پێشەکی

پشتی دەولەتا ئەیوبی ژناڤچووی سەردەمەکێ دی هاتە دەست پێکرن کو دەسەلاتدارێن وێ ژ رەگەزێن جوداجودا بوون ئەو ژی سەردەمێ مەمالیکان بوو، یاخویە دەولەتا ئەیوبی ل سەردەمێن خۆ پشتبەستنەکا گەلەک کرە سەروان و ب هژمارەکا یەکجار زۆر دهاتن کرین و دئینانە مسرێ، ئەڤ مەمالیکە پشتی بۆرینا دەمی بوونە پشکەک ژدەستهەلاتا دەولەتێ و گەلەک کاروبارێن دەولەتێ یێن لەشکەری و سیاسی و یێن دیتر پێ دهاتە کرن هەتاکو ڕۆلێ هندەکا گەلەک مەزن بووی و ل دووماهییێ شیان دەستهەلاتێ ب دەستخوڤە بینن ل ساڵا (٦٤٨ک/١٢٥٠ز) هەتا (٩٢٣ک/١٥١٧ز) بەردەوام بوو تا ل سەردەستی عوسمانیان دەولەتا وان دهێتە شکاندن و وەلاتێ شام ومسر دچیتە ژێر دەستهەلاتا عوسمانیان، ژ ئەگەرێن مەمالیکان دەستهەلات وەرگرتی ل وەلاتێ مسر و پاشان ل شامێ دزڤریت بۆ لاوازبوونا دەولەتا ئەیوبی ل ساڵین دوماهیێ و مژیلبوونا وان بەرامبەر هێرشێن خاچداران، و ئاریشێن ناڤخۆیی ل دووماهیا دەستهەلاتا وان زێدەتر لێهات، ئەڤ چەندە بوو رێخوشکەر و دەرفەت دا کو ڕۆلێ مەمالیکان دیاربیت، دیسان دبیت دانپێدانێ ب وێ چەندێ بێتەکرن کو هندەک ژ مەمالیکان خودان شیان و زیرەک بووینە دبوارێ لەشکەری و سیاسی و نێزیکی دەستهەلاتدارێن ئەیوبی بوون، لەورا شیان دەرفەتێ ژڤان بارودوخان ببینن بۆ دەستڤەئینانا دەستهەلاتا مسرێ و نەهێلانا دەستهەلاتا ئەیوبی.

سروشتییە هەر دەمەکی دەولەتا سافا بهێتە دروست کرن ل سەر بنەمایێ دەولەتەکا دیتر، دێ بەرهەنگار بۆ دیار بن، دەولەتا مەمالیکان ژی تووشی وێ چەندێ بوو نەخاسمە دەولەتا وان و سولتانێن وێ وەسا لێ دهاتە لێرین ژلایێ چڤاکی وەک دەولەتەکا مەملوک (بەند)، رەگەزێ کورد وەک بەشەک ژ ڤێ مێژوویێ ڕۆلەکێ بەرچاڤ دناڤ دەستهەلاتداریا دەولەتا مەملوکیدا هەبوو، نەخاسمە ل دەست پێکا دەستهەلاتا وان کوردان هەوڵدا جارەک دی دەولەتا ئەیوبی بزڤرینتەڤە، داکو دووبارە ئەو ڕۆلێ سیاسی و سەربازی ئەوێ ل وەلاتێ شام ومسرێ دگێرای بەردەوامییێ بدەنێ بێ هەڤرک، دیسان ئەوان ب چاڤەکێ نزم سەحکرە سولتانێن مەمالیک ئەوێن ددەمێ بوری دخزمەتا واندابوون و د نۆکەدا بووینە سەرکێشێن وان، لەورا هەر دەمێ دەرفەت بۆ وان چێبووی هەوڵا ژناڤبرنا دەستهەلاتا مەمالیکان دکر، د هەمان دەمدا کوردان پشکداری د شەر و پێکدادانێن د ناڤبەرا مەمالیکاندا بخۆدا دکر و ل دویڤ بەرژەوەندیێن خۆ پشتەڤانیا لایەنەکی دکر دژی لایەنێ دیتر.

گرنگیا ڤەکۆلینێ:

گرنگیا ڤەکولینێ د وێ چەندێدایە کو کوردان د سەردەمێ ناڤێندا گرنگیەکا تایبەت هەبوو، بشیوەکێ گشتی و ب تایبەت ل سەردەمێ مەمالیکان ئەوێن ڕۆلەکی کارێگەر ل سەر جیهانا ئیسلامی هەبووی، کوردان ڕۆلەکی دیار د بیاڤێن سیاسی و سەربازی د ناڤ دەولەتا مەملوکیدا هەبوو، دیسان کوردان ڕۆلەکێ سەرنج راکێش درویدانێن ناڤخوییدا هەبوو ئەوێن دهاتنە رویدان چ ژلایێ چڤاکی بخۆڤە یان ژی د ناڤبەرا میر و سولتانێن مەمالیکدا ژ بۆ دەستهەلاتداریێ.

ئارمانجا ڤەکۆلینێ:

ڤەکولین هەوڵددەت رونکرنێ ل سەر ئەوان پالدەران بدەت ئەوێن بووینە ئەگەرێ سەرهلدانا بزاڤێن دژی دەولەتا مەمالیکان ل وەلاتێ شام و مسرێ، نەخاسمە ژلایێ رەگەزێ کورد و هەوڵدانا وان ژبۆ ساخکرنا دەولەتا ئەیوبی، ژبەرکو وان هەستدکر ئەو رەگەزێن سەرەکىیێن رێڤەبرنێنە و مەمالیک رەگەزێ هاریکاربوو بۆ وان ددەستهەلاتێدا ،دیسان دیارکرنا ئەگەرێن ژناڤچوونا وان بزاڤان.

رێبازا ڤەکولینێ:

دڤەکۆلینێدا ڕێبازا خواندنەکا مێژوویی شروڤەی بۆ رویدانان هاتیە کرن، ژبەرکو تومارێن بەردەست یێن ب بابەتیڤە گرێدایی هندەک ژ ئەوان رویدانان ب تنێ ئاماژە پێ هاتییەدان، و ب کورتی هاتینە تۆمارکرن، ژبەر هندێ پێدڤی ب دیڤچون و بەراوردیێ ل گەل نڤێسارێن دییێن ل سەر هەمان رویدان دکەت، مەرەم ژی گەهشتنە یان نێزیکبوونە ژ راستییێ.

پلانا ڤەکولینێ:

ڤەکۆلین ل سەر سێ تەوەران هاتیە دابەشکرن، د تەوەرێ ئێکێدا باس ل چاوانیا هاتنا مەمالیکان بۆ سەر دەستهەلاتێ هاتییەکرن، هەروەسا د تەوەرێ دوویێدا بزاڤێن کوردان بۆ ساخکرنا دەولەتا ئەیوبی تێدا باسێ بزاڤا (مەلک ناصر ئەیوبی خودانێ حەلەب و دیمەشقێ، مەلک مغیث خودانێ کرک و شوبک، کوردێن شەهرەزۆر و قازی کەمالەدین کوردی) هاتییەکرن، د تەوەرێ سێیێدا ڕۆلێ کوردان د بزاڤ و کودەتایێن سەربازی یێن د ناڤبەرا مەمالیکاندا ل دور (بزاڤێن سەرکردەیێن عەرەب و تورک دژی مەمالیکان، بزاڤا گۆرانی، کورد و بزاڤا میر شەمسەدین سەنقەر ئەشقەری و بزاڤا خەلیفە محەمەد متوکل) هاتییەکرن.

1.1: دەستهەلاتدارییا مەمالیکان ل وەلاتێ مسرێ

زاراڤێ (مەمالیك)^(١) و دیاربوونا وان ب شێوەیەکی بەرچاڤ د ناڤ دەولەتا ئەیوبیدا ب تایبەتی وەکو چینەکا دەستهەلاتدار بۆ ئەوان بارودوخێن دەولەتا ئەیوبی تێدا دەربازبووی ل سالێن دووماهیکێ ژ دەسهەلاتێ دزڤڕیت، پشتی دەولەت بۆ چەندین دەڤەرێن حوکمداریێ هاتیە دابەشکرن، ئەڤ حوکمدارییە ژی بسەر چەندین میرگەهان هاتبوو دابەشکرن، ئەو ژی دبیتە ئەگەرێ دروستبوونا هەڤڕکیێ د ناڤبەرا میرێن ئەیوبیدا، لەورا هەر میرەکی بزاڤکر کو لەشکەرێ خۆیێ تایبەت هەبیت و پشتبەستنێ ل سەربکەت، میرێ ژ هەموویان پتر پشتبەستن ل سەر مەمالیکان کری و بوویە هێزەکا سەرنجڕاکێش (مەلک صالەح نەجمەدین) بوو (العینی،١٩٩٨، ٢٠٢) دبنە لایەنگەر بۆ وی و دشێت بەرهنگارییا هەڤڕکێن خۆیێن ئەیوبی پێ بکەت ژلایەکی و دوژمنێن خۆ ژلایەکی دی ب تایبەت پشتی گەلەک ژ سەربازێن وی ژێڤەبووین دەمێ مولکێ خۆ ژدەستدای و بتنێ مەمالیك ماینە ل گەل، لەورا دەمێ دەستێ خۆ دانایە سەر وەلاتێ مسرێ ب کڕینا ژمارەکا زۆر ژ وان ڕادبیت، و ژئەگەرێ زێدەبوونا وان شیان بچنە د ناڤ بنگەهێ دەستهەلاتێدا و مایتێکرنی د کاروبارێن دەستهەلاتێدا بکەن (المقریزی، ١٩٩٧ ، ج١، ٤٤١؛ الزيدي، 2009، 20).

پشتی مەلک صالح نەجمەدین دمریت، فشارا مەمالیکان د ناڤ دەولەتێدا بەرەڤ زێدەبوونێڤە دچیت، هەتا گەهشتییە ڕادێ کوشتنا مەلک معظم تۆرانشاه ل ساڵا (٦٤٨ک/١٢٥٠ز)، تۆرانشاھ دوماهیک مەلیکێ ئەیوبی بوو دەسەلاتەکا ڕاستەقینە ل وەلاتێ مسرێ کربوو، پشتی کوشتنا وی مەمالیک ڕێککەفتن ل سەر دانانا شەجەرە درێ (شجرة الدرة)، هەڤژینا مەلک صالحی وەک سولتانە ل وەلاتی، بەلێ دەسەلاتا وێ ب تنێ سێ هەیڤان ڤەدکێشیت و ژئەگەرێ نەرازیبوونا خەلیفەی عەباسی و جڤاکی جیهانا ئیسلامی ب گشتی خۆ ڤەکێشا، پشتی پێکئینانا هەڤژینیێ ل گەل مەلک معز ئەیبکێ تورکمانی ل سەر تەختێ شاهاتییێ ل وەلاتێ مسرێ جێگردبیت (العینی، ٢٠١٠م، ج١، ص٢٩؛ الاسحاقی، ١٨٧٤، ١٧٥) ب ئەڤی ڕەنگی ستوینا دەولەتا مەمالیکان دهێتە دانان و حوکمێ وان ژ (٦٤٨-٩٢٣ک/١٢٥٠-١٥١٧ز) ڤەدکێشیت، هەرچەندە پشتی کوشتنا مەلک تۆران شاهی ئێک ژ بنەمالا ئەیوبییان دهێتە دانان ب ناڤێ (مەلک الاشرف موسى) ژ بەر ژییێ ویێ بچیک مەمالیك دشێن بسەردا زالبن و لابدەن، پشتی هێرشێن مەغولان نێزیکی بنگەهێن جیهانا ئیسلامی بووین (الیونینی،١٩٩٢،مج١،ص٥٥؛مقدیش، 1988، مج1، 418-419). ئەگەرێ سەرەکی ژ دامەزراندنا وان ئەو بوو کو ببنە چەکەک ژبۆ پاراستنا مولکێ ئەیوبیان و موسلمانان بەلێ ئەو چەك دبیتە ئەگەرێ ب دوماهیکئینانا وان و ژناڤبرنا مولکێ ئەیوبیان ل وەلاتێ مسرێ و ڕۆلێ وان ل مسرێ ب دوماهیک دهێت، دیڤدا ڕۆلێ مەمالیکان ژبۆ بەرهنگارییا وان مەتڕسیان دەستپێدکەت ئەوێن جیهانا ئیسلامی تووش دبوویێ ژ هێرشێن مەغولان و هێرشێن بەردەوامێن خاچداران.

