دەستپێکا پێغەمبەراتییێ و قوناغێن بانگەوازییا ئیسلامێ ل سەردەمێ مەککەهێ دا د پەرتوكا (الأم) دا يا ئيمامێ شافعى

هلز ازاد سلیمان 1* و خطاب اسماعیل احمد 2

1 پشکا مێژوو، فاکولتیا زانستێن مرۆڤایەتى،  زانکۆیا زاخۆ، هەرێما کوردستانێ عیراق.

2 پشکا مێژوو، فاکولتیا زانستێن مرۆڤایەتى،  زانکۆیا زاخۆ، هەرێما کوردستانێ عیراق.

تاريخ الاستلام: 10/2023             تاريخ القبول: 03/2024    تاريخ النشر: 06/2024  https://doi.org/10.26436/hjuoz.2024.12.2.1327

پۆختە:

     مێژوویا ژیانناما پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) دەستپێدکەت ب دەستپێکا هاتنا وەحى، زێدەبارى گرنگیدانا مێژوونڤیسان ب سەردەمێ جاهلیەتێ ئانکو کاودانێن خەلکى ژ بەرى هاتنا ئاینێ ئیسلامێ، و هەر دیسان هەلبژارتنا (محمد) (سلاڤ لسەربن) بۆ پێغەمبەراتیێ. و ئەڤ بانگەوازییە لسەردەمێ مەککەهێ، دابەش دبیت ل سەر دوو قوناغان، قوناغا بانگەوازییا نهێنى کو بۆ ماوێ سێ سالان ڤەکێشایە هەر ژ سالا (١ پێغەمبەراتیێ/ ٦١٠زاینى) و قوناغا ئاشکراکرنا بانگەوازیێ کو ئەو ژى دابەش دبیت لسەر دوو قوناغان، قوناغا گازیکرنا پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) بۆ بنەمالا وى ئەوا نێزیک، و قوناغا گازیکرنا خەلکێ ب گشتى و خەلکێ مەککەهێ ب تایبەتى، و ئەڤ قوناغە ب دوماهى دهێت ب مشەختبوونا موسلمانا بەرەف مەدینێ ل سالا (١٣ پێغەمبەراتیێ). ئیمامێ شافعى (خودێ ژێ ڕازى بیت) د پەرتوکا خۆ (الام) دا، ئەوا کۆ دهێتە دانان بنەمایێ ئەڤێ ڤەکولینێ، ئەڤان هەمى پێزانینان د ڤەگوهێزیت د بەشێن جودا جودا دا، و ئایەتێن قورئانا پیروز و فەرموودێن پێغەمبەرى (سلاڤ لسەر بن) دکەتە بەلگە بۆ بوچوونێن خۆ دەربارەى هەر بابەتەکێ پێشکێشکرى.

پەیڤێن سەرەکى: پێغەمبەر (سلاڤ ل سەر بن)، شافعى، مەککەهـ، ئیسلام، مشەختبوون.


١. پێشەکى

     خواندنا ژیانناما پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) و کارێن وى ژ بابەتێن سەرنجراکێشن بۆ مێژوونڤیس و ڤەکولەران هەر ژ دەستپێکا سەدێ ئێکێ یێ مشەختى تا کو سەردەمێ نوکە، دا کو ڤەکولینێت مێژوویى ل دور ئەڤى بابەتى ئەنجام بدەن، مێژوونڤیسێن دەستپێکێ گرنگى گەلەک دان ب بابەتێ خواندنا ژیانناما پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) و کارێن وى دنڤیسینێن خو دا، وەکى (عروة بن الزبیر) (94مش-712ز)، و (الزهري) (124مش- 741ز)، و (الواقدي) (207مش- 822ز)، و (ابن سعد) (230مش- 844ز)، و ئارمانجا سەرەکى ژ پەیدابوونا ئەڤان خواندنان و ڤەکولینان تێگەهشتنا بانگەوازییا ئیسلامێ یە و ئەو کاودانێت پەیدابووین ل ئەوى دەمى و کارتێکرنا وان ل سەر بجهئینانا ئەوان کارێن مەزن ئەوێن بووینە ئەگەرێ ڤەگوهاستنا گەل و کومەلگەهێ ب پێنگاڤین بەرفرەهـ بەرەف پێش و هەروەسا ئەو گهورینێن مەزن ئەوێن ل نیمچە گزیرتا عەرەبى و وەلاتێن دەوروبەر پەیدا بووین.

     هەروەسا خواندنا ژیانناما پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) گرنگییەکا مەزن یا هەیى، ژبەرکو مەزنترین کەسایەتییە د مێژوویا مروڤایەتیێ دا وەکو هنارتیێ خودایێ مەزن و دوماهیک پێغەمبەر و سەرپەرشتکارێ خەلکێ، و ئەڤ بابەتە گرنگییا وى زێدەتر دبیت بۆ ڤەکولەرێ مێژوویا ئیسلامى ژبەرکو ژیانناما پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) خالا دەستپێکرنێ یە دمێژوویا ئیسلامى دا، و گرنگیدانا موسلمانا ب زانستێ مێژوویێ پەیدا بوویە ژ ئەنجامێ گرنگیدانا وان ب شەر و هێرشێن پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن)، و خالا نویکرنێ ئەوا هاتى ئەنجامدان د ئەڤێ ڤەکولینێ دا ئەوە کو ڤەکولین ل سەر ژیانناما پێغەمبەرى (سلاڤ لسەر بن) هاتییە کرن د ئێک ژ گرنگترین پەرتوکێن فقهى کو ئەو ژى پەرتوکا (الأم) یا ئیمامێ (شافعى) (204مش- 819ز) (خودێ ژێ رازیبیت) خودانێ مەزهەبێ (شافعى) د فقهێ ئیسلامى دا و دامەزرێنەرێ زانستێ بنەمایێن فقهێ هەروەسا ئیمامە د زانستێ شروڤەکرنێ و زانستێ فەرمودەیێن پیروز، و هەروەسا دادوەرەک بەرنیاس بوو ب عەدالەتێ و ژیریێ و گەلەک ژ زانایان پەسنا وى کرینە.

     ئەڤ ڤەکولینە هاتییە دابەشکرن ل سەر پێشەکى و دوو تەوەرێن سەرەکى، تەوەرێ ئێکێ دەربارەى دەستپێکا پێغەمبەراتیێ و هەلبژارتنا (محمد)ى (سلاڤ لسەربن) بۆ پێغەمبەراتیێ، و تەوەرێ دووێ ژ ئەڤێ ڤەکولینێ دەربارەى قوناغێن بانگەوازییا ئیسلامێ یە د سەردەمێ مەککەهێ دا، و ئەوژى دابەش دبیت ل سەر سێ خالێن سەرەکى، قوناغا نهێنى یا بانگەوازیێ و قوناغا ئاشکراکرنا بانگەوازیێ و هەروەسا مشەختبوونا موسولمانان.

     و ل دوماهییا ڤەکولینێ پێک دهێت ژ گرنگترین دەرئەنجامێن ڤەکولەر گەهشتیێ ب رێکا تەوەرێن ڤەکولینێ، هەروەسا لیستا گرنگترین ژێدەرێن سەرەکى و یێت لاوەکى ئەوێت ڤەکولەرى مفا ژ وان وەرگرتى و پێزانین ب دەستخوڤە ئیناین ب رێکا وان ژێدەران ئەوێن ڤەکولەرى بکارئیناین و ئاماژە پێدایى ل دەمێ دارشتنا تەوەرێن ڤەکولینێ.

١. ١. دەستپێکا پێغەمبەراتییێ

ڤەکولەر و مێژوونڤێسان گرنگى دایە ب سەردەمێ ژبەرى هاتنا ئاینێ ئیسلامێ، و کاودانێن خەلکى د ئەوى دەمى دا نەخاسمە ژ لایێ ئاینى ڤە، و ب هەمان شێوە ئیمامێ شافعى (خودێ ژێ رازى بیت) ئاماژە دایە ب کاودانێن خەلکى د ئەوى دەمى دا ژلایێ ئاینى و دبێژیت: دەمێ خودایێ مەزن پێغەمبەرێ خۆ (سلاڤ لسەربن) هنارتى خەلک دوو جور بوون: جورێ ئێکێ (أهل الکتاب) بوون، ئەوێن نەوەیى ژ دەڤ خو دروست دکرن و تێکەل دکرن دگەل ئاخفتنا خودایێ مەزن ئەوا بۆ ئەوان هنارتى، و جورێ دووێ: ئەوێن باوەرى ب خودایێ مەزن نە ئیناین و پەیکەر ب دەستێن خو ساز دکرن و دنرخاندن، و دگوتن ئەڤە خوداوەندە و د پەرستن (٢٠٠١، ج١، ص٢).

هەر چەندە د پەرتوکێن مێژوویى دا دیارکرینە کۆ ئەو جورێ خەلکێ ئەوێن پەرستنا پەیکەران دکرین باوەرى ب خودایى هەبوون (علي، 2001م، ج11، ص34)، بەلێ پا ئیمامێ شافعى بوچوونا خۆ ب ئەڤى شێوەیى دیاردکەت.

دبیت مەرەما ئیمامێ شافعى ئەو بیت کۆ بێ باوەران ژبەرى ئیسلامێ باوەرى ب (توحید الالوهیة) نەبوون ژبەر ئەڤێ چەندێ هەڤپشک بۆ خودایى دروست دکرن، ئانکو مەرەم (توحید الالوهیة) یە نە (توحید الربوبیة) کۆ ئەڤ جورێ بێ باوەران باوەرى ب هەبوونا ئێک خودایێ مەزن یێ خودان شیان هەبوون وەکى ئایەتا قورئانا پیروز دیارکرى: {ولئن سألتهم من خلق السموات والارض وسخر الشمس والقمر لیقولن الله.....} (سورة العنکبوت، الایة: ٦١) (الملاح، ٢٠٠٥م، ص١١١).

زێدەبارى هەبوونا کومەلەک دى ژ خەلکى ئەوێن پەرستنا خودایێ بتنێ دکرن و د هاتنە نیاسین ب (حنفاء) (الطبري، ٢٠٠١م، ج2، ص593؛ ابن ابي حاتم، 1419هـ، ج8، ص2491).

و ئەڤ سەردەمە دهێتە نیاسین ب سەردەمێ (جاهلیەتێ)، و ژ بۆ ئەڤى تێگەهى دوو بوچوونێن ژ ئێک جودا هەنە، یا ئێکێ دبێژیت: (جاهلیەت) ئانکو نەزانین پێچەوانەى زانستى، و بوچوونا دووێ دبێژیت: (جاهلیەت) ئانکو نەزانین و نە نیاسینا خودایێ مەزن و پێغەمبەرێ وى (سلاڤ لسەربن) و شەریعەتێن ئاینى (اسماعیل، ٢٠٠٦م، ص٣٤-٣٥).

١. ٢. هەلبژارتنا (محمد) (سلاڤ لسەربن) بۆ پێغەمبەرایەتییێ:-

     ئیمامێ شافعى (خودێ ژێ رازیبیت) دبێژیت: لدەمێ قورئانا پیروز ئامادەبووى، دەم هات خودایێ مەزن ئاینێ خو ئەوێ هەلبژارتى دیاربکەت، پشتى زێدەبوونا نە گوهداران و گونەهکاران، دەرگەهێن ئاسمانێن خو ب دلوڤانى یا خو ڤەکرن، هەروەکى ئەوا ل سەردەمێن بوورى دا روویدا، خودایێ مەزن دبێژیت: {كان الناس أمة واحدة فبعث الله النبيين مبشرين ومنذرين} (سورة البقرة، الایة: ٢١٣) (2001م، ج1، ص3).

