێ پەرلەمانی ب تێروتەسەلی دیار دکەت. تەوەرێ دووێ: گەنگەشەیەکە دەربارەیی جۆرێن تەمەنان. مژارا دووێ: کەیسا ڤەکۆلینێ (پێنچ خۆلێن پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ). مژارا دووێ دابەش دبیت ل سەر پێنچ تەوەران، هەر تەوەرەک گرێدایی خۆلەکا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێیە.مژارا ئێکێ: چوارچووڤێ کۆنسێپتی:

تەوەرێ ئێکێ: کارێ پەرلەمانی:

ئەگەر دەستهەلاتا جیبەجێکار ئالیێ بریاردان و جێبجێکرنا دەولەتێ بیت، یاسادانەر ئالیێ یاسادانانێیە. د زمانێ ئێنگلیزیدا، یاسادانەر ب (Legislature) دهێتە نیاسین کو ژ پەیڤا لاتینى یا “Legis” واتە (هینان یان دانان) هاتییە. مال و خانەیێت یاسادانانێ د بنەرەتدا ل سەردەمێ شاهێن سەردەمێ سەدەیێن ناڤین پەیدابوون، شاهان پێوپیستى ب جڤاتان هەبوو ژ بۆ گەنگەشەگرن و بریاردان ل سەر هندەک بابەتان، کو مافێ بریاردانێ د دەستهەلاتا شاهان دابوو، لێ وان پێویستى ب راوێژێ هەبوو، بۆ نموونە بریاردان ل سەر زێدەکرن یان کێمکرنا باجان یان راگەهاندنا شەرى و هتد. ڤان جڤاتان کۆمبوون ب ئاوەیەکێ بەردەوام دکرن. کۆمبوون و راوێژا ڤان جڤاتان ل دویماهێکێ شێوازەکى فەرمى و شەرعى بدەستڤەئینا ب تایبەت ل دەمێ ئەندامێن ڤان جڤاتان ب ئاوایەکێ راستەوخوە ژ ئالیێ گەلی ڤە هاتینە هلبژارتن (Newton & Deth, 2009).

ئالیێ یاسادانانێ ژى چەندین پێناسە و کۆنسێپت هەنە، کو لگۆرەیی تێگەهەشتن ژ فەلسەفێن سیاسى یێن جیاواز هاتینە پێشکێشکرن. مایکل مێزى بۆ نموونە جڤاتا یاسادانانێ پێناسە دکەت وەک (کۆمەکە، پرانییا جاران ب ئاوایێ هلبژارتنێ دهێتە دانان و ب کۆم کار دکەن و پرانیا جاران دەستهەلاتەکا فەرمى (ئەگەر نەرەها) هەیە ژ بۆ دارشتنا یاسایان کو دهێنە سەپاندن ل سەر ئەندامێن جڤاکى ل سنوورەکێ سیاسى یا دیارکرى (Coghill, Holland, Kinyondo, Lewis, & Steinack, 2012).

فەلسەفا و حکمەت ژ دابەشکرنا دەستهەلاتێ د سیستەمێن سیاسی یێن دیموکراسی دا ژ بۆ کۆمنەبوونا دەستهەلاتێ ل ئێک ناڤەند و دروستکرنا بالانسێ دناڤبەرا دەستهەلاتان دا و چاڤدێریکرنا دەستهەلاتان ژ بۆ هەڤدوو ڤەدگەریت. فەلسەفا ژ جێوازییا ئەرکان دناڤ ئۆرگانێن دەولەتێ دژڤریتەڤە بۆ هزرا سیاسى یا ئەرستۆیی، لێ بابەتێ جێوازیا دەستهەلاتان یان دابەشکرنا دەستهەلاتان ب شێوەیەک زەلال بۆ فەیلەسەفێ فەرەنسى شارل دێ مۆنتسکیو ڤەدگەریتی ڤە کو د پەرتوکا (روحێ یاسان) دا ل ساڵا  1748 ب ئاوایەکێ زەلال ڤێ چەندێ روون دکەت. هزرا و فەلسەفا سیاسى یا مۆنتسکیویی ل سەر بنگەهەکێ هاتیە ئاڤاکرن کو تێدا ئەرکێ سەرەکیێ دەولەتان ژ ئەرکێ یاسادانان، ئەرکێ جێبەجیکرنێ و ئەرکێ دادوەرى پێکدهێت، و بۆ پاراستنا ئازادییان دڤیا جێوازی دناڤبەرا دەستهەلاتان بهێتە پاراستن (الشرقاوى، ٢٠٠٧، صفحة ١١١).

 پەرلەمان وەک دەستهەلاتا یاسادانانێ رۆلەکێ بنگەهین و محوەری هەیە د هەموو سیستەمێن دیموکراسی دا، رەنگە ئەگەرێ ڤێ چەندێ ژ بۆ سرۆشتێ کۆلیکتیڤیێ پەرلەمانی ڤەدگەریت، کو سرۆشتێ هەردوو دەستهەلاتێن دن ل پرانییا سیستەمێن سیاسی خوەدان سرۆشتەکێ ئیندیڤیدوالە و هندەک جاران وەلاتان بەرەف دکتاتوریەتێ ڤە دبەت. هەروەک مۆنتسکیۆ دبێژیت ئەگەر ئێک کەس یان ئێک جڤات بەرپرسیارەتییا دەرێخستنا یاسایان و جیبەجێکرنا یاسایان بگریتە ستۆیێ خوە، رەنگە ببیتە هۆکارێ دەرێخستنا یاسایێن ستەمکار و جیبەجیکرنا وان ب ئاوایەکێ ستەمکارانە. ژ ئالییەک دن ڤە کۆمکرنا دەستهەلاتا یاسادانان و دادوەرى ل ئێک جهی دبیتە ئەگەرێ کۆنترۆل و تەحەکومکرنێ ل سەر ژیانا تاکەکەسان چونکە دادوەر دبیتە یاسادانەر (الشرقاوى، ٢٠٠٧، صفحة ١١٢).

پەیڤا پەرلەمان ژ ئالیێ زمانی ڤە ژ پەیڤا فەرەنسی Parler هاتیە کو ب رامان (ئاخڤتن) دهێت. پەرلەمان بریتییە ژ گرۆپەکا نوینەرێن هلبژارتی کو هێز و شیانێن دانانا یاسایان هەنە. هزر و بیرۆکەیا کۆمبوون و نوینەراتییا گەلی و پێڤاژۆیا یاسادانانێ دیرۆکەکا کەڤنار هەیە، بۆ نموونە گەلەک کەلتۆرێن دیرین هەلکەفت و بونە یێن کۆمبوونا سەرکردان هەبووینە، پێخەمەت گەنگەشەکرن و بریاردانێ ل سەر مژار و بابەتێن گرنگ و چارەنڤیسساز. بەلگە هەنە کو ل هەرێما میزۆپۆتامییا 2500 ساڵان بەری نها کۆمبوونێن ب ڤی ئاوایی هاتینە رێکخستن. هندەک جڤاتێن دەستپێکی خوەدان گەلەک ئێلێمێنت یێن هەڤئاوایێ پەرلەمانێ سەردەمن ب تایبەت جڤاتێن ل یونان و رۆما یا کەڤن. ل ساڵا 500 ب.ز. یونانیێن کەڤن جڤاتەک ب ناڤێ (ئێکلیسیا- Ecclesia) هەبوون کو ل گرێ فێنیکس ل باژارێ ئەسینا کۆمبوونێن خوە ئەنجام ددان، جڤاتا ناڤبری ساڵێ 40 جاران کۆمدبوون، تەڤایا هەڤوەلاتیێن ئەسینا یێن نێر و ئازاد (چینا دێمۆس) مافێ پشکداربوونێ دڤێ جڤاتێ دا هەبوون، بریار ل دەربارەی بابەتێن جودا دهاتن دان ب رێکا دیمۆکراسییا راستەوخوە (Parliamentary Education Office, 2023). هەروەسا ل گۆرەیی ژێدەرێن بەردەست، دەستپێک یان پاشخانا ئێکەمین پەرلەمانا مودێرن دزڤریتەڤە بۆ (the Althing) ئەو ئەنجوومەنا هاتیە دامەزراندن ژ ئالیێ روونشتڤانێن ڤایکینگ یێن ل ئایسلەند بەرى نزیکى هزار ساڵان (Newton & Deth, 2009, p. 77).

ئەما بکارئینانا پەیڤا پەرلەمان ب ئاوایەکێ تایبەت و راستەخوە ل ساڵا 1236 د کۆمبوونەکێ دا دناڤبەرا شاهێ ئێنگلترا و چەند راوێژکارێن وى هاتیە بکار ئێنان، لێ ب ئاوایەکێ پراکتیکى ئێکەم پەرلەمانێ پێکهاتى ژ نوینەرێن گەلی ل ساڵا 1328 ل بریتانیا دەرکەتیە (Parliamentary Education Office, 2023).       

 

سەرچاوە: https://peo.gov.au/understand-our-parliament/history-of-parliament/history-milestones/a-short-history-of-parliament/

 

ئەرکێن پەرلەمانى ل وەلات و دەولەتێن جودا، دجێوازن. هەر وەلاتەک ب ئاوایەکێ ئەرکێن پەرلەمانێ خوە دیارکرییە. ب شێوەیەکێ گشتى ل تەڤایا وەڵاتێن دیموکراسى، پەرلەمان سێ ئەرکێن سەرەکى هەنە، بێ هەبوونا ڤان ئەرکان ئەم نەشێن بێژین سیستەما رێڤەبرنا ڤێ دەولەتێ دیموکراسییە، ئەوژى ئەرکێ نوێنەرایەتێکرنێ، ئەرکێ یاسادانانێ و ئەرکێ چاڤدێرىێ. رۆبرت هازل د ڤەکۆلینا خوە دا ل سەر پەرلەمانا ئوسترالیا و بریتانیا و نیۆزلەندا حەفت ئەرکێن سەرەکى ژ بۆ پەرلەمانێن دیموکراسى دیار دکەت:

1.                  نوێنەرایەتیکرن: واتە نوێنەرایەتیکرنا بەرژەوەندییا گشتى ددەت د پرۆسێسێن بڕیاردانێ دا.

2.                  یاسادانان: پەرلەمان ب ئالیێ یاسادانانێ یێ دەولەتێ دهێتە نیاسین، ب رێکا گەنگەشێ و دەرێخستنا یاسایان دبیتە دارێژەرێ سیاسەتا گشتى، هەروەسان یاسایێن سەرەکى دەردئێخیت کو پاشان ب یاسایێن دن کاروبارێ سیاسەتا گشتى رێکدئێخیت. ب رێکا لێژنە یێن تایبەتمەند پەرلەمان گەنگەشا یاسایان دکەت و شیان هەیە دگەل ئالیێ پەیوەندیدار بەشەک یان پرانیا یاسایێ پەسەند بکەت یان رەت بکەت.

3.                  چاڤدێرى: ئەڤ ئەرکە هەڤواتایە دگەل ڤەکۆلینێ و پرانیا پەرلەمانێن دیموکراسى ئەڤ دەستهەلاتە هەیە ب ڕێک و رێبازێن جێواز. ئەڤ ئەرکە چاڤدێریکرنا دەستهەلاتا جیبەجیکار بخوڤە دگێریت ژێ بۆ پشت راستبوون ژ باشییا بجێهینانێ.

4.                  دانووستاندن: ئەڤ ئەرکە پر گرنگە ل پرانیا دەولەتێن دیموکراسى، گەنگەشەکرنا هەر بابەتەکى ب ژیانا گشتی ڤە گرێدایی و رۆژئەڤا جڤاکی بیت (ژبلى بابەتێن یاسادانانێ) ، وەک گەنگەشەکرنا بابەتێن ئابوورى، کۆمەلایەتى، و سیاسەتا ناڤخوەیى یان دەرەکى کو پەیوەندییەکا راستەوخۆ ب وەلاتی ڤە هەبیتن. بۆ نموونە ل پرانیا وەلاتێن دیموکراسى راگەهاندنا شەرى یان هنارتنا هێزى بۆ دەرڤە پێویستى ب رەزامەندییا پەرلەمانى هەیە.

5.                  دانانا بودجێ: ژ ئالیێ تەکنیکی ڤە بەشەکە ژ پرۆسێسا یاسادانانێیە. لێ یاسا بودجێ گرنگییەکا تایبەت هەیە چونکە دەستهەلاتێ ددەتە ئالیێ جێبجێکار بۆ کۆمکرن و خەرجکرنا سامان و داهاتێ گشتى. هەروەسان بریار ددەت ل سەر تەرخانکرنا ژێدەرێن دارایى و دیارکرنا رێرەوێ سیاسەتا ئابوورى و دارایى یا دەولەتێ.

6.                  دروستکرن و دامەزراندنا حکومەتان و ستاندنا باوەریێ ژ حکومەتان: حکومەت د سیستەمێن دیموکراسى دا، ژ وان پارتان پێکدهێت ئەوێن پرانیا کۆرسی یێن پەرلەمانى برێکا دەنگدانا گشتى ب دەستخوەڤە ئینایی.

7.                  چارەسەرکرنا گازندان: د سیستەما وێستمینیستێر یا بریتانى هنارتنا گازندان یان هەر داخازییەکا دن یا گشتى ب رێکا ڤێ سیستەمی دهێتە ئەنجام دان. لێ ب ئاوایەکێ گشتى د تەڤایا سیستەمێن دیموکراسى، پەرلەمانتاران رێکێن خوە هەنە کو گازندە و تکایێن خەلکێ بگەهینێنە ئالیێ پەیوەندیدار بۆ گەنگەشەکرن و چارەسەرکرنا وان بابەتان (Hazell, 2001).

