ڕۆلێ شاندێن ئەوروپی د بزاڤا مژدەبەرییا مەسیحیدا ل ناڤ دەولەتا ئێلخانی (٦٥٦-٧٣٦ك/١٢٥٨-١٣٣٥ز)
خواندنەکا مێژوویی - شرۆڤەکاری
فلاح خیري میرزو و فرست مرعي اسماعیل
پشکا مێژوو، فاکۆلتیا زانستێن مرۆڤایەتی، زانکۆیا زاخۆ، هەرێما کوردستانێ – عێراق
وةرطرتن: 04/2023 ثةسةندكرن: 10/2023 بةلاظكرن: 03/2024 https://doi.org/10.26436/hjuoz.2024.12.1.1263
پۆختە:
پشتی ئەوروپییان د هێرشێن خۆیێن خاچداریدا ل رۆژهەت ژلایێ لەشکەریڤە شکەستن ئیناین، ل دەستپێکا سەدێ حەفتێ کۆچی/ سێزدێ زایینی هزرەك ل دەڤ هزرمەندێن ئەوروپا پەیدادبوو، ئەوژی بکارئینانا شێوازێ خاچدارییا ئاشتیانە بوو، نەکو جهێ خاچدارییا چەکداری بگریت، بەلێ داکو ببیتە پشتبەستەك بۆ بزاڤا لەشکەرییا خاچداران دژی موسلمانان، ئەو هزرە ل سەدێن حەفت و هەشتێ کۆچی/ سێزدێ و چاردێ زایینی ژلایێ ئەوروپییانڤە دکەڤیتە د بوارێ جێبەجێکرنێدا، ب تایبەت پشتی دەولەتا ئێلخانی ل سەردەستێ هولاکو هاتییە دامەزراندن، ئەوژی ژبەر دلسۆزییا وی و ئێلخانێن ل دیڤ وی هاتین بۆ مەسیحییان. پاپایێ ڕۆما و شاهێن ئەوروپا ئەوێ چەندێ ب دەلیڤە دبینن و ب ڕێکا هنارتنا شاندێن خۆیێن دبلۆماسی و مژدەبەرییێ دەست ب چالاکیێن مژدەبەرییێ دکەن د ناڤ ئاخا دەولەتا ئێلخانیدا، ل هەردوو قوناغێن دەستهەلاتدارییا ئێلخانێن نەموسلمان و موسلمان ب دەهان شاندێن فرەنسیسکانی و دومنیکانی دهێنە هنارتن، ب رێکا دامەزراندنا مەترانیەك، چەندین ئەسقفی و قوتابخانێن مەسیحی، بۆ ماوێ بتری هەشتی سالێن حوکمێ ئێلخانان، پاپایێ ڕۆما و شاهێن ئەوروپا ب ڕێکا وان شاندان مژدەبەرییێ ب ئایینێ مەسیحی کرن ل سەر مەزهەبێ کاسولیکی ل ناڤ ئاخا دەولەتا ئێلخانی.
د ئەڤێ ڤەکۆلینێدا بەرسڤا چەندین پرسیارێن گرنگ ل دۆر ڕۆلێ ئەوان شاندان د بزاڤا مژدەبەرییێدا هاتییەدان، ژ وان ژی: ئەرێ ئەو بزاڤا مژدەبەرییا مەسیحی ل ناڤ چ ئایین یان مەزهەبەك دهاتە ئەنجامدان؟ ئەرێ هەلویستێ ئێلخانێن مەغولی و خەلکێ وێ ب گشتی بەرامبەر ئەوێ بزاڤێ چ بوو؟ ئەرێ ئەوێ بزاڤێ شیا ئارمانجێن خۆ ب دەستڤە بینیت؟.
پەیڤێن سەرەکی: ئێلخانی، مەسیحی، مژدەبەری، ئەوروپا، خاچداری.
١. پێشەکی
د مێژوویا ناڤیندا ب تایبەت ل سەردەمێ مەغولان ژلایێ مێژوونڤیسانڤە گەلەك گرنگی ب لایەنێن سیاسی و سەربازی هاتییەدان، بەلێ لایەنێن دی گرنگی پێ نەهاتییەدان یان ژی هاتینە پشگۆهـ هاڤێتن، لەوا چەندین بابەت هەنە ل سەر وی
سەردەمی پێدڤی ب گرنگیدانێ و ڤەکۆلینان هەیە بۆ بەرچاڤ ڕۆنکرنا لایەنێن دیترێن مێژوویی، و بابەتێ ڤەکۆلینی ئێك ژ وان بابەتان بوویە کو پێدڤی ب ڤەکۆلینەکا ئەکادیمی هەبوو داکو ئەو بابەتێ گرنگ بۆ خواندەڤانێ مێژوویێ بهێتە ڕۆنکرن.
ئەڤ ڤەکۆلینە باس ل ڕۆلێ شاندێن ئەوروپی د بزاڤا مژدەبەرییا مەسیحیدا ل ناڤ دەولەتا ئێلخانی (٦٥٦-٧٣٦ك/١٢٥٨-١٣٣٥ز) دکەت، کو د وی ماوەییدا چەندین شاندین دبلۆماسی و مژدەبەرییێ ژلایێ پاپا و شاهێن ئەوروپا بۆ دەولەتا ئێلخانی دهاتنە هنارتن چ ب مەرەما هەڤپەیمانییێ بیت یان ئەنجامدانا بزاڤا مژدەبەریێ دناڤ واندا.
ڤەکۆلین سێ خالێن سەرەکی زێدەباری پێشەکی و ئەنجامێن ڤەکۆلینێ بخۆڤە دگریت، د خالا ئێکێدا باس ل دەستپێکا دەرکەڤتن و دامەزراندنا دەولەتا ئێلخانی هاتییە کرن ل سەر دەستێ ئێلخانێ مەغولی هولاکو خان، د خالا دوویێدا باس ل ڕۆلێ شاندێن ئەوروپی هاتییەکرن د بزاڤا مژدەبەرییا مەسیحیدا ل قوناغا ئێلخانێن نەموسلمان د ناڤبەرا سالێن (٦٥٦-٦٩٤ك/١٢٥٨-١٢٩٥ز)، ل خالا سێیێ باسێ ڕۆلێ شاندێن ئەوروپی هاتییەکرن د بزاڤا مژدەبەرییا مەسیحیدا ل قوناغا ئێلخانێن موسلمان ل ناڤبەرا سالێن (٦٩٤-٧٣٦ك/١٢٩٥-١٣٣٥ز).
ڤەکۆلینێ د زانیارییێن خۆدا ب شێوەیەکی سەرەکی پشتبەستن ل سەر ژێدەرێن ڕەسەن کرییە ل گەل هندەك ژێدەرێن دیێن ڕەسەن و لاوەکی یێن گرێدای ب ڤەکۆلینێ و ڕویدانێن وی سەردەمی ب هەرسێ زمانێن عەرەبی، ئینگلیزی و فارسی.
٢. دەرکەڤتنا دەولەتا ئێلخانی([1]):
دەولەتا ئێلخانی ل سالا (٦٥٦ك/ ١٢٥٨ز) ل سەر دەستێ هولاکو کورێ تولوی کورێ جەنگیزخان (٦٥٦-٦٦٣ك/١٢٥٨-١٢٦٥ز) هاتییە دامەزراندن، پشتی خانێ مەزنێ مەغولی مەنکو خان (٦٤٨-٦٥٨ك/ ١٢٥١-١٢٦٠ز) سەرکردایەتییا هەوا دوویێ([2]) یا هێرشێن مەغولی ب هولاکوی ڕاسپاردی بۆ ڕۆژهەلاتێ ئیسلامێ ل دیڤ فەرمانا خانی بۆ داگیرکرنا دەڤەرێن دناڤبەرا ڕووبارێ جەیحون تا ڕووبارێ نیل (الجویني، ٢٠١٥م، ج٣، ص٩٠؛ الهمذاني، ١٩٨٣م، ج١، ص٢٣٦)، ئەو هێرش ل دویڤ چارچۆڤێ پلانا گشتییا مەغولی بوو ژبۆ سیاسەتا مەغول یا لەشکەرییا بەرفراوانخوازییێ، نە ب تنێ بۆ سەر جیهانا ئیسلامی بەلکو دەڤەرێن دی ژی بخۆڤە دگرتن ژ هەموویان گرنکتر هێرشبرن بۆ سەر ئیمبراتۆریەتا چینی د هەمان دەمدا (الهمذاني، ١٩٨٣م، ج١، ص٢٣٢-٢٣٥)، هەر ل سەر ڤێ چەندێ (جوینی) دبێژیت: ((دەمێ مەنکو خان وەلات ئێکخستی و شیای کورسییا خانێ مەزن دەستبێخیت ... هەموو شیانێن خۆ خستنە کار بۆ کۆنترۆلکرنا دەڤەرێن دوور ژ وەلاتێن ڕۆژهەلات و ڕۆژئاڤا)) (٢٠١٥م، ج٣، ص٩٠).
هولاکو دشێت دەولەتەکا مەزن دابمەزرینیت، ئەو دەولەت ب ناڤێ (دەولەتا ئێلخانی) دهێتە ناسکرن، دەستهەڵاتدارێن وێ دهاتنە ناسکرن ب ناڤێ (ئێلخان) ([3]) و دگۆتنە بنەمالێ هەموویێ بنەمالا ئێلخانی، هولاکو دامەزرێنەرێ ئەڤێ بنەمالێ ل ئیران ل جهێ برایێ خۆ خاقان یان ژی خانێ مەزن یێ ئاکنجی ل قەراقورم فەرمانڕەوایی دکر و جێگرێ وی بوو ل ئەوی وەلاتی، ئەوێ بنەمالێ هەر ژ سالا (٦٥٤-٧٣٦هـ/١٢٥٤-١٢٣٦ز) حوکم کریە (الصیاد، ١٩٨٠م، ص٢٧-٢٨)، دەولەتا ئێلخانی پێکهاتبوو ژ: جەزیرا فوراتی، عیراقا عەرەبی، خوزستان، ئەهواز، فارس، ئەرمینیا، ئازەربیجان، ئاران، هەرێما چیای ئانکو عیراقا عەجەمی، دەیلەم، جیل، تەبەرستان، مازندەران، قومس، خوراسان، زابلستان، کرمان، سجستان، ڕەخج و غور (النویري، ٢٠٠٤م، ص٣٩٢-٣٩٣؛ القلقشندي، ١٩٨٧م، ج٤، ص٣١٤؛ ج٣، ص٣٧١) و بەشەك ژ وەلاتێ شام بۆ دەمەکی دیارکری (فهمي، ١٩٨١م، ص٥) و سنوورێ دەستهەڵاتا وان ژ کەنارێن ڕووبارێ جەیحون ژلایێ ڕۆژهەلات دەستپێدکر تا سنوورێن مصر ژلایێ ڕۆژئاڤا (الهمذاني، ١٩٦٠م، ج٢، ص٢١).
دەولەتا ئێلخانی کەڤتبوو ناڤبەرا دەولەتا جغتای (بنەمالا جغتای کوڕێ جەنگیزخان) ژلایێ دی یێ ڕووباری و دەولەتا مەغولی قفچاق (بنەمالا جوجی کوڕێ مەزنێ جەنگیزخان) ل دەشتێن باشوورێ ڕووسیا، دەولەتا مەمالیك ل مصر و شام ژلایێ ڕۆژئاڤا (شبولر، ١٩٨٢م، ص٤٠). هەروەسان بتریا هەرێم و دەڤەرێن وێ ئیسلامی بوون ژبلی ئەرمینیا و گورجستان (جورجیا) ئەوێن سەر ب دەولەتا ئێلخانیڤە، بتریا خەلکێ وێ ل سەر ئایینێ ئیسلامێ بوون، بەلێ ل گەل وێ چەندێ موسلمان تووشی زوڵم و زۆرداریەکا مەزن دبن، ب تایبەت ل دەمێ هێرشێن هولاکو بۆ سەر بەغدا و دەڤەرێن دییێن موسلمانان، ب سەدان هەزار موسلمان بوونە قوربانی و مالێن وان هاتنە خرابکرن و باژێرێن وان هاتنە وێرانکرن (القلقشندي، ١٩٧٨م، ج٤، ٢٠٣-٢١٠؛ خصباك، ١٩٦٨م، ص٧٨). ژێدەرێن ئیسلامی ئاماژێ ب وێ چەندێ دکەن کو موسلمان تووشی نەهامەتی و مالوێرانییەکا مەزن بوون کو ناهێتە وەسفکرن، هەتا وی ڕادەی دەمێ خەلکێ موسلمان ژ وێ ترسێ خلاس دبیت، ژێدەرێن ئیسلامی وەسفدکەن هەر وەکو ل ڕۆژا قیامەتێ ژ گۆران دەرکەڤتین (ابن کثیر، ١٩٩٨م، ج١٣، ص٢٠٠-٢٠٢؛ المقریزي، ١٩٩٧م، ج١، ص٤٠٩-٤١٠).
دەولەتا ئێلخانی د ماوێ دەستهەڵاتدارییا خۆدا چەندین جاران پایتەختێ وان هاتییە ڤەگوهاستن، ل دەستپێکا دامەزراندنێ، هولاکو (مەراغە) ئێك ژ باژێرێن ئازەربیجان وەك پایتەختێ دەولەتا ئێلخانی هەلبژارت، ئەوژی ژبەر خۆشیا کەش و هەوایێ وێ و نزیکییا وێ ژ شام و مصر، ئارمانجا وییا مەزن داگیرکرنا وان بوو، ئەو باژێڕ دمینیت پایتەخت هەتا هولاکو دمریت (ابن الفوطي، ٢٠٠٤م، ص٢٥٣؛ اقبال، ١٩٨٩م، ص٢٠٧)، دەمێ کوڕێ وی ئەباقا خان (٦٦٣-٦٨٠ك/١٢٦٥-١٢٨١ز) جهێ وی دگریت پایتەختێ ئێلخانییان ژ مەراغە دهێتە ڤەگوهاستن بۆ باژێڕێ (تەبریز)، ئەڤ باژێڕە تا سەردەمێ غازان خان (٦٩٤-٧٠٣ك/ ١٢٩٥-١٣٠٤ز) دمینیت پایتەخت (الهمذاني، ١٩٦٠م، ج٢، ص١٣؛ بناکتي، ٢٠٠٨م، ص٤٥٨)، بەلێ پشتی مرنا غازان، ئۆلجایتو دبیتە ئێلخان و پشتی نزیکی سالەکێ ژ حوکمێ خۆ ل سالا (٧٠٤ك/ ١٣٠٥ز) دەست ب ئاڤاکرنا باژێڕێ سولتانیە (السلطانیة) دکەت ل جهەکی دگۆتنێ قنغور ئالانك کو دکەڤیتە باکوورێ ڕۆژئاڤایێ عیراقا عەجەمی، پشتی دەهـ سالێن ئاڤاکرنێ دهێتە تەمامکرن کو باژێڕەکی پڕبوو ژ ئاڤاهی، مزگەفت، سەرشۆ و بازاران، هەموو ڕەگەزێن ئاکنجییان تێدا دژیان و تا دەمێ ڤەکۆلینێ ب داوی ژی دهێت دمینیت پایتەخت.
پشتی هەشتی سالێن حوکمێ دەولەتا ئێلخانی ژ (٦٥٦-٧٣٦ك/ ١٢٥٨-١٣٣٥ز) نەهـ ئێلخانان فەرمانڕەوایی لێکر ژ هولاکو تا ئەبو سەعید، بەلێ پشتی ئەبو سەعید مری چوو کوڕ ل دیڤ خۆ نەهێلان جهێ وی بگرت، لەوا دابەشبوون د ناڤ دەولەتا ئێلخانیدا دروست دبیت، وەلات دهێتە دابەشکرن د ناڤبەرا چەندین میرێن لاوازدا و چەندین شەڕ و هەڤڕکی ل ناڤبەرا وان ڕویددەن هتتا ل سالا (٧٥٦ك/ ١٣٥٥ز) دەولەت ب تەمامی ژ ناڤدچیت (عبدالحلیم، د.ت، ص٢٧٤).