      لدويڤرا ئیمامێ شافعى ب زمانێ خۆ یێ عەرەبى یێ رەسەن و ب پەیڤێن جوان و رێکخستى هەروەکو هوزانەکێ دڤەهینیت بۆ وەسفکرنا پێغەمبەرى (سلاڤ لسەر بن) و هەلبژارتنا خودایێ مەزن  بو ئەوى (سلاڤ لسەر بن)، و دبێژیت: "فکان خیرته المصطفى لوحیه، المنتخب لرسالته، المفضل على جمیع خلقه، بفتح رحمته، وختم نبوتە، وأعم ما أرسل به مرسل قبله، المرفوع ذكره مع ذكره في الاولى، والشافع المشفع في الاخرى، أفضل خلقه نفسا، واجمعهم لكل خلق رضيه في دين ودنيا، وخيرهم نسبا و دارا- محمدا عبده ورسوله (صلى الله عليه وسلم)، ورحم وكرم، وعرفنا وخلقه نعمه الخاصة، العامة النفع في الدين والدنيا به" خودایێ مەزن گوت: {لقد جاءكم رسول من أنفسكم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم بالمؤمنين رءوف رحيم} (سورة التوبة، الاية: 128) (2001م، ج1، ص3).

       ئيمامێ شافعى د ئەڤێ تێکستێ دا ب ئایەتا قورئانا پیروز و بوچوونا خو یا تایبەت، ئەڤ پەیڤێن رێکخستى ئینایە خوار، و تێدا ئاشکرا کرییە ئەگەرێ هەلبژارتنا خودایێ مەزن بۆ (محمد) (سلاڤ لسەر بن) کو ببیتە پێغەمبەر بۆ ئاینێ وى، ئەو ژى ژبەر دوو ئەگەرا، یێ ئێکێ ژبەر کو (محمد) (سلاڤ لسەر بن) هەر وەکو هەمى ژێدەر لسەر رێککەفتینە کو خودان رەوشتەکێ بەرز بوو، و ژ باشترین ئافرێندەرایە ژلایێ کەسایەتى، و پترى هەمییان رەوشتێن ئاینى و دونیايى لدەڤ وى خرڤە بووینە، هەروەسا ئەگەرێ دى ئەو بوو ژبەر نەژاد و ناڤ و نیشانێن وى (سلاڤ لسەر بن)، هاتە هەلبژارتن ببیتە دوماهیک پێغەمبەر و شافعێ ئومەتا خو ل روژا دوماهیێ (2001م، ج1، ص3).

    شافعى (خودێ ژێ رازى بیت) گوت: خودایێ مەزن پێغەمبەرێ خو ژ مەککەهێ هنارت کو ئەو ژى وەلاتێ گەلێ وى بوون، و گەلێ وى نە خوێندەوار بوون، هەروەسا ئەوێن دەوروبەرێن وان ژ وەلاتێ عەرەبا، و هیچ عەجەمى دناڤبەرا واندا نەبوون، ژ بلى مەملوک یان خزمەتکار یان رێڤنگ بوون، خودایێ مەزن دبێژیت: {هو الذي بعث في الاميين رسولا منهم يتلوا عليهم} (سورة الجمعة، الایة: ٢)، و هەر ژ دەستپێکا هنارتنا ئەوى هیچ کەس ژ گەلێ وى و دەوروبەرێن وى زێدەتر دوژمنایەتییا وى (سلاڤ لسەر بن) نەکرن (2001م، ج5، ص399-400).

      هەروەسا ئیمامێ شافعى (خودێ ژێ رازیبیت) دبێژیت خودایێ مەزن (محمد) (سلاڤ لسەر بن) هەلبژارت ژ باشترین کەسانێن بنەمالا (ابراهیم)ى (سلاڤ لسەر بن)، و پەرتوکێن خو ئیناینە خوار ژبەرى فورقانێ [قورئانا پیروز] بۆ ئەوى (سلاڤ لسەر بن) بینیت خوار، ژبەر باشییێن وى و باشییێن ئەوێن دویفچوونا وى پێ کرین، خودایێ مەزن دبێژیت: {محمد رسول الله والذين معه أشداء على الكفار رحماء بينهم تراهم ركعا سجدا} (سورة الفتح، الایة: ٢٩)، و دەربارەى ئومەتا وى دبێژیت: {كنتم خير أمة أخرجت للناس} (سورة ال عمران، الایة: ١١٠)، و باشییا وان ژبەرکو ئەو ژ ئومەتا وى بوون و نە ژ ئومەتێن پێغەمبەرێن ژبەرى وى بوون، لدویڤرا خودایێ مەزن دیارکر کو ئەو یێ کرییە سەرکێشێ دلوڤانییا خو پشتى بوورینا دەمەکێ ژ هنارتنا پێغەمبەران و گوت: {يأهل الكتاب قد جاءكم رسولنا يبين لكم على فترة من الرسل أن تقولوا ما جاءنا من بشير ولا نذير فقد جاءكم بشير ونذير} (سورة المائدة، الایة: ١٩)، و گوت: {هو الذي بعث في الاميين رسولا منهم يتلوا عليهم ءاياته ويزكيهم ويعلمهم الكتاب والحكمة} (سورة الجمعة، الایة: ٢)، و ب ڤێ چەندێ دیاردبیت کو ئەو هنارتییە بو خەلکێ، ژبەرکو ئەو جوهى و مەسیحى بوون یان ژى نە خوێندەواربوون، و ئەوى دلوڤانییا خو ب وى دەستپێکر و پێغەمبەراتی ب وى بدوماهی ئینا و گوت: {ما كان محمد أبا أحد من رجالكم ولكن رسول الله وخاتم النبيين} (سورة الاحزاب، الایة: ٤٠)، و ئاینێ خۆ بسەر هەمى ئاینا ئێخست و گوت: {هو الذي أرسل رسوله بالهدى ودين الحق ليظهره على الدين كله ولو كره المشركون} (سورة التوبة، الایة: ٣٣) (2001م، ج5، ص361-362).

      ئيمامێ شافعى (خودێ ژێ رازیبیت) د ئەوا بوورى دا بوچوونا خو یا تایبەت دیار دکەت سەبارەت هەلبژارتنا خودایێ مەزن بۆ (محمد) ى (سلاڤ لسەر بن) کو ببیتە پێغەمبەرێ ناما وى، و ب شێوەیەکێ سەرەکى پشت بەستن لسەر ئایەتێن قورئانا پیروز کرییە وەکو ژێدەرەک سەرەکى بۆ پێزانینێن خو و هەروەسا وەکو بەلگە بۆ بهێزکرنا بوچونێن خو، و ئاماژە دایە ب هندەک لایەنێن سەرەکى ژوان ژى ئەگەرێ هەلبژارتنا (محمد)ى (سلاڤ لسەر بن) ژبلى هەمى ئافریندەێن دى دا کو رابیت ب راگەهاندنا ئاینێ ئیسلامێ، هەروەسا ببیتە دوماهیک پێغەمبەر، ئەو ژى ژبەر کەسایەتییا وى یا ناڤدار ب رەوشتێ بەرز، و هەروەسا ژبەر نەژاد و ناڤونیشانێن وى (سلاڤ لسەر بن).

     دەربارەى نەژادێ پێغەمبەرى (سلاڤ لسەر بن)، ئیمامێ شافعى برێکا ڤەگوهاستنا نموونەیەکا مێژوویى بۆ مە ددەتە نیاسین و دبێژیت: ل سەردەمێ خەلیفە (عمر) (خودێ ژێ رازیبیت) دراڤ زێدەبوو لەورا بریاردا د دیوانێ دا تومار بکەت و راوێژکارى کر و گوت: ب بوچوونا هەوە ئەز ب کێ دەست پێ بکەم؟ زەلامەکێ گوتێ: ب یێ نێزیکتر و نێزیک بۆ تە دەستپێبکە، گوت ئەز دێ ب یێ نێزیکتر و نێزیک بۆ پێغەمبەرى (سلاڤ لسەر بن) دەستپێکەم (2001م، ج5، ص358).

    ئیمامێ شافعى دبێژیت: ژبلى کەسەکێ ژ خودانێن زانستى و راستگویێ  خەلکێ مەککەهێ و مەدینێ ژ هوزا قورەیشى و یێن دى، و هندەک ژ ئەوان باشتر بوون ژ هندەک دى د ڤەگوهاستنا چیروکاندا، و هندەکا زێدەهى لسەر چیروکێ دروست کرینە و گوتن: دەمێ (عمر)ى دیوان تومارکرى گوت: دێ ب بەنى (هاشم)ى دەستپێکەم، لدویڤرا گوت: ئەز ئامادەبووم دەمێ پێغەمبەر (سلاڤ لسەر بن) لسەر ئەوان و (بني مطلب) دابەش دکر، وئەگەر کەسێ دانعەمر ژ(بني هاشم) بوو دا ل دەستپێکا (بني مطلب) بیت، و ئەگەر  کەسێ دانعەمر ژ (بني مطلب) بو ودا ل دەستپێکا (بني هاشم)ى بیت، و دیوانا خو لسەر ئەڤى بنیاتى دانا و هەردوو هوز ب ئێک هوز دهاتن هژمارتن دەمێ دابەشکرنا دراڤى دا یان ژى دەستکەفتییێن شەرا، لدویڤرا (بنو عبدشمس)(1) و (نوفل)(2) دهێن و گوت: (عبدشمس) برایێت پێغەمبەرى نە (سلاڤ لسەربن) ژ دەیکا وى و بابێ وى و ل پێشییا (بنو نوفل) دانان، و لدویڤرا (نوفل) دهێت، و لدویڤرا (عبدالعزى)(3) و (عبدالدار)(4) ، دەربارەى (بنی اسد بن عبدالعزى) گوت: ئەڤە خزمێن پێغەمبەرى نە (سلاڤ لسەربن) و ژ رێککەفتنا (المطیبین)(5) بوون، و هندەکا گوت ژ رێککەفتنا (الفضول)(6) بوون گوتن کو پێغەمبەر (سلاڤ لسەربن) ژ ئەوان بوو، و هاتييە گوتن: ئاماژە ب سەرهاتیەکێ دا ژ ئەگەرێ وێ ئەو ل پێشییا (بني عبدالدار) هاتنە دانان، و لدویفرا (بني عبدالدار) داخوازكرن و لدويڤ واندا هاتن دانان، و لدویڤرا (زهرة)(7) هاتە دانان و لدویڤرا (بنو تیم)(8) و (مخزوم)(9) دەربارەى (بنو تیم) گوت: ئەڤە د گەل پێغەمبەرى (سلاڤ لسەر بن) بوون د رێککەفتنا (الفضول) و(المطیبین) دا، دهاتە گوتن کو سەرهاتییەک دگەل ئەوان هەبوو لەورا ئەو لپێشییا (مخزوم) هاتن دانان، و لدویڤرا (سهم) و (جمح)(10) ، و (عدي بن كعب)(11)، و گوتن ب (عدي) دەستپێبکەن، گوت: دەمێ هاتنا ئیسلامەتیێ ئەم و (بني سهم) ئێک بوون، و گوت: بەرێخو بدەن (بني سهم) و داخوازا (بني جمح) کرن، لدویڤرا داخوازا (بني سهم) كرن، و دگەل دیوانا (عدي) تێکەل بوون، هەروەکى گازییا وان دگەل ئێک، و دەمێ داخوازى گەهشتییێ ب دەنگەکێ بلند گوت: (الله أکبر) سوپاسى بۆ خودێ کو من ژیک بەختەک هەبوو ژ پێغەمبەرى (سلاڤ لسەر بن) ل دوماهییێ داخوازا (بني عامر بن لؤي)(12) هات كرن (2001م، ج5، ص360).

