ڕێژهیا بكارهینانا زمانێ فۆرمالیك د زمانێ ڕاگههاندنێدا

بهراوردییهك د ناڤبهرا ڕاگههاندنا دیتى و ڕۆژنامهیا نڤیسیدا

شورشڤان عادل احمد

پشكا زمانێ كوردى، كولیژا زانستێن مرۆڤایهتى، زانكۆیا زاخۆ، ههرێما كوردستانێ-عیراق

وةرطرتن: 08/2023 ثةسةندكرن: 12/2023 بةلاظكرن:  03/2024                        https://doi.org/10.26436/hjuoz.2024.12.1.1304

پۆخته:

ئهو زمانێ ڕۆژانه ئهم بكاردهینین؛ بهرههمێ جڤاكییه، بهلێ ههر ئێك ژ مه وهكو خۆ د بوارێ بكارهینانێدا بهرجسته دكهت. هوسا ئاخڤتنكهر زمانى بهرههمدهینن، بهلێ د ناڤ زمانیدا لایهنهكێ دیژى ههیه، ئهو ژى هندهك پارچهیێن ئاخڤتنێنه كو ئهو ب خۆ یێن بهرههڤن و ب شێوهیهكێ ڕاستهوخۆ ژ لایێ تاكه كهسانڤه بكاردهێن و مولكێ ههمى كۆما زمانینه. زمانێ فۆرمالیك زاراڤهكێ گشتییه بۆ دهربڕینێن بهرههڤ د ناڤ زمانیدا كو بهرى هینگێ بهرههمهاتینه و د بیردانكا مرۆڤاندا هاتینهعهمباركرن. ئهڤ زمانه بههراپتریا جاران خودان پێكهاتهكا سینتاكسییا جێگیره و واتایهكا دهستنیشانكرى ل دویڤ ههلویست و دهوروبهرێ تێدا بكاردهێت، ههیه. بكارهینانا ئهڤى زمانى دبیته ئهگهرێ ڕێكخستنا ڕستهیان د كریارا نڤیسینێ و گههاندنێدا، ڕههوانى و شههرهزاییا فرێكهرى دیاردكهت و دشێت پتر كاریگهرییێ ل وهرگرى بكهت و ب هزرێن خۆ ڕازی بكهت، ههروهسا هاریكاره بۆ مهبهستێن لۆژیكى، وهرگێرانا ئامیرى و دیسان بهرسڤێن زیرهك ژى. ئهڤ ڤهكۆلینه ب ناڤونیشانێ"ڕێژهیا بكارهینانا زمانێ فۆرمالیك د زمانێ ڕاگههاندنێدا: بهراوردییهك د ناڤبهرا ڕاگههاندنا دیتى و ڕۆژنامهیا نڤیسیدا"یه، گرنگییێ ددهته چرییا زمانێ فۆرمالیك د ڕاگههاندنا دیتى و ڕۆژنامهیا نڤیسیدا. ل دهستپێكێ زمانێ فۆرمالیك هاتییهدیاركرن، پاشى بكارهینانا ئهوى د ڕاگههاندنا كوردیدا هاتییهپێشچاڤكرن. گرنگییا ڤهكۆلینێ یا د دیاركرنا پهیوهندییا زمانێ ڕاگههاندنێ ب زمانێ فۆرمالیكڤه، ئارمانج ژێ زانینا ڕێژهیا بكارهینانا ئهڤى زمانییه ژ لایهكیڤه، ژ لایهكێ دیڤه زانینا ڕێژهیا بكارهینانا ئهوى د ناڤبهرا ههردوو جۆراندا یە. بۆ ئهنجامدانا ڤهكۆلینێ (18) چاڤپێكهڤتن، دیدار، گۆتار و ڕاپوورت ژ ههردوو ڕاگههاندنێن دیتى و ڕۆژنامهیا نڤیسى هاتینهوهرگرتن. پاشى شهش پێكهاتهیێن زمانێ فۆرمالیك ئهو ژى (پێكڤههاتن، ئیدیهم، میتافۆر، پهند، كارێ فرێزى و فرێزێن لیكسیكى) كو (وودى) دهستنیشانكرینه، هاتینهدهرئێخستن و ڕێژهیا بكارهینانا ههر ئێك ژ ئهوان د خشتهیهكیدا هاتییهدیاركرن.

پهیڤێن سهرهكى: زمانێ فۆرمالیك، زمانێ ڕاگههاندنێ، پێكڤههاتن، ئیدیهم، میتافۆر، پهند، كارێ فرێزى، فرێزێن لیكسیكى.

1- پێشهكى:

1-1 دهرازینك

زمانێ ڕاگههاندنێ بوویه جهێ گرنگیدانا گهلهك ڤهكۆلینان، ئهوێن دڤێن تایبهتمهندى و خاسلهتێن ئهوى دیاربكهن ئەڤەژی ب بهراوردى ل گهل تایبهتمهندییێن زمانێ بهرجهستهكرى د بوارێن دیتردا. ههر چهنده زمانێ ڕاگههاندنێ یێ ههر ئێك ژ ڕاگههاندنا دیتى و نڤیسى یێ جودایه، بهلێ ههمى ل دۆر ئێك تهوهر دزڤرن؛ ئهوژى ڕازیكرن، پهیوهندیكرن و گههاندنه، لهورا خودان زمانهكێ جیاوازه.

ڕهههندێن زمانێ ڕاگههاندنێ ههولا لهزاتییێ د بهرههمهینان و وهرگرتنێدا دكهن، گههاندنا پێزانینان ل سهردهمێ وێنەیى پێدڤى ب كهرهستهیێن نوى ههیه، لهورا بكارهینانا زمانێ فۆرمالیك دشێت ئهڤێ تشتى ئهنجام بدهت، ژبهر ئهوان تایبهتمهندییێن بۆ پهڕینا ڕێگر و ئاستهنگان و بدهستڤههینانا ئارمانجان ههین، چونكو زمانهكێ دروستكرییه، وهكو هندهك پارچهیێن بهرههڤ یێن ئاماده بۆ بكارهینانێ، هوسا ێزیكترین شێوهیێ زمانییه بۆ وێنهیى. 

1-2 هۆكارێن ئهنجامدانا ڤهكۆلینێ

زمانێ فۆرمالیك د زمانڤانییێدا ژ بابهتێن نوییه و د زمانێ كوردیدا چ ڤهكۆلین ل سهر دیاركرنا ئهڤى زمانى د ڕاگههاندنێدا نههاتینهچێكرن، لهورا مە ڤیایە ئەڤی زمانی و ڕێژەیا پێکهینێن ئەوی د ڕاگەهاندنا دیتی و ڕۆژنامەیا نڤیسییا کوردیدا دیاربکەین.

1-3 گرنگییا ڤهكۆلینێ

ئهڤ ڤهكۆلینه گرنگییێ ددهته بكارهینانا زمانێ فۆرمالیك د زمانێ ڕاگههاندنێدا. ئهو زمانێ ژ لایهكیڤه ڕههوانییا فرێكهرى و شارهزاییا ئهوى د زمانیدا دیاردكهت، ژ لایهكێ دیڤه دشێت پتر كاریگهرییێ ل وهرگرى بكهت و ئاسانتر تشتێ فرێكهرى وهربگریت و پێ ڕازى ببیت. هوسا ڤهكۆلین هاریكارییهكه بۆ كهسێن د ئهڤى بواریدا كاردكهن كو گرنگییێ ب ئهڤى زمانى بدهن.

1-4 ئارمانجا ڤهكۆلینێ

ئارمانجا ڤهكۆلینێ دیاركرن و دویڤچوونا زمانێ فۆرمالیكه، ب ڕێكا پێكهێنێن ئهڤى زمانى و ڕێژهیا بكارهینانا ئهوى د ڕاگههاندنا دیتى و ڕۆژنامهیا نڤیسییا كوردیدا.

1-5 پرسیارێن ڤهكۆلینێ

ڤهكۆلین ل دویڤ ئهڤان پرسیاران هاتییهئهنجامدان:

1- زمانێ فۆرمالیك چییه؟ ژ چ پێكدهێت؟

2- ئهرێ زمانێ فۆرمالیك د  زمانێ ڕاگههاندنێدا بكاردهێت؟

3- ڕێژهیا بكارهینانا ئهوى د ڕاگههاندنا دیتى یان ڕۆژنامهیا نڤیسیدا پتره؟ بۆچى؟

4- كیژ پێكهێنێ ئهڤى زمانى پتر بكاردهێت؟ بۆچى؟

5- كیژ پێكهێنێ ئهڤى زمانى كێمتر بكاردهێت؟ بۆچى؟  

1-6 ڕێبازا ڤهكۆلینێ

ئەڤ ڤەکۆلینە ل دویڤ ڕێبازا وەسفی- بەراوردکاری هاتییهئەنجام دان و بۆ دهستنیشانكرنا زمانێ فۆرمالیك د زمانێ ڕاگههاندنێدا پشتبهستن ل سهر ئاماران هاتییهكرن.

1-7 سنوورێ ڤهكۆلینێ

ئهڤ ڤهكۆلینه یا گرێدایه ب شڕۆڤهكرنا هندهك پرۆگرامێن تهلهڤزیۆنى و ڕاپوورتێن ڕۆژنامهڤانیڤه ل سنوورێ پارێزگهها دهۆكێ د ناڤبهرا سالێن (2020-2023)ێ زایینیدا. بۆ ڕاگههاندنا دیتى (9) چاڤپێكهڤتن و دیدار ژ تهلهڤزیۆن و پهیجێن (WAAR, Duhok, GAV) و بۆ ڕۆژنامهیا نڤیسى (9) ڕاپوورت ژ ڕۆژنامهیێن (ئهڤرۆ و گاڤ نیوز) ل پارێزگهها دهۆكێ هاتینهوهرگرتن. ههلبژارتنا ئهڤان داتایان ب شێوهیهكێ ههرهمهكى بوویه، ب تنێ جیاوازییا بابهت و مژار و كهسایهتییان ب شێوهیهكێ ژێگرتى بوویه.

1-8 ناڤهرۆكا ڤهكۆلینێ

ئهڤ ڤهكۆلینه ژ بلى پێشهكى، گهنگهشهیا پرسیارێن ڤهكۆلینێ، ئهنجام و لیستا ژێدهران ژ دوو پشكان پێكدهێت. د پشكا ئێكێدا بابهتێن (مێژوو، چهمك، پێناسه، تایبهتمهندى، گرنگى و پێكهنێن زمانێ فۆرمالیك) هاتینەدیاركرن، ههروهسا (پهیوهندییا د ناڤبهرا ئهڤى زمانى و زمانێ ڕاگههاندنێ، ڕهوشهنبیرییێ و گههاندنێدا) هاتییهكرن. د پشكا دوویێدا ئهوا ب ناڤونیشانێ دیاركرنا ڕێژهیا بكارهینانا زمانێ فۆرمالیك د زمانێ ڕاگههاندنێدا، ب شێوهیهكێ پراگتیكى ڕێژهیا بكارهینانا پێكهنێن ئهڤى زمانى د ڕاگههاندنا دیتى و ڕۆژنامهیا نڤیسیدا هاتییهدیاركرن.

2- پشكا ئێكێ: چەمک و پێناسە و تایبەتمەندییێن زمانێ فۆرمالیک

2-1 زمانێ فۆرمالیك

زمانێ فۆرمالیك ب شێوهیهكێ بهرفرههـ بۆ جهێ گرنگیدانا زمانڤانان. ڤهكۆلهران ژ ههمى لایهنێن زمانیڤه، وهكو: زمانڤانییا كارهكى، زمانڤانییا پهروهردهیى، زمانڤانییا دهروونى، زمانڤانییا دهمارى...هتد، ڤهكۆلین ل زمانێ فۆرمالیك كرییه. ئەڤ شێوەیێ زمانی، جۆرێن جیاوازێن پهیڤان ئهوێن ب شێوهیهكێ تهمام د بیردانكێدا دهێنهعهمباركرن و ڤهگهراندن، بخۆڤه دگریت. ئهو پهیڤن كو بهرى هینگێ هاتینەدروستكرن و د بیردانكێدا هاتینهعهمباركرن كو د شیاندایه بهێنهزڤراندن ل شینا ژ نوى ل دویڤ لۆژیك و سینتاكسا زمانى بهێنهبهرههمهینان(Wray & Perkins, 2000, 1).