دەستهەلاتا مەمالیکان بۆ دوو قوناغێن مێژوویی دهێتە دابەشکرن، قوناغا ئێکێ هاتە نیاسین ب سەردەمێ مەمالیکێن بەحری ئەوێن هاتینە دروستکرن ژ لایێ مەلک صالح هاتنە نیاسین ب (مەمالیک بەحریە) ژبەرکو ل کەلها رەوضە ل سەر ڕووبارێ نیل ئاکنجیبوون و ماوێ دەسهەلاتا وان د ناڤبەرا سالێن (٦٤٨-٧٨٤ک/١٢٥٠-١٣٨٢ز) بوویە (المقریزی، 1997، ج1، 441) ژ ڕەگەزێن جیاواز پێکدهاتن وەکی (ترک، مەغول، تەتار، خوارزمی و...هتد) (قاسم، ٢٠١٥ ، ٣٣) ئێکەم مەملوکی دەسهەلات ل وەلاتێ مسرێ وەرگرتی مەلک معز ئەیبک بوویە (ابن تغری بردی،١٩٩٧،ج٢، ٢٥) و دوماهیک سولتانێ بەحری صالح صەلاح دین حاجی کوڕێ شەعبانی بوویە، هژمارا وان ٢٤ سولتان بووینە (المقریزی،١٩٩٨،ج٣، ١٣١-١٣٢) .

قوناغا دوویێ ب سەردمێ (مەمالیکێن چەرکەسی یان ژی برجی) دهێتە نیاسین (٧٨٤-٩٢٣ک/١٣٨٢-١٥١٧ز) ژبەر ئاکنجیبوونا وان ل کەلها جەبەل ل قاهیرە (المقریزی، ١٩٩٨، ج٣، ١٣٢) دەستپێکا دیاربوونا مەمالیکێن برجی بۆ سەردەمێ سولتان قلاوون دزڤریت، پشتی هژمارەکا زۆر ژوی رەگەزی دکڕیت (المقریزی،١٩٩٨،ج٣، ١٣٢) مەرەم ژ وێ کرینێ دروستکرنا لەشکەرەکی تایبەت ب ویڤەبوو دویر ژ مەمالیکێن بەحری (عاشور،١٩٧٦، ١٤١) د هەمان دەمدا ژ ڕەگەزەکی نوی بهێتە چێکرن نەک ژ مەمالیکێن بەحری (عبدالملك،1998،ج4، 38)، لەورا ل ساڵا (٦٨١ک/١٢٨٢ز) هێزەک ژ ڕەگەزێ چەرکەس دامەزراند ژ ئەوان بەندین ژ دەڤەرا باکوورێ ڕوژئاڤا قەوقاز دئینان پێکدهات و دانە نیاسین ب گروپێ برجی (عبدالسید، ١٩٦٦ ، ١١-١٢؛شاکر،٢٠٠٠،ج7، ٧٠). ئەو ڕویدانێن سیاسی ئەوێن دەولەتا مەمالیک بەحری تێدا دەربازبووی دبیتە ئەگەرێ دیاربوونا کەسێن زیرەک، قارەمان و خودان دەسەلات، ژ ئەوان ژی سەرکردە ظاهر برقوق (٧٨٤-٨٠١ک/١٣٨٢-١٣٩٨ز) مەمالیکێن چەرکەسی ل دۆر کۆمبووینە و شیا دەولەتا مەمالیک بەحریە ژناڤببەت و دەولەتا چەرکەسی ڕابگەهینیت و دبیتە مەلک (القرمانی،1992،مج2، 293؛الجبرتی، ٢٠١٣، ج١،٢٢، قادر،٢٠١٤، ٢٦) دەولەتا چەرکەسی حوکم ل وەلاتێ مسر و شامێ دکر هەتا ل سەر دەستێ دەولەتا عوسمانی دهێتە ژناڤبرن پشتی شکەستنا وان د شەڕێ (ریدانیە=الریدانیة) ل ساڵا (٩٢٢ک/١٥١٦ز)، هەرچەندە سولتان طومان بای (٩٢٢-٩٢٣ک/1516-1517ز) ل گەل لەشکەرێ خۆ ب مێرخاسی شەڕکرن، بەلێ ل دوماهیێ دبینت کو ژمارا وان کێمترە `ژ عوسمانیان، لەورا خۆ ڤەکێشان وعوسمانی دهێنە د ناڤا باژێڕی دا و ل سەر دەستێ وان دهێتە تالانکرن (ابن ایاس، ١٩٨٤، ج٥، ١٤٥-١٤٦) سولتان طومان بای دهێتە گرتن و ل دەڤ دەرگەهێ زویلە ل ساڵا (٩٢٣ک/١٥١٧ز) دهێتە سێدارەدان (ابن ایاس ١٩٨٤، ج٥، ١٧٦؛ ابن الوکیل، ١٩٩٩ ، ٧٠؛ابن زنبل،١٩٩٨ ، ٢٥٣)، هژمارا سولتانێن چەرکەسی ژ ٢٣ سولتانا پێك دهات، ب سولتان بەرقوقی دەستپێدکەت و ب سولتان طومان بای دوماهیك دهێت. ب ڤێ ڕویدانێ دەولەتا مەملوکی ب تەمامی ب دوماهیک دهێت و لاپەرێن مێژوویا وی دهێنە گرتن.

ئەڤ هەردوو دەولەتە تەمامکەرێن ئێکبوون و چ جیاوازی د ناڤبەرا واندا نەبوون ژبلی ڕەگەزی ژێ پێکهاتی و جهێ ئاکنجیبوونێ، چونکی ل دوماهیێ هەردوو دەولەت بۆ مەمالیکان دزڤڕن ئەوێن دهێنە کرین و فرۆتن، هەروەسا دەولەتەکا سەربازییە بێ سنوور بوو ژبەرکو بنەمایێ دروستبوونا وان سەربازی بوویە، لەورا مێژوویا وان یا پڕە ژ ڕویدانێن سەربازی و کودەتایا د هەمان دەمدا جیاوازییا دەولەتا وان ل گەل دەولەتێن دیترێن ئیسلامی ئەو بوو کو سیستەمێ حوکمرانییا پشتاوپشت د ناڤدا نەبوو، بەلکو سەرکردێن بهێز و شیان هەبوون ودشێن ب پیلانگێڕییەکا سەربازی بگەهتە دەسهەلاتێ و د مێژوویا وێدا گەلەک نموونە ل سەر ئەڤێ چەندێ هەنە.

2.2: بزاڤێن کوردان بۆ ساخکرنا دەولەتا ئەیوبی

هەرژ دەمێ کوشتنا سولتان تورانشاه و دەستپێکرنا دەسهەلاتا مەمالیکان ل وەلاتێ مسرێ، ئالوزی و نەخوشی دناڤبەرا سەرکردێن کورد ل وەلاتێ شامێ و مەمالیکان ل مسرێ پەیدادبن، هەردەم بێ دوودلی سەرکردێن کورد وەسا لێرێنین بۆ مەمالیکان دکرن ئەوان مافێ ئەیوبیان یێ خواری و مولکێ وان یێ داگیر کرین، لەورا دڤێت جارەک دی ڤەگەریت بۆ لایەنێ دروست ئەوژی کوردێن ئەیوبی بوون، نەخاسمە پشتی مەترسیا هێرشێن مەغولان نیزیک دبیت، تایبەت دەمێ هێرش کرینە سەر کاروانێن بازرگانیێن مسرێ، مەلک معز ئەوێ ریدانێ ب دەرفەت دبینت بۆ لادانا مەلک ئەشرەف موسا کورێ ناصر یوسف کورێ مەلک مەسعود^(٢) و زیندانکرنا وی (المقریزی،١٩٩٧،ج١، ٤٧٧) و ل سالا (٦٥٢ک/١٢٥٠ز) بۆ وەلاتی ئەشکری (دەڤەرێن ئیمبراطوریەتا بیزەنتی (نیقیە)) هاتە دیرخستن (المقریزی،١٩٩٧ ،ج١، ٤٨٥)، دهەمان دەمدا میرێن ئەیوبی نەرازیبونا خۆ دیارکربوون بەرامبەری مەمالیکان و دانپێدان ب دەسهەلاتا وان نەکر و هەولدان جارەک دی دەولەتا ئەیوبی ل وەلاتێ مسرێ ساخ بکەنەڤە، پشتی دەولەتا مەملوکی دبیتە هێزا ئێکی ل جیهانا ئیسلامی سەرەرای هندێ میرێن ئەیوبی هەڤدژیا خۆ دگوتنێن خۆدا دیاردکەن مینا میرێ ئەیوبی (محمد کوڕێ عەبدولمەلک کوڕێ ئیسماعیل کوڕێ محەمەد کوڕێ ئەیوب کوڕێ کامل کورێ سەعید فەتحەدین کوڕێ صالح ئیسماعیل کوڕێ عادل محەمەد کورێ ئەیوب) (م:٧٢٧ک/1327ز) سەرەدانا قاهیرە دکەت ودچیتە سەر گورێ (مەلک صالح نەجمەدین ) و نەرازیبوونا خۆ ل وێرێ ژدەستهەلاتا تورکا دیاردکەت ودبێژیت ( خودێ ژتە رازی نەبت کا تەجەوا تورک ئینان ڤی وەلاتی و دەست ب سەر سامانێ مەدا گرتن ...) (ابن حجر العسقلانی،د/ت،ج٤، ٣١-٣٢). ژ گرنگترین وان بزاڤێن ئەوێن هاتینە ئەنجام دان بڤی شێوەیی بوون:

٢ـ١: مەلک ناصر کوڕێ محەمەد کوڕێ غازی ئەیوبی خودانێ حەلەب و دیمەشقێ

ساڵا (٦٤٨ک/1250ز) مەلک ناصری دەست ب سەر دیمەشقێ داگرتبوو هەڤدژی ناڤبەرا وی و مەلک معز ئەیبەک پەیدابوو، د هەمان دەمدا ئاموژگاری لێ دهێتە کرن ژلایێ میرێن قەیمەری و ئەتابکی وی شەمسەدین لؤلؤی ل دۆر گرتنا وەلاتێ مسرێ (النویری،٢٠٠٤،ج٢٩، ٢٧٠)، ئەگەرێ هەلبژارتنا مەلک ناصر ژلایێ هەمی میرێن وەلاتێ شامێ، ژبۆ زڤرینا مسرێ بۆ کەسایەتیا وی دزڤریت ئەوا ئبن کەثیر وەسفکری ب ((ژهەموویان هەژی تربوو بۆ دەسەلاتێ ژلایێ تەمەن وڕومەت وسەرکردایەتی کرنێڤە)) (١٩٨٨،ج١٣، ١٧٩).