٣. ڕۆلێ شاندێن ئەوروپی د بزاڤا مژدەبەرییێدا ل قوناغا ئێلخانێن نەموسلمان (٦٥٦-٦٩٤ك/١٢٥٨-١٢٩٥ز):
هەر ل دەستپێکا دامەزراندنێ، دەولەتا مەغولی ڕێكێ ب هەموو بیروباوەر و ئایینێن ژێر دەستهەلاتدارییا خۆ ددەت ب ئازادانە بێی مایتێکرن ب کاروبار و ڕێورەسمێن خۆیێن ئایینی ڕاببن ، ئایینێ مەسیحی ژی ئێك ژ ئەوان ئایینان بوویە کو ڕێك پێ هاتەدان ب ئازادانە ڕێورەسمێن خۆیێن ئایینی چارچۆڤێ دەولەتا ئێخانیدا بگێرن (Morgan, 1988, p65)، ئەو هەلویستێ دەولەتا مەغولی بەرامبەر بیروباوەر و ئایینان بکارئینای، ڕێك بەرامبەر ئایینێن مینا بوزی، مەسیحی و ئیسلامێ ڤەکر ڕکابەرییێ ل گەل ئێك بکەن ل سەر ڕاکێشانا ئێلخان و سەرکردێن مەغولی، دەرگەهێ دیدار و گەنگەشەیان د ناڤبەرا ئۆلدارێن ئەوان ئاییناندا دهاتە ڤەکرن، ئەوێ چەندێ ژی کارتێکرنا خۆ ل سەر ئێلخانێن مەغولی دکر (ارنولد، ١٩٧١م، ص٢٥١).
هەر بلەز ژلایێ ئەوروپاڤە هنارتی بۆ ناڤ دەولەتا مەغولی دهێنە فرێکرن ب مەرەما وەرگرتنا زانیارییان، ژبۆ دوو ئارمانجان، ئارمانجا ئێکێ داکو ئەوێ هێزا نوی ڕابکێشیت بۆ خزمەتا کەنیسا مەسیحییا کاسۆلیکی و داخواز بکەت داکو باوەریێ ب مەسیحییەتێ بینیت، ژبەرکو ل دیڤ دەنگوباسێن گەهشتینە وان کو مەسیحەت ل ناڤ وان بەربەلاڤە. ئارمانجا دوویێ ئەوبوو مفای ژ ئەوێ هێزا نوی وەرگریت یان هەڤپەیمانییێ ل گەل بکەت بۆ لێدانا هێزێن ئیسلامی پێخەمەت زڤراندنا بەیتولمەقدس (بیت المقدس) (القزاز، ١٩٧٠م، ص٤٢١)، بەلێ ئەو هنارتی و ئەوروپا ب شاشی د مەغولان گەهشتن و ب هزرا وان نزیکە خانێن مەغول ببنە مەسیحی، لەوا هەر بلەز دەست ب چالاکییێن مژدەبەرییێ دهێتەکرن بۆ ڤەگوهاستنا مەغولان بۆ سەر ئایینێ مەسیحی (Saunders, 1971, p181-182; Rayan, 1998, vol.8, no. 3, p413)، هەر ژبەر ئەوان ئەگەران پاپایێ ڕۆما دهێتە پالدان ئۆلدارێن خۆ ب ڕێیا شاندێن مژدەبەرییێ بۆ وێ دەولەتێ بهنێریت (Saunders, 1971, p118؛ عبدالحلیم، د.ت، ص٥٠).
ئەو ئازادییا خانێن مەزنێن مەغولی بۆ ئایینان بەردەستکری، دەمێ دەولەتا ئێلخانی دهێتە دامەزراندن ل سالا (٦٥٦ك/١٢٥٨ز) ل سەر دەستێ هولاکو (٦٥٦-٦٦٣ك/١٢٥٨-١٢٦٥ز)، ل سەر هەمان ڕێباز دچیت، ب کارتێکرنا یاسایێن (الیاسا) یا مەغولی و هەڤژینا وی دوکوز خاتون. ڕێك ب مەسیحییان دهێتەدان ب ئازادانە ب کارێ مژدەبەرییێ ڕابن (Rayan, 1998, vol.8, no. 3, p414)، ژلایێ پاپایێ ڕۆما و دێرێن فرەنسیسکان و دومنیکان([4]) یێن ئەوروپی مژدەبەری دهێتە ئەنجامدان، ئەوبوو ل سالا (٦٥٨ك/١٢٦٠ز) ڕاهبێ ئینگلیزی داود ئەشبی (David of Ashby) بەتریرکێ شانشینا بەیتولمەقدس ل عەکا چاڤپێکەڤتنێ دکەت ل گەل هولاکو ل دەمێ هێرشا وی بۆ سەر وەلاتێ شام، داکو نیازا وی بزانیت بەرامبەر خاچداران (Richard, 1969, v3, p52-52؛ طقوش، ٢٠٠٧م، ص٢٠٠؛ مرجونة، ٢٠١٠م، ص٣٠٨)، بۆ هولاکوی بەحس ل مەسیحییەتێ و پاپایێ ڕۆما دکەت، پشتی هولاکو گوهدارییا وی دکەت؛ داخوازێ ژێ دکەت ل دەڤ بمینیت و نەزڤڕیتەڤە، لەوا دەلیڤە بۆ ئەوی ڕاهبی چێدبیت بۆ چەندین سالان ل ناڤ مەغولان مژدەبەرییێ ب مەسیحییەتێ بکەت (Richard, 1969, vol.3, p52؛ ابراهیم، ٢٠١٩م، ص١٤٥).
هەروەسان پاپا ئیسکەندەرێ چارێ (٦٥٢-٦٥٩ك/١٢٥٤-١٢٦١ز) ل سالا (٦٥٩ك/١٢٦١ز) هنارتییێن خۆ دهنێرتە دەڤ هولاکوی و کەیفخۆشییا خۆ بۆ دیاردکەت کو ژ کەسەکی هنگاری بهیستییە حەز هەیە بهێتە ناڤ ئایینێ مەسیحی (براون، ٢٠٠٥م، ج٣، ص١٩؛ القزاز، ١٩٧٠م، ص٣١٥)، داخوازێ ژێ دکەت بهێتە ناڤ ڕێزێن مەسیحیەتێ، دێ بۆ وی مفایێ دنیای هەبیت ب پشتەڤانی و هێزا خودێ دژی موسلمانان و مفایێ ئاخرەتی ژی دێ هەبیت ئەگەر هات و بوو مەسیحی (Howorth, 1880, vol.3, p278؛ طقوش، ٢٠٠٧م، ص٢٠١)، سیاسەتا هولاکو بەرامبەر ئەوروپا و شاندێن وان پشتبەستن بوویە ل سەر حەزا وی بۆ پێکئینانا هەڤپەیمانییەکێ دژی موسلمانان و ڕژدبوو ل سەر ئەوی ئاراستەی.
هندەك ڤەکۆلەرێن هەڤچەرخ ئەگەرێ نەچوونا هولاکوی بۆ ناڤ مەسیحییەتێ بۆ ئەوێ چەندێ دزڤڕینن کو خاچداران ب نوێنەراتییا پاپایێ ڕۆما و شاهێن ئەوروپا نەشیان د شەرین خۆیێن خاچداریدا سەرکەڤتنێ ل سەر موسلمانان بینن و پشتەڤانییا هولاکوی نەکرن ژلایێ لەشکەریڤە دژی دەولەتا مەمالیك ل مصر و شام، ئەوێن ب سەر هولاکویدا ل شەڕێ عەین جالوت ل (٦٥٨ك/١٢٦٠ز) سەرکەڤتین، ئەڤە دبیتە ئەگەر هولاکو ژ هزرا باوەرئینانێ ب مەسیحییەتێ بهێتە ڤەکێشان (عبدالحلیم، د.ت، ص٢٢؛ الاشقر، ٢٠٠١م، العدد ٤١، ص١٦).
ل سەردەمێ ئێلخان ئەباقا خان (٦٦٣-٦٨٠ك/١٢٦٥-١٢٨٢ز) ژبەر حەزا هەڤژینا وی دسبینا خاتون یا مەسیحی، ئەباقا خان وەك دلسۆزییەك بۆ وێ ل سەر ڕێورەسمێن ئایینێ مەسیحی دهێتە مۆرکرن (تعمید) (الجاف، موسوعة، ٢٠٠٨م، ج٢، ص٢٩٧)، ڕێکێ ددەتە ڕاهبێن فرەنسیسکان و دومنیکان ب کارێ مژدەبەرییا مەسیحییەتێ ل سەر مەزهەبێ کاسولیکی ڕابن ل ناڤ دەولەتا ئێلخانی (مرجونة، ٢٠١٠م، ص٣٠٨)، دهێتەگۆتن کو هەر چار پاپایێن دیڤ ئێك ل سەردەمێ وی: پاپا کلیمنتێ چارێ، گریگورێ دەهێ، یوحەنایێ بیست و ئێکێ و نیکۆلایێ سیێ ل گەل ئەباقا خان نامە و شاند هاتینە فرێکرن، هەموویان د نامێن خۆدا ئاماژە ب بابەتێ باوەرئینانا ئەوی بۆ مەسیحییەتێ دایە (Howorth, 1880, vol.3, p280; Saykes, 1921, vol.2, p98-99؛ بدر، د.ت، ص٧).
ئەباقا خان ل سالا (٦٦٧ك/١٢٦٨ز) هنارتییان بۆ لایێ پاپا کلیمنتێ چارێ (Clement IV) (٦٦٤-٦٦٧ك/١٢٦٥-١٢٦٨) فرێدکەت([5]) ب مەرەما هەڤپەیمانییێ، ئەو هنارتی بۆ پاپای ڕادگەهینن کو ئەباقا باوەری ب مەسیحییەتێ ئینایە (المقریزي، ١٩٩٧م، ق١، ج٢، ص٥٦-٥٧؛ مرجونة، ٢٠١٠م، ص٣٠٩)، ژلایێ خۆڤە پاپایێ ناڤبری هەژمارەکا قەشە و مژدەبەرێن مەسیحییێن کاسولیك فرێدکەتە باژێرێن ئیرانێ (الجاف، الوجیز، ٢٠٠٨م، ج٢، ص٢٩٧؛ الجاف، موسوعة، ٢٠٠٨م، ج٢، ص٢٩٧).
هەروەسان شاندەکی ئەباقا خان ژ شازدە ئەندامان پێکهاتبوو ب سەرۆکاتییا (داود ئەشبی) دگەهیتە ئەوروپا و ل سالا (٦٧٢ك/١٢٧٤ز) پشکداری کۆربەندێ لیون یێ کەنەسی دبن، د ئەڤی کوربەندیدا دوو ژ هنارتییێن مەغول دهێنە مۆرکرن، ئەڤەژی دبیتە جهێ دلخۆشییا نوینەرێ کەنیسەیێن ئەوروپا ئەوێن پشکدار د وی کۆربەندیدا، دەنگۆیەك بەلاڤ دبیت کو ئەباقا خان دێ سەرەدانا ڕۆما کەت و ل سەردەستێ پاپای دێ هێتە مۆرکرن و دێ تاجێ دانیتە سەر سەرێ وی (Howorth, 1880, vol.3, p280؛ الامین، ١٩٩٣م، ص٢١٧). پشتی دوو سالان ژ ئەوی شاندی، ئەباقا دوو هنارتییان ژ مەسیحییێن گورج (جورجی) فرێدکەتە باژێرێ ڕۆما بۆ چاڤپێکەڤتنا پاپا یوحەنایێ بیست و ئێکێ ب مەرەما گرێدانا هەڤپەیمانییێ بۆ زڤڕاندنا بەیتولمەقدس و فەلەستین ژ دەستێ موسلمانان، بۆ پاپایی ڕادگەهینن کو ئەباقا خان حەز هەیە ببیتە مەسیحی، پاپا ئەوی شاندی فرێدکەتە دەڤ شاهێن فرەنسا و ئینگلترا داکو ئەوان داخوازییان بگەهیننە ئەوان ژی، پاپا ژلایێ خۆڤە بڕیارێ ددەت شاندەکی پێنج کەسی ژ ئۆلداران بۆ مژدەبەرییێ ب مەسیحییەتێ فرێکەت (الامین، ١٩٩٣م، ص٢١٧؛Rayan, 1998, vol.8, no. 3, p414 )، بەری ئەو شاندە بهێتە هنارتن پاپا ل سالا (٦٧٥ك/١٢٧٧ز) دمریت و پاپا نیکۆلایێ سێیێ (٦٧٥-٦٨٠ك/١٢٧٧-١٢٨١ز) جهێ وی دگریت و پشتی سالەکێ ژ مرنا پاپای ئەوی شاندی فرێدکەت.
پاپا نیکۆلایێ سێیێ ل سالا (٦٧٧ك/١٢٧٨ز) پێنج ڕاهبێن فرەنسیسکان د شاندەکی مژدەبەرییێدا فرێدکەتە ناڤ مەغولان ل گەل ئەوان نامە هەبووینە بۆ ئێلخانی ژبۆ مۆرکرنا وی، ئەوژی ل دیڤ ئەوان دەنگۆیێن گەهشتینە پاپای ژ شاندێ سالا (٦٧٥ك/١٢٧٦ز) کو ئەباقا حەز هەیە باوەرییێ ب مەسیحییەتێ بینیت و داخوازێ ژێ دکەت ڕێکێ ب ئەوان بدەت مژدەبەری ل ناڤ دەولەتا ئەواندا بهێتە ئەنجامدان (Howorth, 1880, vol.3, p280)، پاپای ڕێك دابوو ئەوی شاندی ب کارێ مۆرکرنێ (تعمید) ڕاببن و ئەوان کەسێن ژ دلۆڤانییا کەنیسێ هاتینە ڤەقەتیان - مەرەم پێ هەردوو مەزهەبێن نەستوری و یەعقوبییێن مەسیحی بوو - و حەزا زڤڕاندنێ هەی بۆ سەر کەنیسا ڕەسەن یا کاسولیکی و لێبۆرین ل سەر ئەوان کەسێن گونەهکار ئەوێن ب دێر و کەنیسا کاسولیکی ڕازی ببن، هەروەسا پاپای دەستهەڵاتا ئاڤاکرنا کەنیسا و گێڕانا هەموو ڕێورەسمێن ئایینی دابوو ئەوی شاندی (Howorth, 1880, vol.3, p280). بەلێ ل سالا (٦٧٦ك/١٢٧٨ز) بەری بڕیارا ئەوی بجهـ بهێت دمریت (الامین، ١٩٩٣م، ص٢١٧؛Rayan, 1998, vol.8, no 3, p414 ). ل ڤێرە ب شێوەیەکی ڕۆن و ئاشکرا دیاردبیت کو نیازا سەرەکییا شاندێن ئەوروپی مژدەبەری بوویە.
سەردەمێ ئێلخان ئەحمەد تکودار (٦٨٠-٦٨٣ك/ ١٢٨١-١٢٨٤ز) ژ سەردەمێ ئێلخانێن بەری خۆ ژلایێ پەیوەندیانڤە ل گەل خاچداران یێ جودابوو، ژبەر موسلمانبوونا خۆ حەز نەبوویە هەڤپەیمانییێ ل گەل وان بکەت دژی موسلمانان، بەلکو ئاراستەیێ وی بەرەڤ هندێ دچیت پەیوەندییێ ل گەل مەمالیکان بکەت، ژبەرکو موسلمانبوونا خۆ ڕاگەهاندبوو (بدر، د.ت، ص١٢)، کەنیسەیێن مەسیحیان دهێنە خرابکرن و گەلەکان ژێ دکەتە مزگەفت، زێدەباری کو گەلەك ژ خەلکێ مەسیحی ناچار دبن ببنە موسلمان، ب ئەڤێ چەندێ ئێدی ئاستەنگ دکەڤیتە د ڕێکا مژدەبەرێن مەسیحیدا بەرامبەر کارێ وان یێ مژدەبەرییێ (اقبال، ٢٠٠٠م، ص٢٢٤؛ الجاف، موسوعة، ٢٠٠٨م، ج٢، ص٢٩٨).