ئێك ژ گرنگترین زمانایه ئهوێن گۆتارێن بهیستنێ، دیتنێ و نڤیسینێ بهرجستهدكهن. مهبهست ژ زمانێ فۆرمالیك ههمى ئهو پارچهیێن ئاخڤتنێنه، ئهوێن بكارهینهرێن زمانى بهرجستهدكهن كو یێن ئامادهنه و پێدڤى ب بهرههمهینانێ نینن. (Sinlair) دبێژیت: بهرههمهینانا زمانى ل سهر دوو بنهمایانه، ئهوژى: بنهمایێ ههلبژارتنا ڤهكرى و بنهمایێ فۆرمالیك. مهبهست ژ بنهمایێ ئێكێ ئهوه كو بهرههمهینانا زمانى دكهڤته بن بنهمایێ بهرههمهینانێ كو زمان بهرههمهكێ جڤاكییه، بهلێ پشتى هینگێ مۆرهكا تاكه كهسى ل سهر دیاردبیت. مهبهست ژ بنهمایێ دوویێ ئهوه كو بهرههمێ زمانى یێ ههڤبهشه ل دهڤ كۆمهكا زمانى و یێ تایبهت ب كهسهكێ ب تنێڤه نینه(ناجح، 2020: 148).

هوسا ئهو تشتێن ئهم د ئاخڤتنا خۆ یا زمانیدا بهرجستهدكهین، ب تنێ ل سهر بنهمایێ بهرههمهینانێ نینن، بهلكو گهلهك پارچهیێن بهرههڤ ههنه، ئهم بكاردهینین. ئهڤه ژى ل دویڤ بكارهینهرێن زمانی ژ لایێ ئاستێ ئهوان یێ ڕهوشهنبیرى و جڤاكیڤه یە. ئهڤه ژى بۆ گرنگییا ئهوان د گههاندن و پهیوهندیكرنێدا د ناڤبهرا تاكهكهساندا و ڕۆلێن ئهوان یێن پراگماتیكى د لایهنێن دیالۆگ و گههاندنێدا ڤەدگەریت.

2-2 مێژوویا زمانێ فۆرمالیك

زمانێ فۆرمالیك د زمانیدا ئالاڤهكێ نهدیار و فێلبازه. د ناڤ زمانڤانى و زمانڤانییا كارهكیدا بابهتهكێ نوییه، ههر چهنده پێكهێنێن ئهوى ههر ژ دهستپێكا سهدێ بیستێ دهاتنهبهحسكرن. بهلێ ب شێوهیهكێ گشتى ئێكهم جار ل سهدێ ههژدهیێ بهحسێ زمانێ فۆرمالیك هاتییهكرن، پاشى ل سالا (1924)ێ (یهسپرسن Jespersen)ى دیاركر كو د ههمى زماناندا فۆرمالیك ههیه(Alwhan, 2019: 24).

ژ لایهكێ دیڤه، ئێكهم كهس تێگههێ فۆرمالیكییێ بۆ فێربوونا زمانى بكارهیناى (كینیریس Kenyeres) بوو ئەوژی ل سالا (1938)ێ، كو دیاركر زارۆكهكا شهش سالى ب شێوهیهكێ پێشچاڤ هندهك دهربڕینێن فۆرمالیك د قوناغێن فێربوونا خۆ یا دهستپێكێدا بكاردهینان(Alwhan, 2019: 24).

ل سالا (1968)ێ (گۆلدمان ئیسلهر Goldman-Eisler)ى ژ لایێ زمانڤانییا دهروونیڤه ڤهكۆلین ل سهر كر. ل سالا (1974)ێ (هاكوتا Hakuta)ى بۆ فێربوونا زمانێ دوویێ فۆرمالیك بكارهینایه. ل سالا (1975)ێ (ڤان لانكهر Van-lanker)ى ل ژێر ناڤێ ئاخڤتنا ئۆتۆماتیكى باسێ ئهڤى زمانى كرییه، وهكو دهربڕینێن (هشیاربه، ههر وهكو تو دزانى، قهسه و خهبهر، ...) و ژ لایێ دهروونیڤه ڤهكۆلین ئهنجامدا(Alwhan, 2019: 25). ل سالا 2002ێ (وراى Wray) ب شێوهیهكێ باش تیشك ئێخسته سهر ئهڤى بابهتى(Chanturia& Sanchez, 2019: 1) و گهلهكێن دى وهكو: (پیتهرى ل سالا (1977)ێ، كراشین و سكارسێلایێ ل سالا (1978)ێ). ژ بابهتێن گرنگییێ ب ئهڤى زمانى ددهن: شڕۆڤهكرنا گۆتارێ، وهرگرتنا زمانێ ئێكێ، فێربوونا زمانێ دوویێ و زمانڤانییا كارهكى(Wray, 2002: 3).

2-3 چهمك و پێناسهیێن زمانێ فۆرمالیك

د ڤهكۆلیناندا دیاردبیت، تاكو دهمهكێ درێژ ئهو یهكهیێن ژ پتر ژ پهیڤهكێ پێكدهێن كو ب زمانێ فۆرمالیك دهێنهنیاسین ب شێوهیهكێ ڤهدهر ڤهكۆلین ل سهر دهاتهكرن، ئهڤه ژى ڤهدگهریته هندێ كو ڤهكۆلهران ڤهكۆلین ل بابهتێن جیاواز و جودا د بوارێن دیتردا دویر ژ زمانڤانییێ دكرن، وهكو: ئهنترۆپۆلۆژییا جڤاكى و دهمارسازییێ، بهلێ ب بوورینا دهمى، د ناڤ زمانڤانیێدا ڤهكۆلین ل سهر ئهڤى زمانى هاتهكرن و وهكو كۆمهكا زانییارییان هاتهدیاركرن.

ل دهستپێكێ د زمانێ ئینگلیزیدا گهلهك زاراڤه دهاتنهبكارهینان، ژ ئهوان: (Formulaic Language, Fixed Expressions, Conventionalized Forms…)(Chanturia& Sanchez, 2019: 1)، بهلێ ل دووماهییا سالێن نوتان ژ سهدێ بیستێ، زاراڤهیێ (Formulaic Language) بهربهلاڤبوو، ب تایبهت پشتى ڤهكۆلینا (Wray 1999)، نهۆ بوویه زاراڤهیهكێ بهربهلاڤ و ژ گهلهك لایهنانڤه ڤهكۆلین ل سهر هاتییهكرن(Wood, 2019: 30). د زمانێ عهرهبیدا زاراڤهیێن (الصیغ الجاهزه، التعابیر الجاهزه، التعابیر المسكوكه، التعبیرات اللغویه) (عبدالرحیم، 2020: 9832) بکاردهێن، بهلێ (اللغه الصیغیه) پتر یێ بەربەلاڤە. د زمانێ كوردیدا مه زمانێ فۆرمالیك ههلبژارت، چونکو بابەتەکێ نوییە و چ زاراڤە بۆ بکارنەهاتینە، لەورا مە هەمان زاراڤەیێ ئینگلیزی وەرگرتییە و بکارهینایە.

پێناسهكرنا زمانێ فۆرمالیك كارهكێ ئالۆز و بزهحمهته، چونكو ژمارهیهكا جیاوازا بابهت و دهربڕینان بخۆڤهدگریت، وهكو: ئیدیهم، پێكڤههاتن، پهند...هتد، لهورا بیروبۆچوونێن جودا و ههڤدژ هاتینهكرن، ژ ئهوان:

1. (یهسپرسن) زمانێ فۆرمالیك پێناسهدكهت كو (ڕستهیهكه یان چهند پهیڤهكن وهكو ئێك یهكه سهرهدهرى ل گهل دهێتهكرن و وهكو لێكدانێن ئاسایى ناهێنهشڕۆڤهكرن، دبیت ڕێكخستى بن و دبیت ڕێكخستى نهبن)(Alwhan, 2019: 24). ئهڤه ئێك ژ شڕۆڤهكرنێن گرنگێن زمانێ فۆرمالیك بوو، ژبهر بكارهینانا نموونهیان. دهربڕینهكا وهكو (تو یێ چهوانى؟) یا جیاوازه ژ (من كێكهك دا زارۆكى). واتایا فۆرمالیك یا جیاوازه ژ واتایا پێكهێنێن ئهوێ، بۆ نموونه: دهربڕینێن وهكو (بێ زهحمهت، یان زهحمهت نهبیت) گهلهك جاران ب واتایێن (كا دووبارهكه، یان ئهز تێنهگههشتم) ل دویڤ دهوروبهرى دهێت.

2. (راى Wray) پێناسهدكهت كو (زنجیرهیهكا بهردهوام و دووبارهكری ژ پهیڤ و ئالاڤێن دیترە، ئهوێن بهرى هینگێ هاتینهچێكرن، ئانكو دهێنهعهمباركرن و ل دهمێ بكارهینانێ ژ بیردانكێ دهێنەزڤراندن، ل شینا بهرههمهینانا ئهوان ل دویڤ سینتاكسا زمانى)(Wray, 2002: 9). ل ئهڤێرێ بهحسێ چێكرنا ئهڤى زمانى كرییه، كو ژ چهند پهیڤهكن دهێنهدووبارهكرن ب شێوهیهكى كو تاكهكهس ئهڤان پهیڤان ژبهردكهت، پاشى د بیردانكا ئهویدا كۆم دبن و دهێنهعهمباركرن و ل دهمێ پێدڤى، دهێنهڤهگهراندن.

3. (داڤید واد David Wood) زمانێ فۆرمالیك پێناسهدكهت كو (دیاردهیهكا زمانییه، ژ چهند پهیڤهكان پێكدهێت، ئێك واتا یان ئهرك ههیه، د شیاندایه د مێشكیدا بهێنهخهزن كرن و پاشی زڤراندن)(Wood, 2019: 30). ئانکو هندهك دهربڕینن ژ چهند پهیڤهكان پێكدهێن كو ئێك واتا یان  ئهرك ههیه، بهرى هینگێ هاتینهچێكرن و د مێشكیدا هاتینهعهمباركرن و د شیاندایه وهكو ئێك پهیڤ بهێنهزڤراندن.

4. (بۆلینگهر Bolinger) پێناسهدكهت كو (هندهك دهربڕینن ب شێوهیهكێ دووبارهكرى بۆ دهربڕینێ ژ ههست و ههلویستان دهێنهبكارهینان)(Alwhan, 2019: 28).

5. (فیلمۆر Fillmore) پێناسهیهكا بهرفرههتر كر ل دهمێ دیاركرى كو (دهربڕینێن فۆرمالیك كۆمهكا پهیڤانه (یهكهیهكه پتر ژ پهیڤهكێ بخۆڤه دگریت) وهكو ئێك تشت دهێتهژبهركرن، ئانكو دهربڕینێن جێگیرن، ب تنێ ئهو كهسێن فهرههنگ و ڕێزمانا زمانى دزانن؛ تێدگههن، وهكو هۆزان یان بیروباوهران ناهێنهژبهركرن، بهلكو دهێنهفێركرن ل گهل ئهوى ههلویست و دهوروبهرێ گونجایێ تێدا دهێنهبكارهینان)(Alwhan, 2019: 28).

6. (هیكى Hickey) پێناسهدكهت كو (هندهك پارچهیێن شڕۆڤه نهكرینه ژ زمانى، ئالاڤێن ئهوێ یێن بهرههمدارنینن، ئانكو وهكو یهكهیهكا تهمام بدهستڤهدهێن)(Alwhan, 2019: 25).

7. (وهینێرت Weinert) ئهڤى زمانى پێناسهدكهت كو (چهند پهیڤهكن یان چهند زنجیرهیهكن، دهێنهبهرههمهینان و ههمى پێكڤه وهكو ئێك پهیڤا فهرههنگى دهێنهزڤراندن)(Alwhan, 2019: 28).

8. د پێناسهكا دیدا هاتییه كو (زمانێ فۆرمالیك پارچهیهكا زمانییه ژ چهند پهیڤهكان پێكدهێت، پێدڤى ب فێركرنێ ههیه و وهكو ئالاڤهكێ سهربهخۆ بكاردهێت، پێكهاتهكا فرهپهیڤه یا خودان بكارهینان و دووبارهكرنهكا مهزن)(Strobl et al, 2019: ).