سەربۆرا حوکمرانی ل هەرێما کوردستانا عیراقێ پشتی دەرکەتنا بریارا جڤاتا ئیمناهییا ناڤدەولەتی یا ژمارە 688 ل رێکەفتی 5\4\1991 دەستپێدکەت، ژ ئەنجاما ڤێ بریارێ هێزێن هەڤپەیمانان ب سەرکرداتییا ویلایەتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا د ئوپراسیونەکێ دا گەلێ کوردستانا عیراقێ پاراست ژ کارڤەدان و پێکۆلێن تۆلڤەکرنا رژێما بەعسی یا عیراقێ (Malanczuk, 1991). ل رێکەفتی 26\11\1991 پشتی شکەستنا پرۆسێسا دانوستاندنان دناڤبەرا بەرەییا کوردستانێ و رژێما بەعس دا، حکومەتا رژێما بەعس رابوو ب ڤەکێشانا هەموو سازیێن دەولەتێ ژ هەر سێ پارێزگەهێن (دهۆک، هەڤلێر، سلێمانی) و هندەک دەڤەرێن پاریزگەهێن (نەینەوا، دیالا، کرکوک) (Stansfield, Iraq: People, History, Politics, 2007, p. 135)، ڤاڵاهییەکا سیاسی و حوکمرانی ل ڤان دەڤەران دروست بوو و ڤەقەتیانەک دروست بوو دناڤبەرا ڤان دەڤەران و دەڤەرێن دن یێن عیراقێ دا. لەورا سەرکرداتییا سیاسی یا بەرەییا کوردستانی وەک دەستهەلاتا دیفاکتۆ بریار دا کو دەست ب دامەزراندنا سازیێن هەرسێ دەستهەلاتان (یاسادانان، دادوەری، جێبجێکار) ل ڤان دەڤەران بکەت، ل رێکەفتی 8\4\1992 بەرەییا کوردستانی دوو یاسایێن گرنگ پەسەندکرن کو پێک دهاتن ژ:

·                    یاسایا ژمارا ئێک ل ساڵا 1992 یا هلبژارتنا ئەنجومەنێ نشتمانییا کوردستانا عیراقێ.

·                    یاسا ژمارە دوو ل ساڵا 1992 یا هلبژارتنا رێبەرێ بزاڤا رزگاریخوازا کوردی.

دەستهەلاتا یاسادانانێ ل هەرێما کوردستانا عیراقێ ئێک ژوورییە کو خوە د پەرلەمانا هەرێما کوردستانا عیراقێ دا دبینیت، ل گۆرەى یاسایا ژمارە ئێک یا ساڵا 1992. ل سەر بنگەهێ ڤێ یاسایێ هلبژارتنا ئەنجومەنێ نشتمانییا کوردستانا عیراقێ کو ژ بال لێژنەیەکا 15 کەسى هاتبوو ئامادە کرن و پاشان هاتبوو پەسەند کرن ژ بال سەرکردایەتیا بەرەیا کوردستانێ ڤە، ئێکەم هلبژارتن بۆ هلبژارتنا ئەندامێن جڤاتا نشتیمانییا کوردستانێ هاتن ئەنجام دان ل رێکەفتی 19\5\1992. ئەنجومەنێ ناڤبری ئێکەم کۆمبوونا خوە ل رێکەفتی 4\6\1992 ئەنجام دا، پاشان ئێکەمین کابینەییا حکومەتا هەرێما کوردستانا عیراقێ ل 4/7/1992 هاتە پێکهینان، ل گۆرەىی یاسایا ژمارە (3) یا ساڵا 1992 (Stansfield, Iraqi Kurdistan: Political Development and Emergent Democracy, 2003, pp. 124-137). ب ڤان گاڤان دەستهەلاتا دیفاکتۆیا بەرەییا کوردستانی هاتە گۆهورین ب دەستهەلاتا دێیورو (de jure) یا حکومەتا هەرێما کوردستانا عیراقێ، هەروەسان دەرئێخستنا چەندین یاسایێن بنگەهین بۆ هەرێما کوردستانێ، هەرچەندە ناڤێ ڤان یاسایان (دەستوور) نەبوویە، داکو نەبیتە ئەگەرێ ترساندنا دەولەتێن جیران و هەرێمى، و دیارکرنا خواستا کوردستانێ بۆ دەولەتا سەربەخوە. دامەزراندنا دەستهەلاتەکا سیاسییا هلبژارتى ل هەڕێما کوردستانێ بوویە بنگەهەک ژ بۆ دارشتنا دەستوورەکێ دیفاکتۆ ژبۆ کییانەکێ دیفاکتۆ سەربخوە لژێر پاراستنا ناڤدەولەتى.

ل ساڵا 2009 ناڤێ ڤێ ژوورێ ژ ئەنجومەنێ نشتمانییا کوردستانا عیراقێ هاتە گۆهورین ب پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ-عیراق (ئەنجومەنى نیشتمانی کوردستان عیراق، ٢٠٠٩). ئەڤ پەرلەمانە هەتا نڤیسینا ڤێ ڤەکۆلینێ پێنچ خۆلێن پەرلەمانی هاتینە سەرکار:

·                    خۆلا ئێکەم: ژ ساڵا 1992 هەتا ساڵا 2005.

·                    خۆلا دووەم: ژ ساڵا 2005 هەتا ساڵا 2009.

·                    خۆلا سییەم: ژ ساڵا 2009 هەتا ساڵا 2013.

·                    خۆلا چوارەم: ژ ساڵا 2013 هەتا ساڵا 2018.

·                    خۆلا پێنجەم: ژ ساڵا 2018 هەتا ساڵا 2022.

پەرلەمانا هەرێما کوردستانێ وەک هەموو پەرلەمانێن دن یێن جیهانێ چەند وەزیفەیێن سەرەکی هەنە کو پێکدهێن ژ:

ئێکەم: وەزیفا یاسادانانێ

بێگۆمان وەزیفە و ئەرکێ سەرەکی یێ هەموو پەرلەمانێن جیهانێ بریتییە ژ وەزیفا یاسادانانێ،  پرۆسێسا یاسادانانێ د چەند قۆناغان را دەرباز دبیت، پەرلەمان رۆلەکێ مەزن د ڤێ پرۆسێسێ دا هەیە قۆناغ ژی ئەڤێن ل خوارێ نە:

·                    یەک: پشنیارکرنا پرۆژەیاسایان: یاسایا هلبژارتنان یا ئەنجومەنێ نشتمانییا هەرێما کوردستانێ ماف دایە پەرلەمانتاران پرۆژەیاسایان پشنیاز بکەن (بەرەى کوردستانى، ١٩٩٢).

·                    دوو: گەنگەشەکرنا پرۆژەیاسایان: هەموو پرۆژە یاسا یێن ژ ئالیێ پەرلەمانی یان دەستهەلاتا چێبجێکار ڤە دهێنە پشنیازکرن، پەرلەمانتاران مافێ گەنگەشێ و راستڤەکرنا پرۆژەیاسایان هەیە، کو ئەڤ دەستهەلاتە گرنگە ژ بۆ یاسادانەران (پەرلەمانى کوردستان - عێراق، ٢٠١٨).

·                    سێ: رەزامەندی یان رەدکرنا پرۆژەیاسایان: هیچ پرۆژەیاسایاک نابیتە یاسایەکا کارپێکری هەتا پەرلەمان رەزامەندیێ ب رێکا دەنگدانێ ل سەر نەدەت (پەرلەمانى کوردستان - عێراق، ٢٠١٨)

·                    چوار: دیفچوونا جێبجێکرنا یاسایان: رۆلێ پەرلەمان دگەل دەرئێخستنا یاسایان تەمام نابیت، بەلکو پەرلەمان رۆلەکێ بنگەهین هەیە د پرۆسێسا چاڤدێرییا جێبجێکرنا یاسایان دا (شريف، ٢٠١٩).

دووەم: وەزیفا چاڤدێریکرنێ

وەزیفا چاڤدێری (وەزیفەیەکا سیاسییە): چاڤدیرییا پەرلەمان ئەنجام ددەت ل سەر هەموو دەستە و دەستهەلاتان و ب تایبەت دەستهەلاتا جێبجێکار گەلەک گرنگە، چونکی ب رێکا ڤێ چاڤدێریکرنێ پەرلەمان وەک نوینەرێ گەلی چاڤدێرییا دەستهەلاتا جێبجێکار دکەت، کو خوەدان  بەرپرسیارەتییە هەمبەر دەنگدەرێن خوە. یاسادانەرێ کوردستانی چەند ئەرکان ل بوارێ چاڤدێریکرنێ داینە پەرلەمانی کو پێک دهێن ژ:

1.                  پرسیارا پەرلەمانى:

 پەیرەوێ ناڤخوەیا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ رێکخستنا ڤی ئالیێ گرنگێ چاڤدێریکرنێ دکەت. پرسیارا پەرلەمانى پشکەکا گرنگا کارێ پەرلەمانتارىیە، دکەڤیتە ژێر خانا ئەرکێ چاڤدێریکرنا دەستهەلاتا جێبەجێکار. پرسیارا پەرلەمانى بریتیە ژ پێرابوونا پەرلەمانتاران ب داخوازکرنا روونکرنێ ژ بەرپرسێن جێبەجێکار ل سەر بابەتەکى کو نەیێ زەلالە ژ بۆ پەرلەمانى یان رایاگشتی. ئەڤ پرسیارە ب رامانا گۆنەهبارکرنێ  ناهێت، لێ تەنها روونکرنە ل سەر بابەتەکى نەزەلال داکو پەرلەمانتار بشێت دویڤچوونا چالاکییا ئیدارا گشتى بکەت برێکا بدەستئێخستنا زانیاریان. هەروەسان پرسیارا پەرلەمانى دهێتە نیاسین وەک ئێک ژ بەربەڵاڤترین ئامرازێن چاڤدێریا پەرلەمانى، ژبەر چەندایەتى و چوانییا ئەو پرسیارێن دهێنە ئاراستە کرن ژ بۆ ئەندامێن کابینا وەزارى، هەروەسان ژبەر فرەئالیبوونا وان پەرلەمانتاران ئەوێن پرسیاران ئامادە دکەن و ئارەستەیی دەستهەلاتا جێبجێکار دکەن. پرسیارا پەرلەمانى ئامرازەکێ گەلەک گرنگە بۆ ئۆپۆزیسیۆنا سیاسى، پێرابوون ب ئەرکێ خو وەک ئۆپۆزیسیۆن دناڤ پەرلەمانی دا ب رێکا ئارەستەکرنا پرسیاران دشێن زانیاریان ل سەر ئەدائێ دەستهەلاتێ کۆم بکەن و کێمووکاسیان و شاشیان بۆ دەنگدەران دیار بکەن (شريف، ٢٠١٩).

پەیرەوێ ناڤخوەیا پەرلەماناێ کوردستانێ یێ هەموارکریێ یێ 18/7/2018 مادێن (58-67) تەرخان کرینە بۆ رێکخستنا پرسیارا پەرلەمانى. مادا 58 پرسیارا پەرلەمانى پێناسە کرییە وەک پرسیارا زارەکى یان نڤیسەکی ژ بۆ پێدانا روونکرنێ ل سەر بابەتەکى کو دکەفیتە چوارچووڤا پسپوریا پەرلەمانتارێ ناڤبرى یان هەر بابەتەکى کو ئەوى پەرلەمانتاری زانیارى ل سەر نەبن یان ژى حەز دکەت دویڤچوونێ بۆ بکەت یان ژى دڤێت بیرۆبۆچوونا حکومەتێ ل سەر بزانیت (پەرلەمانى کوردستان - عێراق، ٢٠١٨).

هەروەسان یا دیارە کو ئەڤ رێکارە ب ئاوایەکێ بەربەڵاڤ ژ ئالیێ پەرلەمانتاران ڤە هاتیە بکار ئینان. ل دویڤ داتا یێن بەردەست ل خولا دووێ یا پەرلەمانێ کوردستانێ (58) پرسیارێن پەرلەمانى ئاراستەى حکومەتێ هاتینە کرن، لێ ل خولا سیێ ئەکتێڤبوونا پەرلەمانى دیار دبیت ب ئاراستەکرنا (418) پرسیاران ئەوژی ژ بەر پەیدابوونا ئۆپۆزیسیۆنا سیاسى ل خولا سیێ سالا ٢٠٠٩ (شريف، ٢٠١٩).

2.                  پرساندنا پەرلەمانى

پرساندنا پەرلەمانى جێوازە ژ پرسیارا پەرلەمانى، ژبەر کو پرساندن ئێلێمێنتەکا تاوانبارکرنێ تێدا هەیە. پرساندن دهێتە ئاراستە کرن ژ ئالیێ پەرلەمانتارەکێ ڤە بۆ سەرۆکێ جڤاتا وەزیران یان هەر وەزیرەکى د کابینا وەزارى دا ل سەر بابەتەکى گرێدایى کاروبارێن گشتى ڤە. پرساندن وەک (د. محمد عبدالمحسن المقاطع) دبێژیت :ئامرازەکێ کاریگەرە د کارێن چاڤدێریکرنێ و دویڤچوونێ دا ژ بۆ بەرپرسێن حکومەتێ، وەک هشیارییەک ل دەمێ سىەرداچوونێ و حسابکرنێ ل دەمێ هەبوونا کێمووکاسیان (شريف، ٢٠١٩، صفحة ٨٦).پەیرەوێ ناڤخوەیا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ یا هەموارکری مادێن (68-76) تەرخان کرینە بۆ شروڤەکرنا شەرتومەرجێن پرساندنێ. پرساندن ل مادا 68 هاتیە پێناسە کرن وەک داخازکرن ژێ سەرۆکێ ئەنجوومەنێ وەزیران یان هەر ئێک ژ ئەندامێن ئەنجوومەنى وەزیران بۆ پێدانا روونکرنێ ل سەر کارناما حکومەتێ و سەدەمێن بریار و رەفتار و کارێن دکەڤنە دناڤ پسپوریا وان، پەرلەمانتاران داخوازا پرساندنێ دکەن (پەرلەمانى کوردستان - عێراق، ٢٠١٨).

پرساندنا پەرلەمانى جێوازە ژ پرسیارا پەرلەمانى ژ ئالیی مەودایى و ئەنجامێن وان ڤە. ژ ئالیێ مەودایی بابەتێ پرسیارێ تایبەتە ب وان پەرلەمانتاران ڤە ئەوێن پرسیارێ ئاراستە دکەن، لێ پرساندنا پەرلەمانى گرێدایی تەڤایا پەرلەمانى یە. ژ ئالییەکى دیڤە بابەتێ پرسیاری نابیتە هۆکارێ ئازراندنا بابەتێ باوەریێ ب وەزیرى یان وەزارەتێ، بەروڤاژى ڤێ پرساندنا پەرلەمانى رەنگە ببیتە ئەگەرێ ئازراندنا بابەتێ ڤەکێشانا باوەریێ ژ وەزیر و وەزارەتێ.