ژ پێنگاڤێن مەمالیکا ل گەل مەلک معز ئەیبەک ژبۆ پاراستنا دەستهەلاتا خو بکارئیناین دهەمان دەمدا دژی مەلک ناصری ڕابووین ل سالا (٦٤٨ک/1250ز) ب دانانا مەلک ئەشرەف موسا وەک سولتان ل سەر کورسیا وەلاتێ مسرێ، ب تنێ دا جۆرە شەرعیەتەکێ بدەنە دەسهەلاتا مەلک معز ژبەرکو مەلک ئەشرەف ب تنێ بناڤێ خۆ پشکداری کربوو، و رێڤەبەریا دەولەتێ هەمی مەلک معز بوو (بیبرس المنصوری،١٩٩٣، ٩؛ ابن خلدون،د/ت، ١٤٥١؛المقدسی،٢٠١١،مج٢، ١٤٥)، دیسان ئازادکرنا مەلک مەنصور نورەدین مەحموود و برایێ وی مەلک سەعید عەبد مەلک کورێن مەلک صالح عمادەدین ئیسماعیل کورمامێن مەلک صالح نجمەدین ئەوێن ل سالا (٦٤٤ک/ 1247ز) هاتینە زیندانکرن ژئەگەرێ وێ هەڤرکیێ ودووبەرەکیا دناڤبەرا مەلک صالح نەجمەدین ومامێ وی مەلک ئیسماعیل خودانی دیمەشقی، مەرەم ژ ئازادکرنا وان و دانا دیاریان و گێرانا وان دناڤ باژێرێ قاهیرە ژبۆ دیارکرنا وان وەک هاندەرەک دژی مەلک ناصری، پشتی هەولدانا وی ژبۆ زڤراندنا مسرێ (النویری،٢٠٠٤،ج٢٩، ٢٨٠؛ المقریزی،١٩٩٧ ،ج١، ٤٦٧؛العینی،٢٠١٠ ،ج١، ٤٠) دهەمان دەمدا ل قاهیرە دهێتە گازیکرن و پەیمان دناڤبەرا مەلک معز و مەلک مغیث خودانی کرکدا دهێتە گریدان، هەرچەندە چ ڕاستی بۆ نەبوون ب تنی وەک پێناگاڤەکێ بوو ژبۆ ڕاوەستاندنا بزاڤا مەلک ناصری (المقریزی، ١٩٩٧ ،ج١، ٤٦٧). ئەگەرێ سەرەکیێ ئەوان کریارێن مەمالیک پێ ڕابووین ژناڤبرنا هەوا مەلک ناصر و چێکرنا دووبەرەکیێ دناڤبەرا ئەندامێن خێزانا ئەیوبی دا بوو.

سەرەرای وێ چەندێ لەشکەر دهێتە ئامادەکرن و بەرەڤ وەلاتێ مسرێ دچیت ب مەرەما گرتنا وی کا چەوا دیمەشق گرتبوو (اليافعي، 1997،ج4، 92؛ابن العبری،١٩٩٤ ، ٤٥٦؛ابن سباط،1993،ج1، 358) ژمیرێن کورد و شاهـ ومیرێن بنەماڵا وی و مەمالیک ناصریە و مەمالیک عەزیزیە پێکدهات، شەر ل ساڵا (٦٤٨ک/١٢٥0ز) د ناڤبەرا هەردوویاندا ل نێزیک عەباسە^(٣) دهێتە رویدان ئەیوبی شکەستنێ دهینن و زیانێن مەزن ددەن و مەلک ناصر دزڤریتە وەلاتێ شامێ، هەرچەندە ل دەست پێکێ ئەیوبیان سەرکەڤتن تومارکربوو تا گەهشتیە وی رادەی خواندنا ناڤێ مەلک ناصری د ووتارێدا ل قاهیرە ل روژا پێنچ شەمبێ ل دەهێ هەیڤا (ذی القعدە)، بەلی پشتی کوشتنا ضیائەدین قیمەری وئێخسیرکرنا شەمسەدین لؤلؤی وکوشتنا وان (سبط ابن الجوزی،٢٠١٣ ،ج٢٢، ٤١٤-٤١٥؛الدواداري،١٩٧١ ،ج٨، ١٦-١٨؛ الذهبي،1999،ج2، 166) و خیانەتکرنا هندەک ژلەشکەرێ عەزیزیە و پەیمان گرێدانا ل گەل مەمالیکێن بەحری مەزنترین ئەگەرێن شکەستنا وی بوون (ابن الجزری،١٩٨٨، ٢٢٥؛الصفدي،2003، 145) مێژوونفیس صەفدی دبێژیت ئەگەرێ خیانەتکرنا وان بۆ دەمێ سەرکەفتن تومارکرین دزڤریت، جاویش (پلەدارێ عەسکەری) گازی دکەت ودبێژیت ((شاباش یاقیمریة (دەستخۆش قیمەری) )) ئەڤە ژی دبیتە جهێ دلگرانی و حەسیدیا مەمالیک ناصری و دبێژێت ((ئەم عەسکەرێ بشکێنین و ناڤ و دەنگ بۆ قیمەریێن کورد بچن)) بڤی رەنگی خۆ ددەنە گەل مەمالیکێن بەحریە (2003،145)، پشتی ڤی شەری شکەستنەکا مەزن ب لەشکەرێ ئەیوبیان دکەڤیت نەخاسمە ژلایێ رەگەزێ کورد ژبەرکو پتریا ئەوێن هاتینە کوشتن و ئیخسیرکرن و بریندارکرن کورد بوون بەلکو سەرکیشێن وان بوون، مێژوونفیس ئبن عەمید دپەرتووکا خۆ (اخبار الایوبیین) دا ناڤێن وان دئینت (د/ت، ٤٠). پشتی ڤی شەری ئەیوبیان باندۆرا خۆ ل وەلاتێ شامێ نامینیت ژبەرکو سەرکردێن خۆیێن مەزن ژ دەستدان.

سەبارەت هەلویستێ خەلیفێ عەباسی (المستعصم بالله) (٦٤٠-٦٥٦ک/١٢٤٢-١٢٥٨ز) بەرامبەری هەردوو هێزا، هەولددەت ئەو نەخوشی و ئاریشا دناڤبەرا مەمالیک و ئەیوبیاندا چارەسەربکەت ژبەر نێزیکبوونا مەترسیا مەغولان، و (شیخ نەجمەدین عەبدالله کورێ محەمەد کورێ حەسەن ئەبی سەعەد بادەرائی)⁽⁴⁾ ل ساڵا (٦٥٠ک/1252ز) وەک نینەرێ خۆ هنارتیە ژبۆ نەهێلانا ئەوێ هەڤرکیێ، ژلایێ قازی بەدر دین خضر کورێ حەسەن سنجاری (م٦٦٣ک/١٢٦٤ز) پێشوازی لێ دهێتەکرن، بەلێ بێ ئەنجام ب دوماهیک دهێت ژبەر نەرازیبوونا هەردوو لایان ل سەر خالێن هاتینە پێشکێشکرن، ژخالێن وێ جڤینێ ژلایێ مەلک ناصری هاتینە پێشکێشکرن گوتنا ناڤێ وی د ووتارێدا ل مسرێ، ددەمەکیدا مەلک معز داخوازکریە ژبلی مسرێ ژ غەزە هەتا عقبە فیق⁽⁵⁾ بکەڤیتە ژێر دەسەڵاتا وی (المقریزی،١٩٩٧ ،ج١، ٤٧٧).

ل ساڵا (٦٥١ک/1253ز) ژلایێ نەجمەدین بادەرائی هەمان پێکۆل هاتییەکرن و ئەو پێکۆل ب سەرکەڤتیانە بدووماهیک دهێت، ل باژێری قاهیرە پەیمان دهێتەگرێدان و سنورێن هەردوو دەولەتان دهێنە دەستنیشانکرن، دەولەتا مەملوکی ژ مسرێ هەتا ئۆردن بوویە، و دەڤەرێن پشت وێ بۆ مەلک ناصری دکەڤیت، دیسان لدیڤ پەیمانێ دڤیا مەلک معز هەمی کەس و کارێن مەلک ناصری ئازاد بکەت ئەوێن ل دەمێ هەوا وی بۆ سەر مسرێ هاتینەگرتن، بڤی رەنگی مەلک معزێ مەلک معظم تورانشاھ کوری سولتان صەلاحە دینی و برایێ وی نەصرەدین و گەلەکێن دی دهێنە ئازادکرن و بوونە دیدەڤان ل سەر بەندێن پەیمانا هاتیەگرێدان ل دار وزارە (المقریزی،١٩٩٧،ج١، ٤٧٩؛ المجهول،٢٠١٠ ، ٥١٢) ژکەسانێن کورد ئەوێن دناڤ پەیمانا مەلک معز و مەلک ناصری پشکداربووین، میر نورەدین کوڕێ مەجلی هەکاری ئەوێ ب ڕۆلێ هنارتی ڕابووی (المجهول،٢٠١٠ ، ٥٢٤-٥٢٥).

پشتی کوشتنا میر فارسەدین ئەقطای (٦٥٢ک/١٢٥٤ز) ژلایێ مەمالیکێن مەلک معزی، مەمالێن بەحری یێن لایەنگەرێن ئەقطای بەربەلاڤدبن و هەڤرکی دناڤبەرا واندا دیاردبیت و مەلک ئەشرەف موسا ژ دەستهەلاتێ دهێتە لادان، ب گەهشتنا ڤان دەنگوباسان مەلک ناصری (٦٣٤-٦٥٨ک/١٢٣٦-١٢٦٠ز) ل گەل سەرکردێن خۆ ب مەرەما راوێژکاریێ جڤیا، و بریار دهێتەدان مەمالیکێن ئەقطای بۆ خۆ ڕابکێشت و بهەڤکاریا وان دەسهەلاتێ ل وەلاتێ مسرێ بکەت، ئێکسەر ئەو پێنگاڤ هاتیە هاڤێتن و بوونە پشتەڤانێن وی (المجهول،٢٠١٠، ٥١٦-٥١٧) مەمالیکێن بەحری ژلایێ خۆ مەلک ناصر هاندان ژبۆ زڤرینا وەلاتێ مسرێ (الکتبی،١٩٨٠،ج٢٠، ٧٥-٧٦؛العینی،٢٠١٠،ج١، ٨٨) بەرهەڤیێن شەری دهێنەکرن، بەلێ چ پێکدادان دناڤبەرا لەشکەرێ هەردوویاندا ناچێبن (العینی،٢٠١٠،ج١، ٨٨) .

ل ساڵا (٦٥٤ک/1256ز) پەیمان دناڤبەرا هەردوو مەلیکاندا دهێتە پێکئینان ئەو ژی برێکا هنارتی خەلیفە مستعصم بالله (شێخ نەجم دین بادرائی) ب پشکداریا دوو کەسانێن کورد ئەوێن ڕۆلەکێ دیار تێدا هەی قازی بەدر دین کورێ حەسەن زرزاری و برایێ وی برهان خضر(م٦٨٦ک/١٢٨٧) ئەوێن ژلایێ مەلک معزیڤە هاتینە راسپاردن ژبۆ ب رێڤەبرنا وێ کۆمبوونێ، ژ بەندێن پەیمانێ دیارکرنا سنورێن هەردوو دەسهەلاتا بوویە، و مەلک ناصر کەسی ژمەمالیکێن بەحری (ئەقطای) نەحەوینت (المقریزی،١٩٩٧ ،ج١، ٤٨٩).

ب گرێدانا ئەڤێ پەیمانێ دناڤبەرا هەردوویاندا ورازیبوونا مەلک ناصری لسەر خالێن وێ، دبیتە دانپێدان ب دەسهەلاتا مەمالیکان ل مسرێ ژلایێ خەلیفەیێ عەباسی و میرێن ئەیوبیان ل وەلاتێ شامێ ئانکو ئەڤ پەیمانە وەکی فرمانەک (بریارنامەکە) فەرمی بوو ژبۆ ڕاگەهاندنا دەولەتا مەملوکی .