9. (السلفى) دبێژیت: (شێوهیهكه ژ شێوهیێن دهربڕینێ، ل دهستپێكى د قالبهكێ زمانییێ تایبهتدا داكو واتایهكا دیاركرى بدهت، بكاردهات، پاشى د ئاخڤتن و نڤیسینێدا بكارهاتییه، بێى دهستكاییێ د پێكهاتهیا ئهویدا بكهن)(السلفی، 2012: 102).

10. (عكاشه) پێناسه دكهت كو (قالبهكێ زمانى یێ بهرههڤه، دهربڕینێ ژ واتایهكا تایبهت دكهت كو پێكڤه هاتینهگرێدان و پهیوهندییهكا بهێز د ناڤبهرا ئهواندا د چارچووڤهیێ جڤاكى و ڕهوشهنبیریدا دروست دبیت و دبیته یهكهیهكا تهمام د ئاخڤتنێدا، جڤاك بكاردهینیت و ژ نهوهیهكێ بۆ ئێكێ دى دهێتهڤهگوهاستن)(عكاشه، 2005: 176).

هوسا دیاردبیت كو زمانێ فۆرمالیك یهكهیهكا زمانییه، ب كێمیڤه ژ دوو مۆرفیمان یان دەربڕینان پێكدهێت، د ژینگههێن جیاوازدا دهێتهدووبارهكرن و وهكو ئێك تشت دهێتهژبهركرن و عهمباركرن و د دهوروبهرێن دروست و گونجایدا دهێتهبكارهینان.     

2-4 تایبهتمهندییێن زمانێ فۆرمالیك:

ئهڤ زمانه خودان هندهك خاسلهت و تایبهتمهندییه كو شێوهیهكێ تایبهت ددهتێ، ژ ئهوان:

1- هندهك پارچهنه كو یێن ئاماده و بهرههڤن.

2- یهكهیهكه پتر ژ مۆرفیمهكێ بخۆڤه دگریت، ئانكو فۆرمالیك دڤێت پتر ژ تشتهكى بیت.

3- ئهڤ زمانه دهێتهدووبارهكرن و ب شێوهیهكێ بهرفرههـ د ناڤ جڤاكیدا بكاردهێت.

4- ب تنێ ئێك واتا و شڕۆڤهكرن نینه، بهلكو د ههلویست و دهوروبهرێن جیاوازدا واتا و شڕۆڤهكرنێن جیاواز ههنه(Gibbs, 2012: 697).

5- وهكو ئێك یهكه سهرهدهرى ل گهل دهێتهكرن(Chanturia& Sanchez, 2019: 6).

6- كێمكرنا مهزاختنا ههودانێن مێشكى، ههر وهكو (بۆلینگهر Bolinger) دیاردكهت كو ئاخڤتنكهر و نڤیسهر هندهك پارچهیێن بهرههڤێن زمانى دووباره بكاردهینن بۆ كێمكرنا مهزاختنا ههودانێن مێشكى. ههروهسا (هالیداى) ژى دبێژیت: شێوهیێن دووبارهكرى پێدڤى ب كێمتر هێزا مێشكى ههیه(Trklja& Grabowski, 2021: 31).

7- ڕههوانى و شارهزاییا بكارهینهرى د زمانیدا دیاردكهت، چونكو بههراپتر ژ لایێ ئاخڤتنكهرێن ڕهسهنڤه بكاردهێت و خودان چهند مفایهكه، وهكو ڕههوانى و لهزاتییا چارهسهركرنێ(Trklja& Grabowski, 2021: 81) و دیسان ڕازیكرن و كاریگهرییێ.

8- جێگیرى د واتایێدا نینه. ئهڤ پارچه دهست ژ واتایا خۆ یا حهرفی بهر ددهن بۆ واتایا ههمییێ پێكڤه(Nattinger&Decarico, 1992: 32).

2-5 گرنگییا زمانێ فۆرمالیك

ئهڤ زمانه گهرهنتییێ ددهته كاراییا گههاندنێ ب ڕێكا بهرجهستهكرنا ئهوى بۆ دهربڕینێن فۆرمالیك، وهكو: ئیدیهم، پهند، فرێزێن كارى...هتد كو ههڤپشكییهكا زمانى د ناڤبهرا ئاخڤتنكهراندا ههیه و هاریكاره بۆ بهرههمهینانا گهلهك پهیڤان، ههروهسا وهرگرتنا ئهوان ژى د ماوهیهكێ كێمدا. ژ گرنگییێن ئهڤى زمانى:

1- دروستكرنا زمانهكى كو دهربڕینێ ژ كۆمهكا دهستنیشانكرى بكهت.

2- چارهسهركرنا زمانێ سرۆشتى.

3- هاریكاره بۆ ڕههوانییێ د نڤیسین و ئاخڤتنێدا، چونكو هندهك قالبێن بهرههڤن.

4- خودان گرنگییهكا مهزنه د بوارێ فێربوونا زمانیدا ب هاریكارییا كومبیوتهرى و وهرگێرانا ئامیرى(Metin, 2018: 108-109).

5- ئهڤ زمانه چارهسهرییه بۆ هندهك ئاریشهیێن زمانى، وهكو ههستێ پشتراستییێ.

6- گرنگییهكا مهزن د بوارێ گههاندنێدا ههیه(Wray, 2002: 3).

7- گهرهنتییێ ددهته كاراییا گههاندنێ ب ڕێكا بهرجهستهكرنا چهند پارچهیهكێن بهرههڤ كو ههڤپشكییهكا زمانى د ناڤبهرا ئاخڤتنكهراندا ههیه.

8- ئهڤ زمانه ئابووریكرنێ د زمانیدا پهیدادكهت، چونكو هاریكاره بۆ بهرههمهینانا گهلهك پهیڤان د ماوهیهكێ كێمدا.

9- ئهڤ زمانه هاریكاره بۆ ئافراندنا ئاشناییێ د ناڤبهرا وهرگرى و بابهتیدا، ههروهسا دوورییا د ناڤبهرا فرێكهرى و وهرگریدا نێزیكدكهت، چونكو دهربڕینێن ئاشنا بهرجهستهدكهت.

10- ئهڤ زمانه هاریكارییا تاكهكهسان دكهت كو بچنه د ناڤ كۆمهكا زمانیدا خۆ ئهگهر باش زمانێ ئهوێ كۆمێ نهزانن ژى، چونكو ب ڕێكا بكارهینانا ئهوان بۆ پارچهیێن بهرههڤ هوسا ههستدكهن كو ئهوى زمانى باش دزانن، ههر دهمێ تاكهكهس ههستدكهت كو یێ دویره ژ كۆمهكا زمانى؛ ههولددهت زمانێ فۆرمالیك بكاربهبنیت كو ئاماژهیه بۆ ههبوونا ئهوى د ئهوێ كۆمێدا(ناجح، 2020: 148-149).

    11- دشێت سهرهنجا وهرگرى بۆ خۆ بكێشیت.

    12- هێزهكا دهربڕینێ یا كویر و جێگیره (فضل، 1998: 37).

    13- كاریگهرییهكا مهزن دكهته ل سهر گۆتارا ئاخڤتنكهر و نڤیسهران(Kashiha, 2023: 251).

2-6 زمانێ ڕاگههاندنێ

گۆتارا ڕاگههاندنێ ژ گۆتارێن سهرهكى و بهربهلاڤه د ئهڤى سهردهمیدا. ئێك ژ جۆرێن گۆتارێیه، ب ڕێكا ئالاڤێن گههاندنا جهماوهرى، وهكو: تهلهڤزیۆن، ڕادیۆ، ڕۆژنامه، گۆڤار، ئهنترنێت...هتد، دهێتهپێشكێشكرن و ههمى بیاڤێن پهیوهندى ب جڤاكى و تاكهكهسیڤه باسدكهت و ب ئازراندنا هزر و بیرێن گرنگ ل دهڤ جڤاكى ڕادبیت(عهلى، 2020: 309). ههبوونا ئهڤێ گۆتارێ پێدڤى ب ههبوونا بهرههمهێنهرێ گۆتارێیه، كو خودان دیتنهكا تایبهته د بابهتهكێ دیاركرییێ سیایى، ڕهوشهنبیرى، ئابوورى یان جڤاكیدا، ئهڤێ دیتنێ پێشكێشى جهماوهرهكێ خودان بیر و بۆچوونێن جیاواز دكهت، ب مهرهما كارتێكرنێ ل سهر و ههولدان بۆ ڕازیكرنا ئهوى ب دیتنا خۆ یا تایبهت.

د شرۆڤهكرنا ئهڤێ گۆتارێدا، شڕۆڤهكار گرنگییێ ب زمانێ بكارهاتییێ گۆتارا ڕاگههاندنێ ددهت و ههولددهت ئهوى زمانى شڕۆڤهبكهت و كاریگهرى و مهبهستێن ئهوى یێن زمانى دیاربكهت، ئهڤه ژ لایهكیڤه، ژ لایهكێ دیڤه ئهوێ ڕێبازێ یان دیتنا زمانى ب بهرچاڤ وهردگریت، ئهوا كهرهستهیێ گۆتارا ڕاگههاندنێ پێ دهێتهشڕۆڤهكرن(عهلى، 2020: 311).

ڕاگههاندن دبیته دوو جۆرێن سهرهكى، ئهوژى:

أ- ڕاگههاندنا دیتى: جۆرهكه ژ جۆرێن ڕاگههاندنێ، پشتبهستنێ ل سهر ئالاڤێن دیتنێ بۆ ڤهگوهاستنا پێزانین و پهیامان بۆ جهماوهرى دكهت. مهبهست ژێ ئهو ڕاگههاندنه ئهوا بۆ پێشكێشكرنا زانیارى و دهنگوباسان پشتبهستنێ ل سهر دیتنێ دكهت، وهكو: كهنالێن تهلهڤزیۆنى و مالپهرێن ئهنترنێتێ.

ب- ڕأگههاندنا نڤیسى: ئهڤه جۆرهكێ دى یێ ڕاگههاندنێیه، پشتبهستنێ ل سهر دهقێن نڤیسى وهكو ڕێك بۆ ڤهگوهاستنا پێزانین، دهنگوباس و پهیامان بۆ جهماوهرى دكهت. مهبهست پێ ئهو دهستگههـ و جهێن بهلاڤكرنێ و ڕاگههاندنێنى، ئهوێن پشتبهستنێ ل سهر نڤیسینێ دكهن، چ ئهو نڤیسین ل سهر لاپهران بیت، یان یا ئهلكترۆنى بیت، وهكو: ڕۆژنامه، گۆڤاران و مالپهرێن ئهلكتروونى(ناجح، 2020: 154).

ڕاگههاندنا دیتى د ئێك دهمدا دگههته گۆهى و چاڤى، ئانكو پشتبهستنێ ل سهر دهنگى و وێنهى دكهت، بهلێ یا نڤیسى ب تنێ پشتبهستنێ ل سهر چاڤى دكهت، لهورا یا نڤیسى پتر پێدڤى ب خوینهرى ههیه ژ یا دیتى، چونكو یا دیتى تهمامتره ژ یا نڤیسى، د یا دوویێدا كهس بۆ ناخوینیت. ههر ژ بهر ئهڤێ چهندێ یا نڤیسى پتر ئازادییێ ددهته بۆچوون، تێگههشتن و شڕۆڤهكرنێ. یا نڤیسى پتر پهیوهندى ب ئاستێ ڕهوشهنبیریڤه ههیه، چونكو خواندهڤان تایبهتیتره، بهلێ بینهرێن تهلهڤزیوونێ گشتینه و ژ ههمى تهمهنانه. پێدڤییه پهیڤێن ڕاگههاندنا نڤیسى دهربڕینێ ژ ئێك تشت بكهن، ئانكو دویرئێخستنا پهیڤێن مژدار و دهربڕینێن واتایێن گشتى ههین(ئهسعهد، 2013: 83-87).