3.                  لێکۆلینا پەرلەمانى:

ڵێکۆلینا پەرلەمانى دهێتە هژمارتن ئێک ژ گرنگترین ئامرازێن پەرلەمانى بۆ چاڤدێریکرنا دەستهەلاتا جێبجێکار. ڤەکۆلەر (سناء عبد طارش) د ڤەکۆلینا خوە دا ئاماژە ب وێ چەندێ ددەت کو چەندین پێناسە ژ بۆ لێکۆلینا پەرلەمانى هەنە، وەک دەستهەلاتەکا چاڤدێریکرنێ کو دەستوور ددەتە پەرلەمانان بۆ دروستکرنا لژنان ژ پەرلەمانتاران ژ بۆ ئەنجام دانا ڤەکۆلینێ ل سەر سازیێن دەستهەلاتا جێبجێکار یان ئالیێ ئیدارى د دەولەتێ دا. هندەک هزرمەند و یاساناسێن دن لێکۆلینا پەرلەمانى پێناسە دکەن وەک مافێ پەرلەمانى ب گەهشتن ب وان زانیاریێن ئەوێن دڤێن ب ڕێکەکا راستەوخوە وان بگەهینیتە راستیان (طارش، ٢٠٢٠).

زێدەبارى فێ چەندێ لێکۆلینا پەرلەمانى چەند خەسلەتێن تایبەت هەنە وەک: لێکۆلینا پەرلەمانى ئامرازەکێ گرنگێ چاڤدێریکرنێ یە، ئەڤ لێکۆلینە بڕێکا لژنەی ێن هەمیشەیى یێن پەرلەمانى ب رێکەکا نەراستەوخوە دهێتە ئەنجامدان بۆ پێدانا بەرچاڤروونیێ بۆ پەرلەمانى ل سەر ئەدائێ حکومەتێ. هندەک جاران ژى لژنە یێن تایبەتمەند ژ پەرلەمانتاران دهێنە پێکئینان ژ بۆ ڤەکۆلینێ ل سەر بابەتەکێ تایبەت ل سەر ئەدائێ حکومەتێ یان هەر سازییەکا دن ژ سازی یێن دەستهەلاتا جێبجێکار. ژ هەموویان گرنگتر و بەروڤاژى پرسیارا پەرلەمانى، پرساندنا پەرلەمانى، لژنە یا ڤەکۆلینا پەرلەمانى مافێ گەهەشتن ب زانییاریان، بەڵگەیان و داتایان هەیە ب ئاوایەکێ راستەوخوە، گازیکرنا بەرپرسێن تایبەتمەند ل سەر وێ کەیسى و هەروەسا مافێ راوێژکرنێ دگەل کەسێن پسپۆر د وێ بیاڤێ دا هەیە (المحمدي، ٢٠٢١).

پەیرەوێ ناڤخوەیا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ بابەتێ لێکۆلینا پەرلەمانى دناڤ مادێن (47-50) دا شرۆڤە کرییە. ئەڤ مادێن پەیرەوێ ناڤخوەیا پەرلەمانێ کوردستانێ بابەتێن وەک دامەزراندنا لژنە یێن تایبەتمەند و رێکار و مەرجێن وان، شیانێن لژنە یێن لێکۆلینێ و گرنگیا هەڤکاریا دەستهەلاتا جێبەجێکار و بلند کرنا راپۆرت و پێشنیازان ژ بال لژنێ ڤە ژ بۆ دەستەیا سەرۆکایەتى یا پەرلەمانى پشتى دوماهیک هاتنا لێکۆلینێ گەنگەشە کرییە (شريف، ٢٠١٩).

4.                  بەرپرسیارەتیا سیاسى

ئەڤە جورێ چوارێیە ژ ئامرازێن چاڤدێریکرنێ، کو ژ ئالیێ پەرلەمانی ڤە دهێتە بکارئینان ژ بۆ چاڤدێریکرنا دەستەهەلاتا جێبجێکار. (د. امین فرج شریف) ڤێ جۆرە چاڤدێریکرنێ پێناسە دکەت وەک مافێ پەرلەمانتاران ب پێشکێشکرنا داخوازییەکى ژ بۆ ڤەکێشانا باوەریێ ژ تەڤایا کابینا وەزارى (بەرپرسیارەتییا کۆم) یان ئێک یان پتر ژ وەزیرەکێ (بەرپرسیارەتییا تاکى) کو راستەوخوە دبیتە ئەگەرێ دەست ژ کارکێشانێ یان دوورئێخستنێ (شريف، ٢٠١٩، صفحة ٨٦).

سەبارەت ڤێ چەندێ یاسا هلبژارتنێن ئەنجوومەنێ نیشتمانیا هەرێما کوردستانێ ئیشارەتێ ب ڤێ چەندێ ددەت کو 1 لسەر 4 (ربع) ئەندامێن ئەنجوومەنىی مافێ پێشکێشکێرنا داخازی هەیە ژ بۆ ڤەکێشانا باوەریێ ژ دەستهەلاتا جێبجێکار یان ئێک ژ ئەندامێن وێ.  ئەگەر ئەنجوومەنى بریار دا باوەریێ ژ حکومەتێ یان سەرۆکێ حکومەتێ وەربگریت، دڤیا ئیکسەر ژ کاری بهێتە دوور کرن (شريف، ٢٠١٩).

سێیەم: وەزیفا دارایى

بابەتێن ئابوورى و دارایى هەمیشە گرنگیەکا تایبەت هەبوویە ژ بۆ تەڤایا دەولەتان، نەخاسمە دەولەتێن خودان سیستەمەکێ ئابوورى و دارایی یێ پێشکەتی، چونکی ئابوور و سیاسەتا دارایی بنگەهێ سەرەکى یێ ئێمناهی و خوشگوزەرانى یا ناڤخوە یە، هەروەسان ئەگەرێ سەرەکی یە ژ بۆ زێدەبوونا هەژموونا دەولەتێ ل سەر ئاستێ پەیوەندیێن ناڤدەولەتى. لەورا پرانیا دەولەتێن دیموکرات سیستەمێن تایبەت ژ بۆ چاڤدێریکرنا دەستهەلاتا جێبەجێکار د بیاڤێ دارایى و ئابوور بنەجهکرینە، برێکا دانانا سیستەمێن چاڤدێریێ ل سەر داهات و خەرجێن دەولەتێ. واتە دەستهەلاتا جێبجێکار هاتیە نەچار کرن پرۆژەیا بودجەیا دەولەتێ و حیساباتێن خیتامی یێن خوە پێشکێشى پەرلەمانى بکەت ژ بۆ وەرگرتنا رەزامەندى دارایی کرنێ. پەیرەوێ ناڤخوەیا پەرلەمانا هەرێما کوردستانێ گرنگییەکا تایبەت دایە بابەتێ بودجێ، لەورا پشکەکا تایبەت ژ تێکستێن پەیرەوی هاتیە تەرخانکرن ژ بۆ بابەتێ بودجێ ب تایبەتی مادێن (98-109). گرنگى دان ب بابەتێ بودجێ پتر زەلال دبیت دەما ل (مادا 7 برگەیا سێیەم) پەیرەوێ ناڤخوە ئیشارەت ب وێ چەندێ ددەت کو پەرلەمان ناکەڤیتە د بێهنڤەدانێ دەمێ بابەتێ بودجێ گەنگەشە دکەت و ب دوماهیک نەهێت، ئانکو دێ وەرز بەردەوام بیت هەتا دوماهیکهاتنا کارووبارێن گرێدایی بودجەى ڤە (پەرلەمانى کوردستان - عێراق، ٢٠١٨).

چوارەم: بەرپرسیارەتیا سیاسى يان سەروەرى

پەرلەمان د سیستەمێن دیموکراسى دا نە تەنها ئەرکێ یاسادانان و چاڤدێریکرنێ پێ دهێتە سپاردن، بەلکو ئەرکەکێ سیاسى ژى هەیە وەک بلندترین جڤات کو نوینەرایەتیا گەلی دکەت. گەنگەشەکرن و بریاردان ل سەر بابەتێن هەستیار و چارەنڤیساز ئێکە ژێ گرنگترین وان بەرپرسیارەتیێن پەرلەمان. بابەتێن گرێدایی ب راگەهاندنا جەنگێ، یان بابەتێن گرێدایی ب ڕێککەفتن و پەیماننامێن ناڤدەولەتى. رەنگە هەتا هندەک بابەت بهێنە گەنگەشەکرن د روونشتنێن پەرلەمانى دا ژ بۆ ئالوگۆرکرنا بیروبۆچوونان، بەرچاڤ روونى، زەنگین کرنا گەنگەشێ و پێدانا ئاگەهیان ب گەلی دەربارەیی بابەتەکێ هەستیار یان بابەتەکێ بوویە ئەگەرێ کریزەکى یان بوویە رۆژئەڤ د ناڤ دەولەتێ دا. ئەڤ رۆلە د هەمى سیستىەمێن سیاسى یێن جێواز دا ب شێوەیەکێ ژ شێوازان هاتیە دەستنیشان کرن ژ بۆ دەستهەلاتا یاسادانانێ  وەک نوینەرێن گەلی.

ئەڤ بابەتە دکەڤیتە د بن خانەیا دوو ئەرکێن پەرلەمانى دا، کو پەرلەمان د سیستەمێن دیمکراسى دا پێ رادبن. ئەوژى گەنگەشەکرن (Deliberation) و نینەرایەتیکرنە (Representation). ل گۆرەیی بیروبۆچوونێن (کێن کۆگهێل) گەنگەشە کرن و ئازراندنا هەر بابەتەکێ ژ بلى بابەتێن گرێدایی ب پرۆسێسێن یاسادانانێ ڤە، بودجە و بابەتێن گرێدایى چاڤدێریکرنا دەستهەلاتا جێبجێکار ڤە، دچیتە دبن خانەیا نوینەرایەتیکرنا راستەقینەیا گەلی و بەرچاڤکرن و نوینەرایەتیکرنا بەرژەوەندییا گشتى د پرۆسێسا بریاردانێ دا. (Coghill, Holland, Kinyondo, Lewis, & Steinack, 2012)

ژ ئالیێ بەرپرسیارەتیا سیاسى ڤە پەرلەمانێ کوردستانێ ئەرکێن مەزن پێ هاتینە سپاردن. دگەل دروستبوونا کیانێ سیاسی یێ هەرێما کوردستانێ و ڤەگوهاستن شەرعییەتا شۆرەشگێرى ژ بۆ شەرعییەتا دامەزراوەیى ل ساڵا 1992، پەرلەمان ئێکەمین سازی بوو هاتییە دانان کو نوینەرایەتییا تەڤایا گەلێ هەرێما کوردستانێ بکەت. هەر ل دەستپێکێ دامەزرێنەرێن ئەنجوومەنێ نیشتمانیا کوردستانێ د یاسا ژمارە (1) یا هلبژارتنا ئەنجوومەنێ دا، بابەتێ مەرجەعبوونا پەرلەمانى د کاروبارێن سیاسى یێن هەستیاردا چەسپاندیە. پەیرەوێ ناڤخوە ئیشارەت دایە وێ چەندێ کو پەرلەمان د هەرێمێ دا بلندترین مەرجەعێ سیاسى یە (پەرلەمانى کوردستان - عێراق، ٢٠١٨).

هەروەسا د گەل دامەزراندنا سەرۆکایەتییا هەرێما کوردستانێ وەک بلندترین دەستهەلاتا جێبجێکار ل هەرێما کوردستانێ و دەستنیشانکرنا سەرۆک مسعود بارزانى وەک سەرۆکێ هەرێما کوردستانێ ل 12/6/2005 (رئاسة اقليم كوردستان، بلا تاريخ) ئێکەمێن بریار ژ ئالیێ سەرۆکێ هەرێما کوردستانێ ڤە دەرکەفتى پەیوندی ب پەرلەمانى ڤە هەبوو کو تێدا هاتییە: پەرلەمانێ کوردستانێ مەرجەعێ سیاسى و دەستوورى یە ژ بۆ بریاردان ل سەر بابەتین چارەنڤیسساز یێن خەلکێ کوردستانا عیراقێ و دەستنیشانکرنا پەیوەندییا دەستورى د گەل دەستهەلاتدارێن کۆمارا عیراقا فیدرالى (شريف، ٢٠١٩).

پەرلەمانێ کوردستانێ چەندین بریار و ڕێکارێن گرنگ ئەنجام داینە وەک:

1.                  دەرئێخستنا بریارا دەستنیشانکرنا پەیوەندیا سیاسى و یاسایی دگەل حکومەتا عیراقێ ل سەر بنەمایێ فیدرالیزمێ کو ب (بەیانا ئێکگرتتا فیدرالى) ناڤدارە، ل گۆرەیی بریارا ژمارە (12) ل 4/10/1992. (Gunter, 1993)

2.                  بریارا هژمارتنا رۆژا ڤەکێشانا سازیێن رژێما بەعسا عیراقێ ل رێکەفتی 26/10/1992 وەک رۆژا دویماهیێ یا جێبجێبوونا یاسایێن حکومەتا سەدام حوسەین ل سەر هەرێما کوردستانێ، هەروەسان دانپێدان و کارپێکرن ب هەموو یاسایێن بەرى وێ رێکەفتی ل هەرێما کوردستانێ هەیی، هەر یاسایەک پشتى وێ رێکەفتێ ژ بەغداد دەربکەڤیت گەرەکە ژ ئالیێ ئەنجوومەنێ نیشتمانیا هەرێما کوردستانێ ڤە بهێتە پەسەند کرن (شريف، ٢٠١٩).

3.                  رێڤەبرنا رێکارێن یاسایی ژ بۆ دانانا پرۆژێ دەستوورێ هەرێما کوردستانێ وەک دەستیشانکرنا لژنە یا نڤیسینا دەستوورى (شريف، ٢٠١٩).

4.                  دەستنیشانکرنا چەندین دەستهەلاتێن گرنگێن سیاسى ژ بۆ پەرلەمانا کوردستانێ د پرۆژا دەستوورى هەرێما کوردستانێ دا، وەک مادا (4) کو دەستهەلات دایە پەرلەمانى رەزامەندیێ ل سەر یاسایێن فیدرال بدەت ئەوێ دکەڤنە دەرڤەىی دەستهەلاتێن حەسرى یێن حکومەتا فیدرال. و برگا ئێکێ ژ مادا (8) کو دبێژیت ئەو رێککەفتن و پەیماننامەیێن ناڤدەولەتى یێن حکومەتا فیدرال ئیمزا دکەت و کارتێکرن ل سەر هەرێما کوردستانێ هەیی، دێ ل هەرێمێ هێنە جیبەجیکرن پشتی وەرگرتنا رەزامەندیا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ، واتە ئەگەر رەزامەندییا پەرلەمانا هەرێما کوردستانێ ل سەر نەبیت ناهێنە جیبجیکرن (لجنة اعادة النظر في مشروع دستور اقليم كوردستان-العراق، ٢٠٠٩).

5.                  ل گۆرەیی یاسایا سەرۆکایەتییا هەرێما کوردستانێ و د ناڤ بەندێن گرێدایی ب دەستهەلاتێن سەرۆکێ هەریما کوردستانێ ڤە (مادا 10 برگە 10) تەنها پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ ماف هەیە رێکێ بدەتە هێزێن حکومەتا فیدراڵ بهێنە دناڤ سنوورێ هەرێما کوردستانێ دا. هەروەسان د (برگا 11) دا دیاردکەت کو سەرۆکێ هەرێمێ شیان نینن هێزێن هەرێما کوردستانێ فرێکەتە دەرڤەى سنوورێ هەرێما کوردستانێ بێ وەرگرتنا رەزامەندییا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ (ئەنجومەنى نیشتمانیى کوردستان-عیراق، ٢٠٠٥).

تەوەرێ دووێ: تەمەن و جۆرێن تەمەنی:

هەر ژ دایکبوونا مرۆڤی هەتا مرنێ، تەمەنێ ئێک ژ پرسیار و بابەتێن هەرە هەستیار و بالکێشێن ژ بۆ مرۆڤی وەک تاکەکەس. لەورا مرۆڤی گەلەک کار ل سەر درێژکرن تەمەنێ خوە کرییە و کەتییە د هەڤرکییەکا ئەزلی دا دگەل خوەزایی و ئورگانیزمێ خوە، پێخمەت ب دەست ڤە ئینانا نەمریێ یان تەمەن درێژیێ. هندەک جاران پتر لۆژیکانە هزر کرییە و مرن وەک پشکەک ژ ژیانێ زانییە، لەورا پتر مرۆڤی کار ل سەر باشترکرنا کوالێتییا ژیانێ کرییە ل شوینا درێژکرنا تەمەنی. پرسا تەمەنی ژ بۆ مرۆڤان یا تێکەلە دگەل ترسەکا ئەزلی ژ مرنێ و دۆماهیک هاتنا ژیانێ.

 هەمی گاڤان مرۆڤ د لێگەریانا دا بوویە ژ بۆ دەستنیشانکرنا باشترین تەمەن ژ بۆ پرۆسێسێن بەرهەئینان و باشترکرنا کوالیتییا کاری وی. تەمەنێ مرۆڤی و هژمارتنا وی ب خوە ژی پرسەکا ئالۆز و فرەرەنگە، بۆ نموونە دوو مرۆڤێن 30 ساڵی، د هەمان جڤاک دا بژین مەرج نینە خوەدان هەمان سەربۆر و دەستکەفت و رەوشا ساخلەمی و ستاتۆسێ جڤاکی بن، واتە مرۆڤی گەلەک جۆرێن تەمەنی هەنە کو بریتینە ژ:

تەمەنێ کرۆنۆلۆژی (Chronological Age): تەمەنێ کرۆنۆلۆژی یێ مرۆڤی ئەو تەمەنە یێ د دێکۆمێنتان دا نڤیسایی، واتە تەمەنێ کرۆنۆلۆژیێ مرۆڤی بریتییە ژ هژمارتنا (رۆژ، مەه، ساڵێن) ماوەیێ ژیانا مرۆڤی ل سەر ئەردی، واتە دەستنیشانکرنا ڤی تەمەنی چ ئاریشە و ئاستەنگی نینن (Hamczyk, Nevado, Barettino, Fuster, & Andrés, 2020).

تەمەنێ بایلۆژی (Biological Age): تەمەنێ بایلۆژی یان تەمەنێ پێگەهشتنا مرۆڤی، ئەڤ تەمەنێ ب رێکا زانینا ئاست و رەوشا فزیولۆجییا سیستەمێ ئورگانیزمێ مرۆڤی دهێتە دیارکرن. رەوشا فزیۆلۆجییا سیستەمێ ئورگانیزمێ مرۆڤی دهێتە هەلسەنگاندن نە ب رۆژ و مەه و ساڵان، بەلکو ب زانینا چەوانییا کارکرنا دل و دەمارێن خوینێ، کۆئەندامێ هەناسەدانێ، غودێن ئیندوکرینی، بەرگرییا لەشی، رەوشا عەسەبان و هتد. واتە تەمەنێ بایلۆژی تەمەنێ ئۆرگانیزمێ مرۆڤی دیار دکەت کو رەنگڤەدانا رەوشا تەندروستییا وییە. دەستنیشانکرنا تەمەنێ بایلۆژیێ مرۆڤی پرۆسێسەکا زانستییا ئالۆزە (Hamczyk, Nevado, Barettino, Fuster, & Andrés, 2020).

تەمەنێ سایکۆلۆژی (Psychological Age): تەمەنێ سایکۆلۆژی یان تەمەنێ روحێ، ئەڤ تەمەنە ب رێکا هەستکرنا مرۆڤی ب تەمەنێ خوە دهێتە زانین، واتە کا مرۆڤ چەوا هەست ب خوە دکەت وەسا تەمەنێ وی دهێتە دیارکرن. ئەگەر مرۆڤ هەست بکەت یێ گەنجە و دگۆنجیت دگەل گۆهورین و پێشهاتێن ب سەر ژیانێ دا دهێن واتە گەنجە بێ زانینا تەمەنێ وی یێ کرۆنۆلۆژی. تەمەنێ سایکۆلۆژی کارتێکرنەکا مەزن ل سەر مرۆڤی هەیە، چونکی ب رێکا ڤی تەمەن مرۆڤ ستایلێ ژیانا خوە، ئارمانجێن خوە دیار دکەت و شێوازێ بزاڤا خوە دەستنیشان دکەت. تەمەنێ سایکۆلۆژی کارتێکرنەکا ئێکسەر ل سەر تەمەنێ بایلۆژیێ مرۆڤان دکەت. دەستنیشانکرنا ڤی تەمەنی ب رێکا چەند راهێنانێن سایکۆلۆژی دهێتە کرن (Symons, 2011).

تەمەنێ جڤاکی (Social Age): تەمەنێ جڤاکی واتە دەستکەفتێن تاکەکەسان، تەمەنێ جڤاکی ب رێکا زانینا (پیشە، ستاتۆسێ جڤاکی، بارێ خێزانی، ئاستێ ئابۆری و هتد) دهێتە دیارکرن. واتە تەمەنێ جڤاکی یێ مرۆڤی دهێتە پیڤان ب پرۆسێسێن هەڤگرتنا وی دگەل جڤاکی و ئەو ئەرکێن جڤاک ب وی دسپێریت کو ل گۆرەیی تەمەنێ وی یێ کرۆنۆلۆژی هاتینە دەستنیشانکرن و پرۆگرێسێن وی یێن تاکەکەسی دناڤ جڤاکی دا. دیارکرنا تەمەنێ جڤاکی یێ مرۆڤی ژ جڤاکەکێ بۆ جڤاکەکێ و ژ تاکەکەسەکێ بۆ تاکەکەسەکێ دی دهێتە گۆهورین (Symons, 2011).

 

د ڤێ ڤەکۆلینێ دا ڤەکۆلەران تەمەنێ کرۆنۆلۆژی بکارئینایە ژ بۆ هژمارتنا تەمەنێ پەرلەمانتاران، چونکی ب کارئینانا ڤی تەمەنێ پتر دشێت ڤە ڤەکۆلینێ زانستی بکەت. تەمەنێ کرۆنۆلۆژیێ مرۆڤان ب گەلەک رەنگان دهێتە  دابەش و پۆلینکرن،  ل خوارێ ئێک ژ دابەشکرنان هاتییە روونکرن:

 

قۆناغێن دابەشکرنا  تەمەنێ کرۆنۆژی

 

د ڤێ ڤەکۆلینێ دا ڤەکۆلەران گەلەک شێوازێن دابەشکرنا تەمەنێ بایلۆژی ڤەکۆلین و گەهشتنا ئەنجامەکێ کو گەرەک دابەشکرنەکا تایبەت و جۆدا ژ دابەشکرنێن دن هەبیت کو تایبەت بیت ب ڤێ ڤەکۆلینێ ڤە، چونکی سرۆشتێ جڤاکێ کوردستانی یێ جودایە و هەروەسان قۆناغێن تەمەنێ پەرلەمانتاران ژی گەرەک ژ 25 سالێ دەستپێبکەن چونکی ژبەری 25 ساڵیێ ماف نینە ببن پەرلەمانتار، ژبەر ڤان ئەگەران و چەندین ئەگەرێن دن، ڤەکۆلەران تەمەنێ کرۆنۆلۆژیێ پەرلەمانتاران ب ڤی رەنگێ ل خوارێ دابەشکرییە:

 

دابەشکرنا تەمەنێ کرۆنۆلۆژیێ تایبەت ب ڤێ ڤەکۆلینێ ڤە

 

مژارا دووێ: کەیسا ڤەکۆلینێ (پێنچ خۆلێن پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ):

تەوەرێ ئێکێ: خۆلا ئێکێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانا عیراقێ:

پشکا ئێکێ: تەمەنێ پەرلەمانتاران:

ئێکەم ئەزموونا هلبژارتنان و دامەزراندنا سازیێن دیمۆکراسی ل هەرێما کوردستانا عیراقێ ل رێکەفتی 19\05\1992 هاتنە ئەنجام دان، کو ئێکەم خۆلا پەرلەمانێ کوردستانا عیراقێ (ژ نها و پێدا دێ تەنها پەرلەمانێ کوردستانێ هێتە بکارئینان) ژ ئەنجامێن ڤان هلبژارتنان دروست بوو. هەلبەت هەرێما کوردستانێ ب تایبەتی، عیراق و رۆژهەلاتا ناڤین بگشتی د قۆناغەکا نەسەقامگێر و ئالۆز را دەرباز دبوون، لەورا پارت، بزاڤ و رێکخراوێن سیاسی یێن کوردستانی ب گشتی گەلەک جدی و ب هشیاری نێزیکی ڤێ پرۆسێسێ بوون. چونکی ڤەگوهاستنا دەستهەلاتا دیفاکتو یا بەرەییا کوردستانی بۆ دەستهەلاتەکا دیژورو یا ئوتونومی و هەروەسان گوهۆرینا شەرعییەتا شۆرەشگێرییا بەرەیا کوردستانی ب شەرعییەتا یاسایی و دیمۆکراسییا پەرلەمانێ کوردستانێ پرۆسێسەکا ئاسان و بێرێگری و ئاستەنگ نەبوو. ژ بۆ پرکرنا ڤالاهییا سازیێن حکومەتا عیراقێ ل هەرێما کوردستانێ چێکری و بەرسنگرتنا دورپێچا ل سەر هەرێما کوردستانێ هاتییە سەپاندن ژ ئالیێ دەولەتێن جیران ڤە، هەروەسان دەربازبوون ل سەر ناکۆکیێن ناڤخوە یێن پارتێن کوردی، بارێ پەرلەمانێ کوردستانێ  وەک سازییەکا نشتمانییا کۆمکەرا هەموو کوردستانییان گەلەک گران کربوو. لەورا پارتێن سیاسی یێن کوردستانی پێکۆلکرن پەرلەمانەکێ ئەکتیڤ و خوەدان هشیارییەکا سیاسی ئاڤا بکەن، لەورا باشترین کادر و ستافێ خوە شاندنە پەرلەمانی. رێژەییا پەرلەمانتارێن د گرۆپێ تەمەنێ ناڤین دا (ژ35 ساڵی هەتا 65 ساڵی) بوون ل خۆلا ئێکێ یا پەرلەمانی 77،33% بوو. واتە پارتێن سیاسی و گەلێ کوردستانێ ژی باش دزانین کو سازییەکا گرنگا وەک پەرلەمانی ئەگەر سەربۆرەکا سازی نەبیت، گەرەکە پەرلەمانتار خوەدان سەربۆرا سیاسی و یاسایی یا کەسایەتی بن، ژ بۆ راگرتنا بالانسێ پێخەمەت رێڤەبرنا هەرێما تازەدروستبویی ب رەنگەکێ سەرکەفتییانە. پێکهاتەییا تەمەنی یا خۆلا ئێکێ یا پەرلەمانێ کوردستانێ د خشتەیێ ژمارە 1 دا دیارکرییە (جامباز و پیرداود، پەرلەمانتارانی خۆلی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان-عێراق ١٩٩٢-٢٠٠٥، ٢٠٠٨):

 

خشتەیا ژمارە 1

 

پشکا دووێ: تەمەنێ دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانی:

 سەرەرای هەبوونا رێژەییا 20% ژ پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ گەنج (25 ساڵی هەتا 35 ساڵیێ) و هەبوونا 2% ژ پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ مەزن (سەر 65 سالیێ دا)، لێ د هلبژارتنا دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانی دا، چ پەرلەمانتار نەهاتە هلبژارتن ژ بۆ دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانی کو ژ ڤان هەردوو گرۆپێن تەمەنی بن. واتە هەموو پارتێن سیاسی یێن خۆلا ئێکێ یا پەرلەمانێ کوردستانێ پەرلەمانتارێن خوە یێن گرۆپێ تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65 ساڵی) دەستنیشانکرن ژ بۆ دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانی. هەلبەتە ئەڤ چەندە ژی نیشانەیەیا وێ چەندێییە کو پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ ناڤین پتر دشێن باوەرییا سەرکردایەتییا پارتێن خوە ب دەست خوەڤە بینن. پێکهاتەییا دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانێ کوردستانێ د خشتەییا ژمارە 2 و 3 و4 دا دیارکرییە (پەرلەمانى کوردستان - عێراق، بلا تاريخ):

 

خشتەیا ژمارە 2 سەرۆکاتییا پەرلەمانی ژ ساڵا 1992 هەتا ساڵا 2000

 

خشتەیا ژمارە 3 سەرۆکاتییا پەرلەمانی ژ ساڵا 2000 هەتا ساڵا 2002

 

خشتەیا ژمارە 4 سەرۆکاتییا پەرلەمانی ژ ساڵا 2002 هەتا ساڵا 2005 هێژایی گۆتنێیە کۆ پۆستێ سەرۆکێ پەرلەمانی ب هاوبەشی دهاتە ب رێڤەبرن:

 

پشکا سیێ: تەمەنێ سەرۆکێن لژنە یێن هەمیشەیی یێن پەرلەمانی:

لژنە یێن هەمیشەیی یێن پەرلەمانی گرنگترین پشک و ئۆرگانێ پەرلەمانینە، هەموو ئەرکێن پەرلەمانی د ڤان لژنان را دەرباز دبن. لژنە یێن هەمیشەیی یێن پەرلەمانی ب ئەرکێ یاسادانانێ رادبن هەر لژنەیەک د بوارێ خوە دا پێداچوونێ ژ بۆ یاسا یێ گرێدایی بوارێ خوە دکەن و پێشنیازان ددەنە پەرلەمانی ژ بۆ پێویستییا هەموارکرنێ ئەگەر پێویست بیت یان دەرئێخستنا هندەک یاسا یێن نوی. هەروەسان هەر لژنەکا هەمیشەیی د چوارچووڤێ بوارێ خوە دا چاڤدێریا سازیێن دەستهەلاتا جێبەجێکار دکەت و ئەگەر پێویست کر پرساندن و بانگهێشتنا بەرپرسێن دەستهەلاتا جێبەجێکار دکەت ژ بۆ پەرلەمانی، هەروەسان پێداچوونێ و ڤەکۆلینێ ژ بۆ پلان، پرۆگرام، رێکەفتنامە یێن دەستهەلاتا جێبەجێکار دکەت. واتە لژنە یێن هەمیشەیی یێن پەرلەمانی وەک کاکلکا کارێ پەرلەمانی دهێتە هژمارتن، لەورا هەموو پارتێن پشکدار د پەرلەمانی دا پێکۆلێ دکەن باشترین پەرلەمانتارێن خوە بکەنە د لژنە یێن هەمیشەیی دا، ژ بۆ ئارەستەکرنا کارێ دەستهەلاتا یاسادانانێ ل گۆرەیی پەیرەو و پرۆگرام و سیاسەتا گشتییا پارتا خوە، و چاڤدێریکرنا دەستهەلاتا جێبجێکار. سەرەرایی وێ چەندێ 20% ژ پەرلەمانتارێن خۆلا ئێکێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ ژ گرۆپێ تەمەنێ گەنج (ژ 25 ساڵی هەتا 35 ساڵی) بوون، و هەبوونا رێژەییا 2% ژ پەرلەمانتاران کو ژ گرۆپێ تەمەنێ مەزن (سەر 65 ساڵی دا) بوون، لێ هەموو لژنە یێن هەمیشەیی یێن خۆلا ئێکێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ ب سەرۆکاتییا پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65 ساڵی) بوون، واتە ئەڤ گرۆپا تەمەنی پتر دشێن باوەرییا پارت و ئالیێن خوە یێن سیاسی ب دەست خوەڤە بینن. تەمەنێ سەرۆک لژنە یێن هەمیشەیی ل دەمێ وەرگرتنا پۆستێن خوە ل خشتەیی ژمارە 5 دا دیارکرییە

 

خشتەیا ژمارە 5

 

پشکا چوارێ: تەمەنێ سەرۆک فراکسیونێن پەرلەمانی:

هەبوونا فراکسیون و پارتێن جێواز دناڤ پەرلەمانی و لژنە و دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانی کارێ فراکسیونێن پەرلەمانی ئالۆز دکەن. دناڤ پەرلەمانی دا سەرۆک فراکسیون گەلەک گرنگە ژ بۆ هەماهەنگیێ دناڤبەرا فراکسیونێ و ئالیێ وان یێ سیاسی و هەروەسان هەماهەنگیێ دناڤبەرا ئەندامێن فراکسیونێ دا ل لژنە یێن جێواز و ئارەستەکرنا کارێ وان بەرەڤ ئارمانج و پرۆگرامێ وان یێ سیاسی ڤە.سەرۆک فراکسیونێن خۆلا ئێکێ یا پەرلەمانی گەلەک گوهۆرین ب سەر دا هاتن چونکی هلبژارتنێن خۆلا دووێ یێ پەرلەمانی گەلەک گیرۆ بوون، ژ بۆ قۆرتالبوونێ ژ ڤێ ئالۆزیێ ڤەکۆلاران تەنها ئێکەم سەرۆک فراکسیون وەک بنگەه وەرگرتینە. تەمەنێ سەرۆک فراکسیونان د خشتەیێ ژمارە 6 دا دیارکرییە:           

 

خشتەیا ژمارە 6

 

تەوەرێ دووێ: خۆلا دووێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانا عیراقێ:

پشکا ئێکێ: تەمەنێ پەرلەمانتاران:

خۆلا دووێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ گەرەک بوو هلبژارتنێن وێ ل ساڵا 1996 هاتبان ئەنجام دان، لێ ژ بەر

 

سەرهلدانا شەرێ براکۆژیێ و دروست بوونا دوو ئیدارەیی ل هەرێما کوردستانا عیراقێ ئەڤ هلبژارتنە نە هاتنە ئەنجام دان، بۆ ماوەیێ 9 ساڵان هاتنە پاشئێخستن. ل رێکەفتی 30\1\2005 ل هەرێما کوردستانێ 3 هلبژارتن هاتنە ئەنجام دان کو بریتی بوون ژ:

·                    هلبژارتنێن پەرلەمانێ هەرێما کوردستانا عیراقێ.

·                    هلبژارتنێن ئەنجومەنێ نوینەرێن عیراقێ.

·                    هلبژارتنێن جڤاتێن پارێزگەهان.

ئەڤ هلبژارتنە ئێکەم هلبژارتن بوون پشتی ژناڤچوونا رژێما بەعس ل عیراقێ و هاتنا هێزێن ئەمریکی و هەڤپەیمانیا ناڤدەولەتی، هەلبەتە ڤان روودانان کاریگەرییەکا مەزن ل سەر هەموو پرۆسێسا سیاسی کر بوو ل عیراقێ بگشتی و کوردستانێ ب تایبەتی، ژبەر ڤێ چەندێ دیار دبیت کو رێژەییەکا مەزن یا پارت و رێکخستن و ئالیێن سیاسی پشکدار دبن د پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ دا جێواز ژ خۆلا ئێکێ. د هلبژارتنێن خۆلادووێ یێن پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ دا ژمارەییا کورسیکێن پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ هاتنە زێدەکرن و ژ 105 بۆ 111، هەروەسان 13 لیستێن جێواز هەڤرکی دکرن ژ بۆ ب دەست ئێخستنا دەنگێن (1753919) دەنگددرێن کوردستانی، کو ژ وان تەنها 3 لیستان کارین وەک لیست کورسیکێن پەرلەمانی ب دەست خوەڤە بینن (پەرلەمانى کوردستان - عێراق، بلا تاريخ). ئەڤ لیستە بریتی بوون ژ:

1.                  لیستا نشتمانییا دیموکراتا کوردستانێ (104 كورسی).

2.                  کۆمەلا ئیسلامییا کوردستانا عیراقێ ( 6 كورسی).

3.                  لیستا زەحمەتکێشان و سەربخوەییان (1 کورسی).

پێکهاتەییا تەمەنی یا پەرلەمانێ کوردستانێ د خشتەییا ژمارە 7 دا دیارکرییە (روانگەى پەى، بلا تاريخ):

خشتەیا ژمارە 7

پشکا دووێ: تەمەنێ دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانی:

سەرەرای هەبوونا رێژەییا 13.14% ژ پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ گەنج (ژ 25 ساڵی هەتا 35 ساڵیێ) دا و هەبوونا 0.5% ژ پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ مەزن (سەر 65 سالیێ دا)، لێ د هلبژارتنا دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانی دا، چ پەرلەمانتار نەهاتە هلبژارتن ژ بۆ دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانی کو ژ ڤان هەردوو گرۆپێ تەمەنی بیت. واتە هەموو پارتێن سیاسی یێن خۆلا دووێ یا پەرلەمانێ کوردستانێ پەرلەمانتارێن خوە یێن گرۆپێ تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65 ساڵی) دەستنیشانکرن ژ بۆ دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانی. هەلبەتە ئەڤ چەندە ژی نیشانەیەیا وێ چەندێییە کو پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65 ساڵی) پتر دشێن باوەرییا سەرکرداتییا پارتێن خوە یێن ب دەست خوەڤە بینن و هەروەسان دشێن باوەرییا هەڤکارێن خوە یێن پەرلەمانتار ب دەست خوەڤە بینن. پێکهاتەییا تەمەنی یا دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانێ کوردستانێ د خشتەییا ژمارە 8 دا دیارکرییە (روانگەى پەى، بلا تاريخ):

 

خشتەیا ژمارە 8

 

پشکا سیێ: تەمەنێ سەرۆکێن لژنە یێن هەمیشەیی یێن پەرلەمانی:

ل خۆلا دووێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ جۆرە بالانسەک هەبوو د ناڤبەرا رێژەییا تەمەنێ پەرلەمانتاران ب گشتی و دابەشکرنا سەرۆکاتییا لژنێن هەمیشەیی یێن پەرلەمانی. 13.14% ژ پەرلەمانتارێن خۆلا دووێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ ژ گرۆپا تەمەنێ گەنج (25 ساڵی هەتا 35 ساڵی) بوون و رێژەییا 0.5% ژ پەرلەمانتاران ژ گرۆپا تەمەنێ مەزن (سەر 65 ساڵی) بوون، رێژەییا سەرۆکاتییا ڤان هەردوو گرۆپێن تەمەنی ژ بۆ لژنێن هەمیشەیی ل خۆلا دووێ دا 14.29% بوو. گرۆپێ تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65 ساڵی)  85.35% ژ پێکهاتەییا پەرلەمانی پێک دئینان، هەروەسان رێژەییا سەرۆکاتییا وان ژ بۆ لژنێن هەمشەیی یێن پەرلەمانی 85.71% بوو. تەمەنێ سەرۆک لژنە یێن هەمیشەیی ل دەمێ وەرگرتنا پۆستێن خوە د خشتەییا ژمارە 9 دیارکرییە (بەڕێوەبەرێتیى راگەیاندنی پەرلەمانی کوردستان، ٢٠١١): 

 

خشتەیا ژمارە 9

 

پشکا چوارێ: تەمەنێ سەرۆک فراکسیونێن پەرلەمانی:

بالانس ل دەستنیشانکرن و ئەرکدارکرنا سەرۆک لژنە یێن هەمیشەیی یێن پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ ل خۆلا دووێ دا هەبوو، لێ د دەستنیشانکرنا سەرۆک فراکسیونێن پەرلەمانی دا ئەڤ بالانسە نەبوو. سەرەرایی هەبوونا رێژەییا 15% ژ پەرلەمانتارێن خۆلا دووێ کو ژ گرۆپێ تەمەنێ گەنج (ژ 25 ساڵی هەتا 35 ساڵی) و گرۆپێ تەمەنێ مەزن (سەر 65 ساڵی دا) بوون، لێ ل دەمێ دەست نیشانکرنا سەرۆک فراکسیونێن هەر شەس مەزنترین فراکسیونێن خۆلا دووێ، هەموو سەرۆک فراکسیون ژ گرۆپێ تەمەنێ ناڤین (35 ساڵی هەتا 65 ساڵی)بوون. واتە دیسان ئەڤ گرۆپێ تەمەنی پتر شییان باوەرییا پارت و ئالیێن خوە یێن سیاسی ب دەست خوەڤە بینن. تەمەنێ سەرۆک فراکسیۆنێن مەزن یێن خۆلا دووێ یا پەرلەمانێ کوردستانێ ب ڤی د خشتەییا ژمارە 10 دا دیارکرییە:  

 

خشتەیا ژمارە 10

 

پشکا پێنجێ: تەمەنێ پەرلەمانتارێن پرسیار ئارەستەیی دەستهەلاتا جێبجێکار کرین:

ئێک ژ کارێن سەرەکی و بنگەهین یێن پەرلەمانی چاڤدێرییا دەستهەلاتا جێبجێکارە، ب مخابنیڤە ژمارەییا پرسیاران و پرساندن و بانگهێشتنا نوینەرێن دەستهەلاتا جێبجێکار ژ بۆ پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ یێن هەر پێنچ خۆلان بەردەست نینن، تەنها ژمارەییا پرسیارێن خۆلا دووێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستان بەردەست بوون. ل خۆلا دووێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ ژ (ساڵا 2005 هەتا ساڵا 2009) ژ ئالیێ پەرلەمانتاران ڤە 58 پرسیار هاتینە ئارەستەکرن ژ بۆ دەستهەلاتا جێبجێکار کو 31 ژ وان پرسیاران نەهاتینە بەرسڤدان. د ئەرکێ چاڤدێریێ دا گرۆپێ تەمەنێ ناڤین پترترین پرسیار ئارەستەیی دەستهەلاتا جێبجێکار کرینە ب ڕێژەییا 86.21% ژ سەرجەمێ پرسیارێن هاتینە ئارەستەکرن ژ بۆ دەستهەلاتا جێبجێکار دخۆلا دووێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ دا دناڤبەرا سالێن 2005 هەتا 2009. پرسیارێن هاتینە ئارەستەکرن ژ بۆ دەستهەلاتا جێبجێکار ژ ئالیێ پەرلەمانتاران ڤە د خشتەییا ژمارە 11 دا دیارکرییە (جامباز، پەرلەمانتارانی خۆلی دووەمی پەرلەمانی کوردستان (٢٠٠٥-٢٠٠٩) پرسیاربارانی حکومەتی کوردستان دەکەن، ٢٠٠٩):     

خشتەیا ژمارە 11

 

تەوەرێ سیێ: خۆلا سیێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانا عیراقێ:

پشکا ئێکێ: تەمەنێ پەرلەمانتاران:

ل رێکەفتی 25\07\2009 هلبژارتن ژ بۆ دەستنیشانکرنا سەرۆکێ هەرێمێ و هلبژارتنا پەرلەمانتاران ژ بۆ خۆلا سیێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ هات ئەنجام دان. ئەڤ هلبژارتنە د بن چاڤدێرییا چاڤدێرێن ناڤخوە و ناڤدەولەتی ب رێڤە چوون. د هلبژارتنان دا 24 لیست پشکداربوون و 11 لیستان شییان کورسیکێن پەرلەمانێ ب دەست خوەڤە بینن. هەلبەتە ژ پێکهاتەییا پەرلەمانی دیار دبیت کو هێدی هێدی هلبژراتن و هەڤرکییا سیاسی ل هەرێما کوردستانێ ئارەستەیەکێ مەدەنی و دیموکراسی دگریت و هەمەرەنگییەکا باش د پەرلەمانێ کوردستانێ دا خوەییا دبیت ژ ئالیێ پارت و رێکخستن و بزاڤێن سیاسی. ژتەمەنی پەرلەمانتارێن خۆلا سیێ یا پەرلەمانێ کوردستانێ د خشتەییا ژمارە 12 دا دیارکرییە (روانگەى پەى، بلا تاريخ):