سەرەرای ئەوێ نەخۆشی و ئالۆزیا دناڤبەر سەرکردێن کورد دا چێبووی ل وەلاتێ شامێ نەخاسمە مەلک ناصر یوسف و میرێن قیمەری ل گەل مەمالیکان ل وەلاتێ مسرێ بەلێ پشتی نێزیکبوونا مەترسیا هێرشن مەغولان ل سەر دەڤەرێن شامێ، دبیتە ئەگەرێ هندێ کو هێزین ئیسلامی ئەوێن هەڤدژێن ئێک پەیوەندیێ دگەل ئێکدا بکەن و ببنە هێزەک دژی مەغولان، ئەو هێز ژی ژ(مەلک ناصر و مەلک قطز) پێکدهات (دعکور،٢٠١١، ٣٤١) پشتی نێزیکبوونا مەترسیا مەغولان بەرەڤ مسرێ ڤەچوون ژبۆ رزگارکرنا گیان و کەس وکارێن خۆ زێدەباری پاراستنا سەروەت و سامانێ خۆ ژ تالانکرنێ، ب تایبەتی ئەوێ دهێتە ڤەگوهاستن مینا (زێروزیڤ و دراڤ) (ابن عمید،د/ت، ٤٩)، مەمالیکان هەلویستەکێ ئەرێنی بەرامبەری وان ئەنجامدان، ئەو ژی د وان خەرجی و جهێن ئاکنجی بوونێ دا دیاردبیت ئەوێن بۆ وان هاتینە بەرهەڤکرن (ابن عبد الظاهر،١٩٧٦، ٧٩) .

دوماهیک هەلویست مەمالیکان بەرامبەری مەلک ناصری ئەنجامدای پشتی کوشتنا وی ل سەر دەستی هولاکو ل ساڵا (٦٥٨ک/1260ز) ب تۆلڤەکرنا وی ڕابووینە ب رێکا سێدارەدانا (حسین کوردی طبرداری) ژبەرکو ببوو ئەگەرەک ئەگەرێ کوشتنا مەلک ناصری (بیبرس المنصوری،١٩٩٨، ٥٢؛ المقریزی،١٩٩٧ ،ج١، ٥١٨-٥١٩)، پشتی مەلک بیبەرس هاتیە سەر کورسیا دەسهەلاتی سەرەدەریەکا جوان ل گەل کەس و کارێن وی دکەن، ژ وان عەلائەدین عەلی کورێ مەلک ناصری و نورەدین ئەحمەد برایێ مەلک ناصری پشتی دچنە دەڤ سولتان بیبەرسی رێزێ ل وان دگریت و موچە بۆ هەر ئێک ژ وان بۆ دیارکرن ل گەل دانا ئیقطاعیەکی (دەرەبەگایەتی) (ابن شداد،١٩٨٣، ٣٣٦) .

٢ـ٢: مەلک مغیث خودانێ کرک و شوبک

مەلک مغیث فەتحەدین عومەر کوڕێ مەلک عادل کوڕێ مەلک کامل ئەیوبی هەمی دەمان جهێ مەترسیێ بوو د چاڤێن دەولەتا مەملوکیدا، ژبەر هەولدانێن وی بۆ زڤرینا حوکمرانیا ئەیوبیا، بۆ ڤێ چەندێ ب چەندین بزاڤ و پیلانا ڕادبیت دناڤ ناڤەندا دەولەتا مەملوکیاندا ل مسرێ یان ژی د ناڤەندا حوکمرانیا خۆدا ل وەلاتێ شامێ، ئەو پێنگاڤ ژبۆ بجهئینانا مەرەما خۆ یا ژناڤبرنا دەولەتا مەملوکی دهاڤێتن، هندەک جاران دچارچوڤێ پێکولێن ویێن کەسایەتیدا بوو و هندەک جارا دچارچوڤێ کاریگەریا هێزێن دەورووبەردا بوو.

مینا مەلک مغیث ب هەمان ئاوایێ مەلک ناصری دکەڤیتە ژێر کاریگەریا مەمالیکێن بەحری ژبۆ هێرشێ بکەنە سەر وەلاتێ مسرێ، و سوزێ ددەتێ ل گەل هاریکاربن دەمێ بەرەڤ مسرێ دچیت، لەورا ساڵا (٦٥٥ک/1257ز) سەربازێن بەحری لگەل لەشکەرێ مەلک مغیث دگەهنە مسرێ و شەر دناڤبەرا هەردوو هێزاندا چێدبیت و سەرکەڤتن دبیتە بەهرا لەشکەرێ مسرێ (العینی،٢٠١٠ ،ج١، ١٥٧؛ابن تغری بردی،د/ت،ج٧، ٤٥) ل ساڵا (٦٥٦ک/1258) دووبارە مەلک مغیث قەستا مسرێ دکەت ژبۆ گرتنا وی ب تایبەت پشتی هندەک ژمیرێن وی پەیوەندی بوی دکەن کو هەڤکارن ل گەل وی (ابن الوردی،١٩٩٦،ج٢، ١٩٢؛ابن خلدون،د/ت، ١٤٥٣؛العینی،٢٠١٠،ج١، ١٥٨)، مەلک مغیث ل گەل لەشکەرێ خو و مەمالیکێن بەحری بەرەڤ مسرێ دچن دەمێ گەهشتنە صالحیە، ئەو میرێن مسریێن پەیوەندی پێکرین مینا (عزدین رومی و کافوری وهواش) گەهشتنە هێزا وی (بیببرس المنصوری،١٩٩٨، ٣٣؛العینی،٢٠١٠،ج١، ١٨١)، هەردوو هێز ل دەڤەرا رمل گەهشتنە ئێک و شەرەکێ دژوار دناڤبەرا هەردوویاندا رویددەت، بەلێ سەرکەڤتن بۆ هێزا مسرێ بوو، و جارەکا دی مەلک مغیث ل گەل لەشکەرێ مای دزڤرنە کەرکێ (الیونینی،١٩٩٢،مج١، ٩٠؛ابن تغری بردی،1963،ج٧، ٤٦).

ل ساڵا (٦٦٠ک/١٢٦٠ز) ژ ئەگەرێ بزاڤا مەلک مغیث ل گەل شەهرەزوریا دژی سولتان بیبەرسی، سولتان ب لەشکەرێ خۆ ڤە بەرەڤ (کرک) ڤە دچیت داکو ژ دەستێ مەلک مغیث بینیتە دەر و دشێت دەستێ خۆ دانیتە سەر، و مەلک مغیث و کوردێن شەهرەزوری داخوازا لێبورینی ژ سولتانی دکەن و دشێت رازەمەندیا سولتانی بخۆ ڕابکیشن، پشتی سولتان ل وان دبۆریت پاداشتان ددەتە وان مینا گوندێ دبیان ل فلسطینی ددەتە مەلک مغیث و دەرەبەگان (ئیقطاعان) ل سەر سەرکیشێن شەهرەزوریان دابەشدکەت (ابن عبد الظاهر،١٩٧٦، ١٢٢-١٢٣؛بیبرس المنصوری،١٩٩٨، ٧٤-٧٥؛العینی،٢٠١٠،ج١، ٣٣٠).

ل دیڤ پێزانینان پەیوندیا مەلک مغیث ل گەل دەستهەلاتا مصرێ ب نەخۆشی دهێنە ل قەلەمدان هەتا گەهشتیە بریارا گرتنا وی و فرێکرنا وی بۆ کەلها قاهیرە و کوشتنا وی، ب تایبەت پشتی هەڤکاریا وی ل گەل مەغولان دهێتە دوپاتکرن دژی وەلاتێ شامێ و مسرێ (٦٦١ک/1263ز) (الکتبی،١٩٨٠،ج٢٠، ٢٨٨-٢٨٩؛ابن کثیر،١٩٨٨ ،ج١٣، ٢٣٨؛طقوش،١٩٩٧، ١٠٦) پشتێ نەرازیبوون ل سەروسیمایێن هندەک میران هەمبەر بریارا سولتانی دیاردبیت دەربارەی مەلک مغیث نەچاربوو دەنگۆیا خۆ جێگیر بکەت ب نامێن دناڤبەرا مەلک مغیث ومەغولاندا و ڕادەستی وان دکەت و ب ڤێ رێکێ سولتانی تەرازی بو لایێ خۆ ڤەکێشا (الیونینی،١٩٩٢،مج٢، ١٩٣) ب کوشتنا مەلک مغیث مەترسیا ئەیوبیان لسەر دەولەتا مەملوکی نامنییت وبیبەرسی شیا پتر دەولەتا خو بنەجھ بکەت، نەخاسمە سەپاندنا دەسهەلاتا خۆ لسەر میرگەها کرکێ ئەوا ژلایێ جوگرافی ڤە گرنگیا خۆ یا تایبەت هەی کوبیتە بنگەهەکی سەربازی دژی شەپۆلا مەغولان (اسکندر،٢٠٠٩، ٥٦) .

سولتان بیبەرس سەرەدەریەکا باش ل گەل کەس وکارێن وی دکەت تایبەت ل گەل خێزانا وی سەرەرای ئەو تێکچوونا چێبوی د ناڤبەرا هەردوویاندا، سولتانی خێزانا وی هەمی ل گەل خۆ ئینان مسرێ ل ساڵا (٦٦١ک/1263ز) پاداشتان ل سەر وان دابەشدکەت و کورێ مەلک مغیث (عەزیز) دکەتە میرێ (١٠٠) سەربازان (بیبەرس المنصوری،1998، 82)، ل گەل دابینکرنا هەمێ پێتڤیێن وی و برایێن وی و دهێنە ئاکنجی کرن ل (دار القطبیە) ل ناڤبەرا هەردوو قەصرا ل باژێری قاهیرە (ابی الفضائل،٢٠١٧،مج١،ج٢، ١١٩؛ المقریزی،١٩٩٧،ج١، ٥٥٧) ئافرەت ژی بێبەهر نەبوون ژ پاداشتێن سولتانێ مەمالیک وەک ئینانا وان بو مسرێ ل گەل دابینکرنا مۆچەی بۆ وان (الیونینی،١٩٩٢،مج٢، ١٩٤؛المقریزی،١٩٩٧ ،ج١، ٥٥١). سەرەرای وێ نەخۆشیا دناڤبەرا هەردوویاندا و زیندانکرنا مەلک مغیث بەلێ سەرەدەریەکا جوان بەرامبەری خێزانا وی دهێتەکرن و ئەو نەهاتینە گونەهبارکرن.

٢ـ ٣:کوردێن شەهرەزۆر

ژوان هوزێن کوردی بوون ئەوێن ژبەر هێرشێن مەغولان ل ساڵا (٦٥٦ک/١٢٥٨ز) بەرەڤ وەلاتێ شامێ چووین (حسن،٢٠٠٩، ٤٧)، مێژوونڤیس مەقریزی سەبارەت هژمارا وان دبێژیت نێزیکی (٣٠٠٠هزار) کەسان بوون (١٩٩٧،ج١، ٥٠٠) و ڕۆلەکێ مەزن درویدانێن سیاسیێن وی سەردەمیدا دگێرن (المقریزی،1997،ج1، 505) و بوونە ژێدەرێ مەترسی و نەئارامیێ بۆ دەولەتا مەمالیک و شیانێن خۆ مەزاختین ژبۆ نەهێلانا دەولەتا مەمالیک چ ل وەلاتێ شام یان ژی د ناڤ وەلاتێ مسرێ بخۆدا، تایبەت پشتی هێزا خۆ سەپاندی ب سەرکەفتنا وان ل سەر هۆزێن ترکمانی ل (عریش) باکورێ روژهەلاتا مسرێ، دەمێ بەرەڤ مسرێ دچوون (ابن خلدون،د/ت، ١٤٥٣) .

کوردێن شەهرەزۆر ل ساڵا (٦٥٩ک/1261ز) بزاڤکرن دەولەتا ئەیوبی ل مسرێ ساخبکەن نەخاسمە پشتی مەلک مغیث خودانێ (کرک و شوبک) پەیوەندی ب (بهائدین یعقوبا کوڕێ نوردین بەدەل و جەمال دین ئەغل) کری، ئەوێن ب سەرکێشێن شەهرەزۆریا دهاتنە نیاسین، پیلانگێران داکو مەلک بیبەرسی لابدەن بەلێ ئەو پیلانە بسەرناکەڤیت (الیونینی،١٩٩٢،مج٢، ١٠٧؛ حسین،٢٠١١، ١٤١).