2-6-1 زمانێ فۆرمالیك و گههاندن

زمانێ فۆرمالیك پهیوهندییهكا بهێز ل گهل گههاندنێ ههیه. ئهڤ زمانه هاریكارییا بكارهێنهرێن زمانى دكهت كو ڕههوانییێ د گههاندنێدا بدهستڤه بهینن. سهرهدهرى وهكو ئێك یهكهیا فهرههنگى ل گهل دهێتهكرن. ئهڤ یهكهیه د فهرههنگا زهنیدا دهێنهخهزنكرن و زڤراندن ههروهكو پهیڤێن ساده ب بهراوردكرن ل گهل زنجیرهیێن پهیڤان ئهوێن بهرههمدهێن.

ئاخڤتنكهرى پێدڤى ب ئهڤى زمانى بۆ بدهستڤههینانا ڕههوانییێ ههیه، چونكو بیردانكا كارى د زڤراندنا ژمارهیا پهیڤێن فهرههنگیدا ل دهمهكێ دیاركریدا سنوورداره. زێدهبارى بكارهینانا ئهوێ ژ لایێ ئاخڤتنكهریڤه ب وهسفا ئهوان وهكو ئاماژه بۆ ڕێكخستن و لكاندنا گۆتارێ، وهكو ( ژ لایهكێ دیڤه، بهلێ یا گرێداى ب....)، لهورا بۆ جهێن ئاماژهیێ ددهنه دیتنهكا دى د گۆتارێدا، یان ئاماژهدان ب كورتى، پۆخته و گرنگترین تشتێ بهرى هینگێ ئاماژه د گۆتارێدا بۆ هاتییهكرن، دهێنهبكارهینان (ناجح، 2020: 151).

ئهڤ زمانه یێ هاریكاره بۆ پاراستنێ ل سهر كاراییا جڤاكى د ناڤبهرا ئاخڤتنكهرى و گوهداریدا، چونكو كارێ ئهوێ خزمهتكرنا بهایێن پراگماتیكییه. مهبهست ژ بهایێن پراگماتیكى؛ شیانا زمانێ فۆرمالیكه ب وهسفا ئهوى زمانهكێ زاراڤهیى بۆ پێشكێشكرنا هاریكارییێ بۆ بكارهینهرێ زمانى بۆ دهربڕینێ ژ پێدڤیێن خۆ، وهكو: (زهحمهت نهبیت) ئاماژهیى بۆ داخوازییێ، (ببوره بۆ ...) ئاماژیه بۆ (لێبوورینێ)...هتد.

ههروهسا ب تژیكرنا هندهك جهێن تایبهت د گۆتارێدا ڕادبیت كو دبێژنێ ئهركێن تژیكهر. ئاخڤتنكهر ب گشتى پێدڤى ب هندهك پارچهیێن فۆرمالیكه بۆ تژیكرنا هندهك جهان، بۆ نههێلانا گرژیێ و پاراستنا ڕۆلێ ئاخڤتنكهرى و هاریكارییا ئهوى بۆ هزركرنێ ل ئهوا دڤێت ببێژیت. ب دهربڕینهكا دى ئاخڤتنكهر ل هندهك دهمان پێدڤى ب خواستنا زنجیرهیێن زمانییێن بهرههڤه بۆ پاراستنێ ل سهر ڕههوانییا خۆ د ئاخڤتنێدا. ل گهل ئهڤێ چهندێ، زمانێ فۆرمالیك پێدڤى ب ئهركێن ڕێزلێنانێ ژى ههیه كو هاریكارییا ئاخڤتنكهرى دكهت بۆ دهربڕینێ ژ بیروبۆچوونێن ئهوى ل دۆر بابهتهكى، ئهوێ كو ههڤبهش ل گهل كهسێن دى د ههمان دهوروبهر و جڤاك و ڕهوشهنبیریدا.

ل سالێن دووماهییێ ڤهكۆلینا زمانێ فۆرمالیك پێشكهڤت، د ئهڤى سهردهمیدا سێ ڕێك بۆ ڤهكۆلین و دهستنیشانكرنا ئهوى ههنه، ئهوژى:

1- ڕێكا ئاماران

2- ڕێكا یاسایان

3- ڕێكا فێربوونا ئامیرى (Meng et al, 2022: 2).

د ئهڤێ ڤهكۆلینێدا پشتبهستن ل سهر ڕێكا ئاماران هاتییهكرن بۆ دهستنیشانكرنا زمانێ فۆرمالیك د زمانێ ڕاگههاندنێدا.

2-6-2 زمانێ فۆرمالیك و ڕهوشهنبیرى

زمانێ فۆرمالیك ههڤبهشهكه د ناڤبهرا ئاخڤتنكهراندا ب بهراوردكرن ل گهل زمانێ ب ڕێكا بهرههمهینانێ بدهستڤهدهێت، چونكو ب بیردانكا ڕهوشهنبیریڤه یا گرێدایه، ئهو بیردانكا تشتێ ههڤبهشێ ڕهوشهنبیرى تێدا دهێتهخهزنكرن. هوسا ئهڤ زمانه ئێك ژ گرنگترین ئالاڤێن بیردانكا ڕهوشهنبیرییه بۆ خهزنكرنا پێزانین و زانیاریێن ههڤبهش، وهكو (سوپاسى، پهند، ئیدیهم...هتد).

زمانێ فۆرمالیك ڕهنگهڤهدانا مێژوویا سهردهمێن گهل و میللهتانه، ب ڕێكا توماركرنا ڕویدان، وێنه و سهربووران ب پارچهیێن زمانى، لهورا ئهڤ شێوهیێ زمانى دبنه شهحنهیێن ڕهوشهنبیرى ل دویڤ گۆتنا (گالیسون Galisson)ى. ئێك ژ بهلگهیێن بهێزێن ل سهر ئهڤێ چهندێ ئالۆزى و زهحمهتییا وهرگێرانا ئهوانه ژ زمانهكى بۆ ئێكێ دى(ناجح، 2020: 150). لەورا پێدڤییه ئهڤ زمانه د خزمهتا گۆتارێدا بیت، ب ڕێكا:

ئێك: هاریكاربیت ب گرێدانا بهرههمهێنهرێ گۆتارێ ب زمانێ بهرجهستهكریڤه، پاشى زمانى بكهته پشكهك ژ ناسنامهیا بهرههمهێنهرێ گۆتارێ، كو هندهك پارچهیێن بهرههڤن بۆ ههڤگرتن، سلاڤكرن، سهرهخۆشیكرن، پیرۆزباهى، ترانهپێكرن...هتد.

دوو: هاریكارییا بهرههمهینهرێ گۆتارێ دكهت، كو ئاماژهیهكێ پێشكێشى وهرگرى بكهت كو بابهتێ گههاندنێ د ناڤبهرا ئهواندا یێ ههڤپشكه.

سێ: هاریكاره بۆ ڕوونكرنێ ب وهسفا ئهوى ئێك ژ گرنگترین تایبهتمهندییێن زمانێ فۆرمالیك، چونكو ئهڤ زمانه عومبارهكا واتایانه، هاریكارییا جهماوهرى دكهت، چونكو یێن جۆرەوجۆرن و بهر ب لهزایهتیێڤه دچن و دهم نینه فۆكوسێ بدانیته ل سهر گۆتارێ(الشریف وندا، 2004: 39).

ڕهوشهنبیرى ب زمانیڤه ب شێوهیهكێ گشتى و ب زمانێ فۆرمالیكڤه ب شێوهیهكێ تایبهتى یا گرێدایه، چونكو زمانێ فۆرمالیك هندهك شیانا بۆ هاریكارى و پشكدارییێ د بزاڤێن گههاندنا جڤاكیدا ب بهراورد ل گهل زمانێ بهرههمهاتى ددهت. ڕهوشهنبیرى و زمان د دهوروبهرێ كاراییا جڤاكیدا یێن چاندینه، هوسا زمانێ فۆرمالیك ڕۆلهكێ گرنگ د دیاركرنا بارێ جڤاكى، ئهركێ ئهوى یێ جڤاكى، ڕهگهز، ئاستێ ڕهوشهنبیرى، نهژاد و ئاینێ ئاخڤتنكهریدا ههیه(ناجح، 2020: 151). ب ئهڤێ چهندێ زمانێ فۆرمالیك دوو ڕۆلێن سهرهكى دگێڕیت، ئهوژى:

ئێك، هاریكاره بۆ قهرهبووكرنا د بیردانكا كاریدا پهیدادبیت، ئهو ژى ب ڕێكا چارهكرنا زمانى ب ئێك پارچه ل شوینا گهلهك پارچهیان، ئانكو زنجیرهیێن زمانى بكاردهینیت، بێى پێدڤییا زانینا پارچهیێن پێكهێنێن ئهوێ.

دوو، نهخشاندنا ناسنامهیا بكارهینهرێ زمانى و دهوروبهرێ گههاندنێ ئهوێ ههڤپهیڤین تێدا هاتییهئهنجامدان(ناجح، 2020: 151).

بۆ نموونە: فرێکەر گەلەک جاران ل دەمێ ئاخڤتنێ هندەک پارچەیێن زمانی، وەکو (ژ لایەکێ دیڤە، د هەمان دەمدا...)، یان (ئیدیەم و گۆتن)ەکێ بکاردهینیت، بێی بزانیت، یان ل دەڤ ئەوی گرنگ نینە بزانیت، کا ئەڤ پارچەیا زمانی ژ چ پێکدهێت، بەلکو بۆ هندەک مەبەستێن تایبەت بکاردهینیت، وەکو (دیارکرنا شیانا خۆ یا زمانی، ڤەشارتنا کێماسییێن خۆ یێن زمانی، بهێنڤەدان، هزرکرن، ئابووریکرن و...) کو ئەڤەژی دبیتە هاریکار بۆ دیارکرنا ناسنامەیا فرێکەری و دەوروبەرێ زمان تێدا بکارهاتی. 

2-7 پێكهێنێن زمانێ فۆرمالیك

یهكهیێن پێكهێنێن زمانێ فۆرمالیك ب گهلهك شێوهیان هاتینهپۆلینكرن، بۆ نموونه، (Wary & Perkins)ى نێزیكى (40) زاراڤان دهستنیشانكرینه(Wary & Perkins,2000: 3). ئهوێن ل دویڤ تایبهتمهندیێن سینتاكسى، واتایى و پراگماتیكى هاتینه دانان. د ئهڤێ ڤهكۆلینێدا ئهم ل دویڤ دابهشكرنا (David Wood)ى(Wood, 2019: 31) چووینه، كو دكهته:

1- پێكڤههاتن Collocation

پێكهاتییه ژ هاتن و پێكڤهگرێدانا بهربهلاڤ و سرۆشتى یا پهیڤان د زمانیدا. پهیوهندییا پێكڤاهاتنا پهیڤهكێیه ل گهل پهیڤهكا دیتر(دزهیى، 2009: 73). ئهڤ پێكڤههاتنه ژ ئهگهرێ دووبارهكرنا ئهوێیه د دهوروبهرهكێ دهستنیشانكریدا ب بهراوردى ل گهل دووبارهكرنا ئهوێ د زمانیدا ب گشتى، ئانكو ئهڤ گرێدانه ژ ئهگهرێ دووبارهكرنێیه ل دویڤ دهوروبهرى(Wood, 2015: 37). ڕێكا پێكڤههاتنا پهیڤانه كو گهلهك دووبارهدبن و یێن بهربهلاڤن. ژ دوو پهیڤان یان پتر پێكدهێن و جۆرهكێ دهربڕینێ د زمانیدا پێكدهینیت، بۆ نموونه: خانییێ مرۆڤى، هێلینا چیچكێ، گۆڤا پهزى، كولكێ مریشكێ و...هتد.  بكارهینانا ئهڤان جۆره پهیڤان د زمانیدا گرنگییا خۆ ههیه. ڕههوانییا فرێكهرى پتر دیاردكهت و دشێت پتر كاریگهرییێ ل سهر وهرگرى بكهت و ب هزرێن خۆ ڕازى بكهت.