     ب هەمان شێوە (البیهقي) د پەرتوکا خودا، هەمان ئەڤێ نموونەیا مێژوویى ژ ئیمامێ شافعى د ڤەگوهێزیت ب مەرەما ئاشکراکرنا نەژادێ پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن)، و رادبیت ب رێکخستنا ئەوان هەمى ناڤێن بنەمالێن قورەیشى، لدویڤرا دبێژیت: پێغەمبەر (سلاڤ لسەر بن)، گوت: "ان الله اصطفى بني كنانة من بني اسماعيل، واصطفاني من بني هاشم"، و ئەڤ فەرموودە ژ تەخریجا (مسلم)ى یە ژ کیس دەڤێ (الاوزاعي)، و دیارکر کو دابەشکرنا دراڤى ب (بني هاشم)ى دەستپێکر ژ بەرکو ئەو نێزیکترن بۆ پێغەمبەرى (سلاڤ لسەر بن)، ناڤێ وى (سلاڤ لسەر بن) ب دروستى دا نیاسین و گوت ئەو: (محمد بن عبدالله بن المطلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصي بن كلاب بن مرة بن كعب بن لؤي بن غالب بن فهر بن مالك بن النضر بن كنانة بن خزيمة بن مدركة بن الياس بن مضر بن عدنان بن نزار بن معد بن عدنان) تاكو د گەهیتە (ادم ابي البشر)ی سلاڤێت خودێ لسەر ئەوى و هەمى پێغەمبەرێن خودێ بیت (٢٠٠٣، ج٦، ص٥٩٣)

     زێدەبارى ئەوا بوورى ئیمامێ شافعى د پەرتوکا خو (الأم) دا، د پشکا (کتاب الصلاة) دا، ب رێکا پێشکێشکرنا فەرموودێن پیروز، ئاماژە ددەتە بها و پلە و پایەیێن قورەیشییان، د بابەتەکێ دا ل ژێر ناڤ و نیشانێن (صفة الأئمة) دا، و ئەڤ چەندە دبیتە وەکى بەلگەیەک لسەر گوتنا ئیمامێ شافعى و بوچوونا وى دەربارەى ئەگەرێ هەلبژارتنا (محمد)ى (سلاڤ لسەر بن) بۆ پێغەمبەراتییێ کو ئێک ژ ئەوان ئەگەران نەژادێ وى (سلاڤ لسەربن) یێ پیروز بوو، دبێژیت: هاتییە ڤەگوهاستن ژ (عمر بن عبدالعزیز) و (ابن شهاب)(13)ى دبێژن: پێغەمبەر (سلاڤ لسەربن) گوت: "من أهان قریشا أهانه الله"(14) (2001م، ج2، ص310) ئانكو هەر کەسەکێ کێمکرن و بێ رێزییێ بۆ قورەیشییان حەز بکەت خودایێ مەزن دێ ئەوى کێم کەت و بێ رێز کەت.

      هەروەسا ئیمامێ شافعى دبێژیت: هاتییە ڤەگوهاستن ژ (الحارث بن عبدالرحمن)(15) گوت: بۆ من هات گوتن کو پێغەمبەرى (سلاڤ لسەر بن) گوت: "لولا ان تبطر قریش لأخبرتها بالذي لها عند الله عزوجل"(16) (2001م، ج2، ص310)، ئانکو (سلاڤ لسەربن) گوت: ئەگەر من زانیبا کو قورەیشى سڤکاتییێ ب نیعمەتێ ناکەن دا بۆ وان دیارکەم بهایێ وان لدەف خودایێ مەزن، هەروەسا گوت: هاتییە ڤەگوهاستن ژ (اسماعیل بن عبید بن رفاعة الانصاري)(17) ژ بابێ خو و باپیرێ خو ڤەگوهاستییە گوت: پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) گازیکر و گوت: "یا أیها الناس ان قریشا اهل امامة من بغاها العواثر اکبه الله لمنخریه"(18) ، هەروەسا گوت ژ (ابن ابي ذئب)(19) هاتییە ڤەگوهاستن ب زنجیرەیا ڤەگوهاستنێ د هزرا من دا نەمایە: کو پێغەمبەر (سلاڤ لسەربن) دەربارەى قورەیشییان ئاخفتنەک باش گوت بەلێ د هزرا من دا نەمایە، و گوت: "شرار قریش خیر شرار الناس" سێ جاران گوت (2001م، ج2، 312-313).

٢. قوناغێن بانگەوازییا ئیسلامێ ل سەردەمێ مەککەهێ دا

٢. ١. ده‌ستپێكا هاتنا خوارێ یا قورئانا پیروز و قوناغا نهێنى:-

     ئێكه‌م جار وه‌حى(20) بۆ پێغه‌مبه‌رى (سلاڤ لسه‌ر بن) هاتى خوار ل شكه‌فتا (حرا‌ء)(21) بوو، و د ئه‌وى ده‌مى دا ژیێ وى (سلاڤ لسه‌ر بن) چل سال بوون، جبریل ب وه‌حى هات خوار ب فەرمانا خودایێ مەزن ل مەها رەمەزانا پیروز (ابن هشام، ١٩٩٥م، ج١، ص٢٣٣، ٢٣٦).

سه‌باره‌ت ده‌ستپێكا هاتنا خوارێ، په‌رتوكێن تایبه‌تمه‌ند ب زانستێن قورئانا پیروز بوچوونێن جیاواز دیاركرینه‌ ده‌رباره‌ى ئێكه‌م جار قورئانا پیروز ب چ هاتبوو خوار، د (صحیح البخاري) دا هاتییه‌ ڤه‌گوهاستن ژ (عائشه‌)یێ (خودێ ژێ رازیبیت) دبێژیت: ئێكه‌م جار خودایێ مه‌زن بۆ پێغه‌مبه‌رێ خۆ (سلاڤ لسه‌ر بن) هنارتى: {اقرأ باسم ربك الذي خلق} هەتا کو {وربك الاكرم} (سورة‌ العلق، الایة‌: 1-3)، و د (صحیح مسلم) دا هه‌ر هه‌مان گوتن هاتییه‌ ڤه‌گوهاستن به‌لێ پا ب زێده‌كرنا دوو ئایه‌تێن دى و هه‌تا كو: {علم الانسان مالم یعلم} (سورة العلق، الایة‌: 5)، و ئه‌ڤ كێمكرن و زێده‌كرنه‌ رازیبوون لسه‌ر هه‌یه‌ ژبه‌ركو ژلایێ هه‌ردوو كه‌سانێن باوه‌رپێكرى هاتییه‌ گوتن (الزركشي، 1975م، ج1، ص206).

بوچونه‌كادى یا هه‌ى ئه‌وژى یا (جابر)(22) ى یه‌ دبێژیت كو ئێكه‌م سوره‌تا هاتى خوار (المدثر) بوو، و هاتییه‌ دیاركرن كو (جابر)ى چیروكا ده‌ستپێكا هاتنا وه‌حيێ ژ پێغه‌مبه‌رى (سلاڤ لسه‌ر بن) گوهلێبوویه‌، وبتنێ د بەشێ دوماهیکێ دا ئاماده‌بوو و هزركرییه‌ كو (المدثر) ئێكه‌م جار هاتییه‌ خوار، به‌لێ پا یا دروست ئه‌وه‌ كو راسته‌وخو لدویڤ (اقرأ) و پشتى ڤه‌قه‌تیانا وه‌حیێ(23) هاتییه‌ خوار (الزرکشي، 1957م، ج1، ص 206)، و دبیت (جابر)ى ئه‌ڤ بوچوونه‌ دابیت ژبه‌ركو (اقرأ) ده‌مێ هاتی‌ خوار بتنێ ده‌ستپێكا وێ هاتبوو، و (المدثر) هه‌مى پێكڤه‌ هاتبوو خوار د ئه‌وى ده‌مى دا هێشتا (إقرأ) ته‌مامكرنا وێ نه‌هاتبوو خوار (السیوطي، 1974م، ج1، ص 93).

    هه‌روه‌سا بوچوونه‌كا دى یا هه‌ى دبێژیت: ئێكه‌م جار سوره‌تا (الفاتحة) یا هاتى خوار، و ئه‌ڤه‌ژى دپه‌رتوكا (الكشاف) دا هاتییه‌ دیاركرن، هه‌روه‌سا بوچوونه‌كا دى دبێژیت: ئێكه‌م جار (بسم الله الرحمن الرحیم) هاتییه‌ خوار به‌لێ پا ئه‌ڤه‌ گوتنه‌كا پێدڤى یه‌ د ده‌ستپێكا هه‌مى سوره‌تا دا (السیوطي، 1974م، ج1، ص 94-95).

     ئێمامێ شافعى د په‌رتوكا خو (الأم) دا، دبه‌شێ (الجهاد والجزیة‌) دا، ئاماژێ‌ ب ئه‌ڤى بابه‌تى دده‌ت ل ژێر ناڤ و نیشانێن (مبتدأ التنزیل والفرض على النبي (صلى الله علیه وسلم) ثم على الناس)، ب شێوه‌كێ ساده‌ و بێ دیاركرنا پێزانینێن زێده‌تر گوت: دهێته‌ گوتن- و خودایێ مه‌زن باشتر دزانیت- كو ئێكه‌م جار خودایێ مه‌زن بۆ پێغه‌مبه‌رێ خو (سلاڤ لسه‌ربن) هنارتى: {اقرأ باسم ربك الذي خلق} (سورة‌ العلق، الاية‌: 1) (2001م، ج5، ص362).

    د ئه‌وا بورى دا ئیمامێ شافعى (خودێ ژێ رازیبیت) ئه‌ڤان ده‌نگوباسان دڤه‌گوهێزیت و ده‌سته‌واژه‌یا (دهێته‌ گوتن- و خودایێ مه‌زن باشتر دزانیت-) بكارئینایه‌، ده‌مێ دبێژیت (دهێته‌ گوتن) ئه‌ڤه‌ رامانا وێ دگه‌هینیت كو ئه‌ڤ پێزانینه‌ ژبه‌رى نوكه‌ هاتییه‌ دیاركرن ژلایێ گه‌له‌ك كه‌سان ڤه‌، به‌لێ پا ئیمامێ شافعى ئه‌و كه‌سه‌ نه‌داينه‌ نیاسین، ئانكو ژێدەرێ ئه‌ڤێ پێزانینێ ئاشكرانه‌كریه‌.

     د هه‌مان ده‌مدا د بێژیت (خودایێ مه‌زن باشتر دزانیت)، و بكارئینانا ئه‌ڤێ گوتنێ چه‌ند ئه‌گه‌ره‌ك بو هه‌نه‌ بو نموونه‌، وه‌كو رێزگرتنه‌كێ یه‌ بو خودایێ مه‌زن كو ئه‌و زانایێ هه‌مى تشتى یه‌، هه‌روه‌سا ژبه‌ركو مروڤ هه‌ر چه‌ند زانا بیت هه‌ر دێ كێماسى دناڤ زانیاریێن وى دا هه‌بیت، هه‌ر وه‌كو خودایێ مه‌زن دبێژیت: {وفوق كل ذي علم عليم} (سورة یوسف، الایة‌: 76). یان ژى  ده‌مێ كه‌سه‌ك ژ پێزانینێن خو یان ئه‌و كه‌سێن بو ئه‌وى ڤه‌گوهاستى پشت راست نه‌بیت دێ بێژیت (خودایێ مه‌زن باشتر دزانیت)، ژبه‌ركو گه‌له‌ك بوچوونێن جیاواز ده‌رباره‌ى ئه‌وى بابه‌تى هاتینه‌ دان، د ئه‌نجام دا بكارئینانا وه‌كو ئه‌ڤان ده‌سته‌واژه‌یا بێ سه‌لماندنا و ئێكلایكرنا  بوچوونا خو دێ بیته‌ ئه‌گه‌رێ لاوازیێ.