ل ساڵا (٦٦٩ک/١٢٧٠ز) کوردێن شەهرەزۆر جارەکا دی بزاڤکرن سولتان بیبەرسی ل سەر دەستهەلاتێ ڕاکەن و مەلک عەزیزێ کورێ مەلک مغیثی وەک سولتان دانن (ابن العسال،٢٠١٧،مج١،ج٢، ١٧٤؛المقریزی،١٩٩٧،ج٢، ٧١)، ئەڤ پیلانە هاتە گێران دەمێ سولتان بیبەرس ل عسقلانێ، دەنگوباسێن وی گەهشتینێ دزڤریتە وەلاتێ مسرێ (الیونینی،١٩٩٢،مج٢،٤٤٤؛النویری،٢٠٠٤،ج٣٠-٣١، ١١٢؛الکتبی،١٩٨٠،ج٢٠، ٣٩٩) و دەست ب سەر میرێن شەهرەزۆری دگریت و زیندان دکەت ژوان میر (بهائدین و توتل و سنقران و جمال دین ئەغل) و مەلک عەزیز ژی دهێتە گرتن، هەرچەندە شەهرەزۆریان وەسا دایە خۆیاکرن کو پشتی لێپرسینێ مەلک عەزیز ئاگەھـ ژڤێ پیلانێ نەبوو سەرهندێرا دهێتە زیندانکرن هەتا ساڵا (٦٩٠ک/١٢٩١ز) ناهێتە ئازادکرن تا سەردەمێ سولتان ئەشرەف خەلیل (٦٨٩-٦٩٣ک/١٢٩٠-١٢٩٣ز) (النویری،٢٠٠٤،ج٣٠-٣١، ١١٣) ئانکو بۆماوێ (بیست سال و نەھ مەها و بیست روژا) مایە دزیندانێدا (المقریزی،١٩٩٧،ج٢، ٢٢١) .

بەهائەدین یەعقوبا کوڕێ نورەدین بەدل ژمیرێن شەهەرەزۆری (م:٧٠٧ک/) (النویری،٢٠٠٤،ج٣٢، ١٠٢؛الدواداری،١٩٧١،ج٩، ١٥٤) ڕۆلەکێ گرنگ دناڤ دەولەتا مەملوکیدا دگێریت بۆ نموونە پشکداریا وی دهەڤرکیا کورێن مەلک بیبەرسی (مەلک سەعید و مەلک عادل سلامش) ل سەر دەسهەلاتێ ل ساڵا (٦٧٨ک/1280ز) بەهائەدین شەهرەزۆری ل گەل هندەک میران رێدکەڤیت ژ بۆ ڕاکرنا مەلک سەعید و دانانا مەلک عادل (بیبرس المنصوری،1998، 170؛المقریزی،١٩٩٧،ج٢، ١١٩) و ئێک ژوان کەسان بوو ئەوێن کارکرین ژ بۆ خۆشکرنا پەیوەندیان ل ناڤبەرا سولتان ناصر محەمەد کوڕێ قەلاوون ژلایەکی و میر سەیفەدین سەلار ورکن دین بیبەرس ل ساڵا (٧٠٧ک/1308ز) (بیبرس المنصوری،١٩٩٨، ٣٩٢).

میر بەهائەدین شەهرەزۆری سەنگا خۆ درویدانێن سیاسیدا هەبوو ئەوێن وەلاتێ مسرێ دکەڤتە ژێر کونترولا وێ و ئەو سەنگە ب پشتەڤانیا هوزا وی بۆ دهات، ئەوێن ڕۆلەکێ كارێگەر دگێران وقەوارەیەکی هەرە بهێز بخۆ ددانن دناڤ دەولەتا مەملوکیدا.

کوردێن شەهرەزۆرێ وەکی هەر هۆزەکا کارێگەر ل وەلاتێ مسرێ پشکداری دکاودانێن ناڤخویی یێن وی سەردەمیدا کرینە مینا هەڤرکیا دناڤبەرا وەزیر سەنجەر شوجاعی چێگرێ دەسەلاتداری زەین دین کتبغا ل سەردەمێ مەلک ناصر محەمەد قەلاوون (٦٩٣-٦٩٤ک/1294-1295ز) ژبەر هەوڵا شوجاعی ژبۆ ب دەستڤەئینانا دەسهەلاتێ و کوشتنا کتبغا، ئەڤ هەڤرکیە دگەهیتە گوپیتکێ پشتی کوشتنا ئێک ژمیرێن شوجاعی ب ناڤێ (بندقداری) ل ساڵا (٦٩٣ک/1294ز) لەورا دوو هێز دهێتە پێکئینان ژ کوردێن شەهرەزۆرێ ژوان هێزان بوینە ئەوێن پشتەڤانیا خۆ بۆ کتبغا دیارکرین، شەر بسەرکەفتنا کتبغا وکوشتنا شوجاعی ب دوماهیک دهێت (ابن الجزری،١٩٩٨،ج١، ١٩٧؛ابن تغری بردی،١٩63،ج٨، ٤٢-٤٤).

٢ـ٤: قازی کەمالە دین کوردی

خضر کوڕێ ئەبی بەكر کوڕێ ئەحمەد ئەبو عباس کمال دین قازیێ دەڤەرا مقس ⁽⁶⁾ بوو، ژ کەسانێن نیزیک سولتان معز ئەیبک (٦٤٨-٦٥٤ک/١٢٥٠-١٢٥٦ز) بوو، ژکەسانێن هەژی ژبۆ وەرگرتنا پوستێن دەولەتێ دهاتە هژمارتن، داکو پتر نیزیکی سولتانی بیت زیانێ دگەهینیتە کەسانێن دەوروبەر، پشتی ڕەفتارێن وی دهێتە ئاشکراکرن دهێتە زیندانکرن (االصفدی،٢٠٠٠،ج١٣، ٢٠٥؛ الکتبی،١٩٨٠،ج٢٠، ٢٧٢-٢٧٣؛ حسین،٢٠١١، ١٤٢).

دزیندانێدا بزاڤا وی ژبۆ ژناڤبرنا دەولەتا مەمالیک دەستپێکر، پشتی هەڤدیتنێ ل گەل کەسەکی دکەت کو خۆ ب کوڕێ ناصری دابوو دیارکرن بـ (میرێ غەریب) هاتبوو نیاسین (الیونینی،١٩٩٢،ج٢، ١٧١) ژ نڤشێ خەلیفێن عەباسی (الذهبي،1999،حوادث651-660، 414) وەسا دیارە چ ڕاستی بۆ گوتنا وی نەبوو لەورا دهێتە زینداکرن، بەڵگە ل سەر ئەوێ چەندێ مێژوونڤیس ئەبو فیداء دیار دکەت کو پشتی ژناڤجوونا دەولەتا عەباسی گەلەک کەسان قەستا وەلاتێ مسرێ کربوون و خۆدانە نیاسین ژ نڤشێ عەباسیان ژبۆ راستیا گوتنا وان جڤاتەکا تایبەت هاتە دانان لسەر راستیا نەژادێ وان وەک ئەوا هاتیە کرن ل گەل خەلیفە مستنصر بالله (د/ت،ج٣، ٢١٢-٢١٣).

قازی کەمالە دین پشتی دان وستاندنێ ل گەل میر (غەریب)ی دکەت ل سەر تەمامکرنا ئەوێ هەوڵا بەری نۆکە هاتیەکرن ژلایێ میری ڤە رێکدکەڤن ژبۆ ساخکرنا خیلافەتا عەباسی ل غەزە ئەوا کوردێن شەهرەزۆرێ تێدا پشکداربووین، بەلێ ژبەرێ هێرشا مەغولان بۆ سەر وەلاتێ شامێ ئەو رێکەفتن نەهاتە بجھ ئینان (الیونینی،١٩٩٢،ج٢، ١٧١) دووبارە میر غەریب بزاڤا خۆ تەمام نەکر ژبەر مرنا وی دزیندانێ ڤە، بەلی پشتی قازی کەمال دەرکەفتی پەیوەندیێ ب کوڕێ وی دکەت وبەردەوامیێ ددەتە سەر بزاڤا خۆ و کاردکەت ژبۆ ڕاکێشانا باوەریا کۆمەکا کەسانێن مەزن و خەلکی، و بەلاڤوکان (مناشیر) دنڤسیت وەک هێما و بنەمایێ دەولەتێ دانابوون (الیونیني،1992،ج2، 171؛الكتبي،1980،ج20، 273) دەڤەرا ئەلواح⁽⁷⁾ دهێتە دەست نیشانکرن بو جهێ کۆمبوونا وان و راگەهاندنا خەلیفێ عەباسی (المقریزی،١٩٩١،ج٣، ٧٩٣)، دەمێ دەنگ و باسێن ئەڤێ بزاڤێ گەهشتینە سولتان بیبەرسی، قازی کەمال هاتە دەستەسەرکرن و هاتە سێدارەدان ل ساڵا (٦٦٠ک/1262ز) و بەلاڤوکێن وی ب ستویێ ویڤە هاتنە هەلاویستن (الکتبی،١٩٨٠،ج٢٠، ٢٧٣) وەسا دیاردبیت لدویڤ پێزانینا قازی کەمالی پەیوەندی ب شەهرەزۆریا و کۆمەکا کوردا کربوو ژبۆ دانانا دەولەتێ (ابی شامة،٢٠٠2، ٣٣٢؛العینی،٢٠١٠،ج١، ٣٣٥)، لڤێری دیاردبیت بەری سولتان بیبەرس هزرێ د ساخکرنا خیلافەتا عەباسیدا بکەت، کوردان ئەو پێنگاڤە هاڤێتبوو بەلێ ژبەر نەئێکگرتنا کوردان و کەڤتنا دەڤەرێن کورد لێ دەستهەلاتدار ل ژێر شەپۆلا مەغولان نەشیان بجھ بینن .

سولتانێن مەمالیک شیانێن مەزن ژبۆ ژناڤبرنا بزاڤێن کوردی مەزاختن ئەوێن دژی وان هاتینە کرن وکارکرن ژبۆ ساخکرنا دەولەتا ئەیوبی ئەوا میراتگرێن وی ل وەلاتێ شامێ داینە نیاسین ئانکو ئەڤ بزاڤە جهێ مەترسیێ بوون، بەلێ ژبەر فاکتەرێ دوبەرەکیێ و خیانەتێ سەرکەفتنێ نائینن، دیسان دهاتە تێبینیکرن هوزا قەیمەری ئێکەم هوز بوو بەرهەنگاریا دەولەتا مەمالیکان ل دیمەشقێ کری و لایەنگری بۆ مەمالیکان نەکریە و داخواز ژمیرێ ئەیوبی مەلک ناصری کریە ژ داکو دەسهەلاتێ ل وان بکەت .