2- ئیدیهم  Idioms:

یهكهیهكا زمانییه ژ دوو پهیڤان یان پتر پێكدهێت و واتایهكا تایبهت بخۆڤه ههیه، یا جیاوازه ژ واتایا حهرفییا پهیڤان. دهربڕینهكه، پێكهاتهیهكا ڕێزمانییه یان گرێیهكه...هتد، ئاخڤتنكهرێ ڕهسهنێ ئهوى زمانى ل واتایا ئهوێ دگههیت، ههرچهنده واتایا ئهوێ ژ واتایا پێكهێنێن ئهوێ پهیدا نابیت(قاسم، 2015: 10). زاراڤهیهكه بۆ دهربڕینێن ژ دوو پهیڤان یان پتر پێكدهێن، دهێتهبكارهینان كو ل دویڤ سینتاكسێ دهێنهلێكدان، بهلێ خودان واتایهكا جیاوازه ژ یا پێكهنێن ئهوێ(عبدالرحیم، 2020: 9848). بۆ نموونه: بێمێشك، ئهزماندرێژ، بهریكا گهرم، ئاگرێ بن كایێیه...هتد، تێگههشتنا ئیدیهمان كارهكێ گرنگه بۆ تێگههشتنا جیاوازییێن هویر د زمانیدا و پهیوهنیكرن و گههاندنێ د دهوروبهرێن جیاوازدا.

3- میتافۆر Metaphor:  

شێوهیهكێ ژ شێوهیێن زمانى، بهراوردییێ د ناڤبهرا دوو تشتێن نهوهكههڤدا دكهت و ئاماژهیێ ددهت كو ئهو وهكو ئێكن. ئهوه كو پهیڤ بۆ واتایا خۆ یا دروست بكارنههێت، بهلكو بۆ واتایهكا دیتر بهێتهخواستن و واتایهكا دى بدهت(گهردى، 1982: 25)، ئانكو پێكهاتییه ژ تایبهتمهندییێن زمانى و یاریكرنه ب سیمایێن واتایى(عهللاف، 2009: 152). بههراپترییا جاران بۆ ڤهگوهاستنا هزران، سۆزان و تێگههێن ئالۆز ب شێوهیهكێ ڕوون بکاردهێت، بۆ نموونه: من گۆرگهك ل زانكۆیێ دیت.  ئانکو میتافۆر كویراتیى و ئافراندنێ ددهته زمانى و هاریكاره بۆ كێشانا وێنهیهكێ ڕوونتر د مێشكێ گوهدار و خواندهڤانیدا.

4- پهند Proverbs:

هندهك گۆتنێن كورت و كلاسیكینه، حیكمهت و ئامۆژگارى و ڕاستییهكا گشتى ل دۆر ژیانێ پێشكێشدكهت. پهند ب گشتى هندهك زنجیرهیێن پهیڤانه ب درێژاییا ڕستهیانه، پهیوهندییهكا ڤهشارتى د ناڤبهرا واتایا حهرفی و مهجازییا ئهواندا ههیه(Wood, 2015: 47)، ئانكو هندهك گۆتنێن كورت و واتادارن، بههراپترییا جاران بۆ ئاراستهكرن و ڕازیكرنێ بكاردهێن. ئهڤ گۆتنه ژ لایێ هندهك كهسانڤه هاتینهگۆتن، ژ ئهو كهس یێن دیار و ئاشكرابن، چ ژى یێن بهرزه و ڤهشارتى بن و ب ڕێكا نهوهیان ژ جیلهكى بۆ ئێكێ دى دهێنهڤهگۆهاستن. ل ئهڤێرێ مهبهست ژ پهندێ ههر گۆتنهكه كو كهسهكی گۆت بیت. ئهڤجا ئهو كهس یێ بهرنیاس، یان بهرنیاس نهبیت. ئهڤ پهنده ئامۆژگارى و هۆشدارییێ ددهن (سهرێ نهئێشیت ههوجهى دهرسووكێ نینه)، ڕێنمایى و ڕوونكرنان ددهن (مێشكێ ساخلهم یێ د لهشێ ساخلهمدا)، یان گههاندنا ئهزموون و تێبینییێن دیار. ئهڤ پهنده ژ سهربوورێن ههڤبهشێن كۆمهكا ڕهوشهنبیرى یان جڤاكى هاتینهوهرگرتن. ب شێوهیهكێ گشتى یێن كورتن و ئێكسهرن و خودان ڕستهسازییهكا سادهنه. پهند پشكهكا دهولهمهندن ژ زمانى و رێنیشاندهر و تێگههشتنێ د ههلویستێن جیاوازدا پێشكێشدكهت.

5- كارێ فرێزهیى Phrasal verbs:

كارێن فرێزهیى ب شێوهیهكێ بهرچاڤ ب پێكهاتهیا خۆ یا لێكدانێ یێن بهرنیاسن(Wood, 2019: 34)، كو پێكهاتینه ژ كارهكى ل گهل ئامرازهكى و مۆرفیمهكێ، وهكو: هاڤێته ژدهرڤه، هینا ژۆرڤه، بره ئهوێرێ، یان كارهكێ خودان تهواوكهره و ب ڕێكا پهیڤهكێ یان چهند پهیڤهكان ژێك هاتینهڤهقهتاندن، وهكو چاڤێ خۆ بدێ، حهز ژ مرۆڤی بكهت، بكێر هندێ ناهێت. ئهڤ كاره زێدهبارى واتا خۆ یا فهرههنگى؛ دبیت ههلگرێن هندهك واتایێن مهجازى ژی ببن. ئانکو زانین و تێگههشتنا كارێن فرێزهیى د زمانیدا تشتهكێ گرنگه بۆ بدهستڤههینان و بجههینانا ڕههوانییێ د زمانیدا، كو د ئاخڤتن و نڤیسینا فهرمى و نهفهرمیدا ب شێوهیكێ بهربهلاڤ و دووبارهكرى بكاردهێت.

6- فرێزێن لێكسیكى Lexical phrases:

كۆمهلهیهكا لاوهكییه، ژ چهند پهیڤهكان پێكدهێت، ئێكهم جار (ناتینگهر Nattinger) و (دیكاریكۆ DeCarrico)ی ل سالا (1992)ێ بهحسكرییه(Wood, 2019: 35). پێكهاتینه ژ كۆمهكا پهیڤان بههراپترییا جاران ژبهر بكارهینانا ئهوان یا بهربهلاڤ د ناڤ زمانیدا پێكڤه د زنجیرهیهكا دیاركریدا دهردكهڤن. ئهڤ فرێزه گهلهك بكاردهێن ههتا كو ئاخڤتنكهرێن ڕهسهن پێشبینییا هاتنا ئهوان ب ڕێزكرنهكا تایبهت دكهن، وهكو: بهرى ههر تشتهكى، ژ لایهكێ دیڤه، ل گهل هندێ ژى...هتد. بكارهینان و تێگههشتنا ئهڤان جۆره فرێزان دبیته ئهگهرێ باشكرنا ڕههوانییا زمانى ب شێوهیهكێ مهزن و هاریكاره بۆ گههاندنا هزران ب شێوهیهكێ كارا.

3- پشكا دوویێ: دیاركرنا ڕێژهیا بكارهینانا زمانێ فۆرمالیك د زمانێ ڕاگەهاندنێدا

بكارهینانا زمانێ فۆرمالیك ئاماژهیه بۆ شیان، شارهزایى و زیرهكییا فرێكهرى. ئهڤ زمانه هاریكاره بۆ كاریگهرییێ ل سهر وهرگرى. ب شێوهیهكێ گشتى چارئێكا ئاخڤتنا ڕۆژانه زمانێ فۆرمالیكه(Sidtis & Sidtis, 2018: 53). جیاوازى د ناڤبهرا زمانێ فۆرمالیك و كۆمهكا پهیڤاندا ئهوه كو دهربڕینێن زمانێ فۆرمالیك یێن جێگیرن و ههمى پێكڤه ئێك واتایێ ددهن(Meng et al, 2022: 5). ههرچهنده دهستنیشانكرنا زمانێ فۆرمالیك د دهقێن نڤیسى یان دركاندیدا كارهكێ ئالۆز و ب زهحمهته(Wood, 2019:31)، بهلێ بۆ دیاركرنا ڕێژهیا بكارهینانا ئهڤى زمانى د ڕاگههاندنا دیتیی و نڤیسییا كوردیدا، مه (18) داتا وهرگرتینه، (9) یێن دیتى ژ دیدار و چاڤپێكهڤتنان ژ تهلهفزیوون و پهیجێن بادینى یێن دهڤهرا دهۆكێ و (9) یێن نڤیسى ژ ڕۆژنامهیا ئهڤرۆ و گاڤ نیوز وهرگرتینه. ههلبژارتنا ئهڤان داتایان ب شێوهیهكێ ههرهمهكى بوویه، ب تنێ جیاوازییا بابهت و مژار و كهسایهتییان ب شێوهیهكێ ژێگرتى بوویه.

3-1 دیاركرنا ڕێژهیا بكارهینانا زمانێ فۆرمالیك د ڕاگههاندنا دیتیدا:

1- چاڤپێكهڤتن ل گهل (عهلى تهتهر) پارێزگارێ دهۆكێ، (Waar Tv)، بهرنامهیێ (رێبهر).

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	15	كوردییا پهتى، دویربینا شهڤێ...هتد.
ئیدیهم	2	ڕێیاڕاست، یاساشكێن.
میتافۆر	7	ئهوى دێ حهلینیت، د شۆڕهشێدا ژ دایكبووم...هتد.
پهند	4	دیتن وهكو گوهلێبوونێ نینه.
كارێ فرێزهیی	10	چاڤێ خۆ بدهینه ژینگههێ، كهڤتیمه زیندانێ...هتد
فرێزێن لێكسیكى	17	ئهز دشێم بێژم، ب دیتنا من...هتد.
سهرجهم	55

خشتەیێ ژمارە (1)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕاگەهاندنا دیتیدا

2- دیدار ل گهل (گوهدار شێخۆ)ى سهرپهرشتێ ئیدارهیا سهربهخۆیا زاخۆ، Duhok TV، بهرنامهیێ (دیدارا تایبهت).

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	24	بهرێ بنیاتى، كهرتێ تایبهت...هتد
ئیدیهم	5	دهستخۆش، سینگهكێ بهرفرهه...هتد.
میتافۆر	8	قهزایهكا دلڤهكهر، ل سهر ملێن مه...هتد.
پهند	---	---
كارێ فرێزهیی	13	خزمهتا هاولاتییان بكهت، بهحسێ ئهوان پرۆژهیان كرییه...هتد.
فرێزێن لێكسیكى	22	من دڤێت ئاماژهیێ پێ بدهم، وهكو من ئاماژه پێ داى...هتد.
سهرجهم	62

خشتەیێ ژمارە (2)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕاگەهاندنا دیتیدا

3- چاڤپێكهڤتن ل گهل (جهعفهر ئێمینكى) بهرپرسێ پهیوهندییێن پارتى دیموكراتى كوردستان، (Gav)، بهرنامهیێ (ب كورتى).

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	19	ڕۆژههلاتا ناڤین، ڤالاهییا دستوورى...هتد.
ئیدیهم	12	دوودل، سهرگێژ...هتد.
میتافۆر	9	ڕوینشتنا مرى، چارهنڤیسێ تارى...هتد.
پهند	4	كهس نابێژیت دهوێ من یێ ترشه.
كارێ فرێزهیی	9	بگههینه چارهسهرییهكێ، چارهسهرییا مه بكهت...هتد.
فرێزێن لێكسیكى	21	ڤێجا تو دزانى چهوا، ب دیتنا من...هتد.
سهرجهم	74

خشتەیێ ژمارە (3)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕاگەهاندنا دیتیدا

4- چاڤپێكهڤتن ل گهل (تهحسین ئیبراهیم دوسكى) نڤیسهر، (Gav)، بهرنامهیێ (ب كورتى).

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	8	گۆتنێن مهزنان
ئیدیهم	7	بێتام، ئهنیگرێ...هتد.
میتافۆر	8	هزرهكا پاقژ، مرۆڤێ گرتى...هتد
پهند	12	كتێب باشترین ههڤاله.
كارێ فرێزهیی	19	بكێر ئهڤێ شۆلێ ناهێم، حهز ژ مرۆڤى بكهت...هتد
فرێزێن لێكسیكى	15	هندى ژ من بهێت، ل گهل هندێ ژى...هتد.
سهرجهم	69

خشتەیێ ژمارە (4)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕاگەهاندنا دیتیدا

5- دیدار ل گهل (ئازاد عهبدوللا) مامۆستا و هۆنهرمهند، (Waar Tv)، بهرنامهیێ دیدارا ڕهوشهنبیرى.