ل سەردەمێ ئەرغون (٦٨٣-٦٩٠ك/١٢٨٤-١٢٩١ز) ژبەرکو دایك و هەڤژینا وی د مەسیحی بوون، ل سەر پەروەردەیەکا مەسیحی مەزن دبیت، دلسۆزییەکا مەزن بۆ مەسیحییان هەبوو، حەزا ئاڤاکرنا کەنیسەیان و هەڤپەیمانییێ ل گەل مەسیحییان هەبوو، ل سەردەمێ وی بزاڤا مژدەبەرییێ ب ئازادانە ل ناڤ مەغولان بەلاڤدبیت ( جوانفیل، ١٩٦٨، ص١٩-٢٠؛ مرجونة، ٢٠١٠م، ص٣٤٢)، ژبەرکو ژهەموو دلێ خۆ حەز ل ئەوان دکەت (Ciociltan, 2012, p77)، دیسان ب شێوازێ سالانە و بەردەوام شاند و نامە د ناڤبەرا ئەرغون ژلایەکی و پاپایێن ڕۆما و شاهێن ئەورپا ژلایەکی دیڤە هەبووینە (گروسە، ١٣٦٥هـ، ص٤٥٧؛ الزهاوي، ٢٠١٤م، العدد ١، ص١٦٢)، هەموو هەولێن ئەرغون ل دۆر گرێدانا هەڤپەیمانییێ بووینە دژی دەولەتا مەمالیك، بەلێ بێ ئەنجام بووینە (Ciociltan, 2012, p77؛ اقبال، ٢٠٠٠م، ص٢٥٤).
ئێك ژ هەولێن هەرە گرنگێن ئەرغون بۆ بهێزکرنا هەڤپەیمانییێ ل گەل ڕۆژئاڤا، هنارتنا شاندەکی بوو ب سەرۆکایەتییا ڕاهبێ نەستوری ڕابان صوما([6]) (Rabban Mar Sauma)، هنارتنا ئەوی دوو ئارمانج هەبوون، ئارمانجا ئێکێ: پێکئینانا هەڤپەیمانییێ و هاریکارییا لەشکەری دژی مەمالیکان، ئارمانجا دوویێ: پێشکێشکرنا پێشنیارا ئێکگرتنا کەنیسەیێن مەسیحی بوو (Budge, 1928, p22؛ یوسف، ٢٠١٠م، ص٢٥١)، ئەو شاند ل سالا (٦٨٦ك/١٢٨٧ز) دگەهیتە باژێرێ ڕۆما، دەمێ دگەهیت دبینیت پاپا هۆنوریوسێ چارێ (٦٨٤-٦٨٦ك/١٢٨٥-١٢٨٧ز) یێ مری، بەلێ ب گەرمی پێشوازیا وی ژلایێ کاردینالێن([7]) وێرێ دهێتەکرن. پاشی دچیتە فەرەنسا و شاهێ وێ فلیپێ چارێ (٦٨٤-٧١٤ك/١٢٨٥-١٣١٤ز) دبینیت و ل سەر پرۆژەیێ هەڤپشك یێ هێرشا ئەردێن پیرۆز ڕێكدکەڤن، د دیڤدا دچیتە باژێڕێ بۆردۆ یێ فەرەنسی کو وی دەمی سەر ب ئینگلتەرا ڤە بوو و ب گەرمی پێشوازی لێ دهێتەکرن (Boyle, 1977, 559; Setton, 1969, vol.3, 531).
ژ بۆردو بەرەڤ باژێرێ جنەوە ب رێدکەڤیت و ل زڤستانا سالا (٦٨٦-٦٨٧ك/١٢٨٧-١٢٩٢ز) لێ دمینیت، ل دەستپێکا سالا (٦٨٧ك/١٢٨٨ز) پاپا نیکولایێ چارێ (٦٨٧-٦٩١ك/١٢٨٨-١٢٩٢ز) دهێتە دانان وەك پاپا، لەوا ڕابان صوما بلەز دچیتە ڕۆما بۆ چاڤپێکەڤتنا پاپایێ نوی و ب دوماهیكهاتنا شاندێ خۆ یێ دبلۆماسی، هەرچەندە ئەو شاندە شاندەکی سیاسی بوو و ئارمانجێن سیاسی ژلایێ ئەرغون ل پشتب هەبوون، بەلێ پاپایێ نوی پێکۆلکر بۆ ئینانا کەنیسەیا نەستوری بۆ ژێر ملکەچییا کەنیسەیا کاسۆلیکی مفای ژ ئەوی شاندی وەربگریت (هلال، ١٩٩٧م، ص١٧٩)، ژبەرکو ڕابان صوما کەسێ دوویێ بوو د ناڤ نەستوریاندا پشتی مار یاهبالایێ سێیێ([8]) و پاپا ئەوێ هاتنا وی وەك دیارکرنا لایەنگرییێ و ملکەچییەك بۆ خۆ دیت. ژ ڕاست ژی ڕابان صوما ملکەچییا خۆ دەردبڕیت و هەر وەك کەسەکی کاسۆلیك خۆ ل بەر دچەمینیت (Budge, 1928, p23) ئەوژی وەك دوپاتکرنێ بوو بۆ ملکەچییا وان.
ل دیڤ گۆتنا (Budge) هەڕچەندە پاپا داخوازێ ژێ دکەت ل وێرێ بمینیت ل ژێر پاراستنا وی، بەلێ ڕابان صوما داخوازا لێبۆرینێ ژێ دکەت و دبێژیتێ بەرژەوەندییێن مەسیحییان ل ڕۆژهەلات وەسان دخوازن ئەز ل ڤێرێ نەمینم و دڤێت بچم (1928, p24)، پاشی دزڤڕیتەڤە دەڤ ئەرغون و هەژمارەکا نامێن پاپای ل گەل خۆ بۆ ئەرغون و سەرکردێن مەغول دئینیت (Boyle, 1977, p559; Setton, 1969, vol.3, p531)، ژلایێ خۆڤە پاپایێ ڕۆما نامەیان ل گەل تاجەکا زێڕی و جلوبەرگێن ئایینی بۆ ئەوی و جاسلیق (جاثلیق)([9]) ێ نەستوری ل گەل دهنێریت ل گەل کوژمەیەکی پارەی کو ل چوونا خۆ بمەزێخیت (Budge, 1928, p24)، ڕابان صوما د ڕاپۆرتێن خۆدا بۆ ئەرغون دیاردکەت کو زانیارییێن کاردینال و بارەگایێ پاپای ب شێوەیەکی گشتی ل سەر مەغولان دلاوازن و چ زانیارییەك ل سەر بەربەلاڤبوونا مەسیحییەتێ ل ناڤ مەغولان نینن (فهمي، ١٩٨١م، ص١٧٩)، ئەڤەژی وێ چەندێ دگەهینیت شاندێن ئەوروپییێن بەرێ سەرکەڤتی نەبووینە د وەرگرتنا زانیارییاندا و ئەوروپا ل ناڤ دەولەتا ئێلخانی نەیا ڕژدبوویە ل سەر ئارمانجێن خۆ ، دیارە ئەو شاندە شکەستنێ دئینیت د پێکئینانا هەڤپەیمانییەکێدا ل گەل ئەوروپا ژبەرکو ئەوروپا ئەو تشت ب گرنگی وەرنەگرت، لێ ل گەل ئەوێ چەندێ ئەرغون بێهیڤی نابیت و دێ بینین بەردەوام دبیت د هنارتنا شاندێن خۆدا.
ژ ئەنجامێ پەیوەندیێن د ناڤبەرا ئەرغون خان و ئەوروپادا ژمارەیەکا مەزنا گرۆپێن مژدەبەرییێ ژ گرۆپێن فرەنسیسکان و دومنیکان ل باژێڕێ تەبریز هەبووینە (هلال،١٩٩٧م، ص١١٩) و ئۆمێدا پاپا نیقولایێ چارێ ئەوبوو ئەرغونی ژ سەر ئایینێ بوزی بینیتە سەر ئایینێ مەسیحی، لەوا دەمێ شاندێ دەولەتا ئێلخانی ب سەرۆکاتییا ڕابان صوما دگەهیتە ڕۆما و ل سالا (٦٨٧ك/١٢٨٨ز) پاپا ب نامەیەکا مژدەبەرییێ بەرسڤا ئەرغونی ددەت (رنسیمان، ١٩٦٧م، ج٣، ص٥٦٨)، پشتی سوپاسییان بنیات و بنەمایێن بیروباوەرێن کاسۆلیکی بۆ شرۆڤەدکەت و باس ل قورتالکرنا مرۆڤایەتییێ دکەت ب قوربانیدانا کوڕێن ئایینێ مەسیحی ل گەل بابەتێن دییێن گریدای ب کاروبارێن مژدەبەرییێڤە. ناما دوویێ بۆ هەمان دەم دزڤریت، داخوازێ ژ ئەرغونی دکەت بهێتە ناڤ مەسیحییەتێ داکو د دیڤدا لایەنگرێن ویێن زۆر ل دیڤ وی ببنە مەسیحی، هەر ل گەل ئەوان هەردوو نامەیان پاپا نامەیان پێشکێشی دوو خاتونێن مەغولییێن مەسیحی و جاسلیقێ نەستورییان دکەت ژبەر ڕۆلێ وان د بەلاڤکرنا ئایینێ مەسیحی دا و مژدەبەرییا ئەوی ئایینی و نامەیەکێ پێشکێشی (دەنیس) ئەسقفێ یەعقوبییان ل تەبریز دکەت ل گەل چەندین دیارییان و داخوازێ ژێ دکەت ئەرغونی ڕازی بکەت کو باوەرییێ ب مەسیحییەتێ بینیت (فهمي، ١٩٨١م، ص١٨٠؛ الامین، ١٩٩٣م، ص٤٣٦).
ئەو شاندێ نامێن پاپای گەهاندینە دەولەتا ئێلخانی ژ چەند کەسان پێکهاتبوون و بۆ ماوێ دەهـ سالان ل ڕۆژهەلات بۆ کارێ مژدەبەرییێ ب مەسیحییەتێ دمینن و د هەموو بارودۆخەکیدا کاردکرن، پاشی ل سالا (٦٨٨ك/١٢٨٩ز)([10]) دڕڤرنە ڕۆما، پشتی دزڤڕن زانیاری و دەنگوباسان دگەهیننە پاپای، ژلایێ خۆڤە پاپایێ ڕۆما جارەكا دی شاندەکی ب سەرۆکاتییا ڕاهبێ مەسیحی جوفانی دی مونتی کورفینو (John of Mont Corfino) ل سالا (٦٨٩ك/١٢٩٠ز) بۆ ئەرغونی فڕێدکەت (Saykes, 1921, vol.2, p108 ؛ مرجونة، ٢٠١٠م، ص٣١٢)، پشتی چەندین هەیڤان دگەهیتە تەبریز و ب گەرمی پێشوازییا وی دهێتەکرن و ل سەر هەمان ئارمانج کاردکەت (Dhosson 1834, p69-70 ؛ الامین، ١٩٩٣م، ص٤٣٦)، ئەڤ شاندە ب گرنگترین شاندێ مژدەبەرییێ دهێتە هژمارتن، ل وێرێ دشێت بارەگایێ هنارتییا مەسیحی دابمەزرینیت (حسین، ١٩٩٥م، ص٢٨). پاشی ل سالا (٦٩٠ك/١٢٩١ز) دچیتە هند و ل وێرێ ژی بارەگایێ هنارتییا مەسیحی دادمەزرینیت، د دیڤدا بەرەڤ چینێ بڕێدکەڤیت (الامین، ١٩٩٣م، ص٤٣٦). ئەو نامەیێن پاپای دهنارتن ب شێوەیەکی گشتی بانگەوازیکرن بوو بۆ باوەریئینانا ئەوان ب مەسیحییەتێ، ژبەرکو دزانی تاکە ڕێك بۆ شکەستنا موسلمانان، باوەریئینانا مەغولایە ب مەسیحییەتێ.
ژ ئەوان ڕاهبێن دومنیکانییێن ب مەرەما مژدەبەرییێ هاتینە دەڤەرێ ڕیکولد مونت کروسێ (٦٤٧-٧٢٩ك/١٢٤٧-١٣٢٨ز) بوو، هەر ژ سالا (٦٨٧ك/١٢٨٨ز) تا سالا (٧٠٠ك/١٣٠١ز) هاتییە ناڤ دەولەتا ئێلخانی، د نڤیسینێن خۆدا باسدکەت کو چوویە ئەرمینیا و تەبریز، چەندین هەیڤان لێ دمینیت (جوادی، د.ت، شمارە:٥، ص١٢٣)، د دیڤدا دچیتە چەندین باژێڕێن عیراقێ، ژ هەموویان گرنگتر موصل، تکریت و بەغدا (Beazley, 1949, vol.3, p190؛ هلال، ١٩٩٧م، ص١٨٦)، بۆ چەندین سالان ل باژێڕێ تکریت دمینیت و دناڤ یەعقوبیاندا مژدەبەرییێ ب مەزهەبێ کاسۆلیکی دکەت، بتریا خەلکێ وێ ل سەر ئەوی مەزهەبی بووینە، فێری زمانێ عەرەبی دبیت و مفای ژێ دبینیت بۆ خواندنا قورئانا پیرۆز و فەرموودەیێن پێغەمبەری و چەندین پەرتووکێن فقهی، داکو بشێت گەنگەشێ ل گەل ئۆلدارێن موسلمان بکەت و بەرسڤا وان بدەت، حاکمێ موصل یێ نەستوری ڕێکێ ددەتێ ب ئاشکرایی مژدەبەرییێ ئەنجامبدەت (Beazley, 1949, vol.3, p198؛ هلال، ١٩٩٧م، ص١٨٦).
ژبەرکو ماوێ د ناڤبەرا (٦٨٨ك/١٢٨٩ز) تا (٦٩٠ك/١٢٩١ز) قوناغا شکەستنا باژێڕ و کەلهێن خاچداران بوو ل ڕۆژهەلات، بازرگانێن کۆیلان ب سەدان دیلێن خاچدار ل بازارێن بەغدا و باژێرێن دیێن عیراقێ دفرۆشن، گەلەك ژ وان ڕاهبێن دومنیکان بوون، ژلایێ خۆڤە ڕیکولد دشێت چەندین خزمەتان پێشکێشی وان دیلکریان بکەت، دیسان ب هاریکارییا بازرگانێن ئیتالی دشێت هندەکان ژ وان بکڕیت (Beazley, 1949, vol.3, p199). ژبەرکو ڕیکولد بوویە هەڤچەرخێ بەشەکی گرنگێ سەردەمێ غازان خان و ئەوا ب سەرێ مەسیحییان هاتی ژ زۆردارییێ د دەولەتا ویدا، لەوا د دیتنا خۆدا بۆ پاشەڕۆژا شاندێن مژدەبەرییێ ل ناڤ موسلمانان یێ ڕەشبین بوویە و دیاردکەت کو ڕازیکرنا موسلمانان ب مەسیحییەتێ زۆرا ب زەحمەتە (Beazley, 1949, vol.3, p203؛ هلال، ١٩٩٧م، ص١٨٧)، ژبەرکو ئەو جیهانا ئیسلامی بوویە و ژینگەهـ ژینگەهەکا تەمام ئیسلامی بوویە، موسلمان ب هەستیاری سەرەدەرییێ دکەن ل گەل ئەوان کەسێن پێکۆلێ دکەن ژ سەر بیروباوەر و ئایینێ وان لابدەن یان وەسا لێ بکەن باوەرییێ ب ئایینەکی دی بینن.
دووماهیك شاندێ ئەرغون ب سەرۆکایەتییا دوو مەسیحییێن مەغول بوویە ب ناڤێ ئەندرو زاکان (Andrew Zakan) و سهادین (Sahadin) ل دووماهیا سالا (٦٨٩ك/١٢٩٠ز)، ئەوی شاندی دوو نامە ل گەلبووینە، نامەیەك بۆ پاپا نیکۆلاس، ل گەل بوسکاریب کو هێشتا ل ڕۆما بوو، چاڤێ وان ب پاپای دکەڤیت و پاپا یێ ب پەرۆشبوو بۆ هاریکارییێ، و نامەیەك ژێ بۆ شاهێ ئینگلیز بوو بەلێ ژبەر مژیلبوونا شاهی ب کێشا ویلز و ئسکۆتلەندا چ گرنگییێ ب ئەوی شاندی نادەت، لەوا ئەو شاند شکەستنێ دهینیت (رنسیمان، ١٩٦٧م، ج٣، ص٦٣٧؛ العریني، ١٩٨١م، ص٣٠٩؛ طقوش، ٢٠٠٧م، ص٢٥٠-٢٥١).