خشتەیا ژمارە 12

 

پشکا دووێ: تەمەنێ دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانی:

سەرەرای هەبوونا رێژەییا 13.38% ژ پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ گەنج (ژ 25 ساڵی هەتا 35 ساڵیێ) دا ، لێ د هلبژارتنا دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانی دا، چ پەرلەمانتار نەهاتنە هلبژارتن ژ بۆ دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانی کو تەمەنێ وی د بن 35 ساڵیێ دا بیت یان سەر 65 ساڵیێ دا بیت، واتە هەموو پارتێن سیاسی یێن خۆلا سیێ یا پەرلەمانێ کوردستانێ پەرلەمانتارێن خوە یێن گرۆپا تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65 ساڵی) دەستنیشانکرن ژ بۆ دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانی د هەردوو قۆناغان دا. هەژیێ گۆتنێیە کۆ سەرۆکاتییا پەرلەمانی د خۆلا سیێ دا ل سەر دوو قۆناغان دابەش دبیت. هەلبەتە ئەڤ چەندە ژی نیشانەیەیا وێ چەندێییە کو پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65 ساڵی) پتر دشێن باوەرییا سەرکرداتییا پارتێن خوە ب دەست خوەڤە بینن و هەروەسان ئەڤە نیشانا وێ چەندێیە کو پارت، رێکخراو و ئالیێن سیاسی پێشوەخت هندەک کادرێن خوە یێن پێشکەفتی ئامادە دکەن ژ بۆ وەرگرتنا ڤان پۆستان دناڤ پەرلەمانی دا و پرانییا وان ژ گرۆپێ تەمەنێ ناڤینن، واتە هەتا دناڤ ئالیێن سیاسی ژی دا گرنگییەکا مەزن ب کەسێن ڤی تەمەنی ددەن ژبەر شاهرەزایی و هەبوونا سەربۆرەکا باش و ئەکتیڤ بوونا وان دناڤ سازییان دا. پێکهاتەییا تەمەنی یا دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانێ کوردستانێ د خشتەیا ژمارە 13 و 14 دا دیارکرییە (روانگەى پەى، بلا تاريخ):

خشتەیا ژمارە 13

قۆناغا ئێکێ:

 

خشتەیا ژمارە 14

قۆناغا دووێ:

 

پشکا سیێ: تەمەنێ سەرۆکێن لژنە یێن هەمیشەیی یێن پەرلەمانی:

سەرەرایی وێ چەندێ 13.38% ژ پەرلەمانتارێن خۆلا سیێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ ژ گرۆپێ تەمەنێ گەنج (25 ساڵی هەتا 35 ساڵی) بوون، لێ تەنها ئێک لژنەیا هەمیشەیا خۆلا سیێ ب سەرۆکاتییا پەرلەمانتارەکێ ڤێ گرۆپا تەمەنی دا بوو، واتە تەنها 5.56% ژ لژنەیێن هەمیشەیی یێن خۆلا سیێ ب سەرۆکاتییا پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ گەنج (25 ساڵی هەتا 35 ساڵی)بوون. واتە 94.44% ژ سەرۆک لژنە یێن هەمیشەیی ژ گرۆپا تەمەنێ ناڤین(ژ 35 ساڵی هەتا 65 ساڵی) بوون، واتە ئەڤ گرۆپا تەمەنی پتر دشێن باوەرییا پارت ی ئالیێن خوە یێ سیاسی ب دەست خوەڤە بینن. تەمەنێ سەرۆک لژنە یێن هەمیشەیی ل دەمێ وەرگرتنا پۆستێن خوە د خشتەیا ژمارە 15 دا دیارکرییە:

 

خشتەیا ژمارە 15

 

پشکا چوارێ: تەمەنێ سەرۆک فراکسیونێن پەرلەمانی:

سەرەرایی هەبوونا رێژەییا 13.38% ژ پەرلەمانتارێن خۆلا سیێ ژ گرۆپێ تەمەنێ گەنج (ژ 25 ساڵی هەتا 35 ساڵی) بوون، لێ ژ 15 سەرۆک فراکسیونان تەنها ئێک سەرۆک فراکسیون ژ گرۆپێ تەمەنێ گەنج (25 ساڵی هەتا 35 ساڵی) بوو. واتە تەنها 6.67% ژ سەرۆک فراکسیونان ژ گرۆپێ تەمەنێ گەنج بوو. 93.33% ژ سەرۆک فراکسیونان ژ گرۆپێ تەمەنی ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65 ساڵی) بوون. تەمەنێ سەرۆک فراکسیونێن خۆلا سیێ یا پەرلەمانێ کوردستانێ د خشتەیا ژمارە 16 دا دیارکرییە:   

 

خشتەیا ژمارە 16

 

تەوەرێ چوارێ: خۆلا چوارێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانا عیراقێ:

پشکا ئێکێ: تەمەنێ پەرلەمانتاران:

ل رێکەفتی 12\09\2013 هلبژارتن ژ بۆ هلبژارتنان پەرلەمانتارێن خۆلا چوارێ هاتنە ئەنجام دان. جار بۆ جارێ هەمەرەنگییا پێّکهاتەییا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ پتر لێدهات ئەڤ چەندە ژی دیاردەیەکا سرۆشتی و ساخلەمە د سیستەمێن دیمۆکراسی دا کو نوینەرێن خەلکی ژ پارت و رێکخستن و ئالیێن سیاسی و ئایدولۆژی یێن جێواز بن. د خۆلا چوارێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ دا 31 لیستان پشکداری د هلبژارتنان دا کرن، 17 لیستان شییان کورسیکان ب دەست خوەڤە بینن. د ڤێ خۆلا پەرلەمانی دا خشتەییا سیاسییا کوردستانێ گۆهورین ب سەردا دهێت و بۆ ئێکەم جار ژ ساڵا 1992 وەرە پارت و ئالییەکێ دن (گۆران) ژ بلی پارتی و ئێکەتی رێزا دووێ ب دەست خوەڤە دئینیت. پێکهاتەییا تەمەنی یا پەرلەمانێ کوردستانێ د خشتەیا ژمارە 17 دا دیارکرییە (پەرلەمانى کوردستان - عێراق، بلا تاريخ):

خشتەیا ژمارە 17

 

پشکا دووێ: تەمەنێ دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانی:

د خۆلا چوارێ دا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ گۆهورین ب سەر پێکهاتەییا تەمەنی یا پەرلەمانی دا هات. ئێکەم جار بوو رێژەییا پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ ناڤین (ژ 25 ساڵی هەتا 35 ساڵی) گەهشتە 16.47 %، و بۆ ئێکەم جار د دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ دا دوو کەس هەبوون کو تەمەنێ وان 35 ساڵ بوو، هەلبەتە ئەڤە گۆهورینەکا جۆری د کارێ پەرلەمانی دا ل هەرێما کوردستانێ. پێکهاتەییا تەمەنی یا دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانێ کوردستانێ د خشتەیا ژمارە 18 دا دیارکرییە (روانگەى پەى، بلا تاريخ):         

 

خشتەیا ژمارە 18

 

پشکا سیێ: تەمەنێ سەرۆکێن لژنە یێن هەمیشەیی یێن پەرلەمانی:

ل خۆلا چوارێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ جۆرە بالانسەک هەبوو د ناڤبەرا رێژەییا تەمەنێ پەرلەمانتاران ب گشتی و دابەشکرنا سەرۆکاتییا لژنێن هەمیشەیی یێن پەرلەمانی دا. 16.47% ژ پەرلەمانتارێن خۆلا چوارێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ ژ گرۆپێ تەمەنێ گەنج (25 ساڵی هەتا 35 ساڵی) بوون، لێ رێژەییا سەرۆکاتییا وان ژ بۆ لژنێن هەمشەیی یێن پەرلەرمانی 22.73% بوو. گرۆپێ تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65 ساڵی)  70.13% ژ پێکهاتەییا پەرلەمانی پێک دئینات، هەروەسان رێژەییا سەرۆکاتییا وان ژ بۆ لژنە یێن هەمیشەیی یێن پەرلەرمانی 77.27% بوو. تەمەنێ سەرۆک لژنە یێن هەمیشەیی ل دەمێ وەرگرتنا پۆستێن خوە د خشتەیا ژمارە 19 دا دیارکرییە (بەڕێوەبەرێتیى راگەیاندنی پەرلەمانی کوردستان، ٢٠١١):

 

خشتەیا ژمارە 19

 

پشکا چوارێ: تەمەنێ سەرۆک فراکسیونێن پەرلەمانی:

د دەستنیشانکرنا سەرۆک فراکسیونێن پەرلەمانی دا دیسان پارتێن سیاسی پتر باوەری ب پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی بۆ 65 ساڵی) هەبوو کو وەک سەرۆک فراکسیونێن خوە ل پەرلەمانی دەستنیشان بکەن. ژ هەر 15 لیستێن سەرەکی یێن خۆلا چوارێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ 86.67% سەرۆک لیستێن وان ژ گرۆپا تەمەنێ ناڤین بوون (35 ساڵی هەتا 65 ساڵی). تەمەنێ سەرۆک فراکسیۆنێن مەزن یێن خۆلا چوارێ یا پەرلەمانێ کوردستانێ د خشتەیا ژمارە 20 دا دیارکرییە:          

خشتەیا ژمارە 20

 

تەوەرێ پێنجێ: خۆلا پێنجێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانا عیراقێ:

پشکا ئێکێ: تەمەنێ پەرلەمانتاران:

ل رێکەفتی 30\09\2018 هلبژارتنێن پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ ب رێڤە چوون و پەرلەمانتارێن خۆلا پێنجێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ هاتن هلبژارتن. ئەڤ هلبژارتنە گەلەک گرنگ و چارەنڤیسساز بوون چونکی د دەمەکێ گەلەک هەستیار دا هات بوونە ئەنجام دان، ب تایبەتی پشتی پرۆسێسا رێفراندوما سەربخوەبوونا هەرێما کوردستانێ ل ساڵا 2017 و ئالۆز بوونا پەیوەندیێن بەغداد-هەولێر، هەروەسان چەند مەهەکان ژبەری شۆرەشا گەنجێن نەرازی یێن عیراقێ (شۆرەشا تشرینێ). هەلبەتە ئەنجامێن ڤان هلبژارتنان نە تەنها ژ بۆ ناڤخوەیا کوردستانێ گرنگ بوون بەلکو فۆکسەکا دەرەکی ل سەر ڤان هلبژارتنان هەبوو. ل هلبژارتنێن ساڵا 2018 دا 3085461 كەسان مافێ دەنگدانێ هەبوو، لێ تەنها 1845979 پشکداری د پرۆسێسا دەنگدانێ کر کو دبیتە 59% ژ دەنگدەران. هەروەسان 29 لیستان پشکداری د هلبژارتنان دا کرن، 16 لیستان شییان کورسیکێن پەرلەمانی ب دەست خوەڤە بینن. پێکهاتەییا تەمەنی یا خۆلا پێنجێ یا پەلەمانێ کوردستانێ د خشتەیا ژمارە 21 دا دیارکرییە (پەرلەمانى کوردستان - عێراق، ٢٠١٨):

 

خشتەیا ژمارە 21

 

پشکا دووێ: تەمەنێ دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانی:

د خۆلا پێنچێ دا دەستەییا سەرۆکاتییا پەرەلامنێ هەرێما کوردستانێ ڤەگەرییا وەک بەرێ و زاڵ بوونا گرۆپێ تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65 ساڵی). واتە سەرەرایی هەبوونا 15.74% ژ پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ گەنج (ژ 25 ساڵی هەتا 35) و هەروەسان هەبوونا 0.13% ژ پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ مەزن (سەر 65 ساڵیێ دا)، لێ هەموو ئەندامێن دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ یێن خۆلا پێنچێ ژ گرۆپێ تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65 ساڵی) بوون. پێکهاتەییا تەمەنی یا سەرۆکاتییا پەرلەمانێ کوردستانێ یا خۆلا پێنچێ د خشتەیا ژمارە 22 دا دیارکرییە (روانگەى پەى، بلا تاريخ):       

 

خشتەیا ژمارە 22

 

پشکا سیێ: تەمەنێ سەرۆکێن لژنە یێن هەمیشەیی یێن پەرلەمانی:

ل خۆلا پێنچێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ جۆرە بالانسەک هەبوو د ناڤبەرا رێژەییا تەمەنێ پەرلەمانتاران ب گشتی و دابەشکرنا سەرۆکاتییا لژنێن هەمیشەیی یێن پەرلەمانی دا. 15.74% ژ پەرلەمانتارێن خۆلا چوارێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ ژ گرۆپێ تەمەنێ گەنج (ژ 25 ساڵی هەتا 35 ساڵی) بوون، لێ رێژەییا سەرۆکاتییا وان ژ بۆ لژنێن هەمیشەیی یێن پەرلەرمانی 35.29% بوو. گرۆپێ تەمەنێ مەزن کو 0.13% ژ پێکهاتەییا پەرلەمانی پێکدئینان لێ رێژەییا سەرۆکاتییا وان ژ بۆ لژنەیێن هەمیشەیی یێ پەرلەمانی 5.88% بوو. هەروەسان گرۆپێ تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65 ساڵی)  82.78. % ژ پێکهاتەییا پەرلەمانی پێک دئینات، لێ رێژەییا سەرۆکاتییا وان ژ بۆ لژنێن هەمشەیی یێن پەرلەرمانی 64.71% بوو. تەمەنێ سەرۆک لژنە یێن هەمیشەیی ل دەمێ وەرگرتنا پۆستێن خوە د خشتەیا ژمارە 23 دا دیارکرییە:         

 

خشتەیا ژمارە 23

 

پشکا چوارێ: تەمەنێ سەرۆک فراکسیونێن پەرلەمانی:

د دەستنیشانکرنا سەرۆک فراکسیونێن پەرلەمانی دا دیسان پارتێن سیاسی پتر باوەری ب پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی بۆ 65 ساڵی) هەبوو کو وەک سەرۆک فراکسیونێن خوە ل پەرلەمانی دەستنیشان بکەن. ژ هەر 15 لیستێ سەرەکی یێن خۆلا پێنجێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ 100% سەرۆک لیستێ وان ژ گرۆپێ تەمەنێ ناڤین بوون (35 ساڵی هەتا 65 ساڵی) واتە هەموو سەرۆک فراکسیون ژ گرۆپێ تەمەنێ ناڤین بووون ل خۆلا پێنچێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ. تەمەنێ سەرۆک فراکسیۆنێن مەزن یێن خۆلا پێنچێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانا د خشتەیا ژمارە 24 دا دیارکرییە:     

 

خشتەیا ژمارە 24

 

پشکا پێنجێ: تەمەنێ پەرلەمانتارێن پرۆژەیاسا پێشکێشی پەرلەمانی کرین:

هەموو پرۆسێسێن گرێدایی ب یاسادانانێ ڤە گرێدایی ژ کارێن هەرەسەرەکی یێن پەرلەمانتارانن، پێشنیازکرن، هەموارکرن، جاڤدێرییا جێبجێکرنا یاسایان ژ ئالیێ دەستهەلاتا جێبجێکرنێ ڤە و هتد. کارابوون و نە کارابوونا پەرلەمانتاری د ڤان پرۆسێسان دا نیشانا کارابوون و نەکارابوونا وییە د ئەرکێ پەرلەمانتاریێ دا. ل گۆرەیی داتایێن ل بەر دەست، د خۆلا پێنچێ یا پەرلەمانێ کوردستانێ دا 67 پرۆژەیاسا هاتینە پێشکێش کرن، تەنها 9 پرۆژەیاسا ژ ئالیێ پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ گەنج (ژ 25 ساڵی هەتا 35 ساڵی) هاتینە پێشکێش کرن کو دبیتە 9% ژ پرۆژە یاسایێن د ڤێ خۆلا دا هاتینە پێشکێشکرن. پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنی مەزن (سەر 65 سالیێ دا) خوە ئێک پرۆژەیاسا ژی پێشکێش نەکرینە د ڤێ خۆلێ دا. گرۆپێ تەمەنێ ناڤین چالاکترین و کاراترین گرۆپێ تەمەنییە کو  25 پرۆژەیاسا پێشکێشکرینە کو دبنە 37% ژ سەرجەمێ پرۆژەیاسان یێن هاتینە پێشکێشکرن. هەموو پرۆژەیاسا یێن ل خۆلا پێنجێ یا پەرلەمانێ کوردستانێ هاتینە پێشکێشکرن د خشتەیا ژمارە 25 دا دیارکرییە: 

 

خشتەیا ژمارە 25

 

پشکا شەشێ: پەرلەمانتارێن هەموو وەرزێ یاسادانانێ بێدەنگی پاراستین و هیچ موداخەلەک نەبووین.

       ل گۆرەی مادا (٦٦) ژێ پەیرەوێ ناڤخوەیێ پەرلەمانێ کوردستانێ پەرلەمانتاری ژ بلی مافێ گەنگەشا یاسایان هەیە بەلکو مافێ پێشنیازا گەنگەشەکرنا بابەتەکێ گشتی ژی هەیە (پەرلەمانى کوردستان - عێراق، ٢٠١٨) كو ب ڤێ رێکا پەرلەمانتار گەرەکە مینبەرا پەرلەمانی بکاربینیت و ئێکتیڤ بکەت ژ بۆ گەنگەشەکرنا پرس و بابەتێن گرنگ یێ رۆژئەڤا کوردستانی و جیهانی و فۆکسا جڤاکی بکێشیتە سەر ڤان بابەتان. هەلبەتە ئاخڤتن و پشکدارییا پەرلەمانتاران د ڤان گەنگەشان دا چالاکی و کاراییبوونا وی دیار دکەت. ل گۆرەیی داتایان تەنها 15.74% ژ پەرلەمانتارێن خۆلا پێنجێ گرۆپێ تەمەنێ گەنج بوون، لێ ل ساڵا 2019 38.1% ژ پەرلەمانتارێن هیچ مۆدەخەلە نەکرین و پشکداری د چ گەنگەشە و ئاخڤتنان دا نەکرین ژ ڤێ گرۆپێ تەمەنی بوون، هەروەسان ل ساڵا 2020 50% ژ پەرلەمانتارێن هیچ مۆدەخەلە نەکرین و پشکداری د چ گەنگەشە و ئاخڤتنان دا نەکرین ژ ڤێ گرۆپێ تەمەنی بوون، ل ساڵا 2021 27.27% ژ پەرلەمانتارێن هیچ مۆدەخەلە نەکرین و پشکداری د چ گەنگەشە و ئاخڤتنان دا نەکرین ژ ڤێ گرۆپێ تەمەنی بوون. واتە پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ گەنج (ژ 25 ساڵی هەتا 35 ساڵی) نە چالاکترین گرۆپ بوو و کێمترین پشکداری د گەنەگەشە و دانوستاندنێن پەرلەمانی دا کرینە. ئامارێن پەرلەمانتارێن بێدەنگی پاراستین د خۆلا پێنجێ یا پەرلەمانێ کوردستانێ دا خشتەیا ژمارە 26 دا دیارکرییە:

 

 

 

خشتەیا ژمارە 26

 

پشکا حەفتێ: پەرلەمانتارێن تەمەنێ وان د بن 35 ساڵیێ دا و دیارکرنا ئامرازێن پەیوەندیکرنێ (ئێمێل):

پەرلەمانتاران نە بەس ل دەمێ دەنگدان و هلبژارتنان پێویستی ب دەنگدەر و گەلی هەیە، بەلکو گەرەکە ل پشتی هلبژارتنان ژی هەر لینک و پەیوەندییا وان دگەل گەلی یا بەردەوام بیت، هەلبەتە ل چەرخێ 21 ئەڤ چەندە گەلەک ساناهیتر و لەزتر دهێتە ئەنجام دان، ژبەر هەبوونا ئامرازێن پەیوەندیێ ل بەردەستێ هەموویان. ئێک ژ گرنگترین و فەرمیترین ئامرازێ پەیوەندیێ بکارئینانا پۆستا ئەلکترونییە (ئێمێل) کو ب ڤی رێکێ دەنگدەر دکارن گلە و گازندە یێن خوە بگەهینن پەرلەمانتار و نوینەرێن خوە و بکەڤنە د پەیوەندییەکا فەرمی دا دگەل وان. هەلبەتە دهێتە پێشبینیکرن کو گەنج و لاو پتر رەهوان بن و پتر ڤان ئامرازێن نوی بکاربینن ژ نڤشێن کەڤن، لێ ب مخابنیڤە ل گۆرەیی داتایێن ل بەر دەست 78% ژ پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ گەنج (ژ 25 ساڵیێ هەتا 35 ساڵیێ) ل سەر پرۆفایلێ خوە ل سایتێ فەرمی یێ پەرلەمانێ کوردستانێ ئێمێڵ خوە دیار نەکرینە، هەروەسان پرانییا ژمارە یێن تەلەفونێ یێن ل سەر پرۆفایلێ وان هەیی نە ل بەردەستن. ژمارەییا پەرلەمانتارێن خۆلا پێنجێ یا پەرلەمانێ کوردستانێ یێن گرۆپێ تەمەنی (25 ساڵی بۆ 35 ساڵی) ئێمێلێ خوە ل سەر پروفایلێ خوە ل سایتێ فەرمیێ پەرلەمانێ کوردستانێ دیارکری د خشتەیا ژمارە 27 دا دیارکرییە:

 

خشتەیا ژمارە 27

 

دەرئەنجام

ڤێ ڤەکۆلینێ تەکەز کرییە ل سەر تەمەنێ پەرلەمانتارێن هەرێما کوردستانا عیراقێ، هەروەسان داتایێن هەموو پەرلەمانتارێن هەر پێنچ خۆلان کۆمکرییە و ڤەکۆلینەکا هویر ئەنجام دایە ل سەر تەمەنێ پەرلەمانتاران، تەمەنێ ئەندامێن دەستەییا سەرۆکاتییا پەرلەمانی، سەرۆکاتییا لژنە یێن هەمیشەیی یێن پەرلەمانی، سەرۆک فراکسیونێن پەرلەمانی. پشتی کۆمڤەکرنا داتایان ژ ژێدەرێن رەسەن دیار دبیت کو گرۆپا تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65ساڵی) پتر ژ هەردوو گرۆپێ دن یێن تەمەنی دشێن ئەرکێن سەرەکی یێن پەرلەمانی (یاسادانان، چاڤدێریکرن، نوینەرایەتیکرن) جێبجێبکەن، بۆ نموونە ئەرکێ یاسادانان د خۆلا پێنجەم یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ دا پەرلەمانتارێن تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65ساڵی) 37% ژ سەرجەمێ پرۆژەیاسایێن هاتینە پێشکێشکرن ژ بۆ پەرلەمانی ژ ڤێ گرۆپێ تەمەنی بوون. د دەمەکێ دا ژ ئالیێ پەرلەمانتارێن گرۆپا تەمەنێ گەنج ڤە (ژ 25 ساڵی هەتا 35 ساڵی) تەنها 9% ژ پرۆژەیاسایێن هاتینە پێشکێشکرن یێن ڤێ گرۆپا تەمەنی بوون. هەروەسان پەرلەمانتارێن گرۆپا تەمەنێ مەزن (سەر 65 ساڵی دا) 0% ژ پرۆژەیاسان هاتینە پێشکێشکرن یێن ڤێ گرۆپێ بوون. واتە د ئەرکێ یاسادانانێ دا پەرلەمانتارێن گرۆپا تەمەنێ ناڤین ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65ساڵی) پترترین پرۆژە پێشکێشی پەرلەمانی کرینە پتر بەرهەمدار بوون ژ بۆ پرۆسێسا یاسادانانێ.

د ئەرکێ چاڤدێریکرنێ دا پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65ساڵی)  کاراترین و ئەکتیڤترین گرۆپا تەمەنی بوویە، بۆ نموونە د خۆلا دووێ یا پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ، پەرلەمانتارێن گرۆپا تەمەنێ ناڤین پترترین پرسیار پێشکێشی دەستهەلاتا جێبجێکار کرینە کو 86% ژ سەرجەمێ پرسیارێن هاتینە ئارەستەکرن ژ بۆ دەستهەلاتا جێبجێکار ژ پەرلەمانتارێن ڤێ گرۆپێ بوون. د دەمەکێ دا تەنها 5.17% ژ سەرجەمێ پرسیارێن هاتینە ئارەستەکرن ژ بۆ دەستهەلاتا جێبجێکار ژ پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ گەنج (ژ 25 ساڵی هەتا 35 ساڵی) بوون. و هەروەسان تەنها 1.72% ژ سەرجەمێ پرسیارێن هاتینە ئارەستەکرن ژ بۆ دەستهەلاتا جێبجێکار ژ پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ مەزن (سەر 65 ساڵی دا) بوون.

د ئەرکێ نوینەرایەتیکرنێ دا ژی هەروەسان گرۆپێ تەمەنێ ناڤین (ژ 35 ساڵی هەتا 65ساڵی) کاراترین و ئەکتیڤترین گرۆپێ تەمەنییە، کو ژ ئێکەم هلبژارتن هەتا نها شییانە پترترین باوەرییا دەنگدەران ب دەست خوەڤە بینن، ل گۆرەیی داتایێ ل بەردەست 80.23%  ژ سەرجەمێ هەموو پەرلەمانتارێن هەر پێنچ خۆلێن پەرلەمانێ کوردستانێ ژ گرۆپێ تەمەنێ ناڤین بوون. تەنها 15.74% ژ سەرجەمێ هەموو پەرلەمانتارێن هەر پێنچ خۆلێن پەرلەمانێ کوردستانێ ژ گرۆپێ تەمەنێ گەنج بوون. و 0.64% ژ سەرجەمێ هەموو پەرلەمانتارێن هەر پێنچ خۆلێن پەرلەمانێ کوردستانێ ژ گرۆپێ تەمەنێ مەزن بوون. 3.09% ژ سەرجەمێ هەموو پەرلەمانتارێن هەر پێنچ خۆلێن پەرلەمانێ کوردستانێ تەمەنێ وان یێ دیار نینە.

پەرلەمانتارێن گرۆپێ تەمەنێ ناڤین پتر دشێن د ناڤ پەرلەمانی دا پۆستان وەربگرن. ژ خۆلا ئێکێ هەتا نها 10 پەرلەمانتار بووینە سەرۆک پەرلەمان 9 ژ وان ژ گرۆپێ تەمەنێ ناڤین بوون، تەنها 1 ژ گرۆپێ تەمەنێ گەنج بوویی. هەروەسا ژ ژ خۆلا ئێکێ هەتا نها 6 پەرلەمانتار بووینە جێگرێ سەرۆکێ پەرلەمانی، هەموو ژی ژ گرۆپێ تەمەنێ ناڤین بووین. ژ خۆلا ئێکێ هەتا نها 9 پەرلەمانتار بووینە سکرتێرێ پەرلەمانی 8 ژ وان ژ گرۆپێ تەمەنێ ناڤین بووینە تەنها 1 ژ گرۆپێ گەنج بوو. هەروەسان ژ خۆلا ئێکێ هەتا نها 87 پەرلەمانتار بووینە سەرۆک لژنە یێن هەمیشەیی 72 ژ وان ژ گرۆپێ تەمەنێ ناڤین بوون، 13 ژ گرۆپێ تەمەنێ گەنج بوون، تەنها 2 ژ گرۆپێ تەمەنێ مەزن بوون. هەروەسان ژ خۆلا ئێکێ هەتا نها 54 سەرۆک فراکسیونێ مەزن دەست بکار بوونە، 50 ژ وان ژ گرۆپێ تەمەنێ ناڤین بوون، تەنها 4 سەرۆک فراکسیون ژ گرۆپێ تەمەنێ گەنج بوون، هیچ سەرۆک فراکسیونەک ژ گرۆپێ تەمەنێ پیر نەبوویە، واتە پارت و ئالیێن سیاسى پتر باوەرى ب کەسانێن گروپێ تەمەنێ ناڤین هەنە ژبۆ وەرگرتنا پۆستان د ناڤ پەرلەمانیدا و نوێنەرایەتیکرنا ئەژێندایێن وان. د دیاگرامێ ژمارە 1 و دیاگرامێ ژمارە 2 دا دیار دبیت کو رێژەییا ناڤنجی یا هەموو پەرلەمانتارێن هەر پێنچ خۆلا دکەڤیتە د خانەییا گرۆپێ تەمەنێ ناڤین دا، واتە گەلی ژی پتر کەسانێن گرۆپێ تەمەنێ ناڤین ب نوینەرێن خوە دهلبژێرێن. وەک نموونە دیاگرامێ 1 دیار دکەت کو خولا دووێ یا پەرلەمانى رێژەیا ناڤنجیا تەمەنێ وان 48.86 سالییە و پترترین یاسا دڤێ خوڵێدا هاتینە دەرئێخستن. دیسان دێ خوڵا ئێکێ یا پەرلامانى رێژەیا ناڤنجیا تەمەنێ وان 45.11 سالییە پترترین بریارێن پەرلەمانى دەرئێخستیە

دیاگرامایێ ژمارە 1

دیاگرامایێ ژمارە 2

 

 

 

لیستا ژێدەران

ئێک: پەرتووک

پەرتووکێن کوردى

بەڕێوەبەرێتیى راگەیاندنی پەرلەمانی کوردستان، ٢٠١١. کار و چالاکیی لیژنەکانی پەرلەمانی کوردستان: خولی دووەمى هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ٢٠٠٥-٢٠٠٩. هەولێر: چاپخانەی شەهاب.

جامباز، ط.، ٢٠٠٩. پەرلەمانتارانی خۆلی دووەمی پەرلەمانی کوردستان (٢٠٠٥-٢٠٠٩) پرسیاربارانی حکومەتی کوردستان دەکەن. هەولێر: چاپخانەی شەهاب.

جامباز، ط. و پیرداود، ن.، ٢٠٠٨. پەرلەمانتارانی خۆلی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان-عێراق ١٩٩٢-٢٠٠٥. هەولێر: چاپخانەی شەهاب.

پەرتووکێن عەرەبى

الشرقاوى، س.، ٢٠٠٧. النظم السياسية في العالم المعاصر. القاهرة: جامعة القاهرة.

شريف، أ. ف.، ٢٠١٩. الحكم الصالح في اقليم كوردستان: دراسة في المقومات والمعوقات (1992-2013). اربيل: مطبعة هيفي.

پەرتووکێن ئێنگلیزى

Newton, K. & Deth, D., 2009. Foundations of Comparative Politics. Cambridge: Cambridge University Press.

Stansfield, G., 2003. Iraqi Kurdistan: Political Development and Emergent Democracy. London: Routledge Curzon.

Stansfield, G., 2007. Iraq: People, History, Politics, Cambridge: Polity Press.

Symons, K. D., 2011. Psychological Age. In: Encyclopedia of Child Behavior and Development. Boston: Springer.

دوو: گۆڤارێن زانستى

گۆڤارێن عەرەبى

طارش، س. ع.، ٢٠٢٠. التحقيق البرلماني: دراسة مقارنة. القاهرة: المجلة القانونية (مجلة متخصصة في الدراسات والبحوث القانونية).

گۆڤارێن ئێنگلیزى و سکۆپاس

Bailer, S. & Ohmura, T., 2017. Exploring, Maintaining, and Disengaging—The Three Phases of a Legislator's Life. Legislative Studies Quarterly, 43(3), pp. 493-520.

Coghill, K. et al., 2012. The functions of Parliament: reality challenges tradition. Australasian Parliamentary Review, 27(2), pp. 55-70.

Gunter, M., 1993. A de facto Kurdish State in Northern Iraq. Third World Quarterly, 14(2), pp. 295-319.

Hájek, L., 2019. Effects of age and tenure on MPs’ legislative behaviour in the Czech Republic. The Journal of Legislative Studies, 25(4), pp. 553-575.

Hamczyk, M. et al., 2020. Biological Versus Chronological Aging. Journal of the American College of Cardiology, 75(8), pp. 919-930.

Hazell, R., 2001. The Challenges Facing our Parliaments: How can we improve their performance?. Australasian Parliamentary Review, 16(2), pp. 5-26.

Jeydel, A. & Taylor, A., 2003. Are Women Legislators Less Effective? Evidence from the U.S. House in the 103rd-105th Congress. Political Research Quarterly, 56(1), pp. 19-27.

Malanczuk, P., 1991. The Kurdish Crisis and Allied Intervention in the Aftermath of the Second Gulf War. EJIL, Volume 2, pp. 114-131.

سێ: نامەیێن ماستەرێ

المحمدي، آ. ط.، ٢٠٢١. ممارسة مجلس النواب العراقي لصلاحياته الدستورية بين النص والواقع: (دراسة مقارنة). عمان-اردن: جامعة الشرق االوسط.

چوار: ژێدەرێن ئەنتەرنێتێ

France24, 2017. Iraq’s Kurdish parliament approves September 25 independence referendum. [Online]
Available at: https://www.france24.com/en/20170915-iraq-kurdish-parliament-approves-september-25-kurdistan-independence-referendum
[Accessed 2 December 2023].

Inter-Parliamentary Union, 2023. National Parliaments. [Online]
Available at: https://www.ipu.org/national-parliaments
[Accessed 2 December 2023].

Parliamentary Education Office, 2023. A short history of Parliament. [Online]
Available at: https://peo.gov.au/understand-our-parliament/history-of-parliament/history-milestones/a-short-history-of-parliament/#:~:text=The%20word%20'parliament'%20comes%20from,go%20back%20thousands%20of%20years
[Accessed 10 September 2023].

Parliamentary Education Office, 2023. Locations of the origins of the concepts of parliament. [Online]
Available at: https://peo.gov.au/understand-our-parliament/history-of-parliament/history-milestones/a-short-history-of-parliament
[Accessed 13 December 2023].

بەرەى کوردستانى، ١٩٩٢. یاسای ژماره‌ (١) یاسای هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی كوردستان. [متصل]
Available at: https://www.parliament.krd/media/14358/yasay-zhmara-1-y-saly-1992.pdf
[تاريخ الوصول ٣ كانون الأول ٢٠٢٣].

پەرلەمانى کوردستان - عێراق، ٢٠٠٨. یاسای ژماره‌ (16)ی ساڵی 2008 یاسای په‌سندكردنی ده‌ستووری هه‌رێمی كوردستان. [متصل]
Available at: https://payinstitute.org/wp-content/uploads/2017/12/16-2.pdf
[تاريخ الوصول ٢ كانون الأول ٢٠٢٣].

پەرلەمانى کوردستان - عێراق، ٢٠١٨. مێژووی هەڵبژاردنی خولی پێنجەم 2018. [متصل]
Available at: https://www.parliament.krd/about-parliament/parliament-terms/term-5/
[تاريخ الوصول ٥ تشرين الثاني ٢٠٢٣].

پەرلەمانى کوردستان - عێراق، ٢٠١٨. هەمواری ساڵی ٢٠١٨ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستان. [متصل]
Available at: https://payinstitute.org/uploads/pdf/peyrew2018.pdf
[تاريخ الوصول ٣ كانون الأول ٢٠٢٣].

پەرلەمانى کوردستان - عێراق، بلا تاريخ سەرۆکایەتی خولی یەکەم. [متصل]
Available at: https://www.parliament.krd/mps/previous-presidency/presidency-term1/
[تاريخ الوصول ١ أيلول ٢٠٢٣].

پەرلەمانى کوردستان - عێراق، بلا تاريخ مێژووی هه‌ڵبژاردن خولى چوارەم ٢٠١٣. [متصل]
Available at: https://www.parliament.krd/about-parliament/parliament-terms/term-4/
[تاريخ الوصول ٦ تشرين الثاني ٢٠٢٣].

پەرلەمانى کوردستان - عێراق، بلا تاريخ مێژووی هه‌ڵبژاردن خولى دووه‌م 2005. [متصل]
Available at: https://www.parliament.krd/about-parliament/parliament-terms/term-2/
[تاريخ الوصول ١٠ تشرين الثاني ٢٠٢٣].

روانگەى پەى، بلا تاريخ سەرۆکایەتی پەرلەمان ( خولی سێیەم). [متصل]
Available at: https://payinstitute.org/perleman/xulekani_parlaman/x5-perleman/x5-sarokayati-parlaman.html
[تاريخ الوصول ١٠ أيلول ٢٠٢٣].

روانگەى پەى، بلا تاريخ سەرۆکایەتی پەرلەمان (خۆلی دووەم). [متصل]
Available at: https://payinstitute.org/perleman/xulekani_parlaman/x2-perleman/x2-sarokayati-parlaman.html
[تاريخ الوصول ٢٠ تشرين الأول ٢٠٢٣].

روانگەى پەى، بلا تاريخ فراکسیونەکانی خۆلی دووەم. [متصل]
Available at: https://payinstitute.org/perleman/xulekani_parlaman/x2-perleman/fraksionekan2.html
[تاريخ الوصول ٢٥ تشرين الأول ٢٠٢٣].

روانگەى پەى، بلا تاريخ فراکسیونەکانی خۆلی سییەمی پەرلەمان. [متصل]
Available at: https://payinstitute.org/perleman/xulekani_parlaman/x3-perleman/fraksionekan3.html
[تاريخ الوصول ٥ تشرين ألثاني ٢٠٢٣].

رئاسة اقليم كوردستان، بلا تاريخ عن رئاسة اقليم كوردستان. [متصل]
Available at: http://krp.org/arabic/pdisplay.aspx?sm=nmPFmqeV29s=
[تاريخ الوصول ١٨ اب ٢٠٢٣].

·           لجنة اعادة النظر في مشروع دستور اقليم كوردستان-العراق، ٢٠٠٩. مشروع دستور اقليم كوردستان - العراق. [متصل]
Available at: http://krp.org/arabic/pdisplay.aspx?sm=krjlUxmdh10=
[تاريخ الوصول ١٨ اب ٢٠٢٣].

·           ئەنجومەنى نیشتمانی کوردستان عیراق، ٢٠٠٩. یاسای ژماره‌ (٢)ی ساڵی(٢٠٠٩): یاساى هه‌مواركردنى چواره‌مى یاساى هه‌ڵبژاردنى ئه‌نجومه‌نى نیشتمانى كوردستان عیراق ژماره‌ (١)ى ساڵى ١٩٩٢هه‌مواركراو. [متصل]
Available at: https://payinstitute.org/wp-content/uploads/2017/12/2-4.pdf
[تاريخ الوصول ١ كانون الأول ٢٠٢٣].

·           ئەنجومەنى نیشتمانیى کوردستان-عیراق، ٢٠٠٥. یاساى سەرۆکایەتى هەرێمى کوردستان-عیراق. [متصل]
Available at: https://payinstitute.org/wp-content/uploads/2017/12/1.pdf
[تاريخ الوصول ١٢ كانون الأول ٢٠٢٣].

 

 

 

THE EFFECT OF AGE ON THE PERFORMANCE OF MEMBERS OF THE PARLIAMENT OF THE KURDISTAN REGION OF IRAQ, 1992-2022

ABSTRACT:

 The biological age of Human beings influences the activities and tasks assigned to each person. Additionally,  age plays a significant role in the performance of parliaments. Within this framework, the age of parliamentarians is closely linked with parliamentary performance in multiple ways; experience and skills, true representation, knowledge, and physical and technical abilities. Most parliaments in democratic societies have two primary functions: legislation and oversight, and the age of parliamentarians directly impacts the fulfillment of these two functions. Parliament is one of the most important institutions in the political system of any democratic state. Therefore, it is essential to identify which age group is the most effective and efficient to perform the tasks assigned to members of the parliament.This research focuses on the five parliamentary terms of the Iraqi Kurdistan parliament from 1992 when the first election took place until 2022. During this period, five elections have been conducted in the Kurdistan Region of Iraq. Moreover, all three aforementioned age groups have been elected in a variety of numbers in those parliamentary terms. By examining the composition of all five terms of the Iraqi Kurdistan parliament in terms of the age group of parliamentarians, this research aims to identify which age group is the most active and efficient in terms of execution of essential parliamentary functions. By comparing data from all five parliamentary terms of the Iraqi Kurdistan parliament with a special focus on the fifth parliamentary term elected in 2018, this research hypothesizes that the Middle Age group of parliamentarians has been the most effective and efficient in the parliament of the Iraqi Kurdistan Region throughout its existence.

KEYWORDS: Age group, Democracy, Parliament, Kurdistan region, Skills, Oversight, Legislation.

 

 

تأثير العمر على أداء أعضاء برلمان إقليم كوردستان العراق، 1992-2022

الملخص:

يؤثر العمر البايلوجي للفرد على الأنشطة والمهام الموكلة له. اذ العمر له تأثير على أداء البرلمانات. وفي هذا الإطار، يرتبط عمر البرلمانيين ارتباطًا وثيقًا بالأداء البرلماني بطرق متعددة منها الخبرة والمهارات والتمثيل الحقيقي والمعرفة والقدرات البدنية والفنية.  لذا فأن معظم البرلمانات في المجتمعات الديمقراطية لها وظيفتان أساسيتان: (التشريع والرقابة) وبهذا يؤثر عمر البرلمانيين بشكل مباشر على تحقيق هاتين الوظيفتين  .وعليه، يعد البرلمان من أهم المؤسسات في النظام السياسي لأي دولة ديمقراطية، اذ لا بد من تحديد الفئة العمرية الأكثر فعالية وكفاءة لأداء المهام الموكلة إلى أعضاء البرلمان. بناءاً على ذلك ركز البحث على الفترات البرلمانية الخمس لبرلمان كوردستان العراق منذ عام 1992 عندما جرت الانتخابات الأولى وحتى عام 2022. وخلال هذه الفترات، أجريت خمس انتخابات في إقليم كوردستان العراق. علاوة على ذلك، فقد تم انتخاب جميع الفئات العمرية الثلاث المذكورة أعلاه بأعداد مختلفة في تلك الفترات البرلمانية. من خلال دراسة تكوين جميع الدورات الخمس لبرلمان كوردستان العراق من حيث الفئة العمرية للبرلمانيين، يهدف البحث إلى تحديد الفئة العمرية الأكثر نشاطا وكفاءة وفاعلية من حيث تنفيذ المهام البرلمانية الأساسية. من خلال مقارنة البيانات من جميع الفترات البرلمانية الخمس لبرلمان كوردستان العراق مع التركيز بشكل خاص على الدورة البرلمانية الخامسة المنتخبة في عام 2018، يفترض البحث بأن مجموعة برلمانيي ذات الفئة العمرية المتوسطة كانت ولا تزال الأكثر فعالية وكفاءة ونشاطأً في برلمان كوردستان العراق منذ تشكليها في عام 1992 وحتى عام 2022.

كلمات الدالة :الفئة العمرية، الديمقراطية، البرلمان، اقليم كوردستان، المهارات، الرقابة، التشريع.