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	11	سیكا ئازاد، تیۆرا وهرارێ...هتد.
ئیدیهم	8	پشتراست، رحسڤك...هتد.
میتافۆر	13	پهیڤێن گران، ئاخڤتنێن نهرم...هتد.
پهند	7	بوونه بهنیشتێ دهڤێ خهلكى. نانێ خۆ ب ئافكا ئهوى ناخۆم...هتد.
كارێ فرێزهیی	16	بهرى دهڤهرێن دى ڕاكر، گوهدارییا ئهوان بكهت...هتد.
فرێزێن لێكسیكى	9	بۆ زانینا ههوه، وهكى دبێژن...هتد.
سهرجهم	64

خشتەیێ ژمارە (5)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕاگەهاندنا دیتیدا

6- چاڤپێكهڤتن ل گهل (ئهكرهم ساركى) جۆتیار، بهرنامهیێ (بێ ترس).

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	19	قهپانێن فیقى، بهرههمێ ناڤخۆ...هتد.
ئیدیهم	14	دهقشكێن، سهرشۆڕ...هتد.
میتافۆر	16	وێرسێن من دێ پێ چهرن، دنیا ههمى یا د بهریكێدا...هتد.
پهند	14	ههر پهز و پێپكا خۆ، ژ نیسكێ كهفه...هتد.
كارێ فرێزهیی	11	گرییا من دهێت، هاریكارییا من ناكهت...هتد.
فرێزێن لێكسیكى	29	دا بۆ ته بێژم، تو دزانى...هتد.
سهرجهم	103

خشتەیێ ژمارە (6)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕاگەهاندنا دیتیدا

7- چاڤپێكهڤتن ل گهل (ئهحمهد سلۆ) جۆتیار، (Gav)، بهرنامهیێ (ب كورتى).

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	21	دونهمێن عهردى، سیكا فیقى...هتد.
ئیدیهم	7	خولیسهر، مالوێران...هتد.
میتافۆر	4	ئهز وهكو خفشه خهزالا بووم، ئهز هشككرم...هتد.
پهند	11	بهقێ تو بۆ دكێرى، گۆت نێ دێ پهقم.
كارێ فرێزهیی	12	دهست ژ جۆتیارییێ بهردا، گههشتییه من...هتد.
فرێزێن لێكسیكى	15	ب ئهڤى دهست و دارى، من گۆته ته...هتد.
سهرجهم	70

خشتەیێ ژمارە (7)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕاگەهاندنا دیتیدا

8- دیدار ل گهل خانم (نهجات كاكه)، (Waar Tv)، بهرنامهیێ (تاڤهههیڤ).

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	15	ژۆرا تایبهت، زیندانییێن سیاسی...هتد.
ئیدیهم	7	دلشكهستى، بەرئاڤێدا چوو...هتد.
میتافۆر	5	ئهو ڕۆژێن ب تام، چنگلێ من گرت...هتد.
پهند	2	خالان خارزا ڕاكرن.
كارێ فرێزهیی	11	ژ بیرا من ناچیت، ئەز حەز ژ ئەوان ڕۆژان دکەم...هتد.
فرێزێن لێكسیكى	13	داخوازا لێبوورینێ دكهم. حەز دکەم زێدە کەم...هتد.
سهرجهم	53

خشتەیێ ژمارە (8)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕاگەهاندنا دیتیدا

9- ههڤپهیڤین ل گهل (ئهڤین حسێن) سهرۆكا سهندیكایا هونهرمهندان/ لقێ دهۆك، (Gav) بهرنامهیێ (ب كورتى).

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	18	سترانێن گهلهرى، دهڤهرێن چیایى...هتد.
ئیدیهم	4	ئهنیگرێ، بێكهرامهت...هتد.
میتافۆر	7	ئاخڤانێن كرێت، بێژنك بكهین...هتد.
پهند	---
كارێ فرێزهیی	17	بكێر ستران گۆتنێ دهێت، دێ بهینه دادگههێ...هتد.
فرێزێن لێكسیكى	16	ئهز دێ تشتهكى بێژمه ته، بهلێ ب محابنیڤه...هتد.
سهرجهم	62

خشتەیێ ژمارە (9)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕاگەهاندنا دیتیدا

بكارهینانا ههر شهش پێكهینێن زمانێ فۆرمالیك د ئهڤان (9) چاڤپێكهڤتن و دیداراندا ب ئهڤى شێوهیى بوویه:

بابهت	بكارهاتن
پێكڤههاتن	150
ئیدیهم	66
میتافۆر	77
پهند	54
كارێ فرێزهیی	118
فرێزێن لێكسیكى	157
سهرجهم	622

خشتەیێ ژمارە (10)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕاگەهاندنا دیتیدا

ب ئهڤێ چهندێ دیاردبیت، كو (فرێزێن لێكسیكى) ژ ههمى پێكهێنان پتر د ڕاگههاندنا دیتیدا بكاردهێن، چونكو د ئاخڤتنێدا بهردهوام ئاخڤتنكهر پێدڤى ب بهێنڤهدانهكێ ههیه، ئهڤ (فرێزێن لێكسیكى) وهكو پهێنڤهدانهكێ یه بۆ ئاخڤتنكهرى، هەروەسا هاریکارییا ئاخڤتنکەری دکەن کو هزرێن خۆ ڕێکبێخیت، چونكو هندهك پهیڤێن بهرههڤن ئاخڤتنكهر دشێت ههر دهمێ بڤێت بكاربهینیت بێى كو وزهیهكێ بمهزێخیت، ئهڤه ژى ڤهدگهریته تایبهتمهندییا زمانێ ئهڤێ ڕاگههاندنێ.

ژ لایهكێ دیڤه كێمترین پێكهێن (پهند)ه، ئهڤه ژى ڤهدگهریته سرۆشتێ ئاخڤتنكهران، جۆرێ بابهتان و جهێ ئاخڤتن لێ دهێتهكرن. د ناڤ ئهڤان داتایاندا دیاربوو، كو پترترین ڕێژهیا بكارهینانا (پهند)ان د چاڤپێكهڤتن و دیدارێن كهسێن دانعهمردابوو (ئهكرهم ساركى، ئهحمهد سلۆ)، ئهڤه ژى بهڵگهیه كو كهسێن خودان سهربوور پتر ئهڤى پێكهێنى بكارد

3-2 دیاركرنا ڕێژهیا بكارهینانا زمانێ فۆرمالیك د ڕاگههاندنا نڤیسیدا:

1- گۆتارا (فازل میرانی) سكرتێرێ پارتی دیموكراتى كوردستان، GAV NEWS، ڕێكهڤتى 15/8/2022.

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	23	وهریسێ سێدارێ، چهكێ كیمیایى...هتد.
ئیدیهم	2	ڕاستگۆ
میتافۆر	17	شهمالهكا ژییێ خۆ ڤهدمرینیت، ژ ناخێ نهتهوهى ژ دایك بوویه...هتد.
پهند	---
كارێ فرێزهیی	9	شانازییێ ب خهباتێ دبهت، كرییه قوربان...هتد.
فرێزێن لێكسیكى	6	جهێ شانازییێ یه بۆ مه، بێ گۆمان ل ئهڤێرێ...هتد.
سهرجهم	57

خشتەیێ ژمارە (11)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕۆژنامەیا نڤیسیدا

2- چاڤپێكهڤتن ل گهل (خهلیل غازى دوسكى) ئهندامێ پهرلهمانێ عیراقێ، ڕۆژناما ئهڤرۆ، ژماره 3350، ڕێكهڤتى 14/6/2023.    

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	27	بانكا ناڤهندى، ئاهێن خوارنێ...هتد.
ئیدیهم	1	پشتڕاست
میتافۆر	1	ئاستهنگ بهرامبهر
پهند	---
كارێ فرێزهیی	13	دێ چیته د بیاڤێ بجههینانێدا، دهنگ ل سهر هاتییه دان...هتد.
فرێزێن لێكسیكى	7	بابهتێ گرنگ ئهو بوو، ئهو ژى ئاشكرا كر...هتد.
سهرجهم	49

خشتەیێ ژمارە (12)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕۆژنامەیا نڤیسیدا

3- چاڤپێكهڤتن ل گهل (نهجیبا نهجیب) ئهنداما بهرێ د لیژنهیا داراییا پهرلهمانێ عیراقێدا، ڕۆژناما ئهڤرۆ، ژماره 3345، ڕێكهڤتى 6/6/2023.     

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	21	بودجهیا گشتى، لیژنهیا دارایى...هتد.
ئیدیهم	---
میتافۆر	---
پهند	---
كارێ فرێزهیی	8	دژایهتییا ههرێما كوردستانێ دكهت
فرێزێن لێكسیكى	5	ههروهسا دبێژیت، ژ لایهكێ دیڤه...هتد.
سهرجهم	34

خشتەیێ ژمارە (13)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕۆژنامەیا نڤیسیدا

4- ڕاپوورتا (د.ههوار نێروهیى)، ڕۆژناما ئهڤرۆ، ژماره 3239، ڕێكهڤتى 21/2/2023.       

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	21	مافێن مرۆڤى، پهیوهندییێن نێڤدهولهتى...هتد.
ئیدیهم	---
میتافۆر	2	گهشهیهكا باش
پهند	---
كارێ فرێزهیی	9	بزاڤێن مهزن كرینه، مامهبێ د گهلدا دكهت...هتد.
فرێزێن لێكسیكى	8	ل گهل ئهڤێ چهندێ، ژ بهر ئهڤێ چهندێ...هتد.
سهرجهم	40

خشتەیێ ژمارە (14)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕۆژنامەیا نڤیسیدا

5- گۆتارا (یوسف محهمهد هۆرهیى) مامۆستایێ زانكۆیێ، GAV NEWS، ڕێكهڤتى 19/6/2023.     

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	28	لوبییێ شیعى، هێزێن سیاسى...هتد.
ئیدیهم	---
میتافۆر	---
پهند	1	یان كوردستان یان نهمان
كارێ فرێزهیی	6	ڕادهستێ عیراقێ بكهن، هێرشى مه بكهن...هتد.
فرێزێن لێكسیكى	13	ژ لایهكێ دیڤه، ههر چهنده...هتد.
سهرجهم	48

خشتەیێ ژمارە (15)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕۆژنامەیا نڤیسیدا

6- گۆتارا (دیار عهبدولعهزیز)ى، GAV NEWS ڕێكهڤتى 20/7/2023.

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	16	دهلیڤێن كارى، پهرتووكێن سیستهمى...هتد.
ئیدیهم	3	دامهزراندن خوینا سهرانه، سالێن ڕۆناهییێ...هتد.
میتافۆر	4	مالهكا ساده، ژ دل بخوینیت...هتد.
پهند	2	ژ بهر بارانێ ببهته بهر بارۆڤهى
كارێ فرێزهیی	8	گازندهیا ئهوێ یهكێ دكهن، چاڤهرێ مه دكهت...هتد
فرێزێن لێكسیكى	5	ب گۆتنهكا دى، لێ قرسیار ئهوه...هتد.
سهرجهم	38

خشتەیێ ژمارە (16)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕۆژنامەیا نڤیسیدا

7- گۆتارا (نورهان عهلى)يىَ، GAV NEWS ، ڕێكهڤتى 24/6/2023.              

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	17	كێشوهرێن جیهانى، جیهانا نوى...هتد.
ئیدیهم	1	ڕێكاڕاست
میتافۆر	6	سهرێ مالێ، چاڤ یێ ل سهر...هتد.
پهند	---
كارێ فرێزهیی	5	دهست ب ئاڤاكرنا دهڤهرێ كرن،
فرێزێن لێكسیكى	8	ژ بهر ئهڤێ چهندێ، ئهگهر بهرێ خۆ بدهینێ...هتد.
سهرجهم	37

خشتەیێ ژمارە (17)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕۆژنامەیا نڤیسیدا

8- گۆتارا (جهگهر مهحهمهد)ى، GAV NEWS ، ڕێكهڤتى 31/7/2023.            