ل سالا (٦٩٠ك/١٢٩١ز) پاپا نیکولایێ چارێ ژلایێ خۆڤە نامەیەکێ بۆ ئەرغونی فرێدکەت و جارەكا دی داخوازێ ژێ دکەت ببیتە مەسیحی و بهێتە مۆرکرن، د هەمان دەمدا نامەیەکێ بۆ (ئوروك خاتون) یا مەسیحی خێزانا ئەرغون خان فرێدکەت ژبەر گرنگیدانا وێ ب مەسیحییان (الامین، ١٩٩٣م، ٤٣٩)، ئەو هەموو شاندێن بۆ ئەرغونی دهاتنە هنارتن چ ژلایێ پاپای یان شاهێن ئەوروپا داخوازا باوەرئینانێ ب مەسیحییەتێ ژێ دکرن (Howorth, 1880, vol.3, p348-353؛ بدر، د.ت، ص٨). ئەرغون ل دوماهیا دەستهەڵاتدارییا خۆ گەلەك گرنگییێ ب ڕاهبێن کاسۆلیك ددەت، ڕێکێ ددەتێ ب ئازادانە کارێ خۆ یێ مژدەبەرییێ بکەن و ل ژێر پاراستنا وی بن، هەروەسان ل ئەوی دەمی جاسلیقێ نەستوری ب شێوەیەکی تیۆری لایەنگری بۆ کەنیسەیا ڕۆما هەبوو، ئەڤێ چەندێ ڕێك بۆ ئەوی و کەسانێن دیێن دومنیکانی خۆشکربوو، هەرچەندە دیاردکەت کو نەستورییێن بەغدا ب دەرخستنا ڕاهبێن کاسولیك ژ باژێری ڕاببون (Beazley, 1949, vol.3, p200).
ئەرغون د هەموو شاند و نامەیێن خۆدا حەزکرنا خۆ بۆ مەسیحییان دیاردکەت و دبێژیت گەلەك ژ لەشکەرێ وی باوەری ب مەسیحییەتێ ئینایە، دیاردکەت یێ بەرهەڤە ئەردێن پیرۆز ڕزگاربکەت ئەگەر بێت و هاریکارییا وی بهێتە کرن ژلایێ ئەوروپا و یێ بەرهەڤە ل بەیتولمەقدس بهێتە مۆرکرن و ببیتە مەسحی ئەگەر ئەو کار هاتە ئەنجامدان (Howorth, 1880, vol.3, p354؛ القزاز، ١٩٧٠م، ص٤٣٣)، بەلێ ل گەل ئەوێ چەندێ ئەو داخوازیێن وی چ پێڤە ناهێت و بێئەنجام بوون.
ل سەردەمێ ئێلخان کەیخاتو (٦٩٠-٦٩٤ك/١٢٩١-١٢٩٥ز)، مێژوونڤیس (ئبن عبری) ئاماژێ ب وێ چەندێ دکەت کو شاندێن ئەوروپی ژلایێ پاپایێ ڕۆما و شاهێن ئەوروپی بۆ دهاتنە هنارتن و ئاموژگارییان ئاراستەی وی دکەن، فەرە مەغول هاریکاربن ل گەل ئەوروپا و ئێكدەستبن دژی موسلمانان ئەوێن زیانێ دگەهیننە مەسیحییان ل باژێڕێن وان (٢٠٠٧م، ص٢٠٩)، بێ کو ئبن عبری ئاماژێ ب زانیاریێن ئەوان نامە و شاندان بدەت.
ژبلی (ئیبن عبری) چ ژێدەرێن مێژوویی ئاماژە ب چ بزاڤێن پەیوەندیکرنێ ب خاچداران و ئەنجامدانا هەڤپەیمانیێ ل گەل وان نەکرییە، ئەوژی دبیت ژ ئەگەرێ تێکچوونا بارودۆخێن ناڤخۆیی بیت ئەوێن پێڤە هاتینە مژیلکرن، کێشەیەکا دارایی دروستدبیت و ئەگەرێ وێژی ئێلخان ئەرغون بوو بەری بمریت (بدر، د.ت، ص٨)، ڕۆژهەڵاتناس (شبولر) دیاردکەت کەیخاتو دترسیا و نەدزانی چەوا ل گەل شۆڕەشگێر و تاوانباران سەرەدەرییێ بکەت، ژبەرکو نەدڤییا ببیتە ئەگەرێ سێدارەدانا چ کەسان (١٩٨٢م، ص٧١)، هەتا میر دژی وی ڕادبن ب سەرکێشییا بایدو و ل سالا (٦٩٤ك/١٢٩٥ز) ژناڤدبەن (الهمذاني، ١٩٨٣م، مج٢، ج٢، ص١٨٧)، ل سەردەمێ بایدو خان (٦٩٤ك/١٢٩٥ز) ژبەر کورتییا ماوێ حوکمێ وی و تێکچوونا بارودۆخێ ناڤخۆیی د ژێدەرێن مێژووییدا باس ل چ شاند و نامەیێن مژدەبەرییێ نەهاتییەکرن .
ئەگەرێ هەرە گرنگ ژ نەمانا پەیوەندییان گرێدای لایەنێ خاچداران بوو، مەمالیك دشێن ب سەرکێشییا شاهـ ئەلئەشرەف کوڕێ قلاوون دووماهیك بارەگایێن خاچداران ل وەڵاتێ شام و عەکا ل سالا (٦٩٠ك/١٢٩١ز) ژناڤببەن پشتی بتریا ئاکنجییێن وێ ئەوێن خاچدار دیلکرین و بەشێ دی ژ وان بەرەڤ ئەوروپا ڕەڤین (ابو الفداء، د.ت، ج٤، ص٣٤٠).
د قوناغا ئێکێ ژ دەستهەلاتداریا دەولەتا ئێلخانیدا، هەڤژین و دایکێن ئێلخانێن مەغولییێن مەسیحی ژبلی لایەنێ سیاسی کارتێکرنا خۆ ل سەرلایەنێ ئایینی ژی هەبوو، گەلەك جاران ئێلخان و کوڕێن وان پشکداری لاڤ و نڤێژێن وان دبوون و ل مەراسیمێن ئایینی ل کەنیسەیان ئامادە دبوون، هندەك ژ وان ل سەر ڕێورەسمێن ئایینێ مەسیحی دهاتنە مۆرکرن و باوەری ب مەسیحییەتێ دئینان، زێدەباری هندێ ئۆلدارێن نەستوری ب تایبەت جاسلیقێن مەسیحی ژی کارتێکرن ل سەر وان هەبوو (Morgan, 1988, p65; Rayan, 1998, vol.8, no. 3, p414).
شاندێن مژدەبەرییێن ئەوروپی دشێن مفای ژ دیتنا ئاشتییانا یا ئێلخانان ل دۆر ئایینان وەربگرن داکو گرنگییەكا مەزن ب مەسیحییان بهێتە دان (الهمذاني، مج٢، ج٢، ص١٨٨؛ مرجونة، ٢٠١٠م، ص٣١٤)، ڕابوون ب بەرهەڤکرنا زارۆکان و مۆرکرنا وان و فێرکرنا وان ل سەر کارێ مژدەبەرییێ ل ناڤ مەغولان ل دەولەتا ئێلخانی، د ئەنجامدا ئەو دشێن ئازادییەكا ئایینییا مەزن ب دەستڤەبینن بۆ ئەنجامدانا کارێ خۆ(الصیاد، ١٩٨٧م، ص٦٢-٦٣).
٤. ڕۆلێ شاندێن ئەوروپی د بزاڤا مژدەبەرییێدا ل قوناغا ئێلخانێن موسلمان (٦٩٤-٧٣٦ك/١٢٩٥-١٣٣٥ز):
ل قوناغا دوویێ ژ دەستهەڵاتدارییا ئێلخانێن مەغولی کو قوناغا ئیسلامی بوو، ب موسلمانبوونا غازان خان (٦٩٤-٧٠٣ك/١٢٩٥-١٣٠٤ز) سۆپرایزەکا مەزن و سەرکەڤتنەکا نەچاڤەڕێکری بوو بۆ ئیسلامێ ل سەر بزاڤێن مەسیحییان بۆ ب مەسیحیکرنا مەغولان، ژبەرکو دەمێ دبیتە موسلمان ئیسلامێ دکەتە ئایینێ فەرمییێ دەولەتێ و ژمارەکا هۆزێن مەغول ل گەل هژمارەکا زۆر و مەزنا لەشکەری([11]) دئینیتە ناڤ ئیسلامێ (خواندمیر، ١٣٨٠هـ، ج١، ص٨٣)، فشارەکا مەزن دکەڤیتە سەر مەسیحی و یەهودیان، چەندین کەنیسە و دێڕێن وان دهێنە خرابکرن و جلوبەرگێن تایبەت، باج و جزیە ل سەر ئۆلدارێن وان هاتنە سەپاندن، وەزیرێ وی (نەوروز) کارتێکرن و دەستەکی مەزن د ئەوی کاریدا هەبوو، بەلێ پشتی ئەو وەزیر ل سالا (٦٩٦ك/١٢٩٦ز) هاتە کوشتن، دیتنا غازان بۆ وان هاتە گوهۆڕین و بتر دلسۆزانە بەرێ خۆ ددەتە وان (مونتریل، ٢٠٠٨م، ص٢٠٢؛ ابراهیم، ٢٠١٩م، ص١٥١)، ئێدی مەسیحی و یەهودی هەست ب ئازادیا ئایینی دکەن (الهمذاني، ٢٠٠٠م، ج٣، ص١٥٤)، ل گەل ئەوێ چەندێ ژێدەرێن مێژوویی ئاماژێ ب ئەڤی ئێلخانی دکەن کو ئێلخانەکی رژدبوو ل شەڕێ دژی مەمالیکان و هێرشان دبەتە سەر ئاخا مەمالیکان (ابن کثیر، ١٩٩٨م، ج١٤، ص٣٨٩٤؛ ابن خلدون، ١٩٨٨م، ج٥، ص ٦١٨-٦١٩).
ژبەر موسلمانبوونا غازان شاندێن مژدەبەرییێ ئەوێن ژ دەڤ پاپا و شاهێن ئەوروپی دهاتن سستییەك دکەڤیتێ، ژبەرکو بۆ ئەوان دیاربوو کو بارودۆخ نە د بەرژەوەندیا ئەواندایە، لەوا بتر جەختێ ل سەر مەنغولییا و چینێ دکەن، مەسیحییان ئەو هێز و گرنگیا خۆ یا جاران ل ناڤ دەولەتا ئێلخانی ژدەستدان (بیاني، ٢٠١٣م، ص٣٣٦). بەلێ پشتی د شەڕێ خۆدا ب سەر مەمالیکان سەرکەڤتی ل دووماهیێن سالا (٦٩٩ك/١٣٠٠ز) دەست ب ئالوگۆڕکرنا شاندان کر([12]) ل گەل پاپا و شاهێن ئەوروپا، پاپایێ ڕۆما و سەرکێشێن دێڕێن فرەنسیسکان و دومنیکان ژلایێ خۆڤە جارەكا دی دەست ب هنارتنا شاندێن مژدەبەرییێ کرن بۆ دەولەتا ئێلخانی و هەتا دووماهییا دەولەتا ئێلخانی بەردەوامی پێ هاتەدان. پاپا و شاهێن ئەوروپا بەردەوام ژ ئێلخانان دخواست ڕاهبێن وان بپارێزن و پشتەڤانییا وان بکەن (Atwood, 2004, p108).
پشتی غازان خان برایێ وی ئولجایتو (٧٠٣-٧١٦ك/١٣٠٤-١٣١٦ز) هاتە سەر کورسیا دەستهەڵاتی، دیارە وی ڤیا سەردەمێ وی ب لاپەرەیەکا دۆستایەتییێ ل گەل موسلمانان دەستپێبکەت کو ل سەردەمێ ئێلخانێن بەری وی ئەو لاپەڕ هاتبوونە گرتن، ئەوبوو ل سالا (٧٠٣ك/١٣٠٤ز) داخوازا ئاشتەوایێ ژ شاهـ ئەلناصر محەمەد کوڕێ قلاوون کر (المقریزي، ١٩٩٧م، ج٢، ص٣٧٣) و بزاڤا چارەسەرکرنا ئاریشەیێن سەردەمێ غازان کر (القزاز، ١٩٧٠م، ص١٦٧).
گەلەك نەڤەکێشا جارەكا دی پەیوەندییێن دۆستانە ل گەل مەمالیکان هاتنە گوهۆڕین و زڤڕینە سەر بارودۆخێ ڕۆژێن غازان، ئەوژی ژبەر پەنابرنا گرۆپەکی ژ مەغولان بۆ دەولەتا مەمالیك، ئەو گرۆپ ژ بن ملکەچییا وی دەرکەڤتبوون و پەنا بربوونە بەر مصرێ (ابن کثیر، ١٩٩٨م، ج١٤، ٣٩١٣)، نیشانێن تێکچوونا پەیوەندییان دیاردبن دەمێ مەمالیك ل سالا (٧٠٥ك/١٣٠٦ز) هێرشێ دبەنە سەر ئەرمینیا و ئولجایتو ژلایێ خۆڤە هێزەکێ دهنێریت بۆ هاریکارییا ئەرمینیا، بەلێ مەمالیك سەردکەڤن (ابو الفداء، د.ت، ج٤، ص٦٥).
ژبەر ئەوی ئەگەری ئولجایتو هزر د ساخکرنا پەیوەندییێن دەولەتا ئێلخانیدا کرل گەل ئەوروپا، هەموو ڕێك گرتنەبەر، چ ب فێل یان ب ڕازیکرنێ، داکو بشێت خاچداران بۆخۆ ڕابکێشیت و هەڤپەیمانییەکا لەشکەری ل گەل وان بکەت (القزاز، ١٩٧٠م، ص٤٣٨) ، هەر بۆ ئەڤێ مەرەمێ ئێکەم شاندێ خۆ ل سالا (٧٠٤ك/١٣٠٥ز) دهنێریت کو پێکهاتیبوو ژ توماس ئوجی السینی (Thomas Ugy of Siena) و مالغ(Maligh) (Boyle, 1977, p563)، دیارە بازرگانێن ئیتالی دشێن ئولجایتو ڕازیبکەن کو بارودۆخ ل ئەوروپا د جێگیرن، لەوا دەست ب شاندان دکەت (القزاز، ١٩٧٠م، ص٩٨؛ هلال، ١٩٩٧م، ص١٣٧)، ئەو شاند ب نامەیێن ئولجایتو قەستا پاپا کلیمنتێ پێنجێ (Clement V) (٧٠٤-٧١٤ك/١٣٠٥-١٣١٤ز) دکەن ل ڕۆما و شاهێ فەرەنسا (فیلیبێ چارێ) و شاهێ ئینگلترا (ئەدواردێ ئێکێ)، د نامێن خۆدا بۆ ئەوان دلخۆشیا خۆ دیاردکەت بەرامبەر وێ پەیوەندییا د ناڤبەرا سەرکردەیێن ئەوروپا و مەغولاندا (الفقي، ١٩٩٩م، ٢١٢، عبدالمنعم، ٢٠٠٠م، ٣٩)، هەروەسان ئولجایتو داخوازییا بەردەوامییا ئەوان پەیوەندییان ژ وان دخوازیت (Saykes, 1921, vol.2, p115).
ل سالا (٧٠٦ك/١٣٠٧ز) ل گەل ئەوی شاندێ بۆ ئەوروپا هاتییە هنارتن، شاهێ ئینگلترا نامەیەکێ بۆ ئولجایتو فرێدکەت، د وێ نامەیێدا داخوازا ژناڤبرنا موسلمانان ژ ئولجایتو دکەت و ئاگەهدارییا وی دکەت ل سەر گەهشتنا گرۆپەکی فرەنسیسکان بۆ کۆچکا وی ل گەل ئەوی شاندێ مژدەبەرییێ ب مەسیحییەتێ (Boyle, 1977, p563؛ طقوش، ٢٠٠٧م، ٣١٣-٣١٤)، ژبەرکو شاندێ دەولەتا ئێلخانی بۆ وان دیارنەکربوو ئولجایتو موسلمانە. دیسان ژلایێ خۆڤە پاپا (کلیمنتێ پێنجێ) دشێت ڕازیبوونا ئولجایتو دەستڤەبینیت بۆ دامەزراندنا مەترانییەکێ ل پایتەختێ وی سوڵتانییە، بەلێ ئەو پێنگاڤ نەهاتە جێبەجێکرن ل سەردەمێ وی (Howorth, 1880, vol.3, p603)، دیارە ئەو هەڤپەیمانییا دژی دەولەتا مەمالیك دهاتە خواستن د ناڤبەرا هەردوو لایاندا ناهێتە ئەنجامدان، ئەو ئارمانج ل گەل ئولجایتو دمینیت هەتا دمریت، ئەڤە ب دووماهیك پەیوەندی دهێنە هەژمارتن ئولجایتو پێ ڕابووی ل گەل ڕۆژئاڤا، بۆ ئەنجامدانا هەڤپەیمانییەکا مەغولی - ئەوروپی بەلێ بێ مفا بوو و ژ سوپاسییان و پێشکێشکرنا سۆزان دەربازنەدبوو، ل سەر دلسۆزییا ئولجایتو بۆ وان دەردبڕی.
ئێك ژ ئەوان هنارتییێن پاپا (کلیمنتێ پێنجێ) ل سالا (٧٠٤ك/١٣٠٥ز) بۆ ڕۆژهەلات ل سەردەمێ ئولجایتو ڕاهبێ دومنیکانی ولیەم ئادەم (William Adam) بوو، ل دەستپێکێ دچیتە قستەنتینیە و ژ وێرێ دچیتە ئاسیا بچووك پاشی دچیتە وەلاتێ شام و ل سالا (٧١٣ك/١٣١٣ز) دزڤڕیتە ئەوروپا، ل دویڤدا ولیەم جارەكا دی دزڤڕیتە ڕۆژهەلات، ئەڤێ جارێ دچیتە ناڤ دەولەتا ئێلخانی و ل وێرێ ب کارێ مژدەبەرییێ ل سەر مەزهەبێ کاسولیك ل ئیران ڕادبیت، پشتی مانا خۆ بۆ ماوەیەکی؛ ل وێرێ بەرەڤ هندێ ب رێدکەڤیت پاشی دچیتە یەمەن و دگەڕیێت هەتا دچیتە ئەسیوبیا، ل دووماهیێ دزڤڕیتە دەڤ پاپای، ئەڤ گەڕیانە بۆ ولیەمی گەلەكا گرنگبوو ژبۆ کۆمکرنا هزرا بەرهەڤکرنا هێرشا خاچداران بۆ زڤڕاندنا ئەردێن پیرۆز(عمران، د.ت، ص٢٧٤-٢٧٥).
پشتی ئولجایتو کوڕێ وی ئەبو سەعید بهادرخان (٧١٧-٧٣٦ك/١٣١٧-١٣٣٥ز) جهێ وی گرت و دەمێ کورسیا دەستهەڵاتدارییێ وەرگرتی د ژییێ گەنجینییێدا بوو (الدواداري، ١٩٧٢م، ج٩، ص٢٨٨؛ ابن خلدون، ١٩٨٨م، ج٥، ص٦٢٠)، د سەردەمێ ویدا پەیوەندییێن دەولەتا ئێلخانی ل گەل مەمالیکان بەرەڤ باشیێ دچن و دووماهییێ ب سیاسەتا کەڤنا هەڤکارییێ ل گەل خاچدارێن ئەوروپی دئینیت (بدر، د.ت، ١٢١)، (ئەبو الفداء) ئاماژەیێ ب ئالوگۆرکرنا دیارییان د ناڤبەرا وی و ئەلناصر مەحمەد قلاووندا دکەت، ئەبو سەعید ل سالا (٧٢٠ك/١٣٢٠ز) دیارییێن بەرکەڤتی و هژمارەکا مەملوك و کەنیزەیان بۆ فرێدکەت (د.ت، ج٤، ص١٠٦)، نامە و شاند د ناڤبەرا هەردوو لایاندا دهێنە هنارتن و پەیوەندیێن دۆستانە و ئاشتییێ جهێ شەڕی دگرن و پەیمانەکا ئاشتەواییێ ل سالا (٧٢٠ك/١٣٢٠ز) بۆ ماوەیێ دەهـ سالان د ناڤبەرا واندا دهێتە مۆرکرن (الدواداري، ١٩٧٢م، ج٩، ٣١٢؛ شبولر، ١٩٨٢م، ٧٩) و ڕێك ل بەرامبەر بازرگانان و سەرەدان و هاریکارییێ د ناڤبەرا هەردوو لایاندا دهێتە ڤەکرن (الدواداري، ١٩٧٢م، ج٩، ص٣١٢؛ ابن حجر، ١٩٩٣م، ج١، ص٣٨١).
سەبارەت پەیوەندییا ئەبو سەعید ل گەل خاچداران، ئەو پەیوەندیێن بەرێ بێی ڤەگەڕیان ب دووماهیك دهێن، مێژوونڤیسێ ئیرانی (ئیقبال) ئاماژەیێ ب وێ چەندێ دکەت کو ب ئاماژەیەك ژ دەڤ هندەك میرێن خۆ دەرگەهێ هندەك کەنیسەیان دگریت (١٩٨٩م، ص٤٩٥)، هەرچەندە ژلایێ خۆڤە ئەبو سەعید دەرگەهێ هنارتنا شاندان دگریت، بەلێ ژلایێ ئەوروپا شاند دهێنە فرێکرن، پاپا یوحەنایی بیست و دوویێ (John XXII) (٧١٦-١٣٣٥ك/١٣١٦-١٣٣٤ز) شاندان بۆ وی فرێدکەت، ب دوو نامەیان ل سالا (٧٢٢ك/١٣٢٢ز) جەختێ ل ئەرمەنان دکەت و تێدا دیاردکەت کو ئەو هەڤپەیمانێن وانێن کەڤنن و داخوازا هاریکاری و سەرخستنا وان دژی مەمالیکان ژێ دکەت (Sinor, 1975, vol.3, 543; Howorth, 1880, vol.3, p603). وەسا ب ئەڤی شێوەی هزرا پێکئینانا هەڤپەیمانییا مەغولی - ئەوروپی ل سەردەمێ ئەڤی خانی ب دووماهیك دهێت و دەولەتا ئێلخانی دبیتە دەولەتەکا دۆست ل گەل مەمالیکان.
بڕیارا دامەزراندنا مەترانییێ ئەوا ل سەردەمێ پاپا (کلیمنتێ پێنجێ) هاتییە دان و ئولجایتو ڕازەمەندی ل سەر کری و نەهاتییە جێبەجێکرن، ل سەردەمێ ئەبو سەعید ژلایێ پاپا (حنایێ بیست و دوویێ) ڤە دهێتە جێبەجێکرن، ئەوبوو ل سالا (٧١٨ك/١٣١٨ز) کورسییەکا مەترانی ل باژێڕێ سوڵتانییە ژلایێ پاپای ڤە دهێتە دامەزراندن، ئەسقفێ دومنیکانی فرەنسیس دی بروجیا (Franco di Perugia) وەك ئێکەم سەرۆکێ ئەسقفان ل ئەوی بارەگایی و ل سەر کاسۆلیکێن دەولەتا ئێلخانی و هەروسان ل سەر هۆزا (الذهبیة) ل ڕووسیا و هند و ئەسیوبیا هاتە دانان، پشتی هەیڤەکێ ژ ئەوێ بڕیارنامێ فرەنسیس ب دانانا شەش ئەسقفان ڕادبیت ل ئەسقفییێن هاتینە دامەزراندن ل ئەرمینیا بچووك، گورجستان و وەلاتێ فارس (Howorth, 1880, vol.3, p603; Beazley, vol.3, p206)، ولیەم ئادەم و کەسێن دی د گەلدا بووینە هاریکارێن سەرۆکێ مەترانییێ، هەموو پێکڤە دچنە سوڵتانیە، بەلێ ولیەم ل سالا (٧٢٢ك/١٣٢٢ز) جارەکا دی دزڤڕیتە بارەگایێ پاپای و ب بڕیارەکێ ل جهێ فرانکو دی بروجیا دکەتە سەرۆکێ مەترانییا سڵتانیە، دیسان پاپا ئەسقف ولیەم ب سەرۆکایەتییا شاندەکی دهنێرتە ئەرمینیا بۆ ئێکگرتنا کەنیسەیا کاسۆلیکی ل وێرێ (عمران، د.ت، ص٢٧٥)، سەردەمێ ئەبو سەعید، ژبلی ناڤێن ئەوان ئەسقف و سەرپەرشتا زانیارییێن هویر ل سەر کارێ وان ئەسقفیان نەهاتینە تۆمارکرن.
ئەو مەترانییا هاتییە دامەزراندن ل باژێڕێ سوڵتانیە د ئاڤاهییەکی بچووکدا بوو، ئاڤاهی ژلایێ بازرگانەکی ئیتالیڤە هاتبوو کڕین، بەلێ ئەو ئەبرەشییێن([13]) سەر ب وێڤە پشتی چەند سالێن کێم کەس نەبوو خزمەتا ئایینی بۆ بکەت، ئەوژی ژبەر مرنا ئەوان ڕاهبان و نەهنارتنا ڕاهبێن دومنیکان یێن ڕۆژئاڤا ل جهێ وان. ڕاهبێن فرەنسیسکان و دومنیکان ل تەبریز ل گەل ئێك د ئێك ئاڤاهیدا بوون و کاروبارێن خۆ بڕێڤە دبرن، بەلێ پشتی ڤەگوهاستنا ئاڤاهییێ دومنیکان بۆ ئێك ژ قوتابخانەیێن ئیسلامی ل سالا (٦٨٤ك/١٢٨٥ز) ل ئەوی باژێری دانپێدان ب دەستهەڵاتا دومنیکان ناهێتەکرن، ب تنێ ڕێورەسمێن پەرستنا خۆ ب ڕێکێن خۆیێن تایبەت ل سالا (٧٣٢ك/١٣٣٢ز) بڕێڤەدبەن (Baldwin, 1968, vol.5, p508).
ڕاهبێ دومنیکانی جوردان کەتەلانی (Jordan Catolani) دیارکریە کو ل سالا (٧٢٨ك/١٣٢٨ز) لایەنگرێن مەترانییا سوڵتانیە پێنج سەد کەس بوون وهەزار مەسیحییێن دی دچنە سەر مەزهەبێ کاسۆلیکی ل سەر دەستێ ڕاهبان ل تەبریز و مەراغە (Baldwin, 1968, vol.5, p507-508؛ هلال، ١٩٩٧م، ١٩٥). دیارە بەرهەمێ مژدەبەرییا کاسۆلیکی د ئەوی ماوەیێ نزیکی سەدەیەکیدا ژ مێژوویا دەولەتا ئێلخانی ڤەگوهاستنا هەزار و پێنج سەد مەسیحیێن ڕۆژهەلات بوویە بۆ سەر مەزهەبێ کاسولیکی (هلال، ١٩٩٧م، ص١٩٥؛ جوادی، د.ت، شمارە:٥، ص١٢٢) ئەوژی بتریا وان ئەرمەن و قەرغیزی بوون چووینە سەر مەزهەبێ کاسۆلیکی (جوادی، د.ت، شمارە:٥، ص١٢٢)، ئەڤەژی بەڵگەیە ل سەر ئەوێ چەندێ گەلەك ئاستەنگ کەڤتینە د رێکا وان ڕاهباندا و کارێ وان ل ئەوێ دەڤەرێ ب زەحمەت کریە، ب تایبەت پشتی باوەرئینانا غازان ب ئیسلامێ.
دیارە ڕاهبێن فرەنسیسکان ل تەبریز و سوڵتانییە دێر هەبوون، ژێدەران ئاماژە ب دەستکەڤتێن وان نەکرییە، بەلێ دیارە بتریا فرەنسیسکان ل دەڤەرا ئەرمینیا بووینە، هندەك ژ وان فێری زمانێ ئەرمینی دبن و ئینجیلان وەردگێرن بۆ سەر ئەوی زمانی، سەرکەڤتنا وان یا دیار د ڤەگوهاستنا ئەسقفێ ئەرمەنی زخاری (Zacharias) بۆ سەر مەزهەبێ کاسۆلیکی بوویە (Baldwin, vol.5, p507-508). بەلێ ڕاهبێن دومنیکان کو سەرکەڤتنێ دئینن، د مان و بەردەوامییا خۆدا ل دەولەتا ئێلخانی هەتا سالێن شێستان ژ سەدێ هەشتێ کۆچی/چاردێ زایینی دشێن دوو ئەبرەشییان دابمەزرینن ئێك ل بەصرە و ئێك ل بەغدا (Beazley, 1949, vol.3, p213-214)، بەلێ ل هەرێما فارس ژبەر تاعونا ڕەش ل (٧٤٨-٧٤٩ك/ ١٣٤٨-١٣٤٩ز) و ژبەر هندەك ئەگەرێن دیتر ب تنێ سێ ڕاهب لێ دمینن و چ ئەسقف د ناڤ واندا نامینن (هلال، ١٩٩٧م، ص١٩٦).
ژبەر مرنا دووماهیك ئێلخان و نەبوونا کوڕەکی جهێ وی بگریت ل سالا (٧٣٦ك/١٣٣٥ز) و دابەشبوونا دەولەتێ د ناڤبەرا هژمارەکا میرێن هەڤڕكدا، هەردوو باژێڕێن تەبریز و سوڵتانیە کو بنگەهێن ئایینیێن دومنیکان بوون دبنە بنگەهێن هەڤڕکی و شەڕان د ناڤبەرا ئەوان میرێن هەڤڕکدا ل سەر دەستهەڵاتێ، ژبەر نەهاتنا ڕاهبێن نوی ژ ئەوروپا داکو جهێ ڕاهبێن کەڤن بگرن، بنگەهێن وانێن ئایینی ژ ڕاهبان ڤالا دمینن، سەرپەرشتییا ئایینی ل سەر بنگەهێن دومنیکان ل سالا (٧٦٤ك/١٣٦٣ز) دهێتە ڤەگوهاستن بۆ باژێڕێ قستەنتینیە (Baldwin, 1968, vol.5, p510)، ب ئەڤی شێوەی هەبوونا ڕاهبێن کاسۆلیك ل ناڤ دەولەتا ئێلخانی بەرەڤ نەمانێ دچیت.
جوداهییا هزرێن هندەك ژ ڕاهبێن فرەنسیسکان، دبیتە ئەگەرێ تێکچوونا ئێکەتییا ڕێزێن وان و جوودابوون پەیدادبیت، ئەڤەژی دبیتە ئەگەرێ زیانپێکەڤتنەکا مەزن بۆ وان ل ناڤ دەولەتا ئیلخانی، پاپا حنایێ بیست و دوویێ ل وی دەمی ل سالا (٧٢٣ك/١٣٢٣ز) ئیدانەیا ئەوان و هزرێن وان دکەت، دیسان نامەیەکی بۆ ئەسقفێ دومنیکان ل تەبریز فرێدکەت داکو فرەنسیسکانێن جودابووی دەستنیشانبکەت و ژ دەڤەرا خۆ دووربێخیت، د ئەنجامدا دوازدە ڕاهبێن فرەنسیسکانی ل سالا (٧٣٤ك/ ١٣٣٤ز) ژ دەولەتا ئێلخانی دهێنە دەرخستن، ئەوێن گومان ل سەر جوودابوونا وان هەی، ئەڤ چەندە هەتا سالا (٧٤٤ك/١٣٤٤ز) بەردەوامبوو، تا دبیتە ئەگەرێ نەمانا ڕاهبێن فرەنسیسکان ل دەولەتا ئێلخانی (Baldwin, 1968, vol.5, p508-509).
د قوناغا دوویێدا ڕێکێن بازرگانییێ دناڤبەرا دەریایا ناڤەراست و چینێدا دهێنە خورتکرن و بازرگانی چاڵاك دبیت، بەردەوام ڕاهبێن مەسیحی ل گەل بازرگانێن ئەوروپی ب تایبەت بازرگانێن ئیتالی بووینە بۆ هەر جهەکی ڕۆژهەلات بۆ پێشکێشکرنا خزمەتێن ئایینی قەستکربانێ (Atwood, 2004, p108)، لەوا بازرگانێن باژێڕێ بندقیە یێ ئیتالی ل تەبریز دوپاتکرن کو فەرە پەیمانەك د ناڤبەرا وەڵاتێ وان و ئەبو سەعید دا بهێتەکرن ل سالا (٧٢٠ك/١٣٢٠ز) تێدا ڕێکێ بدەنە بازرگانێن بندقیە و ڕاهبان ل گەل خۆ بینن ژبۆ ئاڤاکرنا کەنیسەیان ل هەر جهەکی قەستبکەنێ (کاهن، ١٩٧٢م، ص٣٨٩؛ هلال، ١٩٩٧م، ص١٩٣)، ژبەرکو هاتنا بازرگانان د بەرژوەندییا دەستهەلاتدارێن مەغولدا بوویە، ڕێکێ ددەنە وان ڕاهبان ل گەل خۆ بینن.
دێرێن ڕاهبێن فرەنسیسکان و دومنیکان ب شێوەیەکی سەرەکی ل باژێڕێن مەراغە، تەبریز و سۆڵتانیە بووینە - پایتەختێ نوی ل سەردەمێ ئولجایتو- ژبەرکو ئەو باژێڕ دکەڤتنە سەر ڕێکێن بازرگانی ل ناڤبەرا بازرگانییا ڕۆژهەلات یا ئاسیا و ڕۆژئاڤا ئەوروپی، نەخاسمە ئەو دێرین ڕاهبان زێدەباری کاروبارێن ئایینی و مژدەبەرییێ، دیسان مینا وێستگەهێن کاروانێن بازرگانێن ئیتالی دهاتنە بکارئینان ل ناڤ دەولەتا ئێلخانی، دەڤەرێن نزیکی دەستهەلاتدارێن مەغولی بووینە و ل ژێر چاڤدێری و پاراستنا واندا بووینە (کاهن، ١٩٧٢م، ص٣٨٩). هەر ژلایێ مژدەبەرێن کاسۆلیكڤە خواندنگەهێن ئایینی دهێنە ڤەکرن و زارۆکێن مەسیحیان پشکداری ئەوان خواندنگەهان دبن و ژنزیك هایداری مەزهەبێ کاسولیك دبن و هندەك ژ وان باوەرییێ پێ دئینن (Howorth, 1880, vol.3, p278؛ مرجونة؛ ٢٠١٠م، ص٣٠٩).
ئەوان دێرێن کاسۆلیکی پشتبەستن ل سەر هاریکارییێن پاپای و سەرکێشین دێران ل ئەوروپا دکرن، بەلێ ئەو هاریکاری د جێگیرنەبوون و د کێم بوون، بەلکو هندەك جاران ب تنێ تێچوویێن ڕێکێ بۆ دهاتنە مەزاختن، دەمێ ژ ئەوروپا دچوون بۆ ڕۆژهەڵات، ژبلی ئەوان هاریکارییان ڕاهبان هاریکاری ژ سەرکردەیێن مەغولی یان ژهەڤژینێن وانێن مەسیحییان ژی ژ ئەسقفێن مەسیحیێن ڕۆژهەلات وەردگرتن، بەلێ پشتەڤانییا دارایی یا هەرە مەزن بۆ ئەوان دێران ژ بازرگانێن ئیتالی بوو، هەتا ژلایێ ئەوان بازرگانانڤە هندەك جاران ئەرد و ئاڤاهی دهاتنە کڕین بۆ بکارئینانا وان، وەك کەنیسە و دێر ل گەل مەزاختنا پارەیی دەمێ ل گەل کاروانێن وان یێن بازرگانی دچوونە دەڤەرێن دیتر و ئەگەر پارە ل بەر دەستێ وان نەبا نەچاردبوون خازۆکییێ بکەن بۆ ژیانا خۆیا ڕۆژانە (Baldwin, 1968, vol.5, p515).
١- ئەو کار مەزنتربوویە ژ شیانێن مرۆڤی و مادیێن ئەوان ڕاهبێن ب کارێ مژدەبەرییێ ڕادبوون، پاپای ئارمانجێن سیاسی هەبووینە بۆ ئەنجامدانا بزاڤا مژدەبەرییێ، ئەوژی ژبۆ بەرفرەهبوونا دەستهەلاتدارییا وان ژدەرڤەی ئەوروپا و دڤیان مەغولان بکاربینن پشتی کو دبنە مەسیحی وەك ئالاڤەك دژی موسلمانان و شکەستنێ د هەردوو ئارمانجاندا دئینن.
٢- هەرچەندە ل سەردەمێ ئێلخانێن دەستپێکێ شیان دلسۆزییا وان بۆ مەسیحییان ڕابکێشن، ئەو مەیلا هندەك ئێلخانێن مەغولی هەی بۆ مەسیحییان یان بوزییا ل هندەك دەمان و باوەرئینانا هندەکان ب ئایینێ بوزی، ب تنێ تشتەك کەسایەتی بوویە و ئاراستەکی گشتی نەبوویە، ب وێ ڕامانێ ئەو مەیلا وان هەی چ بۆ مەسیحیەتێ یان بوزیەتێ ژلایێ ئێلخانان کار ل سەر نەهاتەکرن خەلکێ هەموویێ بۆ ئەوی ئایینی ڕابکێشن (بدر، د.ت، ص٩؛ عبدالحلیم، د.ت، ص٥١-٥٢). ئەوێ چەندێ ئارمانجێن سیاسی ل پشت هەبووینە.
٣- مژدەبەرێن مەسیحی دناڤبەرا خۆدا درێککەڤتی نەبوون، ژبەرکو شاندێن مژدەبەریا ئەوروپی بەرێ خۆ ددانە نەستوریان وەك هەرتەقە، لەوا ڕکابەری دناڤبەرا ئەوان بخۆدا چێبوو، هەر لایەنەکی کاردکر لایەنێ دیتر بۆ سەر مەزهەبێ خۆ ڕابکێشیت بتر ژ ڕاکێشانا مەغولان یان لایەنگرێن ئایینێن دی بۆ سەر ئایینێ مەسیحی، ئەڤەژی دبیتە ئەگەرێ لاوازبوونا هەلویستێ وان و لاوازبوونا کارتێکرنا وان (Saunders, 1971, p152-153؛ الدورابي، ٢٠١٢م، ص١١٨؛ الزهاوي، ٢٠١٤م، العدد ١، ص١٦٤)، کاسۆلیکان ب هەموو شیانێن خۆ هەولددا هەموو نەستورییان بێخنە ژێر دەستهەڵاتداریا ڕاستەقینەیا پاپای، ب هەموو ڕێکەکێ پێکۆلکرن بگەهنە ئارمانجێن خۆ چ ب ڕێکا شێلیکرنا مێژوویا نەستوریان بیت یان ب هەر ڕێکەکەدی بیت (سوسة، ٢٠٠١م، ص١٠٩). هەتا دەمێ شاندێن مەغولی ب نوینەرایەتییا مەسیحیێن نەستوری دچنە ئەوروپا و دکەڤتنە بەر گەنگەشەیێن کاردینال و بارەگایێ پاپای ل ڕۆما و بەر ئاریشەیێن ئایدۆلۆژی، لەوا تۆڕە دبن و دبێژنە وان ئەم نەهاتینە گەنگەشەیان بکەن بەلکو ئەم هاتینە ئێکبگرن و هەڤکارییا ئێک بکەن دژی موسلمانان (مرادی، ١٣٨١هـ، شماره34، ١١٠).
٤- نەبوونا لێكتێگەهشتنێ د ناڤبەرا پاپایێن ڕۆما و ئێلخانێن مەغولیدا ل دۆر سەرکردایەتییێ (رنسیمان، ١٩٦٧م، ج٣، ص٥١٠-٥١١؛ ارنولد، ١٩٧١م، ص٢٥٤)، ئەو شاندێن مژدەبەرییێ د کارێ خۆدا زۆر شارەزا نەبووینە بۆ ڕاکێشانا مەغولان بۆ سەر ئایینێ مەسیحی، ب تایبەت نەبوونا شارەزاییا وان د بکارئینانا فێل و ڕێكێن جودادا (براون، ٢٠٠٥م، ج٣، ص٥٦٢)، ب ناڤێ پاپای دهاتن داخواز ژ ئێلخانان دکرن باوەرییێ ب مەسیحییەتێ بینن، باوەرئینانا ئێلخانان ب مەسیحییەتێ ڕامان ئەوبوو دڤێت ببنە ملکەچ بۆ پاپای، ئەوی پاپایێ ژبلی دەستهەلاتدارییا ئایینی دەستهەلاتدارییەکا دنیایی ژی ل ئەوی سەردەمی هەبوو ل سەر ئەوروپا، ئەوی تاج ددانانە سەر سەرێ شاهێن ئەوروپی، لەوا ئەو شاند ل دەروونێ ئێلخانان تێنەگەهشتن و نەدزانین ئەو ملکەچییێ بۆ کەسی ناکەن و ئەوان کچێن شاهێن ئەوروپا بۆخۆ دخاستن و کچێن خۆ نەددانە وان، ل سەر وی تێگەهی کو لایەنێ دیتر ژ وان کێمترن و ل سەر وی بنیاتی دڤێت ئەو ببنە ملکەچ بۆ ئێلخانان (المقریزي، ١٩٩٧م، ج٢، ق١، ص٢٠٤).
٥- ئەو شاند د چڕ و زۆر نەبووینە و پێدڤی ب خۆبەخشێن نوی و شارەزا هەبوو بۆ ئەوی کارێ ب زەحمەت، بەلێ ئەو شیان ل بەردەست نەبوون، ژبەر دووری و ئاستەنگییا ڕێکێ و نەبوونا پشتەڤانییێ ژلایێ ئەوان هەرێم و دەڤەرێن کارێ مژدەبەرییێ لێ دکرن.
٦ـ ڕکابەرییا ئەوان مژدەبەران ل دەولەتەکێ بوویە کو زۆرینەیا خەلکێ وێ باوەردارێن ئایینێ ئیسلامێ بووین و ئەوان مژدەبەران و دەستهەڵاتدارێن دەولەتا ئێلخانی باش دزانی ئەو نەشێن دژایەتییا ئەوێ زۆرینەیا موسلمان بکەن، پشتی ئێلخانێن مەغولی دبنە موسلمان ئەو کار هێشتا ئالۆزتر لێ دهێت (Saunders, 1971, p182؛ مرجونة، ٢٠١٠م، ٣٠٩؛ الدورابي، ٢٠١٢م، ص١٢٠).
٧- نەبوونا دەولەتەکا بهێز ل ئاسیا کو لدیڤ مەزهەبێ کاسۆلیك بچیت و سەرپەرشتییا ڕاهبێن کاسولیك بکەت داکو بزاڤا مژدەبەرییێ بەرەڤ پێش ببەت، ب گشتی خەلکێ ئەرمینیا بچووك ل دویڤ مەزهەبێ کاسۆلیکی نەدچوو و نەشیان پارێزگارییێ ژ مەسیحییێن ڕۆژهەلات بکەن بەرامبەر موسلمانان، چ بەری موسلمانبوونا غازان بیت یان پشتی موسلمانبوونا وی ژبەرکو سەر ب دەولەتا ئێلخانیڤەبوو، ئەوا بتر بارودۆخێ وێ ئالۆزکری؛ هێرشێن بەردەوامێن مەمالیکان بوون بۆ سەر ئاخا وێ و موسلمانبوونا ئێلخانان بوو (هلال، ١٩٩٧م، ١٩٨؛ الدورابي، ٢٠١٢م، ص١٢٠).
ئەنجام
ب ڕێکا ئەڤێ ڤەکۆلینێ ئەم گەهشتینە ئەڤان ئەنجامێن ل خوارێ:
١ـ ب شێوەیەکی گشتی پاپایێ ڕۆما و شاهێن ئەوروپا د بزاڤا خۆیا مژدەبەرییا مەسیحییەتێدا سەرکەڤتی نەبوون و شکەستنێ دئینن بۆ ڤەگوهاستنا مەغولان و خەلکێ ب گشتی، نەشیان ئارمانجێن خۆ بجهـبینن.
٣ـ شیان کارتێکرنێ ل ئێلخانێن مەغولی بکەن و سیاسەتەکا نەرم بەرامبەر لایەنگرێن وان بکاربینن و ڕازی بکەن ب ئازادانە ب کارێ مژدەبەرییێ ڕابن، ئەگەر شیابان ئێلخانێن مەغولی بکەنە مەسیحی یان هەڤکارییەك دروست ژلایێ لەشکەریڤە ل گەل دەولەتا ئێلخانی هاتباکرن، دا مەترسییەك مەزن ل سەر جیهانا ئیسلامی و دەولەتا مەمالیك پەیداکەن و ب دوور نەدهاتە زانین ژناڤبربان.
٤ـ گەلەك ژ ڕاهبین کاسۆلیك فێری زمانێن جودایێن خەلکێ ناڤخۆیی یێ دەولەتا ئێلخانی دبن مینا زمانێن: سریانی، ئەرمینی، عەرەبی و فارسی زێدەباری زمانێ مەغولی، ئەڤە دبیتە ئەگەر کو شارەزای: کەلتۆر، ئایین، جڤاك، جوگرافییا، ئەنترۆپۆلۆجییا و بارودۆخێن ژیانا وان مللەتان ببن ئەوێن کارێ مژدەبەرییێ لێ هاتییە ئەنجامدان، هندەکان ژ وان پەرتووکێن پیرۆز وەرگێڕانە سەر هندەك ژ وان زمانان، هەروەسان دبنە ڕێکەك بۆ ڤەگوهاستنا کەلتۆرێ ڕۆژهەلات بۆ ئەوروپا و ب بەروڤاژی، هەبوونا وان ل ڕۆژهەلات دبیتە ئەگەر نزیكبوون ل گەل مەسیحیێن ڕۆژهەلات دروست ببیت.
٥ـ مژدەبەرێن مەسیحی شیان ڕۆلەك مەزن بگێڕن د فێرکرن و ڕەوشەنبیرکرنا ئێلخان و سەرکردەیێن مەغولیدا، ژبەرکو د نزیکی وان بوون و ڕاستەوخۆ سەرەدەری ل گەل دهاتە کرن ژلایێ ئێلخانانڤە.
٦ـ ژبەر نزیكبوونا ئەوان مژدەبەران ژ ئێلخان و سەرکردەیێن مەغولیم شیان ل ئاراستەیێ وانێن سیاسی و ئایینی تێبگەهن و ل سەر کاربکەن بۆ پەرژەوەندیێن خۆ یێن مژدەبەرییێ یان ژی بۆ بەرژوەندیێن سیاسی و ئایینییێن ئەوروپا ب گشتی. پەراوێز
ئێلخانی: ئەڤ ناڤە ژ پەیڤا (ئیل) یا مەغولی هاتییە کو ڕامانا ئەرکدار و ملکەچ (مطیع و خاضع) ددەت، ل ڤێرە مەرەم پێ ملکەچبوون بۆ خانێ مەزن دهێت، کو نوێنەراتیا وی دکەت و لایەنگرە و پشتەڤانییا وی دکەت (الصیاد، ١٩٨٠م، ٢٨).
هەوا ئێکێ یا هێرشێن مەغولی بۆ سەر ڕۆژهەلاتا جیهانا ئیسلامی ل سالا (٦١٦ك/ ١٢٢٠ز) ب سەرکردایەتییا (جەنگیزخان) دامەزرێنەرێ دەولەتا مەغولی بوو، دەست ب هێرشا باژێرێن دەولەتا خوارزمی ئێك ل دویڤ ئێك هاتەکرن، تا ل سالا (٦٢٨ك/١٢٣١ز) پشتی کوشتنا دووماهیك شاهێ وان (جەلالەدین منکبرتی) ب تەمامی کۆنترۆل ل سەر هاتییەکرن (النسوي، ١٩٥٣م، ١١٣-١١٩؛ ابن العبري، تاریخ مختصر، ٢٠٠٧م، ٢٤٧).
دەستهەڵاتدارێن مەغول هەر ژ دەمێ دەستهەڵاتدارییا هولاکو و یێن دیڤدا ب فەرمی دگۆتنێ (ئێلخان)، ژبەرکو د سەربەخۆبوون د ڕێڤەبرنا دەسەلاتێدا و گرێدان ل گەل وان نەبوویە ب تنێ د هندەك تشتاندا نەبیت، مینا پشکداربوون ل کۆمبوونێن گرنگ یان دیارکرنا لایەنگری و ملکەچییێ بۆ خانێن مەزن (کدرو، ٢٠٠٩م، ٨٥).
پشتی خاچدار دهێرشێن خۆیێن لەشکەریدا بەرامبەر موسلمانان شکەستنێ دئینن، ل دەستپێکا سەدێ حەفتێ کۆچی/ سێزدێ زایینی هزرەك ل دەڤ هزرمەندێن ئەوروپا پەیدادبیت، ئەوژی بکارئینانا شێوازی خاچدارییا ئاشتیانە بوو داکو ببیتە پشتبەستەك بۆ بزاڤا خاچداران یا لەشکەرییا، هەردوو ئۆلدارێن مەسیحی (فرەنسیس و دومینیك) کەسێن ئێکێ بووینە ب پەرۆش بووین بۆ ئەوێ هزرێ و ئێخستینە د بوارێ جێبەجێکرنێدا، لەوا هەر ئێکی ژ وان ڕێکخراوەكا ڕاهبان دامەزراند و هەر ب ناڤێن ئەوان هاتنە ناسکرن، ئەوژی ڕێکخراوا فرەنسیسکان و ڕێکخراوا دومنیکان بوو، هەر ئێکی ژ ئەوان پرۆگرام و پلانێن چروپرێن کارکرنێ بۆ ڕاهبێن ڕێکخراوا خۆ دانان، هەر ئێکی ل وی دەمی جیهانا نەکاسولیکی ل سەر چەندین هەرێمان دابەشکر و بۆ هەر هەرێمەکێ ژمارا پێدڤییا ڕاهبان دەستنیشانکر بۆ دەستبکارکرنێ ب مژدەبەریێ ل ئەوان هەرێمان، هەر ڕێکخراوەکێ ژ ئەوان ڕێبازەکا سەربەخۆ گرتە بەر، د هندەك لایەناندا ژهەڤ جودابووینە و د هندەکاندا هەڤگرتی بووینە، بەلێ هەردوویان ئێك ئارمانج هەبوویە ئەوژی پەرۆشبوونا ئەوان بوویە بۆ مژدەبەریێ ب ئایینێ مەسیحی ل سەر مەزهەبێ کاسۆلیکی ل دەڤەرێن جوودایێن جیهانێ، ئەو هەردوو ڕێکخراو ل سەدەیێن حەفتێ و هەشتێ کۆچی/ سێزدێ و چاردێ زایینی د کارێ خۆیێ مژدەبەریێدا ل ناڤ دەولەتا ئێلخانیدا و ل سەر مەسیحیێن ڕۆژهەلات د چالاك بووینە، د هەمان دەمدا ل سەر موسلمانان کاردکر، دومنیکان بتر ل سەر لایەنێ دانوستاندن، فێرکرن و دیارکرنا ڕاستییێن ئیمانداری کاردکر، بەلێ فرەنسیسکانا بتر ل سەر لایەنێ خزمەتکرنێ کاردکر، د سەردەمێن جودادا پاپایێ ڕۆما پشتەڤانیا هەردوو ڕێکخراوان یان ئێك ژ ئەوان ڕێکخراوان دکر (حسین، ١٩٩٥م، ص١٦-١٨).
مەسیحیێن ژێر دەستهەلاتدارییا دەولەتا ئێلخانی گەلەك گرنگییا خۆ هەبوویە، ژبەرکو شیان ل سەر گوهۆڕینا ئاراستەیێ سیاسەتا دەرڤە یا دەولەتا ئێلخانی هەبوون، چ د پەرژەوەندیا دەولەتێدا یان د بەرژەوەندیا جیهانا خاچداراندا بیت، ئەوژی ب ڕێیا چوون و هاتنا چەندین نوژدار، زانا، بازرگان و ڕاهبێن مەسیحی دناڤبەرا هەردوو لایاندا وەك هنارتی و سەرۆکێن شاندان د ناڤبەرا هەردوو لایاندا (مرادی، ١٣٨١هـ ش، شمارە ٣٤، ١١١)، مەسیحیێن نەستوری ب وێ چەندێ دهاتنە نیاسین کو کارتێکرنا خۆ ل سەر ئێلخانان هەیە، لەوا دێ بینین ئێلخانان د شاندێن خۆدا بۆ ئەوروپا چەندین جاران زانا و ئۆلدارێن مەسیحی بکارئیناینە و هنارتینە بۆ وێرێ (Morgan, 1988, ص65).
ڕابان صوما: ڕاهبەکی نەستوری بوو ژ نەژادێ تورك، ژ هۆزێن ئونکوت و ل چینێ ژیایە، ل گەل مار یاهبالا هاتبوو ڕۆژهەلات و دبیتە جێگرێ ماریاهبالا جاسلیقێ نەستوریان ل ناڤ دەولەتا ئێلخانی و هەر ژ سالا (٦٨٠ك/١٢٨١ز) و د دیڤدا دبیتە بالیوزێ هەرێمێن مەغولی و پەیوەندییەکا بهێز ل گەل سەرکردەیێن مەغولی هەبوو، ل دویڤ داخوازییا ئەرغون خان ژلایێ مار یاهبلا وەك سەرۆکێ شاندێ مەغولی بۆ دەڤ پاپای و شاهێن ئەوروپا دهێتە هەلبژارتن (Budge, 1928, p17؛ رنسیمان، ١٩٦٧م، ج٣، ٦٧٢؛ ساکو، ٢٠١٥م، ٣٢؛ الطائي، ٢٠١٩م، ٧٠).
کاردینال: ب هەڤال و ڕاوێژکارێن پاپای دهێنە هژمارتن (الطائي، ٢٠١٩م، ص٧١)، بنگەهێ فەرمییێ ئەسقفێ بەرپرسە ل کەنیسا کاسۆلیکی و ئەندامە د کۆربەندێ کاردینالاندا، ب ئەمیر دهێتە هژمارتن ل کەنیسێ، ژلایێ پاپایڤە دهێنە هژمارتن، ئەرکێ وان هەلبژارتنا پاپاییە دەمێ پاپا دمریت (مرعي، ٢٠٢٣م، ص١١٢).
مار یاهبالایێ سێیێ: ناڤێ وی مەرقەس (مارکۆس) بوو، ل گەل مامۆستایێ خۆ ڕابان صوما ژ وەلاتێ خەتا (الخطا) دچیتە دەولەتا ئێلخانی ب مەرەما سەرەدانا بەیتولمەقدس، بەلێ نەشێن بچنە وێڕێ ول ناڤ دەولەتا ئێلخانی دمینن، پشتی مرنا مار دنحا جاسلیقێ نەستوریان ژلایێ ئەباقا خان دهێتە هەلبژارتن وەك جاسلیق بۆ سەرپەرشتیکرنا کاروبارێ مەسیحییێن دەولەتا ئێلخانی د ناڤبەرا سالێن (٦٨٠-٧١٧ك/١٢٨١-١٣١٧ز) و ناسناڤێ مار یاهبالایێ سێیێ پێ دهێتە بەخشین (متي، ١٨٩٦م، ص١٢٤-١٢٥؛ گروسە، ١٣٦٥هـ ش، ص٦٠١؛ Tang, 2006, no 63, p12).
جاسلیق (جاثلیق): نەژادێ پەیڤێ یونانییە ژ پەیڤا (Catholicos) هاتییە، ڕامانا بەرپرس ل سەر هەموویێ ددەت، بۆ سریانی و ژ سریانی بۆ زمانێ عەرەبی هاتییە ڤەگوهاستن و بوویە جاسلیق (الطیرهاني و ماري، ٢٠١٢م، ص٦٩)، (بەیرونی) د باسکرنا ئۆلدارێن مەسیحییاندا دیاردکەت کو جاسلیق بلندترین پلا ئایینی بوویە ل دەڤ نەستورییان و بارەگایێ سەرەکیێ وی ل باژێرێ مەدائن بوو، پاشی ل بەغدا بوویە، د دویڤدا پلا مەتران دهێت پاشی ئەسقف
پاشی قەس و شەماس دهێن (د.ت، ٢٨٩). ئەو پۆست هەمبەری بەتریرکێ یەعقوبیانە.
هەر د ئەڤێ سالێدا ئەرغون شاندێ خۆ یێ سێیێ ب سەرۆکاتییا (بۆسکاریب جیزولف) ڕاهبێ جنەوی کو ماوەیەکی درێژ ل وەلاتێ فارس بوویە و دهنێرتە دەڤ شاهێ فرەنسا، ئینگلترا و پاپای، دنامەیێن خۆدا دبێژیتە وان ل سالا (٦٩٠ك/١٢٩١ز) دێ گەهیتە دیمەشق و داخوازا هاریکاریێ و هێزێ ژ وان دکەت، بەرامبەر دانا بەیتولمەقدس (الکلداني، ١٩١٣م، مج٢، ص١٥؛ ڕنسیمان، ١٩٦٧م، ج٣، ص٦٧٧-٦٧٩؛ العریني، ١٩٨١م، ص٣٠٩-٣١٠).
ژمارا وان دەهـ هەزار لەشکەر بوو، هەروەسا دهێتە گۆتن ژمارا وان سەد هەزار بوویە (خواندمیر، ١٣٨٠هـ، ج١، ص٨٣).
ل سەردەمێ غازان خان دوو شاندان بۆ پاپایێ ڕۆما و شاهێن ئەوروپا دهنێریت، شاندێ ئێکێ ل سالا (٦٩٩ك/١٣٠٠ز) بوو ب سەرۆکاتییا کەسەکی مەسیحی ب ناڤێ (جویسکارد بوستاری) یێ فلورەنسی، ل سالا (٧٠١ك/١٣٠٢ز) دیسان جارەكا دی شاندەکی ژ کۆچکا غازانی ب سەرۆکاتییا کەسەکی مەسیحی ب ناڤێ (بوسکاریب جیزولف)، هەرچەندە ب ڕێکا نامان بەرسڤێن ئەوان شاندان چ ژلایێ پاپای یان شاهێ ئینگلتەرا بۆ دهێنە ڕەوانەکرن، بەلێ غازان بۆ گرێدانا هەڤپەیمانیێ هەروەك یێن بەرێ چ ب دەست نەخست، ئەوژی ژبەر پەیدابوونا ململانیێ دناڤبەرا خاچداران بخۆدا (بدر، د.ت، ٦٥-٦٨؛ طقوش، ٢٠٠٧م، ٢٨٧-٢٩٠).
ئەبرەشی: پەیڤەکە یونانییە، ڕامانا (المقاطعة) یان ژی ڕێڤەبەری ددەت، ئەڤ پەیڤ بۆ وێ دەڤەرا دهێتە بڕێڤەبرن و چاڤدێریکرن ژلایێ مەترانی یان ئەسقفی دهێتە گۆتن، کاهن و شەماس هاریکاریا وان دکەن د ڕێڤەبرنێ دا (ابن الأزرق، ٢٠٠٥م، ج١، ص٨٦).
ژێدەر
ئێك ـ ژێدەرێن ڕەسەن ب زمانێ عەرەبی:
ابن الأزرق، أبو عبداللە الغرناطي (ت ٨٩٦هـ/١٤٩١م)، بدائع السلك في طبائع الملك، تقدیم نهاد نورالدین جرد، التراث العربي (دمشق: ٢٠٠٥م)، ج١.
بناکتي، أبو سلیمان داود بن أبي الفضل محمد (ت ٧٣٠هـ/١٣٣٠م)، روضة أولی الألباب في معرفة التواریخ والأنساب المشهور بتاریخ بناکتي، ترجمة: محمود عبد الکریم علي، المرکز القومي للترجمة (القاهرة: ٢٠٠٨م).
البيروني، أبو الريحان محمد بن أحمد الخوارزمي (ت440هـ/ 1048م)، الآثار الباقية عن القرون الخالية، دار صادر (بيروت: د.ت).
جوانفیل، جان سیر دي، القدیس لویس - حیاتە وحملاتە علی مصر والشام، ترجمة: حسن حبشي، دار المعارف (القاهرة: ١٩٦٨م).
الجویني، علاء لادین عطاء الملک بن بهاء الدین بن محمد (ت ٦٨١هـ/١٢٨٣م)، تاریخ فاتح العالم (جیهانکشای)، تحقیق: محمد عبد الوهاب القزویني، ترجمة: محمد السعید جمال الدین، المرکز القومي للترجمة (القاهرة: ٢٠١٥م)، ج٣.
ابن حجر، شهاب الدین احمد بن علي بن محمد بن علي (ت ٨٥٢هـ/١٤٤٨م)، الدرر الکامنة في أعیان المائة الثامنة، دار الجبل، (بیروت: ١٩٩٣م).
ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد بن محمد أبو زید ولي الدین الحضرمي الأشبیلي (ت ٨٠٨هـ/١٤٠٦م)، العبر ودیوان المبتدأ والخبر في أیام العرب والعجم والبربر ومن عاصرهم من ذوي السلطان الأکبر، تحقیق: خلیل شحادة، دار الفکر (بیروت: ١٩٨٨م).
خواندمیر، محمد بن خاوندشاه (ت ٩٤٢هـ/١٥٣٥م)، دستور الوزراء، ترجمة وتعلیق: حربي أمین، الهیئة المصریة العامة الکتاب (القاهرة: ١٩٨٠م).
الدواداري، أبو بکر بن عبداللە بن ایبك (ت بعد ٧٣٦هـ/١٣٣٥م)، کنز الدرر وجامع الغرر، تحقیق: سعید عبدالفتاح عاشور، (القاهرة: ١٩٧٢م)، ج٧.
الطیرهاني، عمرو بن متي وماري بن سلیمان (القرن ١٢م)، من المجدل للاستبصار والجدل، دراسة وتحقیق: لویس صلیبا، دار ومکتبة بیبلیون (جبیل: ٢٠١٢م).
ابن العبري، تاریخ مختصر الدول، وضع حواشیە: انطوان صلحاني، دار المشرق، ط٤(بیروت: ٢٠٠٧م).
أبو الفداء، عماد الدین اسماعیل ابن علي صاحب حماة (ت ٧٣٢هـ/ ١٣٣١م)، المختصر في أخبار البشر، تحقیق: محمد زینهم محمد عزب وآخرون، دار المعارف (القاهرة: د.ت).
ابن الفوطي، کمال الدین أبو الفضل عبد الرزاق بن أحمد الشیباني (ت ٧٢٣هـ/ ١٣٢٣م)، الحوادث الجامعة والتجارب النافعة، تحقیق: بشار عواد وعماد عبد السلام روؤف، منشورات رشید (قم: ٢٠٠٤م).
القلقشندي، أبو العباس أحمد بن علي (ت ٨٢١هـ/١٤١٨م)، صبح الأعشی في صناعة الانشاء، شرحە وعلق علیە: محمد حسین شمس الدین، دار الکتب العلمیة (بیروت: ١٩٨٧م).
ابن كثير، أبو الفداء إسماعيل بن عمر القرشي البصري الدمشقي (ت 774هـ/ 1373م)، البدایة والنهایة، تحقیق: علي شیري، دار احیاء التراث العربي (القاهرة: ١٩٩٨م).
متي، عمرو (توفي في القرن الثامن الهجري/ الرابع عشر المیلادي)، أخبار فطارکة کرسي المشرق من کتاب المجدل، طبع في رومیة الکبری (د.م: ١٨٩٦م).
المقریزي، تقي الدین أحمد بن علي (ت ٨٤٥هـ/١٤٤١م)، السلوك لمعرفة دول الملوك، تحقیق: محمد عبدالقادر طە، دار الکتب العلمیة (القاهرة: ١٩٩٧م).
مونتریل، الفارس الداوي الصوري جیرارد أوف (ت: بعد ٦٩٠هـ/١٢٩١م)، اعمال القبارصة، ترجمة: سهیل زکار، دار التدوین (دمشق: ٢٠٠٨م).
النسوي، محمد بن أحمد بن علي المنشئ (ت ٦٣٩هـ/١٢٤١م)، سیرة السلطان جلال الدین المنکبرتي، تحقیق: حافظ مهدي، (القاهرة: ١٩٥٣م).
النویري، شهاب الدین أحمد بن عبدالوهاب (ت ٧٣٣هـ/١٣٣٣م)، نهایة الارب في فنون الادب، تحقیق: مفید قمحیة وجماعة، دار الکتب العلمیة، (بیروت: ٢٠٠٤م).
الهمذاني، جامع التواریخ (تاریخ الایلخانیون - تاریخ أبناء هولاکو)، ترجمة: محمد صادق نشأت وفؤاد عبد المعطي الصیاد، دار احیاء الکتب العربیة (القاهرة: ١٩٦٠).
الهمذاني، جامع التواریخ (تاریخ خلفاء جنکیزخان من اوکتاي قاآن الی تیمور قاآن)، ترجمة: فؤاد عبد المعطي الصیاد، دار النهظة العربیة (بیروت: ١٩٨٣م).
الهمذاني، رشید الدین فضل اللە بن عماد الدولة ابي الخیرین (ت ٧١٨هـ/١٣١٨م)، جامع التواریخ (تاریخ غازان خان)، ترجمة: محمد صادق نشأت وفؤاد عبد المعطي الصیاد، دار الثقافة للنشر (القاهرة: ٢٠٠٠م).
دوو ـ ژێدەرێن لاوەکی ب زمانێ عەرەبی:
أ ـ پەرتووك:
ارنولد، سیر توماس.و.، الدعوة الی الاسلام، ترجمة: حسن ابراهیم حسن وآخرون، مکتبة النهضة المصریة (القاهرة: ١٩٧١م).
اقبال، عباس، تاریخ المغول منذ حملة جنکیزخان حتی قیام الدولة التیموریة، ترجمة: عبد الوهاب علوب، المجمع الثقافي (ابو ظبي: ٢٠٠٠م).
اقبال، عباس، تاریخ ایران بعد الاسلام من بدایة الدولة الطاهریة حتی نهایة الدولة القاجاریة (٢٠٥-١٣٤٣هـ/٨٢٠-١٩٢٥م)، ترجمة: السباعي محمد السباعي، دار الثقافة والنشر والتوزیع (القاهرة: ١٩٨٩م).
الأمین، حسن، المغول بین الوثنیة والنصرانیة والإسلام، دار التعارف للمطبوعات (بیروت: ١٩٩٣م).
بدر، مصطفی طە، مغول ایران بین المسیحیة والإسلام، دار الفکر العربي (القاهرة: د.ت).
براون، إدوارد جرانفیل، تاریخ الأدب في ایران، ج٢، ترجمة: إبراهیم أمین الشورابي، المجلس الأعلی للثقافة (القاهرة: ٢٠٠٥م)، ج٣، ترجمة: محمد علاء الدین منصور(القاهرة: ٢٠٠٥م).
بیاني، شرین، المغول الترکیبة الدینیة والسیاسیة، ترجمة عن الفارسیة: سیف علي، المرکز الاکادیمي للابحاث (بیروت: ٢٠١٣م).
الجاف، حسن کریم، الوجیز في تاریخ ایران دراسة في التاریخ السیاسي من الامارة الصفاریة الی نهایة السلالة التیموریة، ط٢، دار ئاراس للطباعة والنشر (اربیل: ٢٠٠٨م)، ج٢.
الجاف، حسن کریم، موسوعة تاریخ ایران السیاسي من قیام الدولة الصفاریة الی قیام الدولة الصفویة، الدار العربیة للموسوعات (بیروت: ٢٠٠٨م)، مج٢.
حسین، ممدوح، مدخل الی تاریخ حرکة التنصیر، دار عمار (عمان: ١٩٩٥م).
خصباك، جعفر حسین، العراق في عهد المغول الایلخانیین، مطبعة العاني (بغداد: ١٩٦٨م).
رنسیمان، ستیڤن، تاریخ الحروب الصلیبیة، ترجمة: السید الباز، دار الثقافة (بیروت: ١٩٦٧م).
ساکو، لویس روفائیل، الکنیسة الکلدانیة خلاصة تاریخیة، دار الکتب والوثائق (بغداد: ٢٠١٥م).
سوسة، أحمد، ملامح من تاریخ القدیم لیهود العراق، المؤسسة العربیة للنشر (بیروت: ٢٠٠١م).
شبولر، برتولد، العالم الاسلامي في العصر المغولي، ترجمة: خالد أسعد عیسی، دار احسان للطباعة والنشر (دمشق: ١٩٨٢م).
الصیاد، فؤاد عبد المعطي، المغول في التاریخ، دار النهضة العربیة (بیروت: ١٩٨٠م).
الصیاد، فؤاد، الشرق الإسلامي في عهد المغول الایلخانیین - اسرة هولاکو، منشورات مرکز الوثائق (قطر: ١٩٨٧م).
الطائي، سعاد هادي حسن وإخرون، صفحات من تاریخ المغول (ق ٧ ـ ٨هـ/١٣ ـ ١٤م)، دار کاتب والوثائق، ط٢(بغداد: ٢٠١٩م).
طقوش، محمد سهیل، تاریخ المغول العظام والایلخانیین، دار النفائس (بیروت: ٢٠٠٧م).
عبدالحلیم، رجب محمد، انتشار الاسلام بین المغول، دار النهضة العربیة (القاهرة: د.ت).
عبد المنعم، صبحي، المغول والممالیك السیاسة والصراع، دار العربي (القاهرة: ٢٠٠٠م).
العریني، السید الباز، المغول، دار النهضة العربیة (بیروت: ١٩٨١م).
عمران، محمود سعید، المغول وأوربا، دار المعرفة الجامعیة (القاهرة: د.ت).
مرعي، فرست، الکنیسة الکاسولیکیة وتاریخ من إنتهاك الحرمات، چاپخانا هاوار (دهوك: ٢٠٢٣).
الفقي، عصام الدین عبد الرؤوف، الدول المستقلة في المشرق الاسلامي منذ مستهل العصر العباسي حتی الغزو المغولي، دار الفکر العربي (القاهرة: ١٩٩٩م).
فهمي، عبد السلام، تاریخ الدولة المغولیة في ایران، دار المعارف (القاهرة: ١٩٨١م).
القزاز، محمد صالح، الحیاة السیاسیة في العراق في عهد السیطرة المغولیة، مطبعة القضاء (النجف: ١٩٧٠م).
کاهن، کلود، تاریخ العرب والشعوب الاسلامیة منذ ظهور الاسلام حتی بدایة الامبراطوریة العثمانیة، ترجمة: بدر الدین القاسم، دار الحقیقة للطباعة والنشر (بیروت: ١٩٧٢م).
الکلداني، بطرس نصري، ذخیرة الأذهان في تواریخ المشارقة والمغاربة السریان، دیر الآباء الدومنیکان (الموصل: ١٩١٣م)، مج٢.
مرجونة، ابراهیم محمد علي، المغول والحضارة الاسلامیة رحلة المغول من الاستکبار الی الانصهار، مؤسسة شباب الجامعة (اسکندریة: ٢٠١٠م).
هلال، عادل اسماعیل محمد، العلاقات بین المغول وأوربا وأثرها علی العالم الاسلامی، عین للدراسات والبحوث الانسانیة (د.م: ١٩٩٧م).
یوسف، افرام، الفلاسفة والمترجمون السریان، ترجمة: شمعون کوسا، المرکز القومي للترجمة (القاهرة:٢٠١٠م).
ب ـ نامێن ماستەر و دکتورا:
ابراهیم، شعبان فاضل، السیاسة الدینیة للمغول (٦٠٣-٧٣٦هـ/١٢٠٦-١٣٣٥م)، اطروحة دکتوراه مقدمة الی جامعة دهوك (دهوك: ٢٠١٩م).
الدورابي، اسماعیل عبدالرحمن، إسلام المغول وأثره العسکري والسیاسي والحضاري في قارتي آسیا وأوروبا (٦٥٣-١٢٧٧هـ/١٢٥٥-١٨٥٨م)، اطروعة دکتوراه مقدمة الی جامعة أم درمان الإسلامیة (أم درمان: ٢٠١٢م).
کدرو، نرجس أسعد، موقف المغول الایلخانیین من العقائد والمذاهب الدینیة، رسالة ماجستیر، جامعة عین شمس (القاهرة: ٢٠٠٩م).
ج ـ گۆڤار:
الاشقر، محمد عبد الغني، اعتناق هولاکو ایلخان التتار الاسلام، المجلة التاریخیة المصریة، العدد ٤١، سنة (القاهرة: ٢٠٠٢م).
الزهاوي، عباس عبد الستار عبد القادر، التحالف الصلیبي المغولي ضد العالم الاسلامي (٦٥١-٧٢٢هـ/١٢٥٣-١٣٢٢ز)، مجلة التراث العلمي العربي، جامعة بغداد، العدد الاول، ٢٠١٤م.
سێ ـ ژێدەر ب زمانێ فارسی:
جوادي، حسن، ایران از دیدەی سیاحان اروپایی در دورە ایلخانان، بررسهای تاریخی، شمارە ٥ (د.م: د.ت).
خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین حسینی، تاریخ حبیب السیر في اخبار افراد بشر، چاپ چهارم، کتابخانە خیام (تهران: ١٣٨٠هـ).
گروسە، رنە، امبراطوری صحرنوردان، مترجم: عبدالحسین میکده، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، نوبت چاپ. دوم ، ١٣٦٥هـ.
مرادی، مسعود، مسیحیت و ایلخانان تلاش برای انهدام اسلام از هلاکو تا غازان، نشریه پژوهشنامه ادبیات و علوم انسانی، شماره34، تابستان 1381هـ.
چار ـ ژێدەر ب زمانێ ئینگلیزی:
Atwood, Christopher P., Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, Facts on File, Inc, Indian University (Bloomington: 2004).
Baldwin,W. Marshal, Missions to the East in Thirteenth and Fourteens Centuries, in K. Setton (ed) A History of the Crusades, vol 5, The Impact of the Crusades on the Near East, (Wiscinson: 1968).
Beazley, Raymond, The Dawn of Modern Geography,3vols, (New York: 1949).
Boyle, John Andrew, The Mongol World Empire (1266-1370), Variorum Reprints (London: 1977).
Budge E.A Wallis, KT, The Monks of Kublai Khan Emperor of China, (London: 1928).
Ciociltan, Virgil, The mongols and the Black Sea Trade in the Thirteenth and Fourteenth Centuries, Translated by Samuel Willcocks, Published by Brill (Boston: 2012).
Dhosson, C, History des Mongols, (Amistrdam: 1834).
Howorth,Henry, History of the Mongols from the 9th to the 19th century, Longmans Green co, (London: 1880).
Morgan, David, Medieval Persia 1040-1797, Longman Group (New York: 1988).
Rayan, James D. , Wives of Mongol Khans: Tatar Queens and Missionary Expectations in Asia, Journal of the Royal Asiatic Society, Third Series, vol. 8, No. 3, (Cambridge: 1998).
Richard, Jean, The Mongols and the Franks, Journal of Asian History (1969).
Saunders J. J, The history of the Mongol Conquests, (London: 1971).
Saykes, Sir Percy, A history of Persia, Third edition, (London: 1921).
Sinor, Denis, The Mongols and Western Europe, In Kenneth M. Setton, General Editor, A History of the Crusades III, (Madison Wisconsin: 1975).
Tang, Li, Mongol Responses to Christianity in China : A Yuan Dynasty Phenomenon Asia Research Institute, National University of Singapore Mayr-Melnhof Institute für den christlichen Osten Internationales Forschungszentrum Salzburg, Austria, No. 63, April 2006.
ميرزو، فلاح خيرى و اسماعيل، فرست مرعي / طوَظارا زانستيَن مروَظايةتى يا زانكوَيا زاخوَ، ثةربةندا:12، ذمارة:1، بث 134- 155، ئادار- 2024.
دور البعثات الأوروبیة في حرکة التنصیر في الدولة الایلخانیة (٦٥٦-٧٣٦هـ/١٢٥٨-١٣٣٥م)
الملخص:
بعد أن فشل الأوروبیون عسکریا في حروبهم الصلیبیة ضد المسلمین، برزت حرکة التنصیر في بدایة القرن السابع الهجري/الثالث عشر المیلاي إلی سطح الأحداث من جدید بشکل نظریة أو فکرة، نادی بها بعض المفکرین الأوروبیین، لضرورة اتباع أسلوب آخر في صراع الحرکة الصلیبیة ضد المسلمین، ألا وهو أسلوب الصلیبیة السلمیة، لیس لیحل محل الصلیبیة المسلحة، وإنما لیکون مساندا لها، وبدأ الأوروبیون بتنفیذ هذه الفکرة بعد قیام الدولة الایلخانیة علی ید هولاکو خان، واستمرت في القرنین السابع و الثامن الهجریین/ الثالث عشر والرابع عشر المیلادي، وبسبب تعاطف هولاکو خان والایلخانات الذین أتوا من بعدە للمسیحیین، استغل بابا روما و ملوك أوروبا تلك الفرصة وبدأ نشاطهم التنصیري في أراضي الدولة الایلخانیة بإرسال بعثاتهم التنصیریة، حیث تم إرسال عشرات من البعثات الفرنسیسکانیة والدومنیکانیة من قبلهم لتحقیق أهدافهم، وأسسوا مطرانیة واحدة وأسقفیات ومدارس مسیحیة عدیدة التي حاولت المؤسسة الباباویة وملوك أوربا من خلالها التبشیرعلی المذهب الکاثولیکي في داخل أراضي الدولة الایلخانیة لمدة ثمانون عاما من حکم الایلخانات.
حاول البحث الإجابة علی مجموعة من الاسئلة المهمة منها: علی أي دین أو مذهب جرت عملیة حرکة التنصیر؟، وماهو موقف إیلخانات المغول خصوصا وسکان الدولة عموما من حرکة التنصیر؟، وهل حقق التنصیر أهدافه؟ وقد اعتمد البحث علی مجموعة من المصادر والمراجع العربیة والانکلیزیة والفارسیة.
الکلمات الدالة: الإلخانیة، المسیحیة، التنصیر، أوروبا، الصلیبیین.
ميرزو، فلاح خيرى و اسماعيل، فرست مرعي / طوَظارا زانستيَن مروَظايةتى يا زانكوَيا زاخوَ، ثةربةندا:12، ذمارة:1، بث 134- 155، ئادار- 2024.
The role of European missions in the Christianization movement in the Ilkhanate state
(656-736/1258-1335)
Falah Kh. Mirzo , Farsat M. Ismael
Department of History, College of Humanities, University of Zakho, Kurdistan Region_ Iraq
Abstract:
After the military failures of the Europeans in their Crusades against the Muslims, the Christianization movement resurfaced in the early 7th century AH/13th century AD. This resurgence took the form of a theory or idea advocated by some European thinkers.
This new approach was driven by the need for a different method in the struggle against the Muslims, namely a "peaceful crusade." This was not intended to replace the armed Crusades but to complement them. The Europeans began implementing this idea after the establishment of the Ilkhanate state by Hulagu Khan. This period, spanning the 7th and 8th centuries AH/13th and 14th centuries AD, saw the Ilkhanate rulers, including Hulagu Khan, demonstrate sympathy towards Christians. Taking advantage of this sympathy, the Pope and European kings embarked on missionary activity within the Ilkhanate state. They sent dozens of Franciscan and Dominican missions to achieve their goals, establishing one archdiocese, several bishoprics, and Christian schools. Through these institutions, the Papacy and European monarchs attempted to spread the Catholic doctrine within the Ilkhanate for eighty years of Mongol rule.
The research attempts to answer a set of key questions: On what religion or sect did the process of Christianization take place? What was the position of the Mongol Ilkhans and the general population of the state on the Christianization movement? Did Christianization achieve its objectives?
The research relies on a detailed analysis of Arabic, English, and Persian sources and references.
Keywords: Ilkhanate, Christianity, Christianization, Europe, the Crusades.<