3.3: ڕۆلێ کوردان د بزاڤ و کودەتایێن سەربازییێن دناڤبەرا مەمالیکاندا

٣-١: بزاڤێن سەرکردەیێن عەرەب و تورک دژی مەمالیکان

ل دەست پێکا دەستهەلاتا مەمالیکان ل وەلاتێ مسرێ گەلەک بزاڤ دژی وان رابوون ژبەرکو لێرینا مەملوک بەرێخوداینە سولتانی و داخوازا سولتانەکێ ئازاد کرینە ژبۆ دەستهەلاتێ ل وان بکەت، ژ بزاڤێن ناڤخویی یێن چڤاکا مسرێ دژی دەسهەلاتێ و داخواز ژ مەلک ناصری کری کو بهێتە مسرێ بزاڤا عەرەبان بوو ل دەڤەرا صعیدی ل ساڵا (٦٥١ک/١٢٥٣ز) ب سەر کردایەتیا (ثەعلەب کورێ میر نەجم دین عەلی کورێ میر شەریف فەخر دین ئیسماعیل کورێ حصن دەولە مەجد عەرەب ثەعلەب کورێ یەعقوب کورێ مسلم کورێ ئەبی جەمیل جەمدی)، وەسا دانە دیارکرن کو ئەو خودانێ وەلاتینە، نامە بۆ مەلک ناصری فرێکرن ل باژێری دیمەشقێ کو بهێتە مسرێ و هاریکاریا وان بکەت، بەلێ ئەڤ بزاڤە دهێتە ژناڤبرن سەرەرای مەزنیا چریسکا ئەڤێ بزاڤێ مەلک معز هەمێ شیانێن خو بکارئینان ژبۆ ژ ناڤبرنا وێ و ژمارەکا زۆر ژ وان هاتنە سێدارەدان و هلاویستن لسەر رێکا دناڤبەرا بەلبیس هەتا قاهیرە داکو ببنە سەربۆر، پشتی ڤێ ریدانێ هێزا نەتەوا عەرەبان ل مصرێ کێم دبیت دیسان سزایێن توند لسەر وان دهێنە سەپاندن نەخاسمە ژلایێ داراییڤە (المقریزی،١٩٩٧،ج١، ٤٧٩-٤٨١)، ئەگەرێ نە بەرسڤدانا مەلک ناصری بۆ ڤێ بزاڤێ، ئەو بووکو دهەمان ساڵدا پەیمانا ئاشتی دناڤبەرا (مەلک ناصر ومەلک معز) ب هاریکاریا خەلیفە مستعصم بالله هاتبوو گرێدان (المقریزی،١٩٩٧ ،ج١، ٤٧٩).

هەروەسا هندەک ژ رەگەزێ تورکی بخۆ ژی بزاڤێ دکەن دەسهەلات بۆ ئەیوبیان بزڤریت پشتی دیاربوونا مەلک معز وەک نائب ل هەیڤا جەمادی ئاخر د ساڵا (٦٤٨ک/1250ز) بسەرکێشیا (رکن دین خاص ترک) ل روژا چارێ ژ هەیڤا جمادی ئاخر د گوتارا ئەینیێ دا ل صالحیە مەلک مغیث خودانێ کرکێ داینە دیارکرن وەک سولتان و چوونە ژێر فرمانا وی، ب هەمان شێوە ئەڤێ کودەتایێ سەرکەڤتن نەئینا و هاتە ژناڤبرن (بیبەرس المنصوری،١٩٨٧، ٢٨؛العینی،٢٠١٠ ،ج١، ٣٦).

ژوان بزاڤێن دناڤ جڤاکا مسرێدا جێبووین دیاردبیت داخوازا کەسایەتیێن ئەیوبی کرینە ژبۆ دەسەلاتی، ئەوێ چەندێ مەترسیەکا مەزن هەبوو ل سەر دەولەتا مەمالیکان ئەوا ژنوی ستوینا خۆ دانای بەلێ ژبەر نەبوونا میرەکی ئەیوبێ بهێز و خودان شیان، ئەوان بزاڤان جهێ خۆ نەگرت و چ ب دەست وانڤە نەهات وگورەپان بۆ مەمالیکان دمینتە ڤالا ژبۆ دەسهەلاتێ پێی هەڤرکێن وانێن ئەیوبی ئەوێن مژیلبووین ب هەڤرکیێن ناڤخۆیڤە .

٣-٢: بزاڤا گۆرانی

ژبزاڤێن دژی دەستهەلاتا مەمالیکان ل سەردەمێ سولتان بیبەرس هەوڵداین ریچێ شیعی بزڤرینن (قاسم،٢٠١٥، ٢١٤؛لابدوس،١٩٨٧، ٢٨٤) ب سەرکردایەتیا کەسەکێ شیعی بوو بەرنیاس بوو بـ (گورانی) ئەوێ خۆ ب دینداری دایە نیاسین، دشێت ل چیاێ سور⁽⁸⁾ کۆمەکا ژ سودانیا ورکبدار⁽⁹⁾ و خزمەتکار(غلمان) لدور کۆم بکەت، ودژی مەمالیکان دهێنە پالدان داکو بۆ زڤرینا دەولەتا فاطمی کاربکەن ل ساڵا (٦٥٨ک/١٢٦٠ز) (بیبرس المنصوری،١٩٩٨، ٥٧)، شورەشگێر ب شەڤ د ناڤ سەنتەرێ باژێرێ قاهیرەدا بناڤێ (عەلی) دەرکەفتن و گازیکرن هێرشکرنە سەر دکانێن (بازارێن) چەکی، و هێرشێ دبەنە سەر ئاخويرا (اسطبل) هەسپێن سەربازا بو خۆ برینە، بەلێ ئەڤ بزاڤە دهێتە ڤەمراندن و ب دژوارترین رێک هاتنە سزادان و ب دەرگەهێ زویلە ڤە دهێنە هلاویستن (المقریزی،١٩٩٧،ج١، ٥٢٢-٥٢٣؛العینی،٢٠١٠،ج١، ٢٧١) نەخاسمە سولتان بیبەرس لدویڤ رێبازا سولتانێن ئەیوبی دچیت وگرنگیێ ب ریچێ سنی ددەت ریچێن دی ب نەدورست ل قەلەم ددەت (عاشور،د/ت، ١٨٥؛الحازمی،٢٠١٠، ٦٨)، فاکتەرێ کاریگەر ژبۆ ژناڤبرنا ئەڤێ بزاڤێ ب زووترین دەم بۆ گەندەلیا سەرکردێ وێ و هزرو بیرێن وان یێن سەختە دزڤریت (فوجو،٢٠١٨، ٨٤) ژبەرکو ل ساڵا (٦٥٧ک/1259ز) دەست بسەر گورانی داگرتبوون ژئەگەرێ بەلاڤکرنا بیدعێ دناڤ خەلکێ گشتی دا و ب لێدانەکا دژوار دهێتە ئەشکەنجەدان پاشی تەوبە دکەت ل سەر دەستێ شێخ عزدین کوڕێ عەبدسلام (م:٦٦٠ک/1262ز) و دهێتە ئازادکرن و ل چیایێ سور ئاکنجی دبیت (المقریزی،١٩٩٧،ج١، ٥٠٩).

ئەڤ بزاڤە ژ بزاڤێن مەترسیدار دهێتە هەژمارتن ژبەرکو پرۆپاگندە بۆ ریچێ شیعی دکەت نەک بتنێ دژی دەسەلاتێ بوویە بەلکو د هەمان دەمدا ئەندامێن وێ ئارامیا چڤاکی و بازاری تێک دەن ژئەگەرێ هێرشکرن ل سەر و توندوتیژی دژی خەلکێ باژێرێ قاهیرە هاتیە بکارئینان، هەروەسا دەستهەلات ترسیا ئەڤ بزاڤە بجیتە دناڤ رەگەزێن دی یێن چڤاکێدا لەورا ب زویترین دەم بەرهەنگاریا وی کربوو وزی ژناڤبربوو.

٣-٣: بزاڤا میر شەمسەدین سەنقەر ئەشقەری

کوردان پشکداری د هەڤرکیا دناڤبەرا مەلک مەنصورسەیفەدین قەلاوون و میر شەمسەدین سەنقەر ئەشقەری چێگرێ وەلاتێ شامێ هەبوو، ل ساڵا (٦٧٩ک/1281ز) میر سەنقەری خو وەک سولتان ددانیت ئەڤە ژی دبیتە ئەگەرێ شەر و پێکدادانێ د ناڤبەرا لەشکەرێ شامێ و مسرێ و ب شکەستنا میر سەنقەری ب دوماهیک دهێت (المقریزی،١٩٩٧،ج٢، ١٣١-١٣٢)، ژ کوردێن پشکداربووین میر نورەدین عەلی کوڕێ طوری ئەوێ بەرنیاس ب زیرەکیا وی دشەراندا (الیونینی،١٩٩٢،ج٤، ٥٦-٥٧؛ النویری،٢٠٠٤،ج٣١، ٤٨) دیسان مەقریزی دایە دیارکرن کو ل ساڵا (٦٨٠ک/1282) دەست ب سەر هندەک میراندا هاتبوو گرتن ژبەر هەڤکاریا وان ل گەل میر سەنقەر و ناڤێ میرەکێ کورد دئینت ب ناڤێ (سیقران الکردی) (المقریزی،١٩٩٧،ج٢، ١٥٤) چ پێزانێن دیتر دەربارەی ئەڤی کەسێ دژێدەرێن بەردەست نەبووینە.

٣-٤: بزاڤا خەلیفە محەمەد متوکل

کورد پشکداریێ دوێ پیلانگیریێدا دکەن ئەوا ل ساڵا (٧٨٥ک/1383ز) دهێتە دانان ژلایێ خەلیفێ عەباسی متوكل بالله (محەمەد كوڕێ معتضدی) ل گەل میر قرط کوڕێ عومەرێ تورکمانی و میر ئیبراهیم کوڕێ میر قطلو ئەقتمر علای، پیلان وەسابوو کو کوشتنا سولتان مەلک ظاهر سەیفەدین ئەبو سەعید بەرقوق ل ڕؤژا شەمبیێ بیت دەمێ دچیتە گورەپانێ بو ئەنجامدانا یاریا (اللعب بالکرة)، و خەلیفە وەک سولتان بهێتە راگەهاندن، بەلێ ئەڤ پیلانە سەرناکەڤیت و دهێتە ئاشکراکرن ژلایێ میر صەلاحە دین محەمەد کوڕێ محەمەد کوڕێ تنکز چێگرێ سولتانێ ل وەلاتێ شامێ، پشتی دیڤچونێ و دانپێدانا هەردوو سەرکردان ڕاستیا پیلانگێریێ دیاردبیت و هەردوو سەرکردە دهێنە گرتن و بزمارکرن و گێراندن ل قاهیرە و فسطاطێ، بریار دهێتە دان بهێنە کەرت کرن، ئەڤ سزایە ل سەر میر قرط هاتیە جێبەجێکرن بەلێ میر ئیبراهیم ژێ هاتیە قورتالکرن پشتی میرا نێوەندگیری (شفاعە) بۆ کری، لدەڤ سولتانی دهێتە زیندانکرن دزیندانا شەمائیل⁽¹⁰⁾ دا، سەبارەت خەلیفە متوکلی سولتانی هەوڵدایە وی بکوژیت و قازی داخوازکرن داکو فەتوا کوشتنا خەلیفەی دەربێخن، بەلێ رازی نابن بڤێ چەندێ لەورا هاتیە زیندانکرن (المقریزی،١٩٩٧،ج٥، ١٥١-١٥٢) . ئەڤە وێ چەندێ دیاردکەت کو خەلیفە متوکل هەولدایە جارەکا دی خیلافەتا عەباسی یاکەڤن ساخ بکەتە ڤە و ل ژێر کونترولا سولتانێن مەملوکی دەرکەڤیت ئەوێن چ دەسهەلات بۆ خەلیفەی نەهیلاین بتنێ وەک هێمایەک بوویە بۆ دەولەتا وان داکو شەرعیەتەکا ئاینی بدەتێ.

هەژمارا سەربازێن پشکدار دڤێ پیلانێدا (٨٠٠) سوار بوون ژ رەگەزێ کورد و ترکمان (المقریزی،١٩٩٧،ج٥، ١٥٢؛الصريفي،1970،ج1، 70) بێ کۆ هژمارا کوردان دیاربکەت، بەلێ مێژوونڤیس ئبن ایاس هژمارا کوردان بـ (١٠٠) سواران دایە دیاردکرن (١٩٨٦،ج١(ق٢)، ٣٣٢) .