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	15	دهلیڤێن كارى، سهنتهرێ بازرگانى...هتد.
ئیدیهم	1	دلشكهستى
میتافۆر	4	گهنجێ كویڤى، بهحس و خهبهرێن گهرم...هتد.
پهند	---
كارێ فرێزهیی	3	بدهته كارى،
فرێزێن لێكسیكى	8	ژ لایهكێ دیڤه، ئهڤه د دهمهكى دایه...هتد.
سهرجهم	31

خشتەیێ ژمارە (18)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕۆژنامەیا نڤیسیدا

9- چاڤپێكهڤتن ل گهل (د.وهعدى مزیرى)، ڕۆژناما ئهڤرۆ، ژماره 3381، ڕێكهڤتى 14/8/2023.       

بابهت	بكارهاتن	بۆ نموونه
پێكڤههاتن	26	شیرهتكارێ قانوونى، كۆمسیوونا بلند...هتد.
ئیدیهم	---
میتافۆر	7	دهستهكێ دهرهكى، ژییێ پهرلهمانى...هتد.
پهند	---
كارێ فرێزهیی	4	بدهستڤههینانا شهرعیهتێ، بزاڤێن مهزن كرن...هتد.
فرێزێن لێكسیكى	3	ئهم دزانین، ژ ئالییهكێ دیڤه...هتد.
سهرجهم	40

خشتەیێ ژمارە (19)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕۆژنامەیا نڤیسیدا

بكارهینانا ههر شهش پێكهینێن زمانێ فۆرمالیك د ئهڤان (9) گۆتار و ڕاپوورتاندا ب ئهڤى شێوهیى بوویه:

پێكهێن	بكارهینان
پێكڤههاتن	194
ئیدیهم	8
میتافۆر	41
پهند	3
كارێ فرێزیى	66
فرێزێن لێكسیكى	62
سهرجهم	374

خشتەیێ ژمارە (20)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د ڕۆژنامەیا نڤیسیدا

ب ئهڤێ چهندێ دیاردبیت، كو (پێكڤەهاتن) ژ ههمى پێكهێنان پتر د ڕۆژنامهیا نڤیسیدا بكاردهێت، چونكو د نڤیسینێدا نڤیسهر ههولددهت ب زمانهكێ پهتى و پاقژ بنڤیسیت، لهورا پتر ل دویڤ بكارهینانا دروست یا زمانى دچیت، ئهڤه ژى ڤهدگهریته تایبهتمهندییا زمانێ ئهڤێ ڕاگههاندنێ.

ژ لایهكێ دیڤه كێمترین پێكهێن جارهكادى (پهند)ه، ئهڤه ژى ههروهكو مه ئاماژه پێداى ڤهدگهریته سرۆشتێ نڤیسهران، جۆرێ بابهتان و جهێ نڤیسین لێ دهێتهكرن. پهند وهكو ڕستهیێن كورت پتر سهربوورێ دیاردكهن و بكارهینهرێ ئهوان بۆ ئامۆژگارى و ڕێنیشاندانێ بكاردهینیت، لهورا ئهڤ جۆره كێم د بوراێ ڕۆژنامهیا نڤیسیدا بكاردهێت.

هوسا دیاردبیت كو ڕێژهیا بكارهینانا زمانێ فۆرمالیك د ڕاگههاندنا دیتیدا پتره ژ ڕێژهیا بكارهینانا ئهوى د ڕۆژنامهیا نڤیسیدا، ئهڤه پتر ڤهدگهریته پێدڤیاتییا ڕاگههاندنا دیتى بۆ ئهڤى زمانى ژ لایێ مهزاختنا دهمى، كێمكرنا وزهیێ، ڕاكێشانا سهرهنجا بینهرى، دیاركرنا ڕههوانییێ و د ئهنجامدا ڕازیكرنا بینهرى ب هزر و بیروبۆچوونێن خۆ. لهورا پێدڤییه ل سهر كهسێن د بیاڤێ ڕاگههاندنا دیتیدا كاردكهن؛ زمامێ خۆ پێشبێخن ب ڕێكا گرنگیدانێ ب زمانێ فۆرمالیك، ب تایبهت ئهوێن د بهرنامهیێن ئێكسهردا كاردكهن. چونكو ئهو كهسێن پتر پێكهنێن ئهڤى زمانى د ئاخڤتنا خۆدا بكاردهینن؛ زمانهكێ خۆش ههیه و دشێن پتر كاریگهرییێ ل كهسێن بهرامبهر بكهن. بهلگه ژى ئهو كهسێن دیدار و چاڤپێكهڤتنێن ئهوان هاتینه وهرگرتنن، كو ئهوێن پتر ئهڤى زمانى بكاردهینن؛ د ناڤ خهلكیدا پتر گوهدانا ئهوان دهێتهكرن و خهلهك پتر ب هزرێن ئهوان ڕازى دبیت.

هەروەسا د ئەڤان هەردوو جۆران پێکڤەدا، (پێکڤەهاتن) ژ هەمی پێکهێنان پتر بکارهاتییە، چونكو داتا ژ ئاخڤتنكهر و نڤیسهرێن زمانێ كوردى ب خۆ هاتبوونه وهرگرتن، ئاخڤتنكهر و نڤیسهرێن زمانێ ڕهسهن پتر ئهڤى زمانى د ئاخڤتن و نڤیسینا خۆدا بهرجهستهدكهن. ههر ژ بهر هندێ (پێكڤههاتن) پتر بكارهاتییه، چونكو د ههر دوو جۆراندا فرێكهر ههولا بكارهینانا پهیڤان ل جهێن ئهوان یێن دروست دكهت. ژ لایەکێ دیڤە (پەند) ژ هەمییان کێمتر بکارهاتییە، ئهڤهژى ڤهدگهریته سرۆشتێ فرێكهران (ئاحڤتنكهر و نڤیسهر)، جۆرێ بابهتان و جهێ گۆتن و نڤیسینێ.

پێكهێن	ڕاگەهاندنا دیتی	ڕۆژنامەیا نڤیسی	زمانێ ڕاگەهاندنێ
پێكڤههاتن	150	194	344
ئیدیهم	66	8	74
میتافۆر	77	41	118
پهند	54	3	57
كارێ فرێزیى	118	66	184
فرێزێن لێكسیكى	157	62	219
سهرجهم	622	374	996

خشتەیێ ژمارە (21)، ڕێژەیا بکارهاتنا زمانێ فۆرمالیک د زمانێ ڕاگەهاندنێدا

4- گهنگهشهكرنا پرسیارێن ڤهكۆلینێ

د پرسیارێن ڤهكۆلینێدا هاتبوو:

1- زمانێ فۆرمالیك چییه؟ و ژ چ پێكدهێت؟

یهكهیهكا زمانییه، ب كێمیڤه ژ دوو مۆرفیمان پێكدهێت، د ژینگههێن جیاوازدا دهێتهدووبارهكرن و وهكو ئێك تشت دهێتهژبهركرن و عهمباركرن و د دهوروبهرێن دروست و گونجایدا دهێتهبكارهینان. زمانهكێ بهرههڤه و پێدڤى ب بهرههمهینانێ نینه. ژ چهند پێكهێنهكان پێكدهێت، بهلێ د ڤهکۆلینێدا پشتبهستن ل سهر دابهشكرنا (وورى) هاتییهكرن، كو دكهته شهش، ئهوژى: پێكڤههاتن، ئیدیهم، میتافۆر، پهند، كارێ فرێزى و فرێزێن لێكسیكى نه.

2- ئهرێ زمانێ فۆرمالیك د زمانێ ڕاگەهاندنێدا بكاردهێت؟

بهلێ د زمانێ ڕاگەهاندنێدا ب هەردوو جۆرێن جۆ یێن دیتی و نڤیسیڤە بكاردهێت، چونكو زمانهكێ بهربهلاڤه د ههردوو ئاستێن ئاخڤتن و نڤیسینێدا.

3- ڕێژهیا بكارهینانا ئهوى د د ڕاگههاندنا دیتى یان ڕۆژنامهیا نڤیسیدا پتره؟ بۆچى؟

ڕێژهیا بكارهینانا ئهوى د ڕاگههاندنا دیتیدا پتره، چونكو د ئاخڤتنێدا پتر ڕههوانییا فرێكهرى دیاردبیت و پتر كاریگهرییێ ل وهرگرى دكهت و دشێت ب هزرێن خۆ ڕازى بكهت.

4- كیژ پێكهێنێ ئهڤى زمانى پتر بكاردهێت؟ بۆچى؟

پێكڤههاتن ژ ههمییان پتر بكاردهێت، چونكو داتا ژ ئاخڤتنكهر و نڤیسهرێن زمانێ كوردى ب خۆ هاتبوونه وهرگرتن، ئاخڤتنكهر و نڤیسهرێن زمانێ ڕهسهن پتر ئهڤى زمانى د ئاخڤتن و نڤیسینا خۆدا بهرجهستهدكهن. ههر ژ بهر هندێ ژى (پێكڤههاتن) پتر بكارهاتییه، چونكو د ههر دوو جۆراندا فرێكهر ههولا بكارهینانا پهیڤان ل جهێن ئهوان یێن دروست دكهت.

5- كیژ پێكهێنێ ئهڤى زمانى كێمتر بكاردهێت؟ بۆچى؟

پهند ژ ههمییان كێمتر بكارهاتییه، ئهڤهژى ڤهدگهریته سرۆشتێ فرێكهران (ئاخڤتنكهر و نڤیسهر)، جۆرێ بابهتان و جهێ گۆتن و نڤیسینێ.

5- ئهنجامێن ڤهكۆلینێ

ئهو ئهنجامێن ئهم د ئهڤێ ڤهنۆلینێدا گههشتینێ ئهڤهنه:

1- زمانێ فۆرمالیك ب كێمیڤه ژ دوو مۆرفیمان پێكدهێت، د ژینگههێن جیاوازدا دهێتهدووبارهكرن و وهكو ئێك تشت دهێتهژبهركرن و عهمباركرن و د دهوروبهرێن گونجایدا بكاردهێت.

2- ئهڤ زمانه د ناڤ ههمى زمانێن جیهانێدا ههیه، بهلێ بكارهینانا ئهوى یا جیاوازه، ههروهسا د شێوهیێن زمانى ب خۆ ژیدا یێ جیاوازه.

3- ڕێژهیا بكارهینانا زمانێ فۆرمالیك د ڕاگههاندنا دیتیدا پتره ژ بكارهینانا ئهوى د ڕۆژنامهیا نڤیسیدا.

4- پێكڤههاتن ژ ههمى پێكهنێن دى پتر د نموونهیاندا دیاربوو، چونكو د ههر دوو جۆراندا فرێكهر ههولا بكارهینانا پهیڤان ل جهێن ئهوان یێن دروست دكهت.

5- پهند ژ ههمى پێكهنێن دى کێمتر د نموونهیاندا دیاربوو. ئهڤهژى ڤهدگهریته سرۆشتێ فرێكهران (ئاخڤتنكهر و نڤیسهر)، جۆرێ بابهتان و جهێ گۆتن و نڤیسینێ.

6- لیستا ژێدهران

6-1 ب زمانێ كوردى

ئهسعهد، چۆلى، 2013: زمان له ڕاگهیاندنى بینراودا، سەنتەری مارگرێت، سلێمانی.

دزهیى، عهبدولواحد مشیر، 2009: واتاسازی چەند لێکۆڵینەوەیەکی سیمانتیکی و پراگماتیکییە، دەزگای توێژینەوە و بڵاوکردنەوەی موکریانی، چ1، هەولێر.

عهللاف، پهروین عوسمان مستهفا، 2009: واتا و وهرگێڕان لێكۆڵینهوهیهكى واتاسازییه، دهزگاى توێژینهوه و بڵاوكردنهوهى موكریانى، ههولێر.

عهلى، شێرزاد سهبرى، 2020: شرۆڤهكرنا گوتارێ، پەرتووکخانەیا موکسی، چ1، دهوک.

قاسم، هدى عبدالقادر، 2015: سیمانتیك و پراگماتیكا ئیدیۆمان د زمانێ كوردیدا، نامهیا دكتورایێ، فهكۆلتییا زانستێن مرۆڤایهتى، زانكۆیا دهوك، دهوك.

گهردى، عهزیز، 1982: رهوانبێژى له ئهدهبى كوردیدا، بهرگى یهكهم، بهغدا.

6-2 ب زمانێ عهرهبى

السلفي، سالم عبدالرب، 2012: العبارات المصكوكة فی النص الشعري، الیات دمجها، ومظاهر مقاومتها (شعر عبدالعزیز المقالح أنموذجا)، مجلة جامعة عدن الالكترونیة، علمیة محكمة، العدد 1، عمان.

الشریف، سامي وندا، ایمن منصور، 2004: اللغة الاعلامیة المفاهیم-الاساس-التطبیقات، مداخلات تكنولوجیا التعلیم، القاهرة.

عبدالرحیم، علي یحیى نصر، 2020: الصیغ التعبیریة الجاهزة بین الكفاءه الاعلامیة والقیمة الاسلوبیة والبلاغیة، مجلة كلیة اللغة العربیة بایتاى البارود، المجلد 33، العدد 9، جامعة الازهر.

عكاشة، محمود عكاشة، 2005: التحلیل اللغوة في ضوء علم الدلالة، ط1، دار النشر للجامعات، القاهرة.

فضل، صلاح، 1998: علم الاسلوب مبادئه وإجراءاته، دار الشروق، القاهرة.

ناجح، عبدالرحیم، 2020: كثافة اللغة الصیغیة في الخطاب الاعلامي: مقارنة بین البرامج التلفزیونیة المباشرة والصحافة المكتوبة، مجلة الدراسات الاعلامیة، العدد الحادي عشر، المركز الدیمقراطی العربی.

            3-6 ب زمانێ ئینگلیزى

Alwhan, Shatha Haleem, 2019: An Overall Study of Formulaic Expressions, International Journal of Applied Linguistics & English Literature.

Chanturia Anna Siyanova & Sanchez, Ana Pellicer, 2019: UNDERSTANDING FORMULAIC LANGUAGE, Routledge 711 Third Avenue, New York, NY.

Gibbs, Raymond W., 2012: Idioms and Formulaic Language, The Oxford Handbook of Cognitive Linguistics.

KASHIHA, Hadi, 2023: Beyond words in evaluation: Formulaic language in critical reviews of research articles across disciplins, Russian Journal of Linguistics.  

Meng, Fanqi, Yujie Zheng, Songbin Bao, Jingdong Wang and Shuaisong Yang, 2022: Formulaic language identification model based on GCN fusing associated information, Peer Computer Science.

Metin, Senem Kumova, 2018: Feature selection in multiword expression recognition, Expert Systems with Applications Volume 92.

Nattinger, James R. &Decarico, Jeanette S, 1992: Lexical phrases and language teaching, Oxford University Press, Oxford

Sidtis, Diana Van Lancker, Sidtis, John J., 2018, Cortical-subcortical production of formulaic language: A review of linguistic, brain disorder, and functional imaging studies leading to a production model, Brain and Cognition, Volume 126, USA.

Strobl, Carola, Emilie Ailhaud, KalliopiBenetos, Ann Devitt, Otto Kruse, Antje Proske, Christian Rapp, 2019: ONLINE SUPPORT FOR ACADEMIC WRITING: A REVIEW OF TECHNOLOGIES, Supported by the European Literacy Network (COST Action IS1401).

Trklja, Aleksandar& Grabowski, Łukasz, 2021: Formulaic language Theories and methods, Language Science Press, Berlin.

WOOD, DAVID, 2015: Fundamentals of Formulaic Language an Introduction, Bloomsbury Academic An imprint of Bloomsbury Publishing Plc LONDON.

WOOD, DAVID, 2019: Classifying and Identifying Formulaic Language, The Routledge Handbook of Vocabulary Studies Routledge.

Wray, ALISON, 2002: Formulaic Language and the Lexicon, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS, Cambridge, United Kingdom.

Wray, Alison & Perkins, Michael R., 2000: The functions of formulaic language: an integrated model, Language & Communication 20, PERGAMON.

6-4     مالپهرێن ئهنترنیتێ ئهوێن داتایێن شڕۆڤهكرنێ ژێ هاتینهوهرگرتن:

چاڤپێكهڤتن ل گهل (عهلى تهتهر) پارێزگارێ دهۆكێ، (Waar Tv)، بهرنامهیێ (رێبهر). https://youtu.be/8jDnRdZCDBc

دیدار ل گهل (گوهدار شێخۆ)ى سهرپهرشتێ ئیدارهیا سهربهخۆیا زاخۆ، Duhok TV، بهرنامهیێ (دیدارا تایبهت).  https://youtu.be/X7rp6N7LZis

چاڤپێكهڤتن ل گهل (جهعفهر ئێمینكى) بهرپرسێ پهیوهندییێن پارتى دیموكراتى كوردستان، (Gav)، بهرنامهیێ (ب كورتى). https://youtu.be/zn_1kLFrHeg

چاڤپێكهڤتن ل گهل (تهحسین ئیبراهیم دوسكى) نڤیسهر، (Gav)، بهرنامهیێ (ب كورتى). https://youtu.be/z3SYXiUlQQM

دیدار ل گهل (ئازاد عهبدوللا) مامۆستا و هۆنهرمهند، (Waar Tv)، بهرنامهیێ دیدارا ڕهوشهنبیرى. https://youtu.be/DaIfZjtczuE

چاڤپێكهڤتن ل گهل (ئهكرهم ساركى) جۆتیار، بهرنامهیێ (بێ ترس). https://youtu.be/316NyANzMqo

چاڤپێكهڤتن ل گهل (ئهحمهد سلۆ) جۆتیار، (Gav)، بهرنامهیێ (ب كورتى). https://youtu.be/54xXWzJcX9o

دیدار ل گهل خانم (نهجات كاكه)، (Waar Tv)، بهرنامهیێ (تاڤهههیڤ). https://youtu.be/Ago9R81M14E

ههڤپهیڤین ل گهل (ئهڤین حسێن) سهرۆكا سهندیكایا هونهرمهندان/ لقێ دهۆك، (Gav) بهرنامهیێ (ب كورتى). https://youtu.be/V094kPjQdgI

گۆتارا (فازل میرانی) سكرتێرێ پارتی دیموكراتى كوردستان، GAV NEWS، ڕێكهڤتى 15/8/2022. https://gavtv.net/ku/2022-08-15-0

چاڤپێكهڤتن ل گهل (خهلیل غازى دوسكى) ئهندامێ پهرلهمانێ عیراقێ، ڕۆژناما ئهڤرۆ، ژماره 3350، ڕێكهڤتى 14/6/2023. https://www.calameo.com/read/0001394181f6f2f1fa8fc?trackersource=library

چاڤپێكهڤتن ل گهل (نهجیبا نهجیب) ئهنداما بهرێ د لیژنهیا داراییا پهرلهمانێ عیراقێدا، ڕۆژناما ئهڤرۆ، ژماره 3345، ڕێكهڤتى 6/6/2023.  https://www.calameo.com/read/0001394189f69383ce3d9?trackersource=library

ڕاپوورتا (د.ههوار نێروهیى)، ڕۆژناما ئهڤرۆ، ژماره 3294، ڕێكهڤتى 21/2/2023. https://www.calameo.com/read/000139418e8ce07e86074?trackersource=library

گۆتارا (یوسف محهمهد هۆرهیى) مامۆستایێ زانكۆیێ، GAV NEWS، ڕێكهڤتى 19/6/2023. https://gavtv.net/ku/6867

گۆتارا (دیار عهبدولعهزیز)ى، GAV NEWS ڕێكهڤتى 20/7/2023. https://gavtv.net/ku/7613.

گۆتار (نورهان عهلى)، GAV NEWS ، ڕێكهڤتى 24/6/2023. https://gavtv.net/ku/6991.

گۆتار (جهگهر مهحهمهد)، GAV NEWS ، ڕێكهڤتى 31/7/2023. https://gavtv.net/ku/7895.

چاڤپێكهڤتن ل گهل (د.وهعدى مزیرى)، ڕۆژناما ئهڤرۆ، ژماره 3381، ڕێكهڤتى 14/8/2023. https://www.calameo.com/read/0001394183e82b88e852e?trackersource=library

نسبة استخدام اللغة الصيغية في الخطاب الاعلامي

مقارنة بين الاعلام المرئي والصحافة المكتوبة

شورشڤان عادل احمد

الملخص

اللغة التي نستخدمها يوميا؛ نتاج المجتمع، لكن كل واحد منا يجسدها بطريقته الخاصة. لذلك المتكلم ينتج اللغة، لكن هناك جانب اخر من اللغة وهي قطع لغوية جاهزة، تستخدم بصورة مباشرة من قبل الفرد تملكها المجموعة اللغوية.

اللغة الصيغية مصطلح عام للعبارات الجاهزة في اللغة التي سبق وانتجت وخزنت في الذاكرة الانسانية. هذه اللغة عادة تملك صيغة نحوية ثابتة ومعنى خاص حسب الموقف والسياق الوارد فيه. استخدام هذه اللغة تؤدي الى تنسيق الجمل في عملية الكتابة والتواصل، كذلك تبن بلاغة المرسل وتستطيع ان تاثر على المتلقي بشكل اكبر ويقنعه بافكاره، كذلك تساعد على المقاصد المنطقية، الترجمة الالية والاجوبة الذكية.

هذا البحث الموسوم " نسبة استخدام اللغة الصيغية في الخطاب الاعلامي: مقارنة بين الاعلام المرئي والصحافة المكتوبة"، يلقي الضوء على كثافة اللغة الصيغية في الاعلام المرئي والصحافة المكتوبة. في البداية تم بيان اللغة الصيغية، بعدها تم بيان استخدامها في الاعلام الكوردي. اهمية البحث في بيان ربط الخطاب الاعلامي باللغة الصيغية، الغرض منها معرفة نسبة استخدام هذه اللغة من ناحية، ومن ناحية اخرى معرفة نسبة استخدامها بين النوعين.

لاجراء البحث تم اخذ (18) مقابلة ومقالة  من الاعلام المرئي والصحافة المكتوبة. بعدها تم استخراج ستة من مكونات اللغة الصيغية وهي (المصاحبة اللغوية، المسكوكات(التعابير)، المجاز، الامثال، اشباه الجمل الفعلية والعبارات المعجمية) حسب (ودي) وتم بيان استخدام كل واحد منها في جدول.

الكلمات الرئيسية: اللغة الصيغية، الخطاب الاعلامي، المصاحبة اللغوية، المسكوكات(التعابير)، المجاز، الامثال، اشباه الجمل الفعلية والعبارات المعجمية.

Percentage of using formulaic language in media discourse

A comparison between the visual media and the written press

Shorashvan Adil Ahmed

Department of Kurdish, College of Humanities, University of Zakho

Abstract

the language we use daily; A product of society, but each of us embodies it in his  way. Therefore, the speaker produces the language, but there is another aspect of the language, which is ready-made linguistic pieces, used directly by the individual owned by the linguistic group.

Formulaic language is a general term for ready-made phrases in the language that have previously been produced and stored in human memory. This language usually has a fixed grammatical formula and a special meaning according to the situation and context in which it is presented. The use of this language leads to the coordination of sentences in the process of writing and communication, as well as adopting the eloquence of the sender and can influence the recipient more and convince him of his ideas, as well as help in logical intentions, automatic translation, and smart answers.

This research, titled "Percentage of using formulaic language in media discourse: A comparison between the visual media and the written press", sheds light on the intensity of the formal language in the visual media and the written press. In the beginning, the formulaic language was explained, and then its use in the Kurdish media was explained. The importance of research in linking the media discourse with  formal language, the purpose of which is to know the percentage of using this language on the one hand, and on the other hand, to know the percentage of its use between the two types.

To conduct the research, (18) interviews and articles were taken from the visual media and the written press. After that, six components of the grammatical language were extracted, which are (linguistic accompaniment, coins (expressions), metaphor, proverbs, phrasal verbs, and lexical expressions) according to (Wadi), and the use of each one of them was indicated in a table.

Keywords: formulaic language, informative discourse, Collocation, Idiom, metaphor, proverbs, phrasal verbs, and lexical Phrasal.