    لدویڤرا ئیمامێ شافعى (خودێ ژێ رازیبیت) ئاماژە دا ب فه‌رمانێن خودایێ مه‌زن ئه‌وێن لسه‌ر پێغه‌مبه‌رى (سلاڤ لسه‌ربن) و لسه‌ر خه‌لكێ فه‌رز كرى، دبێژیت : ده‌مێ خودایێ مه‌زن (محمد) (سلاڤ لسه‌ربن) هنارتى فه‌رزێن خو هه‌مى وه‌كى ئه‌وى ڤیایى بو ئه‌وى (سلاڤ لسه‌ر بن) هنارتن، ئێك لدویف ئێكێ و هه‌ر ئێك د ده‌مێ وى یێ گونجایى دا، و دیاركریه‌ كو پشتى سوره‌تا (العلق) ئه‌وا ل ده‌ست پێكێ هاتى خوار، گوت: "ثم انزله‌ علیه‌ مالم یؤمر فیه بأن یدعو‌ الیه المشركین، فمرت‌ لذلك مدة" (2001م، ج5، ص262)  ئانكو لدویڤرا خودایێ مه‌زن بو پێغه‌مبه‌رێ خو (سلاڤ لسه‌ر بن) ئه‌و د ئینا خوار ئه‌وا كو هیچ فه‌رمان دگه‌ل دا نه‌بوون بۆ گازیكرنا موشركان بو باوه‌رئینانێ، و ئه‌ڤ چه‌نده‌ بو ماوه‌یه‌كێ به‌رده‌وام بوو و گوت: لدویڤرا دهێته‌ گوتن جبریل ( سلاڤ لسه‌ر بن) هات خوار ب فه‌رمانا خودایێ مه‌زن بو پێغه‌مبه‌رى (سلاڤ لسه‌ر بن) داكو رابیت ب ئاشكراكرنا بانگه‌وازیێ و گازیكرنا موشركان بو باوه‌رى ئینانێ (الشافعي، 2001م، ج5 ، ص262 ).

     ژ ئه‌وا بورى دیاردبیت كو ده‌مه‌ك هه‌بوو دناڤبه‌را ئێكه‌م جار وه‌حى هاتى خوار ب سوره‌تا (العلق) تاكو فه‌رمان هاتيیه‌ دان بو ئاشكرا كرنا بانگه‌وازیێ به‌لێ پا ئیمامێ شافعى هیچ پێزانین ئاشكرا نه‌كرینه‌ ده‌رباره‌ى ئه‌وى ده‌مى چه‌ند درێژ بوو، یان د ئه‌وى ده‌مى دا چ روویدان په‌یدا بووینه‌؟ تنێ ئه‌وا دیار د ئاخڤتنا ویدا ئه‌و بو كو وەحى به‌رده‌وام دهاته‌ خوار، ب فه‌رمانێن خودایێ مه‌زن، به‌لێ پا ئه‌و فه‌رمانه‌ بتنێ بو په‌رستنێ بوون، و (ابن اسحاق) ئاماژه‌ ب ئه‌وى ده‌مى دده‌ت و دبێژیت ، پێغه‌مبه‌ر (سلاڤ لسه‌ربن) بو ماوه‌یێ چه‌ند سالان كارێ خو ب نهێنى دكر تاكو خودایێ مه‌زن فه‌رمان دايێ گازیا خو ئاشكرا بكه‌ت (1978م ، ج1 ، ص 145) .

     ب ئه‌ڤێ چه‌ندێ دیاردبیت كو گازییا پێغه‌مبه‌رى (سلاڤ لێ بن) لسه‌ر ده‌مێ مەککە‌هێ دا، دابه‌ش دبیت لسه‌ر دوو قوناغێن سه‌ره‌كى، قوناغا نهێنى و قوناغا ئاشكرایێ، ده‌رباره‌ى قوناغا نهێنى ده‌ستپێدكه‌ت ب هاتنا وه‌حیێ بو پێغه‌مبه‌رى (سلاڤ لسه‌ر بن) ل سالا (1 یا پێغه‌مبه‌راتى/ 610 زاینى) لدویڤ دروستترین بوچوون، و بدوماهى هات ب ده‌ستپێكرنا سالا (4 پێغه‌مبه‌راتییێ/ 613 زاینى)، بۆ ماوێ سێ سالان به‌رده‌وام بوو (اسماعیل، 2017م ، 23/ ص 157)

     دئه‌ڤى ده‌می دا پێغه‌مبه‌رى (سلاڤ لسەربن) گازییا خو پێشكێشى هنده‌ك كه‌سانێن ده‌ستنیشانكرى دكر، ژ كه‌س و كار و هه‌ڤالان و ئه‌وێن باوه‌ریا وى ب ئه‌وان دهات، ب شێوه‌یه‌كێ نهێنى، دهه‌مان ده‌مدا رادبوو ب ئه‌نجامدانا نڤێژان دناڤ كه‌عبێ دا ب شێوه‌یه‌كێ ئاشكرا به‌رامبه‌ر هه‌مى قوره‌یشییان، و به‌لگه‌هـ‌ لسه‌ر ئه‌ڤێ چه‌ندێ ئه‌و ئاییه‌تێن سوره‌تا (العلق) ئه‌وا ئێكه‌م جار هاتى خوار، ئاماژه‌ دا ب پێغه‌مبه‌رى (سلاڤ لسه‌ر بن) ده‌مێ نڤێژكرنێ دا ئێك ژ مه‌زنێن موشركان هه‌ولدا رێگریێ بكه‌ت خودایێ مه‌زن دبێژیت: {أرأيت الذي ينهى، عبدا إذا صلى، أرأيت إن كان على الهدى، أو أمر بالتقوى} هه‌روه‌سا ئه‌وا پشتگیریا ئه‌ڤێ بووچونێ دكه‌ت ئه‌و بو كو نڤێژ ئێكه‌م فه‌رز بوو د ئیسلامه‌تییێ دا، پشتى هاتنا وه‌حى ب شێوه‌كێ راسته‌وخو، ئانكو د شیان دایه‌ بهێته‌ گوتن: ب دروستى بانگه‌وازى د ئه‌ڤێ قوناغێ دانه‌ نهێنى بوو ، ژبه‌ركو موشركێن مه‌ككه‌هێ بزاڤێن پێغه‌مبه‌رى (سلاڤ لسه‌ر بن) دزانین، به‌لێ پا بشێوه‌كێ هیواش و هشیارى بوون ، و ب ئاشكراى و ب شێوه‌یه‌كى گشتى دان و ستاندن دگه‌ل خه‌لكى نه‌دكرن، د ئه‌نجامدا (52 - 59) كه‌س موسلمان بوون، ژ هه‌مى عه‌شیره‌تێن مه‌ككه‌هێ، به‌هرا پتر ژ گه‌نجا و ئافره‌تا و زه‌لامان بوون (اسماعیل، 2017 م ، 23/ ص 157 - 158)

      د ئه‌نجامدا، ژ ناڤونیشانێن بابه‌تێ ئیمامێ شافعى دیاردبیت كو ئه‌ڤ بابه‌ته‌ دابه‌ش دبیت لسه‌ر دوو ته‌وه‌رێن سه‌ره‌كى، ته‌وه‌رێ ئێكێ كو ئه‌وژى بابه‌تێ ده‌ستپێكا هاتنا خوارێ یا قورئانا پیروز، كو ب شێوه‌یه‌كێ ساده‌ دیاركر كو ئێكه‌م جار ئایه‌تا ئێكێ ژ سوره‌تا (العلق) هاتبوو خوار، و ته‌وه‌رێ دووێ كو ئه‌وژى ئه‌و فه‌رزێن هاتین هنارتن بو پێغه‌مبه‌رى (سلاڤ لسه‌ر بن) و لدویڤرا بو خه‌لكى، ل ده‌مێ خواندنا په‌یڤا (فه‌رز) ئێكسه‌ر هزر دچیته‌ لدور بابه‌تێن نڤێژ و روژیگرتن و زه‌كات و فه‌رزێن دى یێن ئایینى، به‌لێ پا د ئه‌ڤى بابه‌تى دا مه‌ره‌ما ئیمامێ شافعى ژ فه‌رزان ئه‌وبوو ئه‌و فه‌رمانا خودایێ مه‌زن بو پێغه‌مبه‌رى (سلاڤ لسەربن) بو ئاشكراكرنا بانگه‌وازیێ، و هه‌روه‌سا فه‌رزا خو جوداكرنێ ژ موشركان گوت: {وإذا رأيت الذين يخوضون في ءاياتنا فأعرض عنهم حتى يخوضوا في حديث غيره وإما ينسينك الشيطان فلا تقعد بعد الذكرى مع القوم الظالمين} (سورة الانعام، الاية: 68)، هه‌روه‌سا دیاركر كو ئه‌وا خودایێ مه‌زن لسه‌ر پێغه‌مبه‌رێ خو (سلاڤ لسەربن) فه‌رزكرى لسه‌ر ئه‌وان ژى فه‌رزه‌ ئه‌وێن دویفچوونا ئه‌وى كرى و گوت: {وقد نزل عليكم الكتاب أن اذا سمعتم ءايات الله يكفر بها ويستهزأ بها فلا تقعدوا معهم حتى يخوضوا في حديث غيره إنكم إذا مثلهم} (سورة النساء، الایة: ١٤٠).

     هه‌ر دیسان د ناڤه‌روكا ئه‌ڤى بابه‌تیدا ئاماژه‌ ب سێ قوناغێن بانگه‌وازییا ئیسلامێ دهێته‌ دان كو ئه‌وژى قوناغا ده‌ستپێكا هاتنا وه‌حیێ، و قوناغا بانگه‌وازى یا نهێنى، و قوناغا ئاشكرا كرنا بانگه‌وازیێ و هەلویستێن موشرکان، به‌لێ پا ب شێوه‌‌كێ ساده‌ و بێ دیاركرنا رویدانێن د هه‌ر قوناغه‌كێ دا دروست بووین، و ژ بۆ پتر روونكرنا ئه‌ڤان قوناغان پێدڤى بوو ئه‌ڤ بابه‌ته‌ بهێته‌ دابه‌شكرن لسه‌ر دوو خالا، و د خالەکا جودا دا ئاماژە ب قوناغا ئاشکراکرنا بانگەوازیێ بهێتەدان، هه‌ر وه‌كو (البیهقي) د په‌رتوكا خو  (دلائل النبوة ) دا، و كو به‌شه‌ك ژ بابه‌تى ژ كیس ده‌ڤێ شافعى ڤه‌گوهاستیه‌، و هه‌ر هه‌مان ناڤ و نیشان (مبتدأ الفرض على رسول الله ثم على الناس) دانایه‌ لسه‌ر بابه‌تێ ده‌ستپێكا پێغه‌مبه‌راتیێ، و د ناڤه‌روكێ دا ئاماژه‌ دده‌ت ب قوناغێن ئاشكرا كرنا بانگه‌وازیا ئیسلامێ، و دابه‌شكریه‌ لسه‌ر چه‌ند ده‌رگه‌هێن جودا لدویڤ زنجیرا رویدانێن مێژوويى (1988م ، ج2، ص 176).

٢. ٢. ئاشکراکرنا بانگەوازیێ و هەلویستێ موشرکان:-

     هەروەکو هاتییە دیارکرن کو گازییا ئیسلامێ د قوناغا نهێنى دا نە ئێکجارى نهێنى بوو، بەلکو هژمارەکا بەرچاڤ ژ خەلکێ موسلمان بوون، زێدەبارى موشرکان ئاگەهـ ژ بزاڤ و کردارێن وان هەبوون بەلێ پا چ کارڤەدانێن توند نەبوون، و ب ئاشکراکرنا ئاینێ ئیسلامێ، قوناغەکا نوى یا بانگەوازیێ دەستپێدکەت، کو د ئەڤێ قوناغێ دا پێغەمبەر (سلاڤ لسەربن) و هەڤالێن وى یێن موسلمان دێ ب فەرمانا خودایێ مەزن بەرامبەر مەزنێن موشرکان راوەستن و ب شێوەیەکێ ئاشکرا گازییا خو بەلاڤ کەن، و ئەڤ قوناغە دەستپێدکەت ب دەستپێکرنا سالا (٤ پێغەمبەراتیێ/ ٦١٣ زاینى)، و ب دوماهى دهێت مشەختبوونا پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) و هەڤالێن وى یێن بەرێز بۆ مەدینێ ل سالا (١٣ پێغەمبەراتیێ/ ٦٢٢زاینى) ئانکو بۆ ماوێ دەهـ سالان لدویڤ ئێک بەردەوام بوو(اسماعیل، ٢٠١٧م، ٢٣/١٥٨).

      ئیمامێ شافعى (خودێ ژێ رازیبیت) ئاماژە دایە ب ئەڤێ قوناغێ بەلێ پا نە وەکو بابەتەکێ سەربەخو و ئێکگرتى و ل ژێر ناڤ و نیشانەکێ بتنێ، بەلکو بشێوەیەکێ پرت و بەلاڤ دپشکێن جودا دا ژ پەرتوکا خو، ژبەرکو بابەتێن خو رێکخستینە و ئاماژە دایە ب ئایەتێن قورئانا پیروز و فەرمودێن پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) و سەرهاتییێن سەحابەیان ب مەرەما خزمەتکرنا بابەتێن فقهى و چارەسەرکرنا مەسەلێن ئاینى، نەکو ب مەرەما ڤةگێرانا رویدانێن مێژوویى.

     و ب ڤەگەریانێ ڤە بۆ پشکا (الجهاد والجزیة) دپەرتوکا (الأم) دا یا ئیمامێ شافعى، د بابەتێ (مبتدأ التنزیل والفرض على النبي صلى الله عليه وسلم ثم على الناس)، شافعى (خودێ ژێ رازیبیت) دبێژیت: پشتى بوورینا ئەوى دەمى (ئانکو قوناغا نهێنى)، دهێتە گوتن: جبریل (سلاڤ لسەربن) هاتە خوار ب فەرمانا خودایێ مەزن بۆ پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن)، داکو هاتنا وەحیێ بو وى ئاشکرا بکەت بۆ هەمییان، و داخوازێ ژ ئەوان بکەت باوەریێ بینن (2001م، ج5، ص362)

     هەر چەندە ژێدەرێن مێژوویى ئەوێن تایبەت ب ژیانناما پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن)، ب رێژەیەکا بلند رێککەفتینە کو ئاشکراکرنا بانگەوازیێ ب هاتنا خوارێ یا ئایەتا پیروز: {وأنذر عشيرتك الاقربين} (سورة الشعراء، الایە: ٢١٤) دەستپێدکەت (ابن اسحق، ١٩٧٨، ج٢١، ص١٤٥؛ ابن حبان، ١٤١٧هـ، ج١، ص٦٩)، بەلێ پا د ئەڤى بابەتى دا ئیمامێ شافعى ئاماژە ب ئەڤێ ئایەتێ نەدایە، و د پشکەکا دى یا پەرتوکا خودا کو ئەوژى (الرسالة)یە، دوو جارا ئاماژە پێدایە، جارا ئێکێ: ب مەرەما ئاشکرابوونا ئاینێ پیروزیێ خودایی و دبێژیت: پشتى کو خودایێ مەزن (محمد) (سلاڤ لسەربن) هەلبژارت بۆ پێغەمبەراتیێ، ئایەتا پیروز ئینا خوار و گوت: {لتنذر أم القرى ومن حولها} (سورة الشورى، الایة: ٧) (ام القرى) ئانکو مەککەهـ، ئەو جهێ گەلێ وى تێدا ئاکنجى بوون. و گوت: {وأنذر عشيرتك الأقربين} (سورة الشعراء، الایة: ٢١٤) و گوت: {وإنه لذكر لك ولقومك وسوف تسئلون} (سورة الزخرف، الایة: ٤٤)، و جارا دوویێ: ب مەرەما دیارکرنا چەنداتییا نیعمەتا خودایێ مەزن دەمێ ئەم تایبەتمەند کرین ب ئەڤێ پلە و پایەیێ ب مە بەخشى، ئاماژە دا ب هەرهەمان ئایەتێن پیروز (2001م، ج1، ص٤، ٢٠)

     زێدەبارى ئەوا بوورى ئیمامێ شافعى بەردەوامیێ ددەتە ئاخفتنا خو و دبێژیت: پێغەمبەر (سلاڤ لسەربن)، پشتى وەحى هاتى ب فەرمانا خودایێ مەزن بۆ ئاشکراکرنا بانگەوازیێ، دلگران بوو، و ترسا باوەریێ ژ ئەوى نەکەن، لەورا ئەڤ ئایەتا پیروز هاتە خوار: {يأيها الرسول بلغ ما أنزل اليك من ربك وإن لم تفعل فما بلغت رسالته والله يعصمك من الناس} (سورة المائدة، الایة: ٦٧)، گوت: دێ تە پارێزین ژ کوشتنێ هەتا کو تو رابى ب راگەهاندنا ئەوا بوتە هاتى خوار، ئەو ژى (سلاڤ لسەربن) رابوو ب راگەهاندنا ئەوا فەرمان بۆ وى پێ هاتى (2001م، ج5، 363).

     شافعى (خودێ ژێ رازیبیت) دبێژیت: پشتى سورەتا: {وأنذر عشيرتك الأقربين} (سورة الشعراء، الایە: ٢١٤)، هاتى خوار، هندەک ژ کەسانێن شارەزا ب قورئانا پیروز گوتن: پێغەمبەر (سلاڤ لسەربن) گوت: "يا بني عبدمناف، ان الله بعثني ان انذر عشيرتي الاقربين وانتم عشيرتي الاقربون" گوت (بني عبدمناف) خودایێ مەزن ئەز هنارتى مە دا کو گازى بکەمە هوزا خو یا نێزیک و هوین هوزامن یا نێزیکن (2001م، ج1، ص4).

     هەر چەندە ئەڤ فەرمودەیە د پەرتوکێن فەرموداندا نەهاتییە دیارکرن، بەلێ پا هندەک دى فەرمودەیێن هەین ب هەمان رامان و د پەرتوکێن (الصحاح) دا هاتینە دیارکرن، دبێژن: هاتییە ڤەگوهاستن کو دەمێ ئایەتا {وأنذر عشيرتك الأقربين} (سورة الشعراء، الایە: ٢١٤) هاتى خوار، پێغەمبەر (سلاڤ لسەربن) گازیکرە قورەیشییان، و دەمێ خرڤە بووین گوتێ: "يا بني كعب بن لؤي، انقذوا انفسكم من النار، يا بني مرة بن كعب، انقذوا انفسكم من النار، يا بني عبدشمس، انقذوا انفسكم من النار، يا بني عبدمناف، انقذوا انفسكم من النار، يا بني هاشم، انقذوا انفسكم من النار، يا بني عبدالمطلب، انقذوا انفسكم من النار، يا فاطمة، انقذي نفسك من النار، فإني لا أملك لكم من الله شيئا، غير ان لكم رحما سأبلها ببلاها" (البخاري، 1422هـ، ج4، ص184؛ مسلم، 1334هـ، ج1، ص132).

     د ئەنجامدا ئیمامێ شافعى دبێژیت: کومەک ژ خەلکى سڤکاتى ب پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) کرن، لەورا خودایێ مەزن ئەڤ ئایەتا پیروز ئینا خوار: {فاصدع بما تؤمر وأعرض عن المشركين، إنا كفيناك المستهزءين} (سورة الحجر، الایة: ٩٤-٩٥) (2001م، ج5، ص363)، پشتى ئەڤ ئایەتا پیروز هاتى خوار، پێغەمبەر (سلاڤ لسەربن) ژ قوناغا ئاشکراکرنا بانگەوازیێ دەربازبوو بۆ قوناغا پێشکێشکرنا گازییا خو لسەر خەلکێ ب گشتى، ل مەککەهێ دا، یا دیارە کو دەمێ درێژ دناڤبەرا ئەڤان هەردوو قوناغاندا نەبوو، لەورا تێکەلى دناڤبەرا واندا هاتییەکرن د ژێدەراندا و گەلەک ژ ڤەکولەر و مێژوونڤێسان کەفتینە د ئەوێ خەلەتیێ دا دەمێ قوناغا ئاگەهدارکرنا خەلکى، ژ بەرى قوناغا ئاگەهدارکرنا پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) بۆ بنەمالا وى و هوزا وى یا نێزیک، ب تایبەت ژى ژبەرکو سورەتا (الشعراء) لدویڤ رێزبەندییا هاتنا خوارێ دناڤبەرا دناڤبەرا (٤٤-٤٧) بوو ژ ئەوێن دەستپێکێ هاتین خوار ل مەککەهێ، و سورەتا (الحجر) د بەهرا پتریا ریوایەتان سورەتا (٥١-٥٤) درێزبەندییا هاتنا خوارێ دا بو ژ ئەوان سورەتێن ل مەککەهێ هاتین خوار (اسماعیل، ٢٠١٧م، ٢٣/١٦٠).

     شافعى (خودێ ژێ رازیبیت) گوت: پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) زانى کو ئەوێن گازییا ئیسلامێ گەهشتى ئەوان باوەرى نە ئیناینە، خودایێ مەزن گوت: {وقالوا لن نؤمن لك حتى تفجر لنا من الارض ينبوعا، أو تكون لك جنة من نخيل وعنب فتفجر الأنهار خلالها تفجيراً} (سورة الاسراء، الایة: ٩٠-٩١) هەتا کو ئایەتا (٩٣) هاتییە خواندن (2001م، ج5، ص363).

      ئەگەرێن دژایەتییا موشرکان بۆ ئاینێ ئیسلامێ گەلەکن، و ئیمامێ شافعى ئاماژە ددەت ب ئێک ژ ئەوان ئەگەران، و دبیت ئەڤە ژ گرنگترین ئەگەران بیت لەورا گرنگى پێدایە، کو ئەو ژى ئەگەرێ ئابوورى بوو، دبێژیت: قورەیشى بەردەوام بەرەف شامێ دچوون بۆ مەرەما بازرگانیێ هەروەسا دچوون عیراقێ، گوت: دەمێ موسلمان بووین ترسا خو دیارکرن بۆ پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) ژ ژناڤچوونا بازرگانییا وان دگەل شامێ و عیراقێ ئەگەر ژبێ باوەریێ دویرکەفتن و چوون دناڤ ئیسلامەتیێ دا، ژبەرکو دەستهەلاتدارێن شامێ و عیراقێ دژى موسلمانان بوون (2001م، ج5، ص397).

      شافعى (خودێ ژێ رازیبیت) دبێژیت: خودایێ مەزن داکو دلێ پێغەمبەرێ خو (سلاڤ لسەربن) ئارام بکەت بەرامبەر ئازارێن بێ باوەران گوت: {ولقد نعلم أنك يضيق صدرك بما يقولون، فسبح بحمد ربك وكن من الساجدين} (سورة الحجر، الایة: ٩٧-٩٨) هەتا کو دوماهییا سورەتێ، و لسەر وى (سلاڤ لسەربن) فەرزکر ئاینى بۆ وان رابگەهینیت و هەروەسا پەرستنا ئەوى بکەن، و ل سەر وى (سلاڤ لسەربن) فەرز نەکر شەرى دژى ئەوان بکەت، و ئەڤ چەندە د ئایەتەکا دى یا قورئانا پیروز ئاشکرا دکەت، و فەرمان نەدایێ خو ژ ئەوان جودا بکەت، و گوت: {قل أيها الكافرون، لا أعبد ما تعبدون} (سورة الکافرون، الایة: ١-٢)، و گوت: {فإن تولوا فإنما عليه ما حمل وعليكم ما حملتم وإن تطيعوه تهتدوا وما على الرسول إلا البلاغ المبين} (سورة النور، الایة: ٥٤)، و خودایێ مەزن فەرمان دا وان ئاخفتنێن نە جوان نە بێژن دوژمنێن خو، و گوت: {ولا تسبوا الذين يدعون من دون الله فيسبوا الله عدوا بغير علم كذلك زينا لكل أمة عملهم ثم الى ربهم مرجعهم فينبئهم بما كانوا يعملون} (سورة الانعام، الایة: ١٠٨)، دگەل ئەو ئایەتێن دى ئەوێن وەکى وێ (2001م، ج5، ص363).

٢. ٣. مشەختبوونا موسلمانان ژ مەککەهێ:-

     دبیت یا ب زەحمەت بیت بۆ هەر کەسەکێ وەلاتێ خو و باب و باپیرێت خو بجهـ بهێلیت و بەرەف دەڤەرەکا دى بچیت، بەلێ پا لێگەریان بۆ جهەکێ ئیمناهى و دویر ژ زولم و زورداریێ ئێک ژ گرنگترین ئەگەرێن مشەختبوونا خەلکى یە د هەمى سەردەمان دا، د مێژوویا ئیسلامى دا ل سەردەمێ پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن)، موسلمانان دوو جاران نەچاربوون مشەخت ببن، جارا ئێکێ بەرەف حەبەشە و جارا دووێ بەرەف مەدینێ، دەربارەى ئەڤى بابەتى ئیمامێ شافعى (خودێ ژێ رازیبیت) د پەرتوکا خودا، ل ژێر دوو ناڤ و نیشانێن سەرەکى ئاماژە پێدایە کو ئەو ژى (دەستویردان بۆ مشەختبوونێ) و (فەرزکرنا مشەختبوونێ).

٢. ٣. ١.  دەستویردان بۆ مشەختبوونێ:-

     روژ بۆ رۆژێ هژمارا ئەو کەسێن باوەرى ب ئاینێ ئیسلامێ ئیناین و دیڤچوونا پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) کرى، و دگەل وى ئارامگرتى بوون بەرامبەر ئازاردانێ زێدە دبوون، و نە بتنێ کەسانێن لاواز بوون بەلکو ژ کەسایەتیێن خودان پلە و پایە د مەککەهێ دا باوەرى ئینان، و هەر چەند هژمارا وان زێدەتر دبوو زولم و زوردارى زێدە دبوو و شێوازێن ئازاردانێ زێدەتر دبوون، لەورا پێتڤى ب جهەکێ دى هەبوون ئازادى هەبیت، و دیربیت ژ دەستهەلاتدارییا مەککەهێ و قورەیشیێن وێ (ابي زهرة، 1425هـ، ج1، ص360).

      شافعى (خودێ ژێ رازیبیت) گوت: بۆ دەمەکێ موسلمان د مەککەهێ دا زوردارى ل وان دهاتەکرن و د ئەوى دەمى دا دەستویرى بۆ وان نەهاتە دان مشەخت ببن، لدویڤرا خودایێ مەزن دەرگەهەک بۆ وان  ڤەکر و دەستویرى دا وان مشەخت ببن، و دهێتە گوتن ئەڤ ئایەتا پیروز هات خوار: {ومن يتق الله يجعل له مخرجا} (سورة الطلاق، الایة: ٢)، و پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) ئەو ئاگەهدارکرن کو خودایێ مەزن ب مشەختبوونێ دەرگەهەک بۆ ئەوان ڤەکر، و گوت: {ومن يهاجر في سبيل الله يجد في الارض مراغما كثيرا وسعة} (سورة النساء، الایة: ١٠٠)، و فەرمان دا ئەوان بەرەف (بلاد الحبشة)(24) بچن، و کومەلەک ژ وان بەرەف وى وەلاتى مشەخت بوون (2001م، ج5، ص364).

      ل دویڤرا خەلکێ مەدینێ موسلمان بوون، لەورا پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) فەرمان دا کومەلەکێ مشەخت ببن بەرەف وان، بێى کو حەرام بکەت نەمشەختبوونا ئەوێن مایى، خودایێ مەزن ئاماژە دا ب مشەختییان و گوت: {والسابقون الأولون من المهاجرين والانصار} (سورة التوبة، الایة: ١٠٠)، و گوت: {للفقراء المهاجرين} (سورة الحشر، الایة: ٨)، و هەروەسا گوت: {ولا يأتل أولوا الفضل منكم والسعة} (سورة النور، الایة: ٢٢) (2001م، ج5، ص364).

      شافعى (خودێ ژێ رازیبیت) گوت: ل دویڤرا خودایێ مەزن دەستویرى دا پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) کو مشەخت ببیت، و ئەو ژى (سلاڤ لسەربن) بەرەف مەدینێ مشەخت بوو، و مانا هندەک ژ موسلمانان ل مەککەهێ حەرام نەکر هەر چەندە کو ئەو جهێ بێ باوەران بوو (2001م، ج5، 364).

٢. ٣. ٢. فەرزکرنا مشەختبوونێ:-

    شافعى (خودێ ژێ رازیبیت) گوت: دەمێ خودایێ مەزن جیهاد ل سەر پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) فەرزکرى، جیهاد دژى بێ باوەران کر، و زێدەرەوى د خەلکێ مەککەهێ داکر، و دیتن کو هژمارا ئەوێن چووین دناڤ ئاینێ ئیسلامێ دا زێدەبوون زوردارییا خو زێدەترکرن لسەر ئەوێن موسلمان بووین و ژ ئاینێ وان دویرکرن، و خودایێ مەزن ل ئەوان بوورى ئەوێن د شیاندا نەبوو مشەخت ببن و هاتن دویرکرن ژ ئاینێ وان، و گوت: {إلا من أكره وقلبه مطمئن بالايمان} (سورة النحل، الایة: ١٠٦)، و پێغەمبەر (سلاڤ لسەربن) بۆ وان هنارت: خودایێ مەزن بۆ هەوە دەرگەهەک ڤەکر و هەر کەسەکێ دشیان دا بیت مشەخت ببیت لسەر وى فەرزە دەربکەڤیت، ئەگەر ژ ئەوان کەسان بیت ئەوێن دویرکەفتنا وان ژ ئاینى ب ساناهى بیت، و دەربارەى زەلامەکێ چوویە بەر دلوڤانییا خودێ مشەخت نە ببو، گوت: {أن الذين توفاهم الملائكة ظالمي أنفسهم قالوا فيم كنتم} (سورة النساء، الایة: ٩٧)، و خودایێ مەزن بهانەیا کەسانێن لاواز دیارکر و گوت: {إلا المستضعفين من الرجال والنساء والولدان لا يستطيعون حيلة ولا يهتدون سبيلا} هەتا کو {رحيماً} (سورة النساء، الایة: 98-١٠٠) (2001م، ج5، ص365-366).

     شافعى (خودێ ژێ رازى بیت) گوت: سوننەتا پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) ئاماژە ددەت کو فەرزرکرنا مشەختبوونێ ل سەر کەسێن د شیان دا یە بەلێ پا ئەو ل سەر وان فەرزە ئەوێن ژ ئاینێ خو دویرکەفتین ل ئەوێ دەڤەرا تێدا موسلمان بووین، ژبەرکو پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) دەستویرى دا کومەک خەلکى ل مەککەهێ دا بمینن پشتى موسلمان بووین، ژ وان (العباس بن عبدالمطلب)ى و هندەکێن دى ئەگەر ژ دویرکەفتنێ ژ ئاینێ خو نە ترسان (٢٠٠١م، ج٥، ص٣٦٦).

٣. دەرئەنجام

١. ئيمامێ شافعى (خودێ ژێ ڕازى بیت) ڕێبازا مێژوویى د پەرتوکا خۆ (الام) دا بکارنەئینایە د ڤەگوهاستنا ژیانناما پێغەمبەرى دا (سلاڤ لسەر بن)، ژبەرکو ئیمامێ شافعى فەقیزانە و پەرتوکا ئەوى پەرتوکا فقهى یە، و ئەو رویدانێت پەیوەندى ب ژیانناما پێغەمبەرى ڤە (سلاڤ لسەر بن) هەین ئاماژە پێداینە بۆ بەرسڤدان و چارەسەرکرنا پڕسێن فقهى و ئاینى و ئەو ڕویدان و سەرهاتی د فەرمودێن پیروزێن پێغەمبەرى (سلاڤ لسەر بن) ئەوێن ڤەگوهاستین وەکو بەلگە بۆ ئەوان بەرسڤ و چارەسەرییا.

2. پشتى کو ئاینێ خودایێ مەزن ئامادە بووى، دەم هات بهێتە ئاشکراکرن، و (محمد) (سلاڤ لسەربن) هاتە هەلبژارتن بۆ ئەنجامدانا ئەڤێ ناما پیروز، ژبەر گەلەک ئەگەران، ژوان ژى کەسایەتییا وى یا بناڤ و دەنگ ب راستگویێ و رەوشتێ وى یێ بەرز یێ ئاینى و یێ دونیایى، هەروەسا ژ ئەگەرێ نەژادێ وى یێ رەسەن.

3. هەر چەندە بوچوونێن جیاواز هەنە دەربارەى ئێکەم جار قورئانا پیروز ب چ هاتییە خوار؟ بەلێ پا ب بوچوونا ژێدەرێن باوەرپێکرى هاتییە دیارکرن کو ئێکەم جار سورەتا (العلق) هاتییە خوار، هەر چەندە د ئێکجارێ دا نە هاتییە خوار بەلکو ل سەر دوو قوناغان هاتییە خوار.

4. بانگەوازییا ئیسلامى دابەش دبیت لسەر دوو قوناغێن سەرەکى، قوناغا نهێنى ئەوا دەستپێدکەت ب هاتنا خوارێ یا وەحى و بۆ ماوێ سێ سالان ڤەکێشایە، و قوناغا دووێ ئەو ژى قوناغا ئاشکراکرنا بانگەوازیێ یە و ژ سالا (٤ پێغەمبەراتیێ/ ٦٢٣ زاینى) دەستپێدکەت و بۆ ماوێ دەهـ سالان ڤەکێشایە، و ب مشەختبوونا موسلمانان بدوماهیک دهێت.

5. لێگەریان ل دور جهەکێ ئێمناهى ئێک ژ گرنگترین ئەگەرێن مشەختبوونێ یە، و داکو موسلمان خو و ئاینێ خو یێ نوى بپارێزن ژ زولم و زوردارییا بێ باوەران نەچاربوون و ب فەرمانا خودایى پشتى کو دەستویرى دایە وان مەککەهـ بجهـ هێلان و بەرەف حەبەشە چوون، و ل دویڤرا ئەڤ مشەختبوونە خودایێ مەزن لسەر موسلمانا فەرزکر پشتى کو هژمارەک ژ موسلمانان هاتن دویرکرن ژ ئاینێ وان ب زولم و زوردارییا موشرکان و بەرەف مەدینێ چوون.

٤. پەراوێز

1.        بنوعبدشمس: هوزەکە ژ قورەیشییان، ژ عەرەبێن عەدنانى، (بنو شمس بن عبد مناف بن قصی بن کلاب) دگەل (بني هاشم) سەرکردایەتییا (عبد مناف) دکرن، و ژوان (العبلات)، ئەڤە ژى ژ (بنو أمیة) یا بچیکن (کحالة، ١٩٩٤م، ج٢، ص٧٢٤).

2.        بنو نوفل بن عبد مناف: ژ کورێن (نوفل)ى (عدي وعمرو وعامر)، دهێتە گوتن کو (بنو نوفل) دگەل (بنو شمس) دەستهەلات لسەر (عبد مناف) دکرن، هەروەسا (مطعم بن عدي بن نوفل) هاریکارییا (بنو هاشم) و (بنو المطلب) کرن بو ژناڤبرنا سەحیفێ و رزگارکرنا موسلمانا ژ دورپێچییا قورەیشییان (البلاذري، 1996م، ج9، ص397).

3.        عبدالعزى بن قصي: ژ کورێن وى (اسد) بوو و ژ کورێن (اسد)ى (خویلد ونوفل وحبیب و صیفي وعمرو وهاشم ومهاشم وطالب وطويلب وخالد والمطلب) و ژ کورێن (خویلد)ى (العوام ونوفل وحزام وخدیجة) (خودێ ژێ رازیبیت) هەڤژینا پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن) (البلاذري، 1996م، ج9، ص419-420).

4.        عبدالدار: (بنو عبدالدار بن قصي) بنەمالەکە ژ (قصی بن کلاب) ژ عەرەبێن عەدنانى یە، ل (کوشي) ئاکنجى بوون، کو ئەوژى تاخەک بوو ل مەککەهێ (کحالة، ١٩٩٤م، ج٢، ص٧٢٣).

5.        المطیبین: ئەڤ رێککەفتنە هاتە گرێدان ژبەرکو (بني عبدالدار) هەمى پوست و کارێن مەککەهێ ددەستێ وان دا بوون، و (بني عبد مناف) بتنێ کارێ (السقایة) د دەستێ واندا بوو، و ئەڤ چەندە ب دلێ وان نەبوو، و داخوازکرن ئەڤ پوستە هەمى دناڤبەرا واندا بهێنە دابەشکرن بەلێ پا (بني عبدالدار) رازى نەبوون، و (عبد مناف) رێککەفتن دگەل (اسد وزهرة وتيم والحارث بن فهر) كرن، و دەستێن خو کرن دناڤ ئامانەک بێهن خوشکەرى لەورا هاتن نیاسین ب (المطیبین)، و دبەرامبەر دا (بني عبدالدار) رێککەفتن دگەل (مخزوم وعدي وجمح وسهم) و دەستێ خو کرن دناڤ خوینێ دا و هاتن نیاسین ب (الاحلاف) و خو ئامادەکرن بۆ شەرى بەلێ ل دوماهیکێ راوەستان (ابن حبیب، ١٩٨٥م، ص٢٧٣-٢٧٥).

6.        حلف الفضول: رێککەفتنەک بوو دناڤبەرا هوزێن قورەیشى دا، ل مالا (عبدالله بن جدعان) ژبەر ژیێ وى و رێز و حورمەتا وى، و د ئەڤێ رێککەفتنێ دا (بني هاشم) و (بني المطلب)  و (بني اسد بن عبدالعزى) و (زهرة بن کلاب) و (تیم بن مرة) بەشداربوون، و رێککەفتن کو پشتەڤانییا خەلکێ مەککەهێ بکەن ئەوێن زوردارى ل ئەوان دهێتە کرن، و هەروەسا خەلکێ هەمیێ، و مافێ ئەوان ژ کەسێن زوردار بستینیت (الغزالي، 1427هـ، ص76).

7.        بني زهرة: ژ (بني مرة بن كلاب)ن، ژ هوزا قورەیش، ژ عەرەبێن عەدنانى نە، کومەلەک ژ ئەوان ل وەلاتێ (الاشمونین) و دەروبەرێن وێ بوون ل گوندێن میسرێ (کحالة، ١٩٩٤م، ج١، ص٤٨٢)، و دگوتن ئەم خالێن پێغەمبەرى نە (سلاڤ لسەربن)، ژبەرکو (امنة) دەیکا وى (سلاڤ لسەر بن) ژ (بنو زهرة) بوو (الطبري، 1985م، ج1، ص258).

8.        بنو تيم: بن كعب بن لؤي و ئەڤە ژى (ابوبکر الصدیق) و (طلحة بن عبیدالله) ژ ئەوان بوون (ابن عبدالبر، ١٩٨٥م، ص٤٨).

9.        (بنو مخزوم بن یقضة بن مرة) ژ بنەمالا (مرة بن کعب)ى یە، ژ هوزا قورەیش، ژ عەرەبێن عەدنانى نە (کحالة، ١٩٩٤م، ج٣، ص١٢٦٨).

10.    (حصيص بن كعب بن غالب) كورێ وى (عمرو) دوو کور هەبوون ئەو ژى (جمح) ناڤێ وى (تیم) بوو، و ئەوێ دى (سهم) بوو، و ئەو ژى ژ هوزا قورەیشن، ژ عەرەبێن عەدنانى نە (الزبیري، 1982م، ص386).

11.    عدي بن كعب بن لؤي بن غالب بن فهر، باپیرێ خەلیفە (عمر بن الخطاب)ى (السمعاني، 1962م، ج9، ص251).

12.    (بني عامر بن لؤي): ئێک ژ بنەمالێن قورەیشى یە، ژ عەرەبێن عەدنانى نە (کحالة، ١٩٩٤م، ج٢، ص٧١٣)، ابن الکلبي دبێچیت: (بني عامر بن لؤي) ئێک ژ ئەوان هوزێن (قریش الظواهر) بوون، ئەوێن هێرش دکرنە سەر هەڤسویێن خو ل مەککەهێ، و شەر دگەل هندەنکێن دى دکرن، و (قریش ابطاح) ژ خو کێمتر ددانان ژبەرکو شەر نەدکرن (البلاذري، 1996م، ج11، ص53).

13.    ابوبکر محمد بن مسلم بن زهرة الزهري، ئێک ژ فەقیهـ و ڤەگوهێزەرێن فەرموودەیان بوو، و ژ کەسانێن بەرنیاس و پەیرەوێن مەدینێ بوو، دەهـ ژ سەحابەیان دیتبوون (خودێ ژئەوان رازى بیت)، کومەلەک ژ ئیمامان ئاماژە ب ئەوى ددەن وەکى: (مالک بن انس) و (سفیان بن عیینة) و (سفیان الثوري) (ابن خلكان، 1971م، ج4، ص177).

14.    ئەڤ فەرموودا پیروز هاتییە ڤەگوهاستن و (الطبراني) د پەرتوکێن خو دا (الکبیر) و (الاوسط) ئاماژە پێدایە و (محمد بن سلیم ابو هلال) د زنجیرا ڤەگوهاستنێ دا یە و کومەلەکێ پەسەند کرییە و لاوازى تێدا هەیە، و زەلامێن وى ژ زەلامێن دروستن و (البزاز)ى ژى ڤەگوهاستییە (الهیثمي، 1412هـ، ج9، ص758).

15.    (الحارث بن عبدالرحمن بن الحارث بن ابي ذئب) ناڤێ وى (هشام بن شعبة بن عبدالله بن ابی قیس بن عبدود بن نصر بن مالک بن حسل بن عامر بن لؤي، و دهێتە نیاسین ب (ابا عبدالرحمن)، ل سالا ١٢٧ ل مەدینێ چوویە بەر دلوڤانییا خودێ ل مەدینێ دەستپێکا خیلافەتا (مروان بن محمد)، و ژیێ (٧٣) سالیێ دا (ابن سعد، ٢٠٠١م، ج٧، ص٤٨٣)، خالێ (ابن ابي ذئب)ى یە (خلیفة بن خیاط، ١٩٩٣م، ص٤٥٧).

16.    (احمد)ى ئاماژە پێدایە و زەلامێن وى ژ زەلامێن باوەرپێکرى نە (الهيثمي، 1412هـ ، ج9، ص755).

17.    (اسماعيل بن عبيد بن رفاعة بن رافع الزرقي الانصاري)، ژ خەلکێ مەدینێ یە، ژ بابێ خو و باپیرێ خو ڤەگوهاستییە، و (عبدالله بن عثمان بن خثیم) ژ ئەوى ڤەگوهاستییە (ابن حبان، ١٩٧٣م، ج٦، ص٢٨). 

18.    (البزاز) و (احمد)ى ڤەگوهاستییە ب کورتى دگوت: "یحبه الله فی النار لوجهه"، هەروەسا (الطبراني) ژى هەروەکو (البزاز)ى گوت، و زنجیرا ڤەگوهاستنا (البزاز) و زەلامێن (احد)ى و زنجیرا ڤەگوهاستنا (الطبراني) ژى راستگونە (الهیثمي، 1412م، ج9، ص756).

19.    (ابن ابي ذئب):- ابو الحارث محمد بن عبدالرحمن بن المغيرة بن الحارث بن ابي ذئب، ناڤێ وى (هشام بن شعبة بن عبدالله بن ابي قيس بن عبدود بن نصر بن مالك بن حسل بن عامر بن لؤي بن غالب بن فهر بن مالك بن النضر بن كنانة بن خزيمة بن مدركة بن الياس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان)، ئێک ژ ئیمامێن بناڤودەنگە، هەڤالێ ئیمام (مالک بن انس)ى بوو، ل سالا (٨١) مشەختى ژ دایک بوویە و ل سالا (٥٩) و دبێژن (٥٨) ل (کوفة) چوویە بەر دلوڤانییا خودێ (ابن خلکان، ١٩٧١م، ج٤، ص١٨٣).

20.    په‌یڤا وه‌حى دزمانێ عه‌ره‌بى دا گه‌له‌ك رامانان دده‌ت، و ژ دیارترین ئه‌وان رامانان، نیشان و نڤیسین و نڤیساندن و نامه‌ و ئیلهام و ئاخفتنا ڤه‌شارتى و هه‌ر تشته‌كێ هاتییه‌ ڤه‌گوهاستن بۆ كه‌سه‌كێ دى (الفیروز ابادي، ٢٠٠٥م، ص١٣٤٢)، و لده‌ف فه‌قيهان رامانا وێ ئاخفتنا خودایێ مه‌زنه‌ ئه‌وا هاتى خوارێ بۆ پێغه‌مبه‌ره‌كێ ژ پێغه‌مبه‌رێن ئه‌وى، ب ئه‌ڤى شێوه‌ى ئاینێن ئاسمانى ژ یه‌هودى و نه‌سرانى و ئیسلامێ لسه‌ر باوه‌ری ئینانێ ب وه‌حى هاتییه‌ دانان، ئه‌وێ ئاخفتنا خودایێ مه‌زن بۆ پێغه‌مبه‌ران ڤه‌گوهێزیت (الملاح، 2005م، ص 103-104).

21.    حرا‌ء: چیایه‌كه‌ ژ چیایێن مه‌ككه‌هێ یێن بناڤ و ده‌نگ، پێغه‌مبه‌ر (سلاڤ لسه‌ر بن) د شكه‌فته‌ك ئه‌ڤى چیایى دا په‌رستن دكر، دهه‌مان جهى دا جبریل بۆ ئه‌وى (سلاڤ لسه‌ر بن) هاتى خوار، و وه‌كى هه‌مى چیایێن مه‌ككه‌هێ كێم كه‌سكاتى هه‌یه‌، و هه‌ر وه‌سا ئاڤ نینه‌، و لدویڤ ئه‌ڤى چیایى دا چیایێن (عرفات) دهێن و لدیڤرا چیایێن (الطائف) كو ئاڤ گه‌له‌ك یا هه‌ى (یاقوت الحموي، 1995م، ج2، ص 233).

22.    جابر بن عبدالله بن عمرو بن حرام الخزرجي الانصاري: نازناڤێ ئەوى (ابو عبدالله)یە، دگەل بابێ خۆ ل (عقبة) دا ئامادەبوو، و بەشدارى د نوزدە شەران دا کریە دگەل پێغەمبەرى (سلاڤ لسەربن)، و ل سالا حەفتێ و هەشتێ یان حەفتێ و نەهێ چوویە بەر دلوڤانییا خودێ پشتى کۆ چاڤێن ئەوى کورەبووین و د ئەوى دەمى دا ژیێ ئەوى حەفتێ و چوار سال بوون، و (ابان بن عثمان بن عفان) کۆ د ئەوى دەمى دا والیێ مەدینێ بوو، نڤێژ لسەر جەنازێ ئەوى کر (ابن حبان، ١٩٧٣م، ج٣، ص٥٢-٥٢).

23.    ڤەقەتیانا وەحیێ: هاتییە گوتن: ڤەقەتیانا وەحیێ بۆ ماوێ نێزیکى دووس الان بوو، وهاتییە گوتن: دوو سال و نیڤ بوون، و د تەفسیرا (عبدالله بن عباس)ى دا چل روژ بوون، وهاتییە گوتن: پازدە روژ بوون، و بەهرا پتر دبێژن کۆ: سێ روژ بوون، و دیارکرینە کۆ ئەڤە نێزیکترین بوچوونە بۆ راستیێ (المقریزي، 1999م، ج1، ص31).

24.    الحبشة: هاتییە دانان ل سەر ئەردێ وان، و دەولەتا وان دهێتە نیاسین ب (اثیوبیا)، و هندەک ژ ئەردێن ئیسلامێ دناڤ ئەردێ وان دا هەیە، و ئەردێ حەبەشە بانەکێ بلندە ل روژئاڤا یەمەنێ و دەریایەک دناڤبەرا ئەواندا هەیە، و پایتەختا وێ (ادیس ابابا)یە، و پەیوەندیێن کەڤن د گەل عەرەبان هەنە، و مەلکێ وان هەلویستەکێ بەرچاڤ د گەل موسلمانێن دەستپێکێ هەبوون ئەوێن مشەخت بووین بەرەف ئەردێ وى و بو خو پەناگەهـ و هەڤسویێن باش دیتن، هەرچەندە ئاینێ وان نەسرانى بوو، و ئەو باژێرێ موسلمانان قەستا وى کرى دهاتە نیاسین ب (باضع) کو د سەردەمێ نوکە دا دهێتە نیاسین ب (مصوع) بەندەرێ سەرەکى (الحربي، 1982م، ص91).

5. ژێدەران

5. 1. ژێدەرێن سەرەکى :-

- قورئانا پیروز.

ابن اسحق، محمد بن يسار المطلبي بالولاء، المدني، سيرة ابن اسحق، تحقيق: سهيل زكار، دار الفكر (بيروت: 1978م)، ط1.

ابن هشام، عبدالملک بن ایوب المعافري، ابو محمد، جمال الدين، السيرة النبوية لابن هشام، تحقيق: مصطفى السقا، واخرون، مصطفى البابي (مصر، 1955م)، ط2.

البخاري، محمد بن اسماعيل ابو عبدالله الجعفي، الجامع المسند الصحيح المختصر من امور رسول الله صلى الله عليه وسلم وسنته وايامه صحيح البخاري، المحقق: محمد زهير بن ناصر الناصر، دار طوق النجاة (بيروت: 1422هـ)، ط1.

البلاذري، احمد بن يحيى بن جابر بن داود، جمل انساب الاشراف، تحقيق: سهيل زكار ورياض الزركلي، دار الفكر (بيروت: 1996م)، ط1.

البيهقي، احمد بن الحسين بن علي بن موسى الخسروجردي الخراساني ابو بكر.

أ- السنن الكبرى، تحقيق: محمد عبدالقادر عطا، دار الكتب العلمية (بيروت: 2003)، ط3.

ب- دلائل النبوة، تحقيق: عبدالمعطي قلعجي، دار الكتب العلمية (بيروت: 1988م)، ط1.

ابو جعفر البغدادي، محمد بن حبيب بن امية بن عمرو الهاشمي، بالولاء، المنمق في اخبار قريش، تحقيق: خورشيد احمد فاروق، عالم الكتب (بيروت: 1985هـ)، ط1.

ابن ابي حاتم، ابو محمد عبدالرحمن بن محمد بن ادريس بن المنذر التميمي، الحنضلي، الرازي، تفسير القران العظيم، تحقيق: اسعد محمد الطيب، مكتبة نزار مصطفى الباز (السعودية: 1419هـ)، ط3.

ابن حبان، محمد بن احمد بن معاذ بن معبد، التميمي، ابو حاتم، الدارمي، البستي، الثقات، دائرة المعارف العثمانية (حيدر آباد: 1973م)، ط1.

ابن حجر، العسقلاني، نتائج الافكار في تخريج احاديث الاذكار، تحقيق: حمدي عبدالمجيد السلفي، دار ابن كثير (دمشق-بيروت: 2008م)، ط2.

ابن خلكان، ابو العباس شمس الدين احمد بن محمد بن ابراهيم بن ابي بكر البرمكي الاربلي، وفيات الاعيان وانباء ابناء الزمان، تحقيق: احسان عباس، دار صادر (بيروت: 1971م)، ط1.

خليفة بن خياط، ابو عمرو بن خليفة الشيباني العصفوري البصري، الطبقات، تحقيق: سهيل زركار، دار الفكر (بيروت: 1993م).

الزبيري، مصعب بن عبدالله بن مصعب بن ثابت بن عبدالله بن الزبير، ابو عبدالله، نسب قريش، تحقيق: ليفي بروفنسال، دار المعارف (القاهرة: د/ت)، ط3.

الزركشي، ابو عبدالله بدر الدين محمد بن عبدالله بن بصادر، البرهان في علوم القران، تحقيق: محمد ابو الفضل ابراهيم، دار احياء الكتب العربية (القاهرة: 1957م)، ط1.

ابن سعد، ابو عبدالله محمد بن سعد بن منبع الهاشمي بالولاء، البصري، البغدادي.

أ- الطبقات الكبرى، تحقيق: محمد عبدالقادر عطا، دار الكتب العلمية (بيروت: 1990م)، ط1.

ب- الطبقات الكبير، تحقيق: علي محمد عمر، مكتبة الخانجي (القاهرة: 2001م)، ط1.

السمعاني، عبدالكريم بن محمد بن منصور التميمي المروزي، ابو سعد، الانساب، تحقيق: عبدالرحمن بن يحيى المعلمي اليماني وغيره، دائرة المعارف العثمانية (حيد آباد: 1962م)، ط1.

السيوطي، عبدالرحمن بن ابي بكر، جلال الدين، الاتقان في علوم القران، تحقيق: محمد ابو الفضل ابراهيم، الهيئة المصرية العامة (القاهرة: 1974م).

الشافعي، محمد بن ادريس، الام، تحقيق: رفعت فوزي عبدالمطلب، دار الوفاء (المنصور: 2001م)، ط1.

الطبري، محمد بن جرير بن يزيد بن كثير بن غالب الاملي، ابو جعفر:

أ- تفسير الطبري، تحقيق: عبدالله بن عبدالمحسن التركي، دار هجر (القاهرة: 2001م)، ط1.

ب- تاريخ الطبري، دار التراث (بيروت: 1387هـ)، ط2.

الطبري، محب الدين احمد بن عبدالله، ذخائر العقبى في مناقب ذوي القربى، مكتبة القدسي (القاهرة: 1356هـ).

القرطبي، ابو عمر يوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبر بن عاصم النمري، الانباه على قبائل الرواة، تحقيق: ابراهيم الابياري، دار الكتب العربي (بيروت: 1985م)، ط1.

مسلم، بن الحجاج ابو الحسين القشيري النساري، صحيح مسلم، تحقيق: محمد فؤاد عبدالباقي، دار احياء التراث العربي (بيوت: د/ت).

المقريزي، احمد بن علي بن عبدالقادر، ابو العباس الحسني العبيدي، تقي الدين، امتاع الاسماع بما للنبي من الاحوال والاموال والحفدة والمتاع، تحقيق: محمد عبدالحميد الذميسي، دار الكتب العلمية (بيروت: 1999م)، ط1.

الهندي، علاء الدين علي بن حسام الدين ابن قاضي خان القادري الشاذي البرهانفوري ثم المدني فالمكي، كنز العمال في سنن الاقوال والافعال، تحقيق: بكري صياني وصفوة السقا، مؤسسة الرسالة (بيروت: 1981م)، ط5.

الهيثمي، نورالدين علي بن ابي بكر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، دار الفكر (بيروت: 1412هـ).

ياقوت الحموي، شهاب الدين ابو عبدالله بن عبدالله الرومي، معجم البلدان، دار صادر (بيروت: 1995م)، ط2.

5. 2. ژێدەرێن لاوەکى :-

اسماعیل، خطاب احمد، الصراع الفکري بين الاسلام وخصومه في عصر الرسالة، اطروحة دكتوراه غير منشورة.

الحربي، عاتق بن غيث بن زوير بن زاير بن حمود بن عطية بن صالح البلادي، معجم المعالم الجغرافية في السيرة النبوية، دار مكة (مكة المكرمة: 1982م)، ط1.

الزرکلي، خيرالدين بن محمود بن محمد بن علي بن فارسي الدمشقي، الاعلام، دار العلم للملايين (بيروت: 2002م)، ط15.

ابي زهرة، محمد بن احمد بن مصطفى بن احمد، خاتم النبيين (صلى الله عليه وسلم)، دار الفكر العربي (القاهرة: 1425هـ).

عمر بن رضا بن محمد راغب عبدالغني، معجم قبائل العرب القديمة والحديثة، مؤسسة الرسالة (بيروت: 1994م)، ط7.

الغزالي، محمد السقا، فقه السيرة، دار القلم (دمشق: 1427هـ)، ط1.

الفيروز آبادي، مجدالدين ابو طاهر محمد بن يعقوب، القاموس المحيط، مكتب تحقيق: التراث (بيروت: 2005م)، ط8.

الملاح، هاشم يحيى، الوسيط في السيرة النبوية والخلافة الراشدة، دار ابن الاثير (الموصل: 2005م).

5. 3.  كوڤار :-

اسماعیل، خطاب، مراحل دعوة النبي (صلى الله عليه وسلم) في العهد المكي، المنارة، المجلد (23)، العدد (1/ب)، 2017م.


 

 

 


 

 

بدایة النبوة ومراحل الدعوة الاسلامية في العهد المكي من خلال كتاب (الأم) للإمام الشافعي

الملخص:

يبدأ تاريخ سيرة الرسول (ص) مع بداية نزول الوحي عليه، فضلاً عن ذلك يبدي المؤرخون الإهتمام بالعصر الجاهلي، أي طبيعة الأوضاع العامة قبل مجيء الإسلام، وكذلك موضوع إصطفاء النبي (محمد) (ص) وإختياره للنبوة.

الدعوة الإسلامية في العهد المكي، تنقسم على مرحلتين، هما: مرحلة الدعوة السرية، والتي إستمرت مدة ثلاث سنوات، إبتداءً من سنة (1 للبعثة/ 610م)، ومرحلة الدعوة العلنية، وهي الأخرى تنقسم على مرحلتين أيضاً وهما: مرحلة دعوة الرسول (ص) لعشيرته الأقربين للدخول في الإسلام، ومرحلة دعوة الناس عامة وأهل مكة على وجه الخصوص إلى الإسلام، هذه المرحلة التي تنتهي بهجرة الرسول (ص) من مكة إلى المدينة.   

الامام الشافعي (رحمه الله) في كتابه (الام)، الذي هو المحور الاساسي لهذا البحث، ينقل لنا كل هذه المعلومات في اجزاء كتابه المختلفة، ويستخدم الايات القرانية الكريمة والاحاديث النبوية الشريفة كدليل على ارائه حول كل موضوع قام بطرحه.

الكلمات الدالة: الرسول (صلى الله عليه وسلم)، الشافعي، مكة، الاسلام، الهجرة.

 

 

 

The beginning of prophethood and the stages of Islamic call during the Meccan period in (Kitab Al-Umm) by Al-Shafi'i

ABSTRACT:

The history of the prophet's life (peace be upon him) begins with the revelation. Furthermore, historians give importance to the pre-Islamic period, meaning the conditions of people before the Islamic religion. Additionally, Muhammad's choice (peace be upon him) for prophecy. This invitation is divided into two phases in Mecca: the secret invitation phase lasted for three years in the first year of the prophecy, 610 AD. And the stage of declaration of the invitation is also divided into two stages: the stage of the prophet's invitation (peace be upon him) to his close relatives, and the stage of invitation to people in general and the people of Mecca in particular. This stage ended with the migration of Muslims to Medina in the thirteenth year of the prophecy. Imam Al-Shafi'i, may God have mercy on him, in his book Al-Umm, which is the primary focus of this research, conveys to us all this information in the various parts of his book, utilizing verses of the noble Quran and the Hadiths of the Prophet as evidence for his opinions on every topic he posed.

KEYWORDS: The Messenger (peace be upon him), Al-Shafi'i, Mecca, Islam, Migration.



* ڤەکولەرێ بەرپرس.

This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)