ئەنجام

پشتی ب دووماهیک هاتنا ڤەکولینێ ئەڤ ئەنجامێن لخوارێ هاتنە دیارکرن:

ئێک: یا سروشتییە هەردەمێ دەولەتەکا نووی بهێتە دامەزراندن لسەر بەرمایکێن دەولەتا کەڤن دبیتە ئەگەرێ دیاربوونا هندەک ژ بزاڤێن دژی دەولەتا ساڤا ب مەرەما زڤرینا دەسهەلاتا خۆ یابەرێ ب تایبەت گەلەک ژ کارمەندێن وێ پلە و پایێن وان دهێنە ژدەستدان د دەولەتا نویدا.

دوو: کوردان چەندین بزاڤکرن ژ بۆ ساخکرنا دەولەتا ئەیوبی بەلێ ئەڤ بزاڤە ژناڤچوون ژ ئەگەرێ دووبەرەکیێ د ناڤبەرا رەگەزێ کورد بخۆ و نەرێک کەفتنا وان ل گەل ئێک ئەڤ ناکوکیا ناڤخویى بوو رێگر کۆ ب ئێک دەست و شیان کاربکەن ژ بۆ سەرکەڤتنێ.

سیێ: مەمالیک هاتبوونە پەروەردەکرن ب پەروەردەیەکا سەربازی لەورا دەولەتان وان دەولەتەکا سەربازی یا بهێز بوو ژبەر ڤێ یەکی شیان هەمێ بزاڤێن دژی وان و دەستهەلاتا وان ژناڤبەن و چ هەڤرکا بۆ دەستهەلاتا خۆ نەهێلن.

چوار: بتریا پێکۆل و هاندان و بزاڤێن کوردا تایبەت ئەوێن ژلایێ میرێن ئەیوبیان ل وەلاتێ شامێ ل سەردەمێ مەمالیک بەحری (٦٤٨-٧٨٤ک/١٢٥٠-١٣٨٢ز) بوون نەخاسمە دەستپێکا راگەهاندنا دەولەتا وان، بەلێ ئەوان چ ب دەستڤە نەئینان ژ بەرکو جیهانا ئیسلامی کەڤتبوو ژێر شەپولا مەغولان د هەمان دەمدا هاتنا سولتان بیبەرسی ئەوێ شیایی خۆ ژ هەمی هەڤرکێن خۆ خلاس بکەت ژ وان میری ئەیوبی ژی بوون ب ڤی رەنگی ستینێن دەولەتا خۆ دانان و موکمکرن ل وەلاتێ شام و مسرێ.

پێنچ: سەربارى کو کوردان بشێوەیەکى تایبەت شورش کرن بۆ زڤراندنا وێ دەسەلات و هێزا ژ دەستداى، هەروەسا وانا پشکدارى ل گەل شورەشێن دیتر ژى کرینە یێن دژى مەمالیکان سەرهلداین دبیت ئەڤ چەندەژى رێکەک بیت بۆ دەرئێخستنا کەرباخوو و ژ دەستدانا وێ ماف و دەستهەلاتا بەرى مەمالیکان هەى.

شەش: ژ رویدانان دیاردبیت کو کوردێن شەهرەزورێ رۆلەکی مەزن هەبوو د بزاڤ و کودەتایێن دژى دەولەتا مەملوکیدا، و ئەڤ چەندە وێ دگەهینیت کو ڕۆلێ کوردان یێ کارابوو د ناڤ دەولەتا ئەیوبیدا لەورا ب هەمى شیانڤە هەولداینە هێزا خوو بۆ ساخکرنا دەولەتا ئەیوبی بمەزێخن.

پەراوێز

(^١) مەمالیک: ژلایێ زمانیڤە مەرەم ژێ ئەو بەندە ئەوێ بابێ وی ئازادە، بەلێ ئەو یێ هاتییە گرتن (ابن منظور، ١٤١٤ھ، ج١٠، ٤٩٣؛العیساوی،٢٠١٥، ٦). ژلایێ زاراڤیڤە ب تایبەت ڕامانا وی د مێژوویا ئیسلامێدا مەرەم ژێ ئەو بەندێن سپینە ئەوێن ب ڕێکا کرین و فروشتنێ وەک ئێخسیر د گەهشتنە وەلاتێ مصر و شامێ (الزبیدی، ٢٠٠١ ، ج٢٥، ٣٥٧؛ نورە، ٢٠١٨ ، ١٣).

^(٢) مەلک ئەشرف: دووماهیک مەلکە ژ نفشی ئەیوبیان ل سالا (٦٤٨ک/1250ز) ل سەر دەستهەلاتا مسرێ دهێتە دانان، ژبەرکو ژیێ وی بچووک بوو مەلک معز وەلاتێ مسرێ رێڤەدبەت، ل سەردەمێ وی هێزا مەمالیکان ل وەلاتێ مصرێ دگەهیتە گوپیتکێ. بزڤرە (ابن دقماق، ١٩٨٥ ،ج٢، ٢٧٤-٢٧٥).

^(٣) عەباسە: باژێرەکە ژ وەلاتێ مسرێ دکەڤیتە باکورێ بلبیس، و ئێکەم دەڤەر دکەڤیتە بەراسینگی ئەوێن ژ شامێ دهێن مسرێ. بزڤرە (یاقوت الحموی،١٩٩٥،ج٤، ٧٥؛ابن سباهیی زادة،٢٠٠٦، ٤٦٤).

⁽⁴⁾نەجمە دین بادەرایێ: ئەبو محەمەد عبدالله بادەرایێ شافعی، شارەزایی مەزهەبی بوو و ل قوتابخانا نیظامی وانە گوتینە وچەند جارەکا هاتیە هنارتن وەک هنارتی، پوستی دادوەرێ داوەران (قاضي القضاة) ل بەغدا وەرگرتبوو. (الصفدی،٢٠٠٠،ج١٧، ٣١٣).

⁽⁵⁾عقبە فیق: باژێرەکە ل شامێ دناڤبەرا دیمەشق و طەبەریەدا، جوگرافیا وێ بەر ب غورا ئوردنێ دچیت تا دگەهیتە ئەوان بلنداهیێن بەر طەبەریا و دەریاچا وێ دنێریت. (ياقوت الحموي،1995،ج4، 286).

⁽⁶⁾ دەڤەرا مەقس: پشتی ڤەکرنێن ئیسلامی بۆ وەلاتێ مسرێ گوندێ (ام دنین) پێ دهێتە نیاسین، ل قاهیرە یە هەمبەر کەنارێ رویباری نیلی ئیکسەر.(المقریزی،١٩٩٨،ج٢، ٦٤٦).

⁽⁷⁾ دەڤەرا ئەلواح: ناوچەداریا (ناحیە) روژئاڤا دەڤەرا صعید، دکەڤیتە دناڤبەرا (فسطاط و ئەسکەندەریە و نوبە و حەبەشە). بۆ پتر پێزانینان بزڤرە (البغدادى،١٩٩٢،ج3، 1415-١٤١٦؛ القلقشندي،١٩١٤،ج٣، ٣٩٣-٣٩٤).

⁽⁸⁾ چیایێ سور: دکەڤیتە باکورێ روژهەلاتا باژێری قاهیرە و دهیتە نیاسین ب (یحموم) . بزڤرە (المقریزی،1997،ج1، 354).

⁽⁹⁾ رکبدار: مەرەم ژێ هەلگرێ پەردەیان بوون بۆ پەردەپۆشکرنا سولتانی ل دەمێ مەوکبان. (القلقشندي،1914،ج4، 7).

⁽¹⁰⁾ زیندانا شەمائیل: دکەڤیتە ب رەخ دەرگەهێ زیلە ل باژێری قاهیرە، و ب ناڤێ (سجن متولی القاهرة) دیسان ب ناڤێ (سجن ارباب الجرائم) هاتیە نیاسین، هاتیە ئاڤاکرن ل سەردەستێ والی قاهیرە میر عەلەمەدین شەمائیل ل ساڵا (٦١٥ک/١٢١٨ز). بزڤرە (القططی،٢٠١٢، ٢٨).

لیستا ژێدەران

ئێک: دەستنڤێس (المخطوطات)

-الاسحاقي، محمد بن عبد المعطى بن ابي الفتح بن احمد بن عبد الغنى (ت:1060هـ/1650م)،1291هـ/1874م، لطائف اخبار الاول فيمن تصرف في مصر من الرباب الدول،

مخطوط، رقم3369،مكتبة جامعة الرياض، قمة المخطوطات.

دوو: ژێدەرێن ڕەسەن (عەرەبی)

- ابن اياس، محمد بن احمد (ت:930هـ/1524م)، 1984. بدائع الزهور في وقائع الدهور، تحقيق:محمد مصطفى، ط3، القاهرة، الهيئة المصرية العامة للكتاب.

- البغدادى، صفي الدين عبدالمؤمن بن عبد الحق (ت:739هـ/1339)، 1992. مراصد الاطلاع على أسماء الامكنة والبقاع، تحقيق وتعليق: علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل.

- بیبرس المنصوری، ركن الدين الدوادار (ت:725هـ/1325م)، 1998. زبدة الفکرة فی تاریخ الهجرة، تحقيق: دونالد س .ریتشاردز، بیروت.

- ـ ـ ـ ـ ـ ـ 1987. التحفة الملوکیة فی الدولە الترکیة، نشرە وقدم له فهارسه: عبدالحمید صالح حمدان، القاهرة.

--------1993. مختار الاخبار، تحقیق وتقدیم: عبد الحمید صالح حمدان، الدار المصرية اللبنانية ، القاهرة.

- ابن تغري بردي، جمال الدين ابو المحاسن ( ت:٨٧٤ هـ/1470م)، 1997. مورد اللطافة في من ولى السلطنة والخلافة، تحقيق ودراسة وتعليق: جمال الدين محمد عبدالعزيز احمد، القاهرة.

- ـ ـ ـ ـ ـ ـ ، 1963. النجوم الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة، وزارە الثقافە والارشاد القومی المؤسسة المصریة العامة.

- الجبرتي، عبدالرحمن بن حسن الزیعلی (ت:1237هـ/1822م)، 2013. عجائب الاثار فی التراجم والاخبار، تحقیق: شموئیل موریه، قدس.

- ابن الجزري، شمس الدین ابی عبدالله محمد بن ابراهیم بن ابی بکر القرشی (ت:٧٣٩ھ/1339م)، ١٩٨٨. المختار من تاریخ ابن الجزري، دراسە وتحقیق: خضیر عباس محمد خلیفە المنشداوی، بیروت، دار الکتاب العربی.

- .........،1998، تاريخ حوادث الزمان وانبائه ووفيات الاكابر والاعيان من ابنائه المعروف بتاريخ ابن الجزري، تحقيق: عمر عبد السلام تدمرى، بيروت، المكتبة العصرية.

- سبط ابن الجوزی، شمس الدين ابي المظفر يوسف بن قز أوغلي بن عبد الله (ت:654هـ/1256م)، 2013. مراة الزمان فی تواریخ الاعیان،تحقیق: ابراهیم الذيبة، بيروت.

- ابن حجر العسقلانی، شهاب الدين احمد بن علي بن محمد ابن محمد بن علي بن احمد (ت:852هـ/1448م)، د/ت. الدرر الکامنە فی اعیان المائە الثامنە، بیروت، دار احیاء.

- ابن خلدون، ابو زيد ولي الدين عبد الرحمن بن محمد (ت:٨٠٨/1406)، د/ت. تاریخ ابن خلدون، اعتنى به:ابوصهیب الکرمی، بیت الافکار الدولیة.

- الداواداری، ابي بن عبد الله بن ايبك (ت:736هـ/ 1336م)، 1971. کنز الدرر وجامع الغرر، تحقیق:ا ولرخ هارمان، القاهرة.

- ابن دقماق، صارم الدين ابراهيم بن محمد بن أيدمر العلائي (ت:809هـ/1407م)، 1985. الجوهر الثمین فی سیر الملوك والسلاطین، تحقیق: محمد کمال الدین عزالدین علی،١٩٨٥م، بیروت.

- الذهبي، شمس الدين ابي عبد الله محمد بن احمد بن عثمان ( ت:748هـ/1348م)،1999. تاريخ الاسلام ووفيات المشاهير والاعلام، ت:د.عمر عبدالسلام تدمري، بيروت، دار الكتاب العربي.

- ـ ـ ـ ـ ـ ـ 1999. دول الاسلام، تحقيق: حسن اسماعيل مروة، قرأة: محمود الارناؤوط، بيروت، دار صادر.

- الزبيدي، محمد مرتضى الحسيني ( ت:1205/1791م)، 2001. تاج العروس من جواهر القاموس، ت:جماعة من المختصين، كويت، وزارة الارشاد والانباء.

- ابن زنبل، الشیخ احمد الرمال (ت:٩٦٠/1553م)، 1998. آخرة المماليك أو واقعة السلطان الغوري مع سليم العثماني، تحقیق: عبد المنعم عامر، ط2، مصر.

- ابن سباط، حمزة بن احمد بن عمر (ت بعد:926/1520م)، 1993. صدق الاخبار تاريخ ابن سباط، تحقيق:عمر عبدالسلام تدمري، طرابلس.

- ابن سباهیی زادة، محمد بن علي البروسوي (ت:٩٩٧/1589م)، 2006. أوضح المسالك إلى معرفة البلدان والممالك، تحقيق: المهدي عبد الرواضية، بيروت، دار الغرب الاسلامي.

- ابي شامة، شهاب الدين ابي محمد عبد الرحمن بن اسماعيل (ت:665/1267م)، 2002. تراجم رجال القرنين السادس والسابع المعروف بالذيل على الروضتين، وضع حواشيه وعلق عليه:ابراهيم شمس الدين، بيروت، دار الكتب العلمية.

- ابن شداد، عز الدين محمد بن علي بن ابراهيم (ت:٦٨٤/1285م)، 1983. تاریخ الملک الظاهر، باعتناء: احمد حطیط، بیروت.

- الصفدي، الحسنبن أبي محمد عبد الله الهاشمي (ت:717/1317م)، 2003. نزهة المالك والمملوك في مختصر سيرة من ولي مصر من الملوك، تحقيق: عمر عبدالسلام تدمري،بيروت، المكتبة العصرية.

- --------، ٢٠٠٠، الوافي بالوفيات، تحقيق: احمد الارناؤوط وتركي مصطفى، بيروت، دار احياء التراث العربي.

- الصيرفي، علي بن داود (ت:900هـ/1495م)، 1970. نزهة النفوس والابدان في التواريخ الزمان،ت: حسن حبشي، ط2، القاهرة، دار الكتب.

- ابن عبد الظاهر، محیی الدین ابو الفضل عبد الله (ت:692/1293م)، 1976. الروض الزاهر في سيرة الملك الظاهر،تحقيق ونشر:عبدالعزيز الخويطر،الرياض.

- ابن العبری، غريغوريوس ابي الفرج بن اهرون (ت685هـ/1286م)، 1994. تاريخ مختصر الدول، وقف على تصحيحة: الاب انطوان صالحاني اليسوعي،ط2، لبنان ، دار الرائد.

- ابن العسال، مفضل بن ابي الفضائل (ت: بعد759/1358م)، 2017. النهج السديد والدر الفريد فيما بعد تاريخ ابن العميد، تحقيق: محمد كمال الدين عزالدين علي السيد، دمشق، دار سعد الدين.

- عبدالملك، عبد الملك بن حسين العصامي (ت:1111هـ/1700م)، 1998. سمط النجوم العوالي في انباء الاوائل والتوالي، تحقيق: الشيخ عادل احمد عبد الموجود والشيخ علي محمد معوض، بيروت.

- ابن العميد، المکین جرجیس، د/ت. اخبار الایوبیین، بور سعید، مکتبة الثقافیة الدینیة.

- العینی، محمود بن احمد بن موسى بن احمد بن الحسين (ت:٨٥٥/1451م)، 1998. السیف المهند فی سیرة الملک المؤید "شيخ المحمودي"، تحقيق:أ.فهيم محمد علوي شلتوت، راجعه: محمد مصطفى زيادة،ط2، القاهرة، مطبعة دار الكتب المصرية.

ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ 2010. عقد الجمان في تاريخ اهل الزمان ، تحقیق: محمد محمد امین، القاهرة، دار الكتب والوثائق القومية.

- ابی الفداء، عماد الدين اسماعيل بن علي بن محمود بن محمد ابن عمر بن شاهنشاه بن ايوب (ت:٧٣٢هـ/1332م)، د/ت. المختصر فی اخبار البشر، المطبعة الحسینیة المصریة .

- القرماني، احمد بن يوسف (ت:1019/1610م)، 1992. اخبار الدول واثار الاول في التاريخ، تحقيق: احمد حطيط وفهمي سعد، بيروت.

- القلقشندی، احمد بن علي بن احمد الفزاري (ت:821/1418م)، 1914. صبح الاعشى في صناعة الانشاء، القاهرە، دار الكتب السلطانية.

- الکتبی، محمد بن شاكر بن احمد بن عبد الرحمن بن شاكر بن هارون بن شاكر (ت:764هـ/1363م)، 1980. عیون التواریخ، تحقیق: فیصل السامر ونبیلة عبدالمنعم داود، بەغداد.

- ابن کثیر، ابو الفداء اسماعيل بن عمر (ت:٧٧٤هـ/1373م)، 1988. البدایة والنهایة، ط٧، بیروت، مکتبة المعارف.

- المجهول (ت:655هـ/1257م)، 2010. تاريخ دولة الاكراد والاتراك تاريخ دولة الاكراد، دراسة وتحقيق: موسى مصطفى الهسنياني،دهوك، مطبعة جامعة دهوك.

- المقدسی، عبد الرحمن بن محمد بن عبد الرحمن (ت: ٩٢٧/1521م)، 2011. التاریخ المعتبر فی انباء من غبر، تحقیق لجنة باشراف: نورالدین طالب، دار النوادر.

- المقریزی، تقی الدین ابی العباس احمد بن علی بن عبد القادر العبیدی (ت: ٨٤٥هـ/1442م)،١٩٩٧. السلوك لمعرفة دول الملوك، تحقيق: محمد عبد القادر عطا، بيروت، دار الكتب.

- .......، ١٩٩٨ ، المواعظ والاعتبار بذكر الخطط والاثار المعروف (بالخطط المقريزية)، تحقيق: محمد زينهم ومديحة الشرقاوى، القاهرة، مكتبة مدبولى.

- النویری، شهاب الدين احمد بن عبد الوهاب (ت:٧٣٣هـ/1333م)، 2004. نهایة الارب فی فنون الادب، تحقيق: د.نجیب مصطفى فواز ود.حکمت کشلی فواز، بيروت، دار الکتب العلمیة.

- ابن الوردی، زين الدين عمر بن مظفر (ت:٧٤٩هـ/1349م)، 1996. تاریخ ابن الوردی، بیروت، دار الكتب العلمية.

- ابن الوکیل، يوسف الملواني (ت: 1131هـ/1719م)، 1999. تحفە الاحباب بمن ملك مصر من الملوك والنواب ، تحقيق: محمد الششتاوی، القاهرە، دار الافاق العربية.

اليافعي، عبد الله بن اسعد بن علي (ت:768هـ/1367م) .1997، مرآة الجنان وعبرة اليقظان في معرفة مايعتبر من حوادث الزمان، وضع حواشيه: خليل المنصور، بيروت، دار الكتب العلمية.

- یاقوت الحموی، شهاب الدين ابو عبد الله ياقوت بن عبد الله الرومي ( ت:٦٢٦هـ/1229م)، 1995. معجم البلدان، ط2، بيروت، دار صادر.

- اليونيني، قطب الدين موسى بن محمد ( ت:726هـ/1326م)، 1992. ذيل مراة الزمان، بعناية: وزارة التحقيقات الحكمة والامور الثقافية للحكومة الهندية، ط2، القاهرة، دار الكتاب الاسلامي.

سیێ: ژێدەرێن لاوەکی (عەرەبی) و ڤەگوهاستی

-حسن، قادر محمد، ٢٠٠٩. اسهامات الکرد في الحضارة الاسلامية دراسة عن دور الكرد الحضاري في مصر وبلاد الشام خلال عهد المماليك البحرية (648-784هـ/1250-1382م)،دهوك، سپیرێز.

-حسين، عزت سلیمان، 2011. الکرد فی جیش الدولە المملوکیە ، اربيل، من مطبوعات الاكاديمية الكوردية.

- دعكور، عرب حسين،2011. تاریخ الفاطمیین والزنکیین والایوبیین والممالیک وحضاراتهم، بیروت، دار النهضة العربية.

- شاكر، محمود، 2000. التاریخ الاسلامی- العهد المملوکی-، ط٥، المکتب الاسلامی.

- طقوش، محمد سهیل، 1997. تاریخ الممالیک فی مصر وبلاد الشام (٦٤٨-٩٢٣/١٢٥٠-١٥١٧م)، بیروت، دار النفائس.

- عاشور، سعید عبد الفتاح، د/ت. مصر فی عصر دولة الممالیک البحریة، القاهرة، مکتبة النهضة المصریة.

- ..... ،1976م، العصر المماليكى في مصر والشام، ط2، القاهرة، دار النهضه العربية.

- عبد السيد، حکیم امین، 1966. قیام الدولە الممالیک الثانیە، القاهرة، المكتبة العربية.

-قادر، کامل أسود،٢٠١٤. دور الکرد الحضاري في مصر وبلاد الشام خلال عهد دولة المماليك الجراكسة (784-923هـ/1382-1517م)، اربيل.

- قاسم، قاسم عبده، 2015. السلطان المظفر سيف الدين قطز بطل معركة عين جالوت، جيزة، عين للدراسان والبحوث الانسانية والاجتماعية.

- لابدوس، ایرا، 1987. مدن اسلامیة فی عهد الممالیک، نقله الى العربیة: علی ماضی، بیروت.

چوار: نامەیێن ئەکادیمی

- اسكندر، سلوى رشید، 2009. التاریخ السياسي والعسكري للدولة المملوكية في عهد الظاهر بيبرس (658-676هـ/1260-1277م)، رسالة ماجستير - غير منشورة- كلية الاداب والعلوم الانسانية، جامعة دمشق.

- الحازمي، نوف محمد، 2010. أثر الأوضاع الدینیة والسیاسیة والاقتصادیة والاجتماعیة على الحیاة العلمیة فی عهد الممالیک الجراکسة فی مصر (٧٨٤-٩٢٢ھ/١٣٨٢-١٥١٧م)، رسالة الماجستیر - غير منشورة- كلية الشريعة والدراسات الاسلامية، جامعة ام القرى.

- فوجو، محمد احمد محمد، 2018. طرائق واسالیب الممالیک فی القضاء على الثورات فی مصر وبلاد الشام (٦٤٨-٩٢٣ھ /١٢٥٠-١٥١٧م)، رسالە الماجستیر – غير منشورة- كلية الاداب، الجامعة الاسلامیة، غزة .

- القططى، عبد الرؤوف جبر، 2012. السجون فی مصر وبلاد الشام فی الدولتین الایوبیة والمملوکیة (٥٦٧-٩٢٣ھ/١١٧١-١٥١٧م)، رسالة الماجستیر - غير منشوره- كلية الاداب، جامعە الاسلامیة، غزة.

- نورة، يخلف،2018. الحياة الاجتماعية في بلاد الشام خلال العصر المملوكي (648-923هـ/1250-1517م)، رسالة ماجستير-غير منشورة- كلية العلوم الانسانية والاجتماعية، جامعة٨مای ١٩٤٥ قالمة.

پێنج: ئەنسیکلوپێدیا عەرەبی

- الزيدي، مفيد، 2009. موسوعة التاريخ المملوكي 648-923هـ، (عمان) الاردن، دار اسامة.

* ڤەکولەرێ بەرپرس.

This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)