تەوەرێ ئێکێ: باژێرێ سپارتا و پەیدابوونا هزرا سەربازی.

ئێک : باژێرێ سپارتا.

سپارتا ئێک ژ دەولەتا باژێر یا بناڤ و دەنگ یێن یونانا کەڤن بوو، ژبەر وێ تایبەتمەندی و شێوازێ وێ یێ تایبەت ژلایێ سیاسی و کومەلایەتی و سەربازی ڤە، بویە دەولەتا باژێری یا بێ وێنە د جیهانا یونانا کەڤندا، سەردەمەکێ هەرە گرنگ ژ بۆ پێکهاتن و دروستبوونا باژێرێ سپارتا بۆ ئێکەم جار د مێژوویێ دا، پەیوەندیەکا راستەوخۆ دگەل کوچکرن و داگێرکرنا هوزێن دوری^([i]
) هەبوو، یێن کو ژ باکوری ڤە وەلاتێ یونانێ داگێرکرین، و ل دەوروبەرێن سالا (١١٥٠/١١١٠ب.ز) لنیمچە گزیرتا پیلوپونیز لباشورێ یونانێ ئاکنجی بوون^([ii]
)(نجوی، ٢٠١٩، ٤٣١)، و بنیاتێ دروستبوونا باژێرێ خۆ ب نەڤیێن پالەوان هیراکلیس(Heracles)ڤە گرێدەن، و چیروکا چەوانیا زڤرینا نەڤیێن پالەوانی ژ دویرئێخستنێ و ڤەگەراندنا وان بۆ نیمچە گزیرتا پیلوپونیز، و مل بملێ دوریان چەندین دەڤەرێن لاکونیا داگێرکرن(Cartledge, 2009, 74-75)، بنیاتێ باژێرێ سپارتا پشتی ئێکگرتنا چوار گوندێن دوریان بناڤێن پیتانا(Petana) و لیمنایی(Lemnae) و کینوسورا(Cynosoura) و میسوا(Mesoa) دروستبوو(Campell, 2012, 5)، و پشتی گرێدانا گوندێ ئەمیکلای(Amyclae) ب هەرچوارگوندان ڤە، پێنگاڤا ئێکێ بۆ بەرێ بنیاتێ ژبۆ دروستبوون و دامەزراندنا باژێرێ سپارتا کو لدەوروبەرێن ٩٥٠ب.ز بوو(Pettersson, 1992, 106)

جهێ جوگرافی یێ باژێرێ سپارتا دکەڤیتە بەشێ باشورێ روژهەلاتێ نیمچەگزیرتا پیلوپونیز، ل هەرێما لاکونیکا(Laconica) یان لاکیدایمون(Lacaedaemon) ب زمانێ یونانی، ولاکونیا(Laconia)ب زمانێ لاتینی (Thommen, 2017, 13)، ئەو دەڤەرا باژێرێ سپارتا تێدا دروست بووی دکەڤیتە دناڤبەرا دوو زنجیرە چیایێن بلند و سەختدا، ل روژهەلاتێ سپارتا زنجیرا چیایێن پارنون بوون، کو بلنداهیا وێ دگەهیتە(١٩٣٧مەتر)، و روژئاڤایێ وێ لوتکەیا چیایێ تایگیتوس یێ بەفرگرتی کو(٢٤٠٠) مەتران بلندە ژ رویێ دەریایێ(دیڤانبیە و أخرون، ٢٠١٤، ١٠٣)، ل باکورێ وێ زنجیرەکا گرێن سەخت هەیە، ئانکو ژ سێ لایان ڤە سپارتا دورپێچ دایە ب زنجیرە چیایێن سەخت و ئاسێ، تاکە رێك ژ بۆ سپارتە بۆ سەر دەریایێ ب شێوەکێ ئاسایی پەیوەندیێ ب جیهانا ژ دەرڤە بکەت، ب رێکا بەندەرێ جیسیون(Gythiun) بوو، ئەو ژێ ب دیراتیا (٤٠)کێلومەتران ژ سپارتا دووربوو، دهەمان دەمدا جهێ بەندەری ژبەر سەختی و دژواریا کەنارێ وێ بکێر گەشتیڤانیێ نەدهات(Baltrusch, 1998,13)، دگەل ڤێ داخراوێدا سپارتا ب تەنیایی دیتن و نیگایەکا تەسک و بەرتەنگ و گوشەگیر، ب هەستەکێ جودابوونێ گەشە و پەرەپێدان ب خۆاستنا پێدڤیاتیا خۆ یاسەرەکی کر، هەر ئەڤ چەندەبوو سپارتا مژیلی پروژەکرنا دەستهەلاتا سپارتایی بوون دناوچێدا، تا ئەوی جهێ دشیاندابیت فەرمانرەوایێن وێ بجهـ بینیت، تاکە چارەسەریا سپارتا پیدڤی ب ئالاڤەکێ بهێز هەبوو ژبۆ دەربازبوون ژڤێ کەلها سروشتی، تەنها پەیرەوکرنا پروسەیا سیستەمەکێ پەروەردەیی، ژبۆ خزمەتکرن و بەرهەڤکرنا هێزەکا سەربازی یا پیشەگەری ب گیانەکێ شەرخۆازی(Matyszak, 2017, 3)

دوو: پەیدابوونا هزرا سەربازی د سپارتا دا.

دەستپێکا پەیدابوونا هزرا سەربازی ب شێوەکێ کارا و ئاشکەرا د جیهانا کەڤندا دزڤریتە ڤە بۆ دەستپێکا دروستبوونا ئێکەم رژێم و سیستەمێ دەستهەلاتێ، ئەوژی لدەمێ دروستبوون و پەیدابوونا دەولەتا باژێری(City States) د شارستانیەتێن کەڤندا، د هزارا سیێ بەری زاینیدا کو ئێکەم جار د دەڤەرا دولا هەردوو رویبارادا پەیدابوون و پاش ل دەڤەرێن جودا جودا د جیهانا کەڤندا بەلاڤبوون، ئەڤەژی لدویڤ تومارێن نڤیسینێن کەڤن و داستان و ئەفسانەیان و شینوارێن کەڤن وەکو د ئالاڤێن جەنگی و تابلویێن نەخشکری دا ده‌ردكه‌ڤێت، کو ئاماژەیێن دەستپێکێ بوون ژ بۆ گرنگی پێدان و کەڤناتیا دیاردا شەرخوازی و هزرا سەربازیێ د شارستانیەتێن کەڤندا(Hansen, 2006, 16)، مێژوویا سەربازی و شەرخوازیێ ل جیهانا یونانا کەڤندا وەکو هەرتشتەکێ خودان بانگەشەیەکا بهێزە، و ب کەڤنترین شێوەیێ مێژوویێ د وەلاتێ یونانێدا دهێتە هژمارتن، کو لدەمێن دەستپێکێ ب شێوەیەکی نیزیك بەشداری د کومەلگەهێ دا کریە و رولەکێ گرنگ گێرایە، تاکو پرانیا جاران بویە ناڤ و نیشان بۆ سەردەمەکێ یان چەرخەکێ(Van graveld, 1983, 549-550)، ب ئەوێ واتایێ مێژوویا سەربازی ب حەتمی بەشەکێ گرنگ و بنەرەتی یێ مێژوویا یونانا کەڤن بوو، هەر براستى ئەوبوو کو کلتورێ مێژوویا روژئاڤا داگێرسای(Tzewai, 2011, 5)،

ب درێژاهیا مێژوویێ سەرهلدانا هزرا سەربازی و پێشڤەچوونا وێ گەشە بخۆڤ دیتیە، وبنیات و رهـوریشالێن وێ دناڤ کاروبارێن کەڤنار یێن مروڤان دا ب شێوەکێ ئاشکەرا دیاردبیت، ژ کەڤنترین چالاکێن مرۆڤایە هەتا کو ژبەری پەیدابوون و داهێنانا نڤیسینێ ئاماژەیێن وێ هەبوون(Van Graveld, 1983, 14)، د کومەلگەهێن کەڤندا مرۆڤان بەرهەڤکرنا شەرڤانان و هێزا سەربازی، وەکو ئالاڤەکێ گرنگ و پێدڤی بکارئینایە د ململانێ و پەڤچووناندا، ژبۆ بدەست ئێخستنا هەر دەستکەفتەکێ، د شیاندا نەبوو خۆ ژ ناکوکیێن سەربازی دەربازبکەن، چونکی ب ئەڤێ رێکێ مەزنبوونا دیموگرافی و بەرفرەهبوونا دەستهەلاتا مرۆڤان گەرەنتی دکر(De assumpcao, 2017, 157)، لەورا شەرخوازی شێوازێ سەرەکی یێ پێکدادان و پەڤچونێن مرۆڤایە د مێژوویا مرۆڤایەتیێدا و کەڤناتیا وێ وەکو کەڤناتیا شارستانیەتا مرۆڤایەتیێ کەڤنە، هەر ئەڤە ژی بوویە بەرێ بنیاتێ یێ مێژوویا شارستانیەتان(Tzewai, 2011, 44)،

دگەل دەرکەفتن و دروستبوونا کومەلگەهێن ئاکنجی بوونێ، گرێدانا مرۆڤان ب ئاخێ ڤە توند تربوو، ب فاکتەرێن مال و سامان و مولک و ئەردی، ڤەقەتیانا مرۆڤان ژ ئاخێ سەخت تربوو، لەورا ژ پێخەمەت پاراستن و بەرەڤانیکرنێ، پێدڤی بۆ کومەلگەهێن خۆ ب دیوار و شیرهەیێن سەخت بپارێزن ژ هەر مەترسیەکا دەرەکی، بەلێ یاکو ژ هەمیێ فەرتر بەرهەڤکرنا شەرڤانان بوو ژ بۆ بەرەڤانیکرن و هێرش برنێ بۆ هەر روی بروی بونەکێ(نجوی، ٢٠١٩، ١٩٠)، ب بورینا دەمێ پێشکەفتن کەفتە د بهێزکرنا دیوار و شیرهەیاندا و بورجێن زیرەڤانی و چاڤدیریێ هاتنە دروستکرن، پێشکەفتن کەفتە د ئالاڤێن شەرکرنێ یێن بەرەڤانیکرن و هێرش برنێ، هەروەسا هزرێن نوی ژی د هونەرێ شەرکرنێ دا پەیدابوون، ئەڤێ چەندێ کاریگەریا خۆ هەبوو لسەر هونەرێ شێوازێن بەرەڤانیکرن و هێرش برنێ، بەرهەڤکرن و رێکخستنا شەرڤان و لەشکەری پێشڤەچوون بخۆڤە دیت، هەر ئەڤە بوون د بورینا دەمیدا بوویه‌ ئەگەرێ پەیدابوون و شینبوونا تۆڤێ هزرا سەربازی د جیهانا کەڤندا(تقي الدين، ٢٠٠٦، ١٤٠)، ئەڤ چەندە د سپارتادا ب پەروەردەیەکا توند و مەشق و راهێنانێن سەربازی و ئارمانجێت خۆ یێن ب كریارین جه‌نگی ڤه‌ گرێدایی بنەجهـ کربوون ‌.

هەرێما لاکونیا وەکو زوربەیا دەڤەرێن یونانێ ناڤەندەکا گرنگ یا شارستانی بوو، ب هاتنا هوزێن دوری وبتایبەتی لسەدێ دەهێ بەری زاینی لدەمێ هژمارا ئاکنجیان هیدی هیدی بەرەڤ زێدەبونێ چووی، گوند و کومەلگەهێن نوی هاتنە دامەزراندن، و پشتی ئێکگرتنا چوار گوندان پێکهاتا کومەلگەها سپارتی پێکئینات و گەشە بخؤڤەدیت و بویە ناڤەندەکا پاراستی بۆ داگێرکەرێن دوری(Pomeroy, 2004, 91)، دبت ئەو سپارتیە یان ئەو بەشێ داگێرکەرێن دوری یێن ل سپارتادا ئاکنجی بووین، ئەوان دەستەیەکا رێکخستی و پێکڤەگرێدای پێکئینابوو د دەمێ داگێرکاریێدا و پاشتر ژ هەمێ هوزێن کوچبەر یێن داگێرکەر بهێزتربوون، ئەو نە دگەل هوزێن کوچبەر و نە دگەل پاشماوێن ئاکنجیێن رەسەن یێن هێشتا لسەر ئەردێ خۆ تێکەل نەبوون، بەلکو سپارتیان وەسا بباشی زانی ئێکگرتنا خۆ بپارێزن و وەکو چینا دەستهەلاتدار بمینن بسەر ئەوان یێن دناوچەیا لاکونیادا ئاکنجی بوون(Clayton, 2019, 31-32)،

ژ ئەنجامێ ئەوی بارودوخێ بسەر دەڤەرێدا هاتی دوری(سپارتی) وەکو ئەرستوکراتیێن رەسەن شاهنشینێن بچووک پێکئینان کو بەردەوام ل دژی دەوروبەران دجەنگین، وەکو هوزێن بەربەری یێن کوچبەر یێن شەرخۆازێن ژ باکورێ یونانێ ڤە هاتین، کو لدەف دوریان سەنگەرێ جەنگاوەران ب توندی هەڤبەندی ب هوزێ ڤە گرێدایە، و بتوندو تیژی ب شێوازێ ژیارا سەربازان ڤە رێکخستی بوو(Velasco, 2012, 7)، هەروەسا هوزێن دوری لدەستپێکێ کومەلگەهەکا شڤانکاری بوو، پێدڤیاتی بشەرکرنێ هەبوو بۆ پاراستنا مەرومالاتێ خۆ، پاشتر پێدڤیاتی ب شەرکرنێ هەبوو ژبۆ هندێ زەڤیێن چاندنێ ژبۆ ئاکنجیێن خۆ مسوگەربکەت، دهەمان دەمدا ئەوێن هەرەشە و گەف ل ئەڤان زەڤیان دکەن سەرکوت بکەت بهەر ئالاڤەکێ توند و تیژیێ بیت، ئەڤە هەمی هوکاربوون ژبۆ ژدایکبوونا کومەلگەهەکا سەربازی، ب رێکخستنەکا پەروەردەیی یا توندو تیژ د سپارتا کەڤندا(Clayton, 2019, 31-32)،

دوریێن داگێرکەر سەرەرایی کەمینەیا هژمارا وان بەرامبەر هژمارا زور یا خۆجهێن رەسەن، کەفتنە د ململانیەکا توند و بسەخت ل دەڤەرێن نیمچەگزیرتا پیلوپونیزدا، بەرهەمێ ئەوێ ململانێ د سەدێ نەهێ بەری زاینیدا دیاربوو، ئەوژی لدەمێ سپارتی ب گیانەکێ بەرزێ سەربازی د دەڤەرێدا بالادەست بوون، ب هیچ رەنگەکێ تێکەلی خوجهێن کەڤن نەبوون، پشتی ئەڤێ داگێرکرنێ کێبرکییەک د دناڤبەرا عەقلیەتا شەرخۆازی یا داگیرکەرێن دوری و عەقلیەتا خۆجهێن رەسەن یێن ئارەزومەندانە پەیدابوو، بڤێ چەندی پشتی زالبوونا وان لسەر دەڤەرێ وەکو دەرەبەگان بسەر کومەلگەهێن خۆجهێن رەسەن و گەلێن ژێردەستدا جێگیربوون، د پیلوپونیزدا ئەڤ تیکوشین و ململانێ یا ڤەشارتی بەرهەمێ وێ سەروەری و باڵادەستیا سەربازی یا سپارتا بوو، لەورا دهێتەگوتن دهەمی سەردەمەکێ و هەر جهەکێ نەژادێ خۆ یێ سەردەست هەیە، د ئەوی دەم و دەڤەرێدا دوری ب جەنگاوەریا خۆ نەژادێ باڵادەست بوون، ب گیانەکێ شەرخۆازی و پێشەیەکا جەنگاوەری و درندانە کو بسروشتی دهاتنە جوداکرن ژ خەلکێ رەسەن یێن شارستانی و ئارامتر(Velasco, 2012, 8).

ئەگەر ