1. پێشەكی

ئایین یەكێكە لەلایەنە پێكهێنەرەكانی شارستانیەتی مرۆڤایەتی و عێراقی كۆن، پەیوەندیەكی بەهێزی بەمرۆڤەوە هەیە و كاری كردۆتە سەر چۆنیەتی بیركردنەوە و رەفتاری مرۆڤەكان بەدرێژایی مێژوو، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو دامەزراوە ئایینیانەی سەركردایەتی كۆمەڵگە مرۆیەكانیان دەكرد هەوڵیانداوە ئایین بكەنە بناغەیەك یان ببێتە یاسایەك و زۆربەی لایەنەكانی سیاسی كۆمەڵگای لەسەر بنیات بنرێت، لەبەرئەوە هۆكارێكی بنەڕەتی و كاریگەرە لەداڕشتنی ژیانی مرۆڤ و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی لایەنی سیاسی لەم شارستانیەتەدا كاریگەریەكانی زۆر بە ڕوونی بەدیار دەكەوێت.

2.1. ئامانج و گرنگی توێژینەوەكە: بێگومان هەر توێژینەوەیەك ئامانج و گرنگی خۆی هەیە، ئامانجی ئەو توێژینەوەیەش دەرخستنی كاریگەری و ڕۆڵی ئایینە لەسەر شارستانیەتی عێراقی بە شێوەیەكی زانستى و وورد، لەگەڵ خستنەڕووی كاریگەری ئایین لەسەر لایەنی سیاسی و ڕەفتاری فەرمانڕەوا و دەسەڵاتدارەكان، بۆیە هەوڵ دراوە لەچوار چێوەی ئەو توێژینەوەیەدا بەناونیشانی (ڕۆڵی خواوەندەكان لەدەسەڵاتی سیاسی لە عێراقی كۆندا) سەرجەم لایەنەكانی دیاریكردنی پاشا و بەڕێوەبردنی وڵات لەڕووی ئایینیەوە بخەینە ڕوو، جگە لەوەش پێگە و گرنگی ئایین دەر دەخات لە سیاسەتی وڵاتدا لە شارستانیەتەكەدا.

3.1. سنوری توێژینەوەكە: توێژینەوەکە باس چۆنیەتی سەرهەڵدانی ئایین و بیروباروەڕی لە عێراقی كۆن دەکات، بە وەرگرتنی چەند نمونەیەك لەشارستانیەتەكانی(سۆمەری، ئەكەدی، بابلی، ئاشوری) كە لە ناوچەكەدا ژیاون.

4.1. میتۆدی توێژینەوە: چەند میتۆدێكی جۆراو جۆری مێژوویی لە نوسینەوەى توێژینەوەکەدا پەیڕەو کراوە بەتایبەتی میتۆدی وەسفی و كۆكردنەوەی سەرچاوەكان و گواستنەوەی زانیاریەكان و بەراوردكاری و شیكاركردنەوەیان بەئەندازەی تێگەیشتن لەو بابەتە، خستنەڕووی دید و بۆچوونی خۆمان لەسەر بابەتەكە لەتوێژنەوەكەدا.

5.1. پێكهاتەی توێژینەوەكە: ئەم توێژینەوەیە جگە لە پێشەكی و دەرەنجام و و لیستی سەرچاوەكان و پوختەی بابەتەكە

بەهەر دوو زمانی كوردی و ئینگلیزی، لە سێ باسی سەرەكی پێكهاتووە، بەشێوازەی خوارەوە: لە باسی یەكەمدا باس لە (ئایین) بەگشتی كراوە، لە باسی دووەمدا (گرنگترین خواوەندە كاریگەرەكان لە عێراقی كۆندا) دەخەیتە ڕوو، لە باسی سێیەمدا (ڕۆڵی خواوەندەكان لەناو دەسەڵاتی سیاسی عێراقی كۆندا) دەدوێین.

2. ئایین

ئایین چەندین پێناسە هەیە، لە ڕووی زمانەوانیە ئایین بەوە پێناسە دەكرێت كە گوێڕایەڵیەو بە مانای دەست گرتن و حوكم كردنیەتی، یاخود گوێڕایەڵی گشتیە لە خوگرتن و دروست بوون (ابن منظور، 1303هـ : 24-30).

لە ڕووی دەستەواژیەوە تێڕوانینی جیاواز هەیە لە نێوان قوتابخانە بیری و فەلسەفیەكان، بیرو بۆچوونیان جیاوازە بۆ ئایین بە شێویەكی گشتی، لەبەرئەوە قورسە بتوانیت بۆچونێكی گشتی وەربگریت لەبارەی ئایینەوە لە سەرجەم قوتابخانەكاندا، بۆیە پێویستە بەشێك لەو پێناسانە بخەینە ڕوو كە لەلایەن قوتابخانە بیریەكانەوە تایبەت كراوە بە ئایین (محمدسعيد، 2022: 70)، واتا ئایین پێكهاتووە لە باوەڕ و گوێڕایەڵی كردنێكی گشتگیر و كاركردن پێی و باوەڕبوونە بە بنەما سەرەكییەكانی ئایینەكەی، هەروەها وەك دامەزراوەیەكی كۆمەڵایەتییە بۆ ڕێكخستنی تاكەكانی كۆمەڵگا و پابەند كردنیان بە یاسا ئایینییەكانەوە (صلیبا، 1982: 572).

فەیلەسوفی ئەڵمانی فریدیك ئەنجلس لەبارەی ناساندنی ئایین دەڵێت ناكرێت بڵێین بیركردنەوەیەكی وردە، بەڵكو دروست بووە لە بیری مرۆڤ بۆ تێگەیشتن لەو هێزە سروشتیە دەرەكیانەی كاریگەریان لەسەر ژیان هەبووە و كۆنترۆڵی ژیانی مرۆڤیان كردووە (الروس، 2007: 522-523)

زانای كۆمەڵناسی فەرەنسی أمیل دووركایم ئایین لە ڕووی كۆمەڵایەتی بەوە پێناسە دەكات كە دامەزراوەیەكی كۆمەڵایەتیە و دەسەڵاتی هەیە بەسەر جیاكاری لە نێوان پیرۆزی و نا پیرۆزیەكان، یاخود ئایین چەند لایەنێكی هەیە، یەكێكیان بریتیە لە گیانێكی تەواو لە بیرو باوەڕ و دروشمە مرۆڤایەتیەكان، ئەوەی تریان بریتیە لەلایەنی بیرۆزی داب و نەریتەكان (النشار، 2014: 20).

هەروەها قوتابخانە دەرونیەكان دەربارەی لێكۆڵینەوە لە ئایین لە تێڕوانی زانا دەرووناسەكانەوە، بیروباوەڕی ئەم قوتابخانەوە جیاوازە، و جیاوازی هەیە لە بۆچوونی زاناكان لە بارەی ئایینەوە، هەندێك لە زانا دەروناسەكان دەربارەی ئایین دەڵێن پەیڕەو كردنی پیرۆزی و دروشمە ئایینەكانە یان پەیڕەو نەكردنیانە، یاخود ئایین هۆكارێكە لە هۆكارەكانی كێشە دەرونیەكان و لە هەمانكاتدا دەبێتە چارەسەرێك بۆ ئەو كێشانەی لە دەروونی مرۆڤدا دروست بوون، ئەمەش تێڕوانینێكی جیاوازە لەو دوو تێڕوانینەی پێشوو كە باسكراوە(محمدسعيد، 2022: 71).

سیغموند فروید ئایین بەوە پێناسە دەكات كە بریتیە لە دووپات كردنەوەی ئەو بیرو باوەڕانەی پەیوەندیان بە ڕاستیەكانی جیهانی دەرەكی یان ناوخۆیەوە هەیە، ئەم بیرو باوەڕانە بۆ زانینی ئەو لایەنە شاراوانەیە كە بە تەواوەتی دەرنەكەوتوون لە رێگەی باوەڕەوە داوا دەكرێن، ئەوە بیركردنەوەی ئەم زانایە بە دانانی سنورێك بۆ ئایین بە كۆمەڵێك بیركردنەوە لە بارەی مرۆڤ و پەیوەست كردنی بەبیركردنەوەكانی بە جیهانی دەرەوە (هەموو ئەو بابەتانەی لە دەرەوەی مرۆڤ بونیان هەیە یان لە ناوەوەی مرۆڤ جا دەركەوت بێت یان دەرنەكەوتبێت)، بەستراوەتەوە بە بیركردنەوەی مرۆڤ و شیكردنەوەی (الخشت، 2010: 16-25).

ئایین بەشێكی گرنگ و كاریگەر بووە لە ژیانی ڕۆژانەیاندا و بەشداری بەردەوامی لە كار و چالاكییەكانی مرۆڤدا هەبووە (سلیمان، 1983: 208)، شارستانیەتە كۆنەكان بە تەواوی كەوتوونەتە ژێر كاریگەریی ئایینی و خواوەندەكان و پەرستگاكان ڕۆڵی سەرەكییان گێڕاوە (باقر، 1946: 1)، بەهۆی گرنگی ئایین توێژەران بەردەوام لێكۆڵینەوە و شیكردنەوەی جۆراو جۆریان بۆ كردووە، لەو چوارچێوەیەشدا چەندین پێناسەی تری بۆ كراوە، زۆربەیان پێیان وایە، ئایین لە گرنگترین ئەو بنەمایانەیە كۆمەڵگای مرۆڤایەتی لەسەر دروستبووە و بەهۆیەوە پەیوەندیەكی بەهێز پێكهاتووە یا ئەو هێزە دەروونیە تایبەتیەیە لەئەنجامی هەندێك ناوو هێمای جیاواز گوزارشتی لێكراوە مرۆڤ ویستویەتی بەهۆیەوە بگاتە نهێنییە شاراوەكان(الساموك، 2002: 23).

دەربارەی ئەو دەستەواژانەی بۆ ئایین بەكارهێنراون لە شارستانییەتیە كۆنەكاندا جیاوازییەكی ئەوتۆ نییە، دەركەوتنی ئایین و پەیوەست بوونی مرۆڤەكان پێوەی لەسەر زەوی هەر لەگەڵ دروستبوون و دەركەوتنی مرۆڤ بووە، ڕوخسارێكی نەزانراوی هەبووە لە سەرەتادا لە ڕووی هۆكاری پەیوەست و بڵاوبوونەوەی، پاشان پشت بەستن و ڕادەی باوەڕكردنی كەسەكان لە ناخی مرۆڤەكاندا سەرهەڵدەدات و ڕەنگدانەوەی لەسەر هەڵسوكەوتەكانی دەبێت (رشید، 2004: 85)، ئایین فەرهەنگێكی سەرنج ڕاكێشە كورت دەبێتەوە لە بیروباوەڕی بڕوادار و كۆی ئەو ئایینانەی لە جیهاندا بوونیان هەبووە و دەبێت (الوجیز، 2009: 241)، ئایین بە واتا فەرهەنگییەكەی ڕاستگۆیی دەگەیەنێت لە پەیامەكانی خواوەندەكان بۆ باوەڕداران، خۆی دەبینێتەوە لە پاداشت و سزا لە بەرامبەر كردەوەكانیان، ئەمەش بە یەكێك لە خاسیەتەكانی خواوەند دادەنرێت (ابن منظور، 1303هـ : 24-30)، بیروباوەڕ و پەرستش و پیرۆزییە ئایینیەكان بەشێكی گرنگ بوون لەژیانی گەلە كۆنەكان و شوێنەوارێكی ڕوون و ئاشكرایان لە چارەنوسی شارستانییەتەكاندا هەبووە (باقر وآخرون، 1980: 5)، سەرچاوەیەكی گرنگە بۆ لێكۆڵینەوە دەربارەی ژیان و بارودۆخ و زانیاریی ئەم گەلانە، بیروباوەڕی ئایینی وەك نەخشەیەك وایە لە بیركردنەوە و جێبەجێكردن و هەڵسوكەوتەكانی مرۆڤ بەتایبەت لەڕوی داب و نەریت و یاساكان و هێزو توانا و گرنگییەكەی (رشید، 2004: 85)، بایەخی لەو هۆكارانەدا دەردەكەوێت كە كاریگەرییان لەسەر ژیان و پێشكەوتنی شارستانیەتەكان لە مێژووی مرۆڤایەتیدا هەیە (قاشا، 2010: 132)، چونكە لە ئەنجامی ئەو پاشماوە شوێنەوایانەی لە پەستگاكان دۆزراونەتەوە دەركەوتووە كە لایەنی ئایین پەرستگاكان هۆكارێكن بۆ دەستكەوتنی زانیار دەربارەی ئەم شارستانیەتە.

بیروباوەڕە ئایینییەكان لە بیروباوەڕی خەڵكەوە سەریانهەڵداوە و دیاردەی لاسایی كردنەوەی زارەكی بەدی دەكرێت، بەشی فۆلكلۆری لە هەموو بابەتە ئەندێشەیەكانیاندا ڕەنگدانەوەی هەبووە وەك لایەنی ژیانی و كشتوكاڵی و ئەدەبی بە شێوەیەكی ئەفسانەیی (دياكوف-كوفاليف، 2000: 110)، كاریگەریی ئەمەش بە ڕوونی لەسەر بیركردنەوەی مرۆڤی سەردەمە كۆنەكان، و ئەفسانە ئایینیە جیا جیاكان بەتایبەت ئەفسانەی دروستبوون وێنەی خواوەندەكان دەردەكەوێت، دەنوێنێت كاتێك لە ململانێ و شەڕی بەردەوامدا بوون (شاكر، 2000: 24-25).

ئایین ڕەنگدانەوەی نائاگایی مرۆڤە لە كۆمەڵگادا و بیركردنەوەی جیاوازیی مرۆڤەكانە لەو بوارەدا گەلە كۆنەكان لكاندویانە بە سروشتەوە، و پابەند بوون پێوەی پێیان وابوو لە دەرەوەی توانای مرۆڤە، و ناتوانن بیخە ژێر ڕكێفی خۆیان و مامەڵەی پێوە بكەن، بوونی ترس لای مرۆڤ لە كۆندا و هەوڵدانی بۆ دەرچوون لەو ترسە لەڕێگەی پەرستنی خواوەندەكان بووە، دەركەوتنی دیاردە سروشتییەكان وەك (ئاسمان و زەوی و ئەستیرە و خۆر و مانگ ...هتد) كاریگەریی گەورەی لەسەر دەركەوتنی بیروباوەڕی ئایینی هەبووە، وەك شتێكی نامۆ سەیریان كردوون و بۆیە بیریان لە پەرستنیان كردۆتەوە (دغيم، 1995: 96)، لە سەرەتادا مرۆڤ پێی وابوو سروشت لە ژێر ڕكێفی هێزێكی گەورەدایە لە سەروی توانای مرۆڤە و پەرستنی ئەو هێزە لە بەرژەوەندی مرۆڤە (احمد، 1986: 107-108)، بیروباوەڕیان بەجۆرێك بووە كە دار و بەرد و ئەشكەوتەكان ڕووحیان هەبووە (بركلمان، 1968: 24).

پەرستگا و زاڵبونی پەرستگا بەیەكێك لە بەڵگە گرنگەكان لە مێژووی ئەم وڵاتە دادەنرێت لە بوارەكانی (ئابوری، كۆمەڵایەتی و سیاسی)دا، و یەكێكیشە لە پایە سەرەكییەكانی دروستبوونی شارستانییەتەكان لەو ناوچانەدا، جێگیربوونی ئایین لە ژیانی ڕۆژانەی ئەم وڵاتەدا بە ڕوونی دیارە لە سەردەمە كۆنەكاندا لە زۆربەی نوسراو و دەقە مێخیەكاندا باس لە پیرۆزی خواوەندەكان و پەرستگاكان كراوە و بە جێگەیەكی پیرۆزی ئایینی ناسراون و باسیان لێوەكراوە (ميغولفسكي، 2009: 23).

ئایین ڕۆڵێكی دیاری لە ژیانی سیاسی عێراقیە كۆنەكاندا گێڕاوە، ئەو ئایینانەی لەو شارستانییەتەدا بوونیان هەبووە ئەو بیروباوەڕانە بووە كە(سۆمەرییەكان)⁽¹⁾ (2900-2371 پ.ز ) و (ئەكەدییەكان)⁽²⁾ (2371-2230 پ.ز) و (ئاشورییەكان)⁽³⁾ (2004-612 پ.ز) و (بابلیەكان)⁽⁴⁾ (2004_539 پ.ز) پەیڕەویان كردووە، دواتریش لە لایەن ئەم گەلانەی كۆچیان كردووە بۆ ناوچەكانی ئەم وڵاتە جێگیربون وشارستانییەتی تایبەت بە خۆیان لەوناوچانەدا دامەزراندووە وەك (ئارامی)⁽⁵⁾ و (كلدانییەكان)⁽⁶⁾ (626-539 پ.ز) ئەوانە سەرەڕای وەرگرتنی بیروباوەڕی ئایینی ناوچەكە، ئایین و پەرستش و خواوەندی تایبەت بە خۆیان هەبووە (بوتیرو، 2005: 215).

مرۆڤ لە هەر شوێنێك بووبێت پابەند بوونی گشتی و بەردەوامی بەبوونی خواوەندەكان هەبووە، بە جۆرێك لە كۆمەڵگا سەرەتاییەكاندا پەرستگا ڕۆڵێكی كاریگەریی لە رێكخستن و بەڕێوەبردن گێڕاوە، كە بە ڕوونی ئەنجام و كاریگەریی دەركەوتووە (رو، 1986: 128)، مرۆڤی كۆن بەشێك بووە لە كۆمەڵگا و كۆمەڵگاش بە شێوەیەكی جێگیر و سروشتی پابەند بووە بە هێزە گەردوونییەكانەوە، تێگەیشتنی مرۆڤ دەربارەی خواوەندەكان بە شێوەیەك بووە كە ئەوان چارەنووسیان دیاری دەكەن، و لە ناخۆشی و نەهامەتی دەیان پارێزن و سودیان پێدەگەیەنن و لە كارە چاكەكاندا یارمەتیان دەدەن (فرنكفورت وآخرون، 1980: 14-15)، یەكەمین بیروباوەڕی ئایینی خۆی دەبینێتەوە لە پەرستنی ئەو خواوەندانەی كە پەیوەندیان بە دیاردە سروشتییەكان و كاریگەریی لەسەر بەرهەمهێنان و بیركردنەوەیان هەبووە (الشیخلي، 2014: 13).

دەتوانرێت بوترێت ئایین هەر لەسەرەتای دروستبوونی مرۆڤەوە بوونی هەبووە، و لەگەڵ دەركەوتنی شارستانیەتی پتر گەشەی كردووە و بووە بە بەشێكی گرنگ و كاریگەر و كارا، و بەشداری بەردەوامی لە كار و چالاكییەكانی مرۆڤدا هەبووە، بەشێك لە شارستانییەتە كۆنەكان بە تەواوی كەوتونەتە ژێر كاریگەریی ئایینی، ئەمەش ڕەنگدانەوەی دیاری لەسەر چالاكی سیاسی و ئابوری و یاساییەكانیان دروستكردووە، دانیشتوانی عێراقی كۆن وەك بەشێكی گرنگ لە شارستانییەتە كۆنەكان كەوتونەتە ژێر كاریگەریی ئایینی و ملكەچ بوون بۆ پیرۆزی و فەرمانە ئایینیەكان و خواوەندەكانیان.

3. گرنگترین خواوەندە كاریگەرەكان لە عێراقی كۆندا

خواوەندەكان پێگەیەكی بەرزیان هەبووە لە پێكهاتەی بیرو باوەڕی دانیشتوانی عێراقی كۆن بەپلەی یەكەم هێما بوون بۆ دەسەڵاتی سیاسی جگە لەوەش هێمایەك بوون بۆ دەسەڵاتی ئایین، ئەمەش بە گەڕانەوە بۆ ئەو دەقە مێخیانەی كە دۆزراونەتەوە و مێژووەكەیان دەگەڕێنەوە بۆ نیوەی یەكەم هەزارەی سێیەمی پێش زاین كە قۆناغی گواستنەوەی دەسەڵاتی (سۆمەریەكان)ە لە پیاوانی ئایینی لە پەرستگاوە بۆ كۆشكی پاشایەتی و دەسەڵاتی سیاسی، چونكە لەو دەوڵەتە شارەكان پێویستیان بەسەركردەیەكی سەربازی بووە بۆ پاراستنی سنورەكانیان زەویە كشتوكاڵیەكان، ئەم گۆڕانكاریەش بوە هۆی دەركەوتنی خواوەندی تازە كە هێمایەك بووە بۆ دەسەڵاتی سیاسی، ئەم خواوەندانەش تایبەت بوون بە لایەنێك بۆ بەدیهێنانی خواستەكانی خواوەندە سەرەكیەكان(رشيد، 1985: 161و 174).

سەرەڕای ئەوەی خواوەندەكان لە شارستانیەتە كۆنەكان بە گشتی و عێراقی كۆن بە تایبەتی گرنگی و كاریگەریی هەبووە، لە زۆربەی چیرۆك و ئەفسانەكانی عێراقی كۆن باسی لێوەكراوە، ئەو چیرۆكانە دەرخەری ڕاستی بارودۆخی ئەم وڵاتەن لە ڕووی ئایینییەوە، باسیان لە ڕۆڵ و گرنگی ئایین لەسەرجەم لایەنەكانی ژیانی ڕۆژانەی مرۆڤ لەم شارستانیەتەدا كردووە، باس لە ڕووداو و هەڵسوكەوت و بیركردنەوەی تاك و كۆمەڵ بەشێوەی ئەفسانەیی كراوە تێكەڵ بە لایەنی ئایینی كراوە (عبدالمحسن، 2015: 28)، چیرۆك كاریگەریی بەرچاوی لە ئەدەبی شارستانیەتی عێراقی كۆن هەبووە، دانیشتوانی كۆنی ئەو ناوچانە ژیانێكی سەخت ژیاون و سەرقاڵی ژیانی دونیایی بوون، لەسەرەتای شارەستانیەتەكەدا بیرێكی ڕوونیان لەسەر ژیانی دوای مردن و جیهانی دووەم نەبووە (باقر، 1976: 69 و 173).

تێگەیشتن و پابەند بوونی مرۆڤ لەم شارستانیەتەدا بۆ خواوەندەكان بەجۆرێك بووە كە پەیوەندی لەنێوان دروستكراوە سروشتیەكان و خواوەندەكان هەبووە، لەبەرئەوە هەوڵیانداوە لە ڕێگەی پەرستن و پێشكەشكردنی خواوەندەكان خۆیان لە ڕووداوە سروشتی و مەترسیەكان بپارێزن (جواد، 1999: 150)، ئەمەش بووە هۆی تێگەیشتنێكی باش لەنێوان مرۆڤ و سروشتدا هەر لە سەرەتاوە مرۆڤ گیانی كردوە بە بەر شتەكاندا، وەك گیاندار سەیری دیاردەكانی كردون، بەو هۆیەوە ترس و بۆشایی دروستكردوە وەك ئەوەی لە ئەفسانەكاندا باس دەكرێت مرۆڤی سەرەتایی تێڕوانینی بۆ ڕوداوەكان و شیكردنەوەیان بە جوڵانەوەكی پێویستی داناوە لە تێگەیشتن بۆ سروشت، پێی وابوو خواوەندەكان لە پشت ڕووداوە سروشتییەكانن (فرنكفورت وآخرون، 1980: 16).

ئەو بیرو باوەڕە ئایینیەی سۆمەریەكان هەیانبووە لە داستان و ئەفسانەكانیاندا زۆر باسی ڕۆڵی خواوەندەكان كراوە بەهۆی زۆری ژمارەی خواوەندەكانیان كە تاوەكوو ئێستا بە تەواوی ناو و ژمارەیان نازانرێت، بەڵام ئەوەی ڕوونە ئەوەیە كە هەرخواوەندێك بەرپرس بووە لە دیاردەیەك و لە بابەتێكی دیاریكراو گرنگی پێدراوە(فوزي، 1985: 148-149)، هەروەها سەرهەڵدانی بیری ئایینی زۆری ژمارەی خواوەندەكان لای سۆمەریەكان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە هەر لە سەرەتاوە لەو ناوچانەی تێیدا نیشتەجێبوون خەریكی ژیانی كشتوكاڵ و پیشەسازییە دەستیەكان بوون و ئەو ڕوودا و مەترسییانەی بۆیان دروستبووە لەگەڵ سروشتدا لە ئەنجامی گۆڕانی كەش و هەوای ئەو ناوچانەدا ڕووی دەدا بووە هۆی دروستبوونی بیری ئایینی (سلیم، 2007: 321)، ئەمە وایكردووە دانیشتوانی عێراقی كۆن سروشت بپەرستن و بە پیرۆز و گرنگ تەماشای بكەن(باقر، 2012: 305).

بەڵام ڕایەكی تر هەیە دەڵێت بەپێی ئەوەی لە داستانی (گلگامش)⁽⁷⁾ هاتووە خواوەندەكان لە پێش مرۆڤ بونیان هەبووە، زەوی و ئاسمان لەسەرەتادا پێكەوەبوون و بەر لەدروستكردنی مرۆڤ لەیەكتری جیا بوونەتەوە و قۆناغەكانی دروستكردنی مرۆڤ دەستی پێكردووە، دوای جیكردنەوەكە ئاسمان كەوتۆتە دەست خواوەند (ئانو Anu) خواوەندی ئاسمان، خواوەندی (ئەنلیل Einlil) خواوەندی زەوی بووە،ئەمە سەرەتای دامەزراندنی شارستانیەت بووە(كریمر، 1971: 185)، سۆمەریەكان ئەم خواوەندانەیان پەرستووە لە هەزارەی (3 پ.ز) وەك خواوەندی گەورەی ئاسمانەكان و خواوەندی زەوی (Van buren, 1943: 318).

لەم شارستانیەتەدا لە سەردەمە كۆنەكاندا خواوەندی مانگ (سین Sin) یان پەرستووە كە سێكوچكەیەكیان دروستكردووە لەگەڵ هەردوو خواوەند خۆر (اوتو Utu= شەمس) خواوەندی هەورە بروسكە و باران (ئەدد Add) پەیوەندیان لەگەڵ خواوەند جوانی و خۆشەویستی وشەڕ(عەشتارAshtar) بەستووە، لە ناو ئەوانەدا خواوەندی (ننا) خواوەندی دەسەڵات بووە(الأحمد،2013: 29)، وا دانراوە خواوەندی مانگ باوكی خواوەندی خۆرە، خواوەندی (عشتار) وێناكراوە بە ئەستێرەی درەوشاوە (كریمر، 1973: 163)، سۆمەرییەكان ژمارەیەكی زۆر خواوەندیان هەبووە بۆ پەرستن و نزیكن لە یەكدییەوە، لای سۆمەرییەكان خواوەندی مانگ بە ناوی (نانا Nanna) ناسراوە، هەروەها خواوەندی خۆر بە ناوی خواوەند (اوتو) ناسراوە، خواوەندی مانگ جێگەیەكی گەورەی هەیە لای بابلیەكان خواوەندێكی دەست بەسەرە و لە ناو دانیشتوانی باشوری عێراق لە هەمان پێگەی خواوەندی خۆردایە، چونكە ڕووناكی دەبەخشێت، مانگ چەند نازناوێكی هەبووە، لەوانە زانا و پیرۆز و ڕاستگۆ و دادپەروەر و پارێزەر (نعمة، 1994: 277-278)، هەروەها خواوەندی خۆریش لە لای دانیشتوانی ناوچەكە پلەیەكی بەرزی هەبووە و پێیان وابووە ئەم خواوەندە نێرە (سالم، 2006: 461-462)، جگە لەوەش لای سۆمەرییەكان خواوەند (انانا Inanna) پەستراوە، هەروەها خواوەندی ئاوی ژێر زەوی ناسراوە بە (انكی Enki) (سعفان، 1999: 30).

خواوەندی (ننخرساك Ninkhrsak) (Black & Green, 1992: 66-67)یان (ننخروساجNinkhursag ) یان(نینماحNinmah) بە مانای گەورەی چیاكان و دایكی زەوی هاتووە (بارندر، 1978: 14)، خواوەندی (انكی) داوای هاوسەرگیری لە خواوەند (ننخرساج) كردووە و هاوسەرگیرییەكەی قبوڵ كردووە (Jacobson, 1976: 122-123)، خواوەندی (أنو) و خواوەندی (انلیل) لە كۆمەڵەی خواوەندی سۆمەری گرنگترینیان بوون بەڵام بڕیارەكانیان بەتەنیا دەرنەكردووە لەگەڵ خواوەندەكانی تر ڕاوێژ و گفتوگۆیان كردووە (Jacobson,1943:167-169)، پاشان سەردەمی باڵا دەستی شكۆی (انو) گواستراوەتەوە بۆ (انلیل) بووە بە خاوەن هێز و توانایەكی باڵا سەرچاوەكان باسی هۆكاری ئەو تایبەتمەندییەی انلیلیان نەكردووە جگە لە پیشاندانی هێز و توانی لەڕادە بەدەری كە بەهۆیەوە چەندین نازناوی پێبەخشراوە(كریمر، 1971: 185)، نازناوی چاكە و تایبەتمەند بووە بە دروستكردنی خۆر و مانگ و میوەهاتەكان و پێداویستییەكان و كۆنتڕۆڵ كردنی مرۆڤ لە ڕێگەی زەوییەوە (بارندر، 1978: 14)، هەروەها نازناوی پاشای زەوی هەبووە (Frankfort, 1949: 22)، جگە لەوەی نازناوی گەورە (السید)ی هەبووە، كە نازناوێكی ئایینی كۆن بووە بە مانای گەورە هاتووە (Bottero,2001: 47)، ئەمەش ئاماژەیە بۆ گەورەیی و بەهێزی ئەم خواوەندە لە لای سەرجەم دانیشتوانی عێراقی كۆن (Rogers, 1908: 15)، خواوەند (عشتار) خواوەندی جوانی و خۆشەویستی و شكۆ وجەنگیش بووە، هاوشێوەی خواوەند (انانا)ی سۆمەرییەكان ئەستێرەیەكی گەشاوە و خەسڵەتی چاكەی هەبووە بە (پاشای ئاسمان)، و بە سۆزی پیرۆزی ئەفسانەی خۆشەویستی وەسفكراوە (قاشا، 2008: 285)، خواوەندی (انانا) لای سۆمەرییەكان خواوەندی پیت و بەرەكەت بووە، بەڵام لای ئەكەدیةكان خواوەند(عشتار) ناسراوە و وەكو هۆكاری پەیوەندییەكانیان لەنێوان خۆیان خواوەندە گەورەكانیان سەیریان كردووە، پێیان وابووە داواكاریەكانیان دەگەیەنێت و دەتوانن لەڕێگەی ئەمەوە نزا و پاڕانەوەكانیان بگەینن بە خواوەندەكانی ترەوە (باقر وآخرون، 1980: 16)، لەلای هەموو گەلە كۆنەكانی وڵاتی ئەم شارستانیەتە پەرستراوەو بەخواوەندی جوانی و باشی و خۆشەویستی ناسراوە(سعفان،1999: 62).

خواوەند (عشتار) پەرستگای گەورە و تایبەتی بۆ دروستكراوە كە بە پەرستگای ئاسمان ناسراوە بە شێوەی بەش بەشی گەورە لە ڕۆژئاوای شارەكەوە بووە لە شێوەی پەرستگای پلیكانەیی چەندین ئەفسانە و چیرۆك لە بارەی خۆشەویستی و شەڕەكانی خواوەند (عشتار)ەوە وتراوە و هۆكاری ئەو ئەفسانانە پێیان وابوە لە جیهانی مردووەكانەوە هاتووە، و باسی چیرۆكی هاوسەرگیری پیرۆز، و چیرۆكێكی خۆشەویستی لەگەڵ خواوەند (تموز)ە(باقر وآخرون، 1980: 16)، كە خواوەندی پیت و بەرەكەت بووە، خواوەند (دموزی) لەگونجاندنی نهێنییەكاندا لە پێش (عشتار)ی هاوسەریەتی لە ژیانی خوارەوەدا نزیكترە لە زەوی بۆ گەڕانەوەی لە مردن و تێكۆشانی دژی خواوەندی ستەمكردن ئەم خواوەندە لە بەرەبەیانی زەوییەوە باسكراوە بۆ دیاریكردنی ئەرك و مافەكانی لەسەرەتا تا كۆتایی، ئەمەش دەردەكەوێت لە كاتی ئەنجامدانی ئاهەنگی هاوسەرگیری پیرۆزدا، خواوەند (عشتار) لە شێوەی ئەستێرە بووە (دياكوف-كوفاليف، 2000: 107-108).

خواوەند (انو ) لای سۆمەرییەكان لە ئاسمان لە شوێنێكی پیرۆز دانیشتووە (Benite,1969: 117&137)، لە زمانی ئەكەدییەكاندا (انو) یان وشەی (شامو Shamu) بە مانای ئاسمان هاتووە، بەكارهێنانی خواوەند (انو)، كە ئاماژەیە بۆ خواوەندی ئاسمان لای سۆمەری و ئەكەدییەكان (الحصونە، 2019: 78)، لەئاماژە مێخییەكاندا بەهەمان شێوە وشەی سۆمەری(دنكر Dingir) بەمانای خواوەند هاتووە لە بەرامبەریدا وشەی ئەكەدی (ایلو ILU) واتای ئەو دەسەواژانەی لە زمانی سۆمەری و ئەكەدیدا وەك خواوەند (ان) و (انو) هاتووە لە زمانی ئەكەدیشدا بە مانای درەوشاوە و شكۆدار هاتووە، خواوەندی (ان)ی سۆمەری لەلای ئەكەدییەكان بە(ایلانو ILANU)ناسراوە بەواتای سەركەوتنی پیرۆز دێت(لابات، 1988: 11و17).

پەرستشی خواوەند (مەردوخMardukh ) (Porter, 1997:177) بە تەواوی لە بابلی گەشەی كردووە، و خواوەند (ئیا) لەوپەڕی باشوری خواوەند (ئێریدو) بوو لەوكاتەدا پەرستشی (مەردوخ) تەنیا لە ناوچەكانی دەوروبەری بابلدا گەشەی كردووە، دوای چەند سەدەیەك بۆتە ئایینی سەرەكی لە بابلدا و ناوبانگی خواوەندەكانی باكوری بابل پەرەی سەند و خەڵكیش لە سەرانسەری بابلدا وەك خواوەندە تايبەتیەكانی خۆیان دەیانپەرستن (میرۆپ، 2018: 182)، لە سەرەتادا خواوەند (مەردۆخ) نوێنەری خۆی لەسەر زەوی داناوە و ئەركی پارێزگاری كردن بووە لە بەرژەوەندیەكانی و داوایكردوە كۆبوونەوە لە نێوان خواوەندەكان بۆ گفتوگۆكردن و خواردنەوەی مەیی و ئەو گۆڕانكارییانەی لە كۆمەڵگادا ڕوویان دەدا بكرێت، لەگەڵ دیاریكردنی نوێنەری خواوەند لەسەر زەوی(حنون، 2006: 25).

خواوەندەكان لەسەر شێوەی مرۆڤ بوون، تاكو سەرەتای دەركەوتنی سەردەمی بنەماڵەكان (قاشا، 2008: 248)، لەماوەی نێوان ساڵانی(2800 - 2370 پ.ز)فەرمانڕەوایەتی كردووە لە مێژوودا بە سەردەمی بەرەبەیانی بنەماڵەكان ناسراوە (عبدالصمد، 2008: 36)، دانیشتوانی عێراقی كۆن پێیان وابووە خواوەندەكان لە پشت ڕووداوە سروشتییەكانەوە بوون و لەڕێگەی نوێنەرەكانیان لەسەر زەوی، نازناویان بۆ خۆیان دیاركردووە، كە فەرمانڕەوا یاخود پاشا بوون (قاشا، 2008: 248)، ئەو نوێنەرانەش لە زمانی سۆمەرییەكاندا پێی وتراوە (ئینEN) واتا كاهینی گەورە و هێما بۆ دەسەڵاتی ئاینی لە عێراقی كۆندا و نازناوی(ئینس Ensi) ئەمیش وەكو نازناوێك بە كەسێك بەخشراوە دەسەڵاتی سیاسی زۆری هەبووە لە شێوەی میر بێت یان سەركردەی سیاسی، ئەمش بۆ جیاكردنەوەی دەسەڵاتی سیایس بوو لە ئاینی لەڤەڵ ئەوەشدا پەیوەندیكی بەهیز هەبووە لە نێوانیاندا(باقر، 2012: 288 و346-350)، هەرچی نازناوی (لۆگاڵLu-Gal) بە واتای پیاوی گەورە یان پاشا دێت و هێمای دەسەڵاتی سیاسیە و لەناو خەڵكدا بە پیرۆز سەیر دەكراو ڕێزی زۆری هەبووە و سەركردایەتی جەنگەكانی كردووە(سلیمان، 1983: 183-184)، هەستاوە بە گێڕانەوە و بڵاوكردنەوەی دەقەكان و داواكاری و مەرجەكانی خواوەند (مەردۆخ) بۆ شەڕەكان و بەرگریكردنی لەخواوەندەكانی دیكە ئەمەش یەكێكە لە كارە گرنگەكانی و دەسەڵاتێكی فراوانی لەسەرووی هەموو خواوەندەكانی دیكەوە هەبووە (حنون، 2006: 25)، لەوكاتانەدا چونكە ئەنجومەنی خواوەندەكان (مەردۆخ)یان ڕاسپاردووە لە كاتی دروست بوونی كێشە و ئاژاوە و هاتنە ئارای دۆخێكی نەخوازراو بۆ چارەسەر كردنی ئەو ئاڵۆزی و كێشە پاشانیش دەسەڵات دەگەڕایەوە بۆ ئەنجومەنی خواوەندەكان(ساكز، 1979: 393-395).

خواوەند (مەردۆخ) لە شاری بابل پەرستراوە و پەرستگای هەبووە و ڕۆڵێكی باڵا و گەورەی هەبووە لە ناو گەلی بابلدا وەك خاوەندێكی نەتەوەی بابل سەیر كراوە، لە ئەفسانەی دروستبوونی بابل و ئەفسانەكانی سەردەمی كۆن بە ڕوونی ئاماژەی پێكراوە، لە بابەتە ئەدەبییەكانی ئەم وڵاتەدا باسكراوە (نعمة، 1994: 77)، پاشای بابل پابەند بووە بە فەرمانەكانی، لە سەرجەم شار و ناوچەكانی ئەم شارستانییەتەدا پەرستراوە، بەخواوەندی گەورە و پارێزگاری لەوڵاتدا ناسراوە (رشید، 2004: 87).

خواوەندی ئاشور خواوەندی سەرەكی ئاشوریەكان بووە، لەسەروی سەرجەم خواوەندەكان بووە و سەرجەم كاروچالاكیەكان بەویستی ئەو ئەنجامدراوە و كاریگەری زۆری لەسەر بیرو بۆچونی ئاشوریەكان و پاشاكانیان هەبووە كارەكانیان ڕەزامەندی ئەو ئەنجامداوە(ساكز،2008: 298-299)، ئەم خواوەندە سەرەتا تەنها لەشاری ئاشور پەرستراوە و ڕۆڵی زۆر بووە، بەڵام كاتێك ئاشورییەكان دەسەڵاتیان فراوان بووە و گەشەیان كردووە پەرستشی خواوەندەكەشیان بە هەمانشێوە بەناوچەكاندا بڵاوبۆتەوە و پەرستگای زۆری بۆ دروست كراوە، هێمای تایبەتی مرۆڤێكی باڵدار بووە و هەردوو باڵەكانی كردۆتەوە لە ژێر باڵەكانیدا دوو دەستی هەبووە كە بە دەستیكی كەوانی هەڵگرتووە و بەدەستەكەی تری تیری خستۆتە كەوانەوە، لەبەردەم خۆرێكی شیوە خردا وەستاوە، ئەم خواوەندە چەند نازناوی تایبەتی هەبووە وەك(گەورەی وڵاتان، باوكی خواوەندەكان و چیای بەرز) (سلیم،2002: 425-426)، خواوەند ئاشور سەرەڕای ئەوەی خواوەندی دروستكەر بووە خواوەندی جەنگیش بووە خەڵكی ملكەچی فەرمانەكانی كردووە بۆ دەسەڵاتی ئاشوری، هاوسەرەكەی (عشتار) پێگەیەكی بەرزی هەبووە و بە پاڵەوان و پارێزەری ئاشور ناسراوە(ساكز،2008: 297-300).

دەكرێ بوترێت ئایین لە عێراقی كۆندا بیرۆكەیەكی بەهێزی لەناو سەرجەم گەلانی ناوچەكەدا دروستكردووە و پەیڕەویكراوە، ئەویش پەرستنی فرەخواوەندی بووە، بۆ هەر لایەنێكی ژیان و ڕووداوێكی سروشتی خواوەندێكی تایبەتییان پەرستووە، وەك خواوەندی خێر و شەڕ و پیت و بەرەكەت و ئاووهەوا و چەندانی تر، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت مرۆڤ ئەوكاتە بۆ ڕزگار بوون شەڕی سروشت هەوڵی پەرستنی فرە خواوەندی داوە، قوربانی و ڕێوڕەسمی ئایینی بۆ بە ئەنجام گەیاندوە، جگە لەوەش بۆ ئەوەی بتوانێت سەربكەوێت بەسەر ئەوە مەترسی و هێرەشە دەرەكیانە سیفاتی شەڕیان داوەتە پاڵ بەشێك لە خواوەندەكانیان بۆ ئەوەی هاوكاریان بكات و سەریان بخات.

4. ڕۆڵی خواوەندەكان لە دەسەڵاتی سیاسی عێراقی كۆندا

كۆمەڵگا كۆنەكان لەژێر كاریگەری بیروباوەڕی ئاینیدا بوون بۆیە دەسەڵات وەك هەموو چالاكی و لایەنەكانی تری كۆمەڵگای ئەو كاتە كەوتۆتە ژێر ئەم كاریگەرییەوە، دانیشتوانی كۆنی ئەم وڵاتە پابەند بوون بەڕێنمای كەسانی شارەزای ئایینی، ئەمەش ڕۆڵیكی دیاری هەبوو لە دیاریكردنی فەرمانڕوا (پاشا) لە هەمانكاتدا ئەویش كاتێك دەسەڵاتی وەرگرتووە بەتەواوی كەوتۆتە ژێر كاریگەری ئایینەوە هەر پشتگوێ خستنێك و لادانێكی بۆتە هۆكاری لاوازی یان لە ناوچوونی دەسەڵاتەكەی (فياض و مراد،2005: 70-73)، هێزو توانای خواوەندەكان لەسەرووی مرۆڤەكان بووە، بۆیە ئەو كەسەی لەناو بنەماڵەی شاهانەدا دەستنیشان دەكرا یان شایەنی وەرگرتنی دەسەڵات بووە و لەلایەن خواوەندەوە پێی بەخشراوە و تاجی خراوەتە سەر، لە ڕێوڕەسمێكی تایبەتدا هەندێك جار ماوەی یەك هەفتە بەردەوام بووە و جل و بەرگی تایبەتی لەبەركردووە و لەگەڵ كاهینی گەورەی (پیاوی ئایینی) وڵات لەبەردەم خواوەند كڕنوشی بردووە بەڵێنی پێداوە كە بەرژەوەندیەكانی بپارێزێت(شميل،2005: 454)، ئەمەش وایكردووە كە پیرۆزی و هێزێكی زۆر بە دەسەڵاتەكەی بدات و تێیدا ڕەنگ بداتەوە لەدوای هاتنە سەردەسەڵات(شميل،2005: 443).

دەسەڵاتی سیاسیی پەیوەندیەكی ڕاستەخۆی هەبوو بە ئایینەوە ڕێكخستنی خواوەندەكان هاوشێوە لەگەڵ ڕیكخستنی سیاسی لە وڵاتدا(بوتير، 1990: 258)، هەروەها دەسەڵاتی سیاسی لە عێراقی كۆندا لە پەیوەندی نێوان پیرۆزی دەسەڵاتی خواوەندەكان، و دەسەڵاتی مرۆڤدایە، لەسەر ئەم بنەمایەش خواوەندەكان لە لایەك و پاشاكان لەلایەكی دیكەوە پیرۆزی بە دەسەڵاتی سیاسی مرۆڤەكان دەدرێت لەلایەن هەر دوولاوە، ئەو پەیوەندییەی لە نێوانیاندا هەیە دوو لایەنەیە هەڵبژاردنی پاشاكان لە لایەن خواوەندەكانەوە و بەدیهێنانی خواستی خواوەندەكان لە لایەن پاشاكانەوە بەهۆی هەڵبژاردنیانەوە (الطعان، 1981: 429).

ئەو نووسراو و بەڵگەنامانەی بەردەستن دەربارەی ژیانی سیاسی ئەم وڵاتە و پیاوانی ئایینی لە بەڕێوەبردنی وڵات و بەشداریكردن لە دەسەڵات لە سەرەتای دروستبوونیەوە، لەلایەن پاشا و فەرمانڕواكانەوە بۆ شیكردنەوە و خوێندنەوەی بیروباوەڕی دانیشتوان نووسراون، ئەمەش نموونەیەكی سەرەكییە یان دەسەڵاتدارییە لە سەرەتادا وەك پیشەیەكی پیرۆز دادەنران، و دەدرانە دەستی دەستەیەكی دیاریكراو بە ئامانجی نووسینەوەی پیرۆزییەكان و دەرخستنیان كە تایبەت بە خواوەندەكان بوو (نعمة، 1994: 277)، سەرەتا دەقەكان تایبەت بوون بە بیروباوەڕ و تێڕوانینی ئەم چینە بە جۆرێك كە دژیەك نەبێت لەگەڵ بەرژەوەندییەكان، ئەو نوسراوانە لە پەرستگاكاندا دەركەوتن (بوتیرو، 2005: 119-120)، ئامانجیان ڕێكخستنی داهاتەكانی پەرستگا بووە لە ڕووی ئابورییەوە، و هێمایەك بوون بۆ هاندان و ناساندنی بیركردنەوەی مرۆڤ لە ڕووی ئایینیەوە (اسماعیل، 1985: 221-222).

وەك لە پێشوتردا ئاماژەی پێكراوە پیاوانی ئایینی بەشداریان كردووە لە بەڕیوەبردنی وڵاتدا، لە سەرەتای دروستبوونی (دەوڵەتە شارەكان)⁽⁸⁾ دا، نوسراو و فەرمانەكانی پاشاكان بە بڕیارێكی گرنگ لە لایەن پیاوانی ئایینیەوە بۆ شیكردنەوە و خوێندنەوەی بیرو باوەڕەكان لە عێراقی كۆن دانراوە، ئەم نوسراوانە بە پیرۆز سەیر كراون و بەمەبەستی پاراستنی پیرۆزیەكان گێڕاویانەتەوە بۆ خواوەندەكان (الحصونە، 2019: 48-49)، بۆ ئەوەی دەسەڵات و پێگەی خۆیان بەهێز بكەن بیچەسپێنن لەبەرئەوە پیرۆزییان داوە بە دەسەڵات لەڕووی ئایینییەوە وسیاسیەوە (بوتیرو، 2005: 119)، دوای دامەزراوەی ئایینی باوی دەسەڵاتی سیاسی هات بۆ جیاكردنەوەی هەندێك كەسایەتی سیاسی لە بەدیهێنانی هاوسەنگی لە نێوان ئەم دوو دەسەڵاتەدا لە ئایین و سیاسەتدا بەپێی بارودۆخەكان، بەهۆی بوونی ناكۆكی لەنێوان پیاوی ئاینی و پیاوی سیاسی لەسەر وەرگرتنی دەسەڵات، پاشانیش جوڵانەوەیەكی گرنگ و كاریگەر بۆ ڕزگار بوون لە دەسەڵاتی پەرستگا و زاڵ بوون بەسەر پیاوانی ئایینی لە سەرجەم ناوچەكانی ئەم شارستانیەتەدا دادەنرێن (الحسيني،2002: 11-50).

پیاوانی ئایینی بەڵگەی بەهێز و پاڵپشتی یەكەمن بۆ هاوبەشیكردن لە دەسەڵاتی سیاسیدا، ئەم دەسەڵاتە دەبەستنەوە بە بیروباوەڕ و پیرۆزییە ئایینیەكان بۆ جێگیركردن و متمانەدان بە دەسەڵاتەكەیان، گرنگی زۆریان بە پێشخستنی وڵاتداوە هۆكارێكیش بوون بۆ بەهێز بوونی وڵات لەڕووی سیاسیی و سەربازی و ئابوری(الحصونە، 2019: 49)، بۆ نمونە لە ڕۆژی پێنجەمی ئاهەنگی سەری ساڵ و وەرگرتنی دەسەڵات، پاشا لەو ڕۆژەدا دەچێتە پەرستگای خواوەند مەردۆخ وەك كاهینی گەورە دادەنیشێت نیشانەی پاشایەتی لە خۆی دادەماڵێت وەك سوڵجان تاجی پاشایەتی لەبەردەم خواوەند مەردۆخ كڕنوش دەبات و دان دەنێت بەهێزی خواوەند و ئەركەكانی بەرامبەر خواوەند و پەرستگاكانی خواوەند، ‎دواتر كاهین وەك وڵامدانەوەرەیەكی خواوەند بۆ پاشا هەڵدەستێك بە گەڕاندنەوەی تاج و سوڵجان بۆ كاهینی گەورە یان پاشا ئەمەش نیشانەی پاشایەتیە و مانای هەبوونی پاشا دەگەیەنێت لەناو خەڵكدا لە دەرەوەی پەرستگایدا بۆیە لەو باوەڕەدا بوون پاشا لە جیهانی خوارەوە گەڕاوەتەوە فەرمانڕەوایەتی دەكات و هێزو دەسەڵاتی خۆی پیشان دەدات(الأحمد، 1985: 20-21)، پیاوە ئایینییەكان هاوكاری پاشاكان بوون لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا لە سەرەتادا، و دەسەڵاتی پاشا هیچ كۆت و بەندێكی یاسایی نەبووە بەتەنیا، بەڵكو ئەو چەند كۆت و بەندی هەیبووە تایبەت بوون بە پیاوە ئایینییەكان، پاشاكان نوێنەری خواوەند بوون لە شارەكاندا، و دەسەڵاتی وەرگرتنی باجیان هەبووە بە ناوی خواوەندەكانەوە، كە دەگەڕایەوە بۆ كۆگای پەرستگاكان بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ دەبوو بە موڵكی پەرستگاكان (طقوش، 2011: 90-91)، پیاوانی ئایینی دەسەڵاتێكی حكومیان لە جێبەجێكردنی ئەركەكانیاندا هەبووە، لە ناوەندە فەرمی و ئایینییەكاندا كاریان كردووە، بەوەش ڕۆڵی پەرستگاكانمان بۆ دەردەكەوێت لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا (الطعان، 1981: 167)، ئەم خاوەنداریەتی كردنە لەسەر بنەمای بیروباوەڕی دەسەڵاتی خواوەندەكان، كە دەهاتە خوارەوە بۆ مرۆڤەكان و ئەم فەرمانڕەوایەتی كردنە بە فەرمانڕوایەتی كردنێكی ڕاست لە بیروباوەڕی گەلدا دادەنرا، پیاوە ئاینیەكان بەڕێوەیان دەبرد و دەسەڵاتیان هەبوو و یەكێكیان هەڵدەبژێردرا بە وێنەی خواوەندەكان سەیركراوە، پیاوە ئایینیەكان هێما بوون بۆ یەكگرتنی ئایین و سیاسەت(طقوش، 2011: 90-91).

بە دروست بوونی بیری پەیڕەوی سیاسی لەنێوان بیرو باوەڕەكان لەلای دانیشتوانی ئەم شارستانیەتە كە خواوەندەكان پاشایەتیان داوە بەمرۆڤ بەپێی ئەم بیروباوەڕە دابەزینی پاشایەتی بووە لە ئاسمانەوە بۆسەر زەوی، ئەمەش پەیوەندی بەگرنگی دامەزراوە سیاسیەكان و كارپێكردنی هەبووە لەگەڵ دامەزاوە ئاینیەكاندا لەماوەی دامەزراندنی پەیڕەوی سیاسیدا، ئەمەش كاریگەری زۆری لەسەر لایەنی سیاسی عێراقی كۆن بەگشتی هەبووە(الشیخلي، 1990: 75)، دەسەڵاتی سیاسی خواوەندەكان لەم شارستانیەتەدا لەسەر ئەم بیروباوەڕەی كە ڕیكخستنە سەرەكییەكەی لەئاسمانەوەیە و لە كۆبونەوەی خواوەندەكان پاشایەك دیاریكراوە ودەسەڵاتی پێدراوە بۆ پارێزگاری كردن لە سیستەمی سیاسی و ئاینی و ئارامی وڵات، فەرمانڕوایەتی كردنی وڵات و ڕاپەڕاندنی كۆمەڵێك ئەرك، كە لە لایەن خواوەندەكانەوە پێیان ڕادەسپێردرا (الطعان، 1981: 385)، پاشا پیاوی ئایینی گەورەی خواوەندی شار و نەتەوەیی و سەرۆكی پیاوانی ئایینی بووە، لە دوای پێشكەوتنی ژیانی كۆمەڵایەتی و سیاسی و دروستبوونی پەرستگاكان چینی پیاوانی ئایینی پلە بەندی تایبەتییان هەبووە (سلیم، 2007: 366).

زانيارى دەربارەی خواوەندەكان، و ناوی پاشاكان لە بیروباوەڕی گەلانی عێراقی كۆن وەك سۆمەری و ئەكەدی و بابلیەكان وەك بیروباوەڕی ئاشورییەكان بووە لە بارەی باوەڕبوونیان بە دەسەڵاتداری و پێگەی خواوەندەكان لە سەرووی پلەی مرۆڤ بوونە (الحصونە، 2019: 185)، لە ئایینی سۆمەریدا ڕێوڕەسمی ئایینی و جەژن بوونی هەبووە لەكات و سەردەمی خۆیدا ئەنجامدراوە خەڵكێكی زۆر بەشدارییان تێدا كردووە، بۆ نموونە ڕۆژی ئاهەنگی هاوسەرگیری پیرۆز لە نێوان خواوەند (أینانا و تموزی) لەلای سۆمەرییەكان و خواوەند (تموزی و عشتار) لای ئەكەدییەكان جێبەجێ دەكرا (عبداللە و رضا، 2019: 586)، بۆ بەدەستهێنانی خێرو بەرەكەت بووە، ئەمەش بەردەوام لە ململانێدا بوون بۆ زاڵ بوون بەسەر سروشتدا (كریمر، 1973: 187)، هەندێك جاریش پاشا یان پیاوی گەورەی ئایینی لە پەرستگا بە نوێنەرایەتی خواوەند هاوسەرگیری كچێكی ئایینی پاكیزە ئەنجامداوە بە شێوەی ڕاستەقینە (عبداللە و رضا، 2019: 587)، لە سەری ساڵدا یەكێك لە كچە پاكیزەكانی پەرستگای هەڵدەبژارد بۆ هاوسەرگیری بە مەبەستی خێرو بەرەكەت لە كاتی گەیشتنی پاشا كچە پاكیزەكە دەڕازێنرایەوە و سرودی ئاینی دەوترایەوە و نزا و پاڕانەوەی خەڵك دەستی پێدەكرد بۆ هاتنەدی هیوا و ئاواتەكانیان لە ساڵی تازەدا و بە پیرۆز سەیركردنی پاشا بووە (كریمر، 1973: 187-188).

دەربارەی دەسەڵاتی سیاسی و سەرنجدان لە باشیەكانی تێڕوانینی دانیشتوانی عێراقی كۆن لەسەر ئەم بنەمایەی لەخودی سروشتی مرۆڤەوەیە، پێچەوانەی تێڕوانینە سەرەتایەكان كە تێڕوانینی سروشتیەو نەوەستاوەتە سەر مرۆڤەكان، و بنچینەكەی دەگەڕیتەوە بۆ خواوەندەكان كە تایبەتمەندییەكی خۆیان هەیە و مرۆڤەكان نایزانن، ئەمە ڕەنگدانەوەی هەبووە بە تایبەتی لەسەر دەسەڵاتی سیاسی بۆ نموونە لای سۆمەر و ئاشور بەهێز بوون ماوەیەكی زۆر ژیاون، ئەم دەسەڵاتە سیاسییە بەمانای مرۆڤی بووە و خاوەنداریەتییەكەی دەگەڕێتەوە بۆ پاشاكان، دەستیان بەسەر دەسەڵاتی سیاسیدا گرتووە (الطعان، 1981: 386).

خواستی خواوەندەكان وەك ئەوەی ئاماژەی پێكراوە لە بیروباوەڕی دانیشتوانی ئەم شارستانیەتە هێمای دەسەڵاتی سیاسی بوون بە پلەی یەكەم و پاشان هێما بوون بۆ دەسەڵاتی ئایینی (الأحمد، 1985: 8-9)، ئەم زانیارییە لە بارەی ئەم شارستانیەتە لەبەردەستدان لە سەرەتاكانی نیوەی دووەمی هەزارەی (3 پ.ز) كە بە قۆناغی گۆڕانكاری لە دەسەڵاتی سۆمەرییەكان دادەنرێت لە دەسەڵاتی ئاینیەوە بۆ دەسەڵاتی سیاسی، چونكە بارودۆخی ئەم بنەماڵانە پێویستی بەسەركردایەتی سەربازی هەبوو (رشيد،1985: 160)، لە دواتردا بەشێوازێكی باشتر ڕێكخراوە لە نێوان دەسەڵاتی ئایینی و سیاسیدا بەجۆرێك كە هیچ بۆشاییەك لە نێوانیاندا نەبووە، واتە چی دیكە پێویست نەبووە پاشاكان پیاوانی ئایینی بن بەڵكو ڕاستەخۆ لە لایەن خواوەنەكانەوە هەڵبژێرداون(الطعان، 1981: 460).

ڕۆڵی ئەنجومەنی خواوەندەكان لەلایەنی سیاسی لەبەرژەوەندی كۆمەڵگا بوو و یەكێك لە كارە گرنگەكانیان هەوڵدان بووە لە پێناو شارەكانی سومەر و ئەكەد، خواوەندەكان دەسەڵاتیان بۆ دیاریكردوون بەپێی گرنگی ناوچەكان دەسەڵاتیان بەسەردا دابەشكردون و فەرمانڕەوایان بۆ دیاریكردوون، بۆ نمونە لە دەوڵەتی ئەكەدیدا كاریگەری خواوەند بەڕوونی دەردەكەوێت لە هاتنە سەر دەسەڵاتی سەرجۆنی ئەكەدی هەرچەند لە بنەماڵەی پاشایەتی نەبووە، بەڵام توانیویەتی بێتە سەر دەسەڵات هەرچەند ژیاننامەكەی بەڕوونی دیار نیە(سليم، 2011: 61-62)، هەروەها لە دەقە مێخیەكاندا باس لە چۆنیەتی هاتنە سەر دەسەڵاتی دەكات دەڵێت لەدوای ئەوەی من بوومە باخەوان لەلای جوتیارێك لەوكاتەدا خواوەند عشتار هاتوو خۆشویستی خۆی پێدام و پاشایەتیم وەرگرتوە و توانیومە وڵات پێش بخەم و سەركەوتن بەدەست بهێنم (باقر، 1976: 125)، هەروەها بەپێیی دەقە مسماریەكان بێت خواوەندەكان بڕیاریانداوە (لبت عشتار Libit-Ashtar 1934-1924پ.ز) وەك پاشای شاری (ایسن= القادرسية) دیاری بكەن(يحيى، 2015: 293)، چونكە بەشێك لە شارە سۆمەریەكان پێگەیەكی ئاینی گرنگیان هەبوو وەك شاری(نفر، ئور و ئەریدو) كە بونەتە ناوەندێكی سەرەكی ئاینی و لەلایەن خواوەند (انلیل) چاودێری كراوە كە بۆتە هۆی بەدەستهێنانی خۆشگوزەرانی(كریمر، 1971: 74).

پاشایانی ئاشوری بۆ متمانەی ئایینی بە دەسەڵاتەكەیان چەند بڵاوكراوەیەكی دەربارەی پاشاكان دەركردووە بە ناوی خواوەندەكانەوە، كە لە نووسراوەكانی بەشێك لە پاشاكانی ئاشوریدا ئاماژەی پێكراوە (الحصونە، 2019: 185)، كۆمەڵگای ئاشوری یەكێك لە دەركەوتەكانی بیرو بۆچونی تاكی ئاسایی و دەسەڵاتدارەكانی پابەند بوون بە دەسەڵاتی خواوەندەكان، و پاشا لە یەك كاتدا دەسەڵاتی ئایینی و دونیایی هەبووە و لە سەروی سەرجەم پیاوانی ئایینی بووە (سليم، 2002: 348)، هەریەكێكیان لە ناوە و دەرەوی پەرستگا بە پێی كارەكەی خۆی ئەركەكانی لەژێر چاودێری و فەرمانی پاشا ئەنجامدەدا (الخفاجى، 2014: 102)، پاشایەتی پشتاو پشت بووە سیستەمێكی پەسندكراو بووە لە عێراقی كۆن هەر لە سەردەمی بنەماڵەكانەوە بە پیرۆز تەماشاكراوە و فەرمانڕەوایی كۆمەڵەی خواوەندەكانیش بەهەمان شێوە بووە، بڕیارەكان لە لایەن خواوەندەوە دەردەكران (سلیمان، 1983: 208).

پاشا لەبەردەم خواوەندەكان بەرپرس بوو، پێویست بوو لە خزمەتی ئەواندا بێت لە ڕووی ئایینیش بەشداری لە ڕێوڕەسمە ئایینیەكان كردووە، لە ڕووی دونیاییەوە بەتەواوی بەرپرس بووە لە جێبەجێكردنی دادپەروەری و پاراستنی سنورەكان و دەركردن و جێبەجێكردنی یاساكان لەگەڵ ئەنجامدانی چالاكیە ئابووری و ئاواكارییەكان و بەڕێوەبردنی كاروباری كارگێڕی و سیاسیی وڵات (سليم، 2002: 348)، سەرجەم ئەو كار و چالاكیانەی پاشای ئاشورییەكان ئەنجامیانداوە، بە تایبەت هەڵمەتە سەربازییەكانیان بۆ پارێزگاریكردن لە دەسەڵاتەكەیان، لەگەڵ ئەوەشدا بەشێكی زۆریان لەژێر كاریگەری و بیرو بۆچونی ئاییندا بوون و وایان پیشانداوە بە خواستی خواوەندەكانە بۆ ئەوەی لایەنگرەكانیان زیاتر بە خۆیانەوە پەیوەست بكەن و دوای سەركەوتنەكانیش بە هەمان شێوە خزمەتیان بەو لایەنە كردووە (العبداللە، 2000: 120).

پاشاكانی ئاشور سودییان لە ئایین وەرگتووە بۆ بەرژەوەندی خۆیان و لایەنی سیاسی دەسەڵاتەكەیان، هەندێ جار بە ویستی خواوەندەكان جێنشینیان دیاریكردووە، و نازناوی ئایینیان بۆ خۆیان داناوە و لە نازناوەكاندا ناوی خۆیان داوەتە پاڵ ناوی خواوەند ئاشور و نازناوی جێگری خواوەند ئاشوریان بۆ خۆیان بەكارهێناوە، بەڵام لەدەی چواردەی پێش زاین زۆربەی پاشاكان نازناوی ئایینیان بۆ خۆیان بەكارهێناوە (سليم، 2002: 344)، دیارە لە شارستانیەتی عێراقی كۆندا كاری پاشاكان لە بنچینەدا هاوشێوەی خواوەندەكانن، بەڵام خواوەند نین، بەڵكو مرۆڤی پیرۆزن و نوێنەری خواوەندن و پەیڕوی ئایینییان هەبووە، و پاشا پارێزگاری لەم چینە پیرۆزە كردووە، لە ماوەی لاوازی وڵاتدا پاشا توانیویەتی پارێزگاری لە پیرۆزی خۆی، و دەسەڵاتە سیاسییەكەی بكات لە تێڕوانینی خەڵكدا، كەسایەتی پاشا بەدیهێنراوێكی تایبەت بووە و ناوەندێكی تایبەتی هەبووە لە نێوان خواوەندەكان، و مرۆڤدا بۆ ڕێكخستنی پەیوەندی لە نێوانیاندا (الطعان، 1981: 400).

دیارە دیاریكردنی جێنشین بۆ دەسەڵات هۆكارێك بووە بۆ دەركەوتنی ئەو پاشایانەی كار و خزمەتی جۆرا و جۆریان ئەنجامداوە بۆ ڕازی كردنی خواوەندەكان، وەك ئەوەی كاتێك وڵاتێك دیاری نەناردبێت بۆ خواوەند ئاشور ئەوا لە دوای وەرگرتنی ڕەزامەندی خواوەند هێرشیان كردۆتە سەر(الخفاجي،2014: 100)، جگە لەوەی هەوڵی دروستكردنی پەرستگای تازەیان داوە بۆ خواوەندكەیان گرنگیان بەشێواز و دیزان و ڕازاندوويانەتەوە و پەرستگاكانیان نۆژەنە كردۆتەوە بەشێوازێكی تازە و جیاواز گۆڕانكاریان تێدا كردووە، سەرەڕای دروستكردنی پەیكەری خواوەند بەبەرزترین ئاست كە ثیشتر لە هیچ شوێنێك نەگەیشتۆتە ئەم ئاستە(علي،1973: 68).

بیروباوەڕی ئایینی كاریگەریی كردووەتە سەر سیستەمی سیاسیی ئەم وڵاتە بە لە سەرجەم قۆناغە مێژوویەكانی ئەم وڵاتەدا، بە هۆی ئەوەی گەلانی ئەم ناوچەیە، وەك نوێنەری خواوەند سەیری پاشاكانیان كردووە پێیان وابووە دەرچوون لە بڕیاری پاشاكان دەرچوونە لە فەرمانی خواوەندەكان، پاشاكان گرنگی زۆریان بە لایەنی ئایینیداوە، توانیویانە سوود لە لایەنی ئایینی بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتەكەیان وەربگرن، وە زۆر جاریش بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان بەكاریان هێناوە، جگە لەوەی بۆ لایەنی سیاسیش سودی زۆریان لە ئاین وەرگرتووە.

5. ئەنجامەكان

لە كۆتایی توێژینەوەكەدا گەیشتینە ئەو دەرئەنجامانەی خوارەوە:

1. لەسەرەتاكانی شارستانیەتی عێراقی كۆن بەڕێوەبردنی وڵات لە ژێر دەستی پیاوانی ئایینی بوو، ئایین و پیاوانی ئایینی دەستیان گرتبوو بەسەر سەرجەم لایەنەكانی ژیاندا بە تایبەت لایەنی ئابووری و سیاسی، پەرستشی سیاسی نوێنەرایەتی گرنگترین شێوازەكانی تێكەڵ كردنی ئایین و سیاسەت دەكات لە بەرژەوەندی دەسەڵاتی سیاسی بێت.

2. پەرستشی سیاسی لە عێراقی كۆندا بووەتە پێوەرێك بۆ دەسەڵات و گەورەیی دەسەڵاتی سیاسی بۆیە دەبینین كە پەیوەندیەكی ڕاستەوخۆ هەیە لە نێوان گەشەكردنی پەرستشی سیاسی و گەورەیی و هێزی دەسەڵاتی سیاسی، جگەلەوەی پاشاكان وەك نوێنەری خواوەند خۆیان دەناساند.

3. بیروباوەڕی ئایینی لە عێراقی كۆندا سیستەمی فرەخواوەندی بووە، واتا بۆ هەر بابەتێك خواوەندێكی تایبەتیان پەرستووە، گرنگترینیان خواوەندی سیاسی و فەرمی شار بووە.

4. لەو شارە دێرینانەى عێراقی كۆن، کە پێگەی ئایینی بەهێزیان هەبووە گرنگی بەرچاویان پێدراوە، بۆتە جێگەی بایەخی پاشاكان لە سیستەمی سیاسی بەڕێوەبردنی وڵاتدا، جگە لەوەش بایەخیكی زۆریان بەلایەنی ئایینی داوە بۆ ئەم مەبەستەش هەستاون بە ڕازاندنەوەی پەرستگاكانیان لە ڕێگەی كاری دەستی دروست كردنی پەیكەرو وێنەی ئایینی و جوانكاری.

5. لە رووى بیروباوەڕى ئایینیەوە بایەخ بە ئاهەنگی هاوسەرگیری پیرۆز دراوە و زیاتر لە کۆتاییەکانى ساڵدا پرۆسەکە بەڕێوەبراوە، ئەمەش جۆرێك بووە لە ڕێ و ڕسمی ئایینی كە بەمەبەستی هێنانی خێرو بەرەكەت بوو، جگە لەوەی پاشا لەبەردەم خواوەند سەرجەم نیشانەی خواوەندەكانی لە خۆی دادەماڵی بە ئامادەبوونی كاهینی گەورەی وڵات و دڵسۆزی خۆی بۆ خواوەند دوو پات دەكردووە و بەڵی بەدیهێنانی دادپەروەری دەدا.

6. كاریگەری ئایین بە روونى لەسەر سیستەمی سیاسی و ئیداری دەوڵەتە شارەکان و ئەو سیستەمەی پەیڕەو دەكرا لەلایەن پاشاكانەوە؛ دەبینرێ، لە نمونەى ئەوەى بەجێگەیاندنی ئەركەكانیان لەسەر زەوى بە خواست و ویستى خوداکانە، مەترسیە دەرەکیەکان و پاراستنی پەرستگاكان هۆکارى بنەڕەتى بوون بۆ گرنگیدان بەو بوارە.

6. پەراوێزەكان

(1) سۆمەریەكان: بیرو ڕای جیاواز هەیە لەسەر ڕەگەزیان بۆ نمونە لە ناوچەكانی بكوری هیند و ئەفغانستان و بلوجستانەوە بەڕیگای كەنداوی عەرەبی هاتوون(القیسي، 2011: 66)، له‌ هه‌زاره‌ی (3 پ.ز) له‌سه‌ر گۆڕه‌پانی سیاسی و شارستانیدا ده‌ركه‌وتن، له‌سه‌رده‌می (لەنوسین چوون)ه‌وه‌ له‌ عێراق بوون، چەندین دەوڵەتە شاریان دامەزراندووە وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ لە دوای دەركەوتنی نووسین پاشاكانیان هەستاون بە نووسینەوەی فەرمان و كارەكانیان و ئەو هەڵمەتە سەربازییانەی ئەنجامیانداوە سەردەمی ئەو فەرمانڕەوایەتییە لە عێراقی كۆندا بە سەردەمی بنەماڵەكان ناسراوە(بصمة جي، 1972: 6)؛ (ماتفييف و سازونوف، 1991: 69).

(2) ئەكەدییەكان: بەگەلانی دوورگەیی ناسراون بەهۆی خراپی بارودۆخی ئابووری لە چەند ناوچەیەكی دورگەی عەرەبی ئێستا كۆچیانكردووە بەرەو ناوچەكانی (سوریا، فەلەستین، لوبنان و عێراق) لە سەرەتادا لەو ناوچانە نیشتەجێبوون كە دەوڵەمەند بوون لەڕووی ئابوریەوە بەتایبەت لە زەوەیە بەپیتەكانی نزیك فورات تا ئەوەی بە تەواوی نیشتەجێبوون(يحيي،1979: 73-74)، پاشان فشاریان خستۆتە سەر دانیشوانی ڕەسەنی ناوچەكە و ململانێ لە نێوانیاندا سەریهەڵداوە (بحري،2007: 106)، هەرچەندە گواستنەوەی دەسەڵات لەسۆمەریەكانەوە بۆ ئەكەدیەكان بە توندتیژی و ململانێ نەبوو، چونكە هاتنیان بەشێوازی چەند شەپۆلێكی ێواش بووە، بەڵام ململانێی نێوان بنەماڵەی سۆمەریەكان كاریگەری زیاتری هەبووە وڕێگا خۆشكەربووە (فرزات و مرعي، 1994: 160)، لە دوای سۆمەرییەكان دەسەڵات دەگرنە دەست و شارستانییەتێكی یەكگرتوویان دامەزراندووە و چەندین پاشای بەهێزیان هەبووە، پاشان دەسەڵاتی خۆیان فراوان كردووە و دەستیان بەسەر ناوچەكانی دەورووبەریاندا گرتووە (السعدي، 2005: 73-74).

(3) بابلیەكان: لەدوای ڕووخانی بنەماڵەی ئوری سێیەم و دروستبوونی شێواوی لە بارودۆخی ناوخۆی وڵات لە شاری(بابل) كە سایەتیەك دەردەكەوێت بە ناوی(سومو-ئابوم) توانی بنەماڵەی بابلی كۆن لە نزیكەی 2004 پ.ز دابمەزرێنێت(ساكز،1979: 78- 98)، كە ماوەكەی نزیكەی چوار سەدەی خەیاندووە چەندین تایبەتمەندی سیاسی و ئاینی و ئابوری و كۆمەڵایەت و شارستانیەوە هەبووە، بەهۆی زۆری ئەو ماوەی كە بابلیەكان تێیدا فەرمانڕەوایان كردووە لەبەر جیاوازی باری سیاسی گشتی دەكرێت بە سێ سەردەمی جیاوازەوە، (شاكر: 2000: 91)؛ (صالح، 2012: 691-692).

(4) ئاشورییەكان: لە دورگەی عەرەبیەوە لە خۆرئاوای دیجلەوە هاتون لە ناوچەی فورات و دۆڵی خاپور و دەوروبەری نیشتەجێبوون(برایستد، 1983: 89)، كە ئەو شوێنە نیشتیمانی بنەڕەتی سۆباریەكان بووە و توانیویانە دەسەڵاتی خۆیان بسەپێنن لە ناوچەكەدا و ناوی ئاشوری بەسەردا بڕاوە(باقر، 2012: 518)، ناوەكەیان ڕای جیاوازی لەسەرە هەندێك پێیام وایە لە ناوی شارەكەیان (ئاشور)و هەندێكی تر دەڵێن لە ناوی خواوەندەكەیان بەناوی (ئاشور)دەگەڕێتەوە(سلیمان، 1983: 120)، ئاشوریەكان لە ناوچە گرنگەكانی نێوان سۆمەری و ئەكەدییەكان دەسەڵاتیان هەبووە، لە ناوچەكانی باكوری عێڕاق و چەند ناوچەیەكی دیكە، چەندین پاشای بەهێزیان هەبووە و توانیویانە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی خۆیان فراوان بكەن (عصفور، د.ت: 377).

(5) ئارامیەكان: لە كۆمەڵەی سامیەكانن كۆچیان كردووە لە نیمچە دوورگەی عەرەبی لە نیوەی هەزارەی (2پ.ز) جێگیربوون لە ناوچەكانی ناوەڕاستی فوڕات و دەوروبەری (فخري، 1963: 102)، لە ناوچەكانی نیمچە دوورگەی عەرەبی بە چەند شەپۆلێكی جیاواز هاتوون بۆ شام و سوریا و عێراقی كۆن، كاریگەرییان لە ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی نزیكی كۆن هەبووە، و چەندین دەوڵەتیان دروستكردووە، بنەماكانی شارستانییەتیان لەو ناوچانەدا وەرگرتووە (هەرشەمێ، 2018: 117).

(6) كلدانیەكان: ناوەكەیان لە هۆزی (كلدو) هاتوە و بەشێكن لە ئارامییەكان كە لە باشوری عێراقی كۆن نیشتەجێبوون سودیان لە بابلیەكان وەرگرتووە بۆ ڕووخانی دەوڵەتی ئاشوری و خەباتیان كردووە بۆ هاتنە ناو كایەی سیاسی و دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ لە ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی نزیكی كۆن، لە سەرەتای حكومی بابلیەكان توانیان دەست بگرن بەسەر زۆربەی ناوچەكانی عێراق (البربری، 2007: 137).

(7) داستانی گلگامێش: داستانێكی عێراقی كۆنە و بەكۆنترین كاری ئەدەبی دادەنرێت لەجیهاندا، ئەم خەتی مسماری لەسەر 12 تاتە قوڕین نوسراوە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سۆمەریەكان، بەڵام كۆكردنەوەی بەشێوەیەكی تەواو دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی بابلیەكان، داستانەكە باس لە پاشایەكی شاری وەركای یەكەم دەكات بەناوی گلگامێش كە لە دایكێكی خواوەندی و باوكێكی ئاسایی لە دای بووە، بابەتی سەرەکی باسی مەرگ و مردنی ناچاری مرۆڤە بەشێوازێکی کاریگەر، گلگامێش کەسایەتیەکی مێژووییەو ناوی لەزنجیرە پاشایانی سۆمەریدا تۆمارکراوە، داستانەکە سۆمەرییەو گەلگامێش باشترین سیفاتەکانی لەلایەن خواوەندەکانەوە پێدرابوو، گلگامێش لە هەوڵەکانی بەردەوام دەبێت بۆ دۆزینەوەی نەمری و مانەوە بۆهەمیشەی دوای چەندین هەوڵ و گەڕان، سەرئەنجام بێ هیوا دەبێت لە دۆزینەوەی ڕێگەی نەمری(علی، 1985: 338-340).

(8) دەوڵەتە شار: یەكەیەكی سەربەخۆیە لە ڕووی سیاسی و كارگێڕی و ئابوری و یاساییەوە، پایتەختیان هەبووە كۆمەڵێك شار و شارۆچكە و گوند پێوەی پەیوەست بوون، لەژێر فەرمانڕەوایدا بوون، سیستەمە كۆنترین سیستەمی سیاسییە لە جیهاندا، پێدەچێت هۆكاری دروستبوونی لەوڵاتی سۆمەردا لایەنی جوگرافیا بووبێت بۆ دەستگرتن بەسەر جوڵانەوە بازرگانیەكان و دروستكردنی جۆگای ئاودێری وئەوە پێویستی بەدەسەڵاتێكی ناوەندی هەبوو، تا بتوانن دەسەڵاتی خۆیان بسەپێنن و زۆرترین زەوی بخەنە ژێر دەسەڵاتی خۆیانەوە (سلیم، 2009: 256).

8. لیستی سەرچاوەكان

1.8. سەرچاوەكانی بە زمانی عەرەبی

الأحمد، سامي سعيد.(1985)، الادارة ونظام الحكم(حضارة العراق)، ج2، بغداد: دار الحرية للطباعة.

الأحمد، سامي سعيد. (2013)، المعتقدات الدينية في العراق القديم، بيروت: مركز الاكاديمى اللابحاث.

احمد، مصطفى ابو ضيف. (1986)، دراسات في تاريخ الدولة العربية، ط4، المغربية: مدار النشر المغربية ودار البيضاء.

اسماعيل، بهيجة خليل. (1985)، الكتابة(حضارة العراق)، ج1، بغداد: دار الحرية للطباعة.

بارندر، جفري. (1978)، المعتقدات الدينية لدي الشعوب، ترجمة: امام عبدالفتاح ، السلسة 173.

باقر، طه. (1976)، مقدمة في ادب العراق القديم، بغداد: دار الحرية للطباعة.

باقر، طه. (2012)، في تاريخ الحضارات القديمة، ط2، لندن: دار الوراق للنشر المحدود.

باقر، طه وآخرون. (1980)، تأريخ العراق القديم، ج2، بغداد: مطبعة جامعة بغداد.

بركلمان، كارل. (1968)، تاريخ الشعوب الاسلامية، ترجمة: أمين فارس ومنير البعلبكي، ط5، بيروت: دار العلم للملايين.

بصمة جي، فرج. (1972)، كنوز المتحف العراقي، بغداد: وزارة الاعلام و مديرية الاثار والمتاح.

برایستد، جيمس هنري. (1983)، العصور القديمة، ترجمة: داود قربان، بيروت: مؤسسة عزالدين للطباعة والنشر.

بوتيرو، جان.(1990)، بلاد الرافدين( الكتاب-العقل-الالهة)، ترجمة: الاب البير ابونا، بغداد: دار الشؤون الثقافية العامة.

بوتيرو، جان. (2005)، الديانة عند البابليين، ترجمة: وليد الجادر، حلب:مركز الانماء الحضاري للنشر.

بحري، محمد عبدالله. (2007)، تطور نظم الحكم في الجزيرة العربية منذ بداية العصور التاريخية حتى القرن الثالث ق.م.، أبو ظبي: هيئة أبو ظبي للثقافة والتراث.

جواد، حسن فاضل. (1999)، الاخلاق في الفكر العراق القديم، بغداد: بيت الحكمة.

الحصونه، نعیم الرضوی. (2019)، ملامح التوحید في الديانة العراقية القديمة، لبنان: دار الفيجاء.

حنون، نائل. (2006)، حینما في العلی قصة الخلیقة البابلیە، دمشق: دار الزمان للطباعة.

الخشت،محمد عثمان. (2010)، تطور الأديان قصة البحث عن الاله، القاهرة: مكتبة الشروق الدولية.

الخفاجی، مزهر. (2014)، خصائص الشخصية عراقية والشخصية المصرية في التاريخ القديم، بغداد: بيت الحكمة قسم الدراسات التاريخية.

دغيم، سميع. (1995)، أديان معتقدات العرب قبل الاسلام، بيروت: دار الفكر اللبناني.

دياكوف، ف.-س.كوفاليف. (2000)، الحضارات القديمة، ترجمة: نسيم واكيم اليازجي، ج1، دمشق: الدار علاء الدين.

رشيد، عبدالوهاب حميد. (2004)، حضارة وادي الرافدين ميزوبوتاميا، بغداد: دار للثقافة النشر.

رشيد، فوزي. (1985)، الديانة المعتقدات الدينية(حضارة العراق)، ج1، بغداد: دار الحرية للطباعة.

رو، جورج. (1986). العراق القديم، ترجمة: حسين علوان حسين، ط2، بغداد: دار الشئوون الثقافة العامة.

الروس، نخبة من علماء. (2007)، المعجم العلمي للمعتقدات الدينية، تعريب و تحرير سعد الفشاوي، القاهرة: الهيئة المصرية العامة للكتابة.

سالم، السید عبدالعزیز. (2006)، تاریخ العرب قبل الاسلام، ج1، الاسكندریة: موسسة شباب الجامعة.

الساموك، سعدون محمود. (2002)، موسوعة الاديان والمعتقدات القديمة، ج1، عمان: دار المناهج للنشر والتوزيع.

السعدي، حسن محمد محى الدين. (2005)، تاريخ الشرق الادنى القديم(العراق-ايران-أسيا الصغري)، ج2، الاسكندرية: دار المعرفة الجامعية.

ساكز، هاري. ( 1979)، عظمة بابل، ترجمة: عامر سليمان، الموصل: مدير مركز البحوث الاثارية و الحضارية جامعة الموصل.

ساكز، هاري. ( 2008)، عظمة أشور، ترجمة: خالد ايعد عيسى و احمد غسان سبانو، دمشق: دار ومؤسسة رسلان.

سعفان، كامل. (1999)، معتقدات اسیویة(العراق-فارس-الهند-الصین-الیابان)، د.ت: دار الندی.

سلیم، أحمد أمین. (2002)، دراسات في تاريخ وحضارات الشرق الادنى القديم مصر والعراق، بيروت: دار النهضة العربية.

سليم، أحمد أمين. (2007)، حضارة العراق القديم، الاسكندرية: دار المعرفة الجامعة للطبع والنشر والتوزيع.

سلیم، أحمد أمین. (2009)، دراسات في الشرق الادنی القدیم(مصر–العراق- ایران)، بيروت: دار النهضة العربیة.

سليم، غيث. (2011)، أكد و أور الثالثة، دمشق: للطباعة والنشر والتوزيع.

سليمان، عامر. (1983)، جوانب من حضارة العراق القديم(العراق في التاريخ)، بغداد: دار الحرية للطباعة.

سليمان، عامر. (1983)، العصر الاشورية(العراف في التاريخ)، بغداد: دار الحرية للطباعة.

شمیل، ايف. (2005)، السياسة في الشرق القديم، ترجمة: مصطفى ماهر، القاهرة: المجلس الاعلى لثقافة.

الشیخلي، عبدالقادر عبدالجبار. (2014)، الوجيز في تاريخ الوطن العربي القديم، بغداد: دار وكتية عدنان.

صالح، عبدالعزیز. (2012)، الشرق الادنی القدیم، ج1، المصرية: مكتبة الانجلو المصریة.

صليبا، جميل. (1982)، المعجم الفلسفي، ج1، بيروت: دار الكتبا للبنانى.

الطعان، عبدالرضا. (1981)، الفكر السياسى في العراق القديم، بغداد: دار الرشيد للنشر.

طقوش، محمد سهیل. (2011)، موسوعة الحضارات القدیمة(مجموعة من المختصین)، بیروت: دار النقاش.

علي، فاضل عبدالواحد. (1973)، عشتار وتموز جذور معتقدات الخاصة بهما في حضارة وادي الرافدين، بغداد:سومر، جزء1-2.

علي، فاضل عبدالواحد. (1985)، الادب(حضارة العراق)، ج1، بغداد: دار الحرية للطباعة.

عصفور، محمد ابو المحاسن. (د:ت)، معالم تاریخ الشرق الادنی القدیم، الاسكندریة: مطبعة المصری.

عصفور، محمد ابو المحاسن. (د.ت)، معالم الحضارات الشرق الادنی القدیم، بيروت: دار النهضة العربية.

فخري، أحمد. (1963)، دراسات في تاريخ الشرق القديم، ط2، القاهرة: مكتبة الانجلو مصرية.

فرنكفورت، هـ . وآخرون. (1980)، ماقبل الفلسفة، ترجمة: جبرا ابراهيم جبرا، ط2، بيروت: الموسسة العربية للدراسات والنشر.

فرزات و مرعي، محمد حرب و عيد مرعى. (1994)، دول و حضارات الشرق العربي القديم، دمشق:دار طلاس.

فياض و مراد، عامر حسن و علي عباس. (2005)، اشكالية السلطة في تأملات العقل الشرقي القديم و الاسلامي الوسيط، بغداد: دار السؤون الثقافة العامة.

قاشا، سهیل. (2008)، تاریخ الفكر في العراق القدیم، لبنان: مكتبة السائح.

قاشا، سهیل. (2010)، عراق الاوائل حضارة وادى الرافدين من 5000-500ق.م، بيروت: العارف للمطبوعات.

القیسي، محمد فهد. ( 2011)، تداول السلطة في العراق القديم ابال الآلف الثالث قبل ميلاد، دمشق: تموز للطباعة والنشر التوزيع.

كريمر، صموئيل نوح. (1971)، الآساطير السومرية، ترجمة: يوسف داود عبدالقادر، بغداد: مطبعة المعارف.

كريمر، صموئيل نوح. (1973)، السومريون(تأريخهم وحضارتهم وخصائصهم)، ترجمة: فصيل الوائلي، الكويت: وكالة المطبوعات.

لابات، رینیه. (1988)، المعتقدات الدینیة في بلاد وادي الرافدين، ترجمة:الاب البير ابونا و ولید الجادر، بغداد: مطبعة جامعة بغداد.

ماتفييف، ك. و أ.سازونوف. (1991)، حضارة ما بين النهرين، ترجمة: حنا أدەم، دمشق: مطبعة دار المجد.

محمدسعید، عماد عبدالقادر. (2022)، لمحات من تأريخ وفلسفة الديانة الزرادشتية، دهۆك: مكتبة كازي.

الماجدي، خزعل. (2017)، الادب السومري، لبنان: بيسان للنشر.

منظور، ابن. (1303هـ)، لسان العرب، ج17، القاهرة: المطبعة الميرية.

ميغولفسكي، أ.س. (2009)، اسرار الالهه والديانات، ترجمة: حسان ميخائيل، ط4، دمشق: منشورات دار علاء الدين.

النشار، مصطفى. (2014)، مدخل جديد الى فلسفة الدين، القاهرة: الدار المصرية اللبنانية.

نعمة، حسن. (1994)، موسوعة ميثولوجيا واساطير الشعوب القديمة ومعجم اهم المعبودات القديمة، بيروت: دار الفكر اللبناني.

الوجيز، المعجم. (2009)، من اصدارات مجمع اللغة العربية بالقاهرة، القاهرة: الهيئة العامة لشئون المطابع الاميرية.

يحيي، لطفي عبدالوهاب. (1979)، العرب في العصور القديمة مدخل حضاري في تاريخ العرب قبل الاسلام، ط2، بيروت: دار النهظة العربية.

يحيى، اسامة عدنان. (2015)، الالهة في رؤية الانسان العراق القديم دراسة في الاساطير، بغداد: اشوربانيبال للنشر.

2.8. سەرچاوەكانی بە زمانی كوردی

شاكر، محمود. (2000)، پوختەی مێژوووی شارەستانیەتەكان، و: موسی محمد و نیهاد جلال، ب1، سلێمانی: چاپخانەی گەنج.

میرۆپ، مارك فان دی. (2018)، ڕۆژهەڵاتی نزیكی كۆن لە دەوروبەری3000 بۆ323پ.ز، و:علی نادر، سلێمانی: چاپخانەی تاران.

هەرشەمێ، شاسوار. (2018)، مێژووی ئارامیەكان لەكوردستان، سلێمانی: چاپخانەی تاران،.

3.8. سەرچاوەكان بە زمانی بیانی

Benite, G., (1969), Enki and Ninmah and Enki and the world Order, London.

Black, J.& Green, A., (1992), Gods Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia, London.

Bottero, J., (2001), Religion in Ancient Mesopotamia, Chicago.

Frankfort, H., (1949), The kingship and Gods, Chicago.

Jacobson, Th., (1976), The Treasures of Darkness A History of Mesopotamia Religion, London.

Porter, B.N., (1997), One God or Many Concepts of Divinity in the Ancient World, New York.

Rogers, R.W., (1908), The Religion of Babylonia and Assyria Especially in its Relation Israel, New York.

Van buren, E.D.,( 1943) “Concerning the Horned-cap of the Mesopotamia Gods”Vol.12.

Jacobson,T., (1943), Primitive Democracy in Ancient Mesopotamia, Jnes, Vol.2, No.3, Chicago.

4.8. تێزە زانكۆیەكان

الحسيني، خالدموسي. (2002)، القانون وادارة الدولة في وادي الرافدين، أطروحة دكتوراه غيرة منشورة، جامعة بغداد، كلية الاداب.

عبدالصمد، رافدة عبدالله. (2008)، كردستان العراق في التاريخ القديم في ضوء المصادر المسمارية من الالف الثالث ق.م حتى 612 ق.م، اطروحة دكتوراه غيرة منشورة، جامعة السليمانية، كلية العلوم الانسانية.

عبدالمحسين، حسين عليوي. (2015)، وظائف الالهه في بلاد الرافدين، اطروحة دكتوراه غيرة منشورة، جامعة بغداد، كلية الاداب.

5.8. گۆڤارەكان

گۆڤارەكان بە زمانی عەرەبی

باقر، طه. (1946)، "ديانة البابليين والاشوريين"، بغداد: مجلة سومر، المجلد2، ج1.

العبداللە، مراد. (2000)، "دورالمعبد مؤسسة المعبد في التاثير على صنع القرار في تاريخ بلاد وادى الرافدين من بدايات التدوين حتى سقوط مدينة بابل سنة 539ق.م"، اربيل : مجلة شانةدر، العدد12.

گۆڤارەكان بە زمانی كوردی

عبداللە و رضا، محمدأمین علی و حلمی رسول. (2019)، "نمونه گەلێكى پەرستراوەكان له بڕواى ئايينى عێراقيه دێرينەكان و هاوتاكانيان له جيهانى دەوربەر"، ڕانیە: گۆڤاری زانكۆی ڕاپەڕین، ژمارە2، بەرگی6.

* ڤەکولەرێ بەرپرس.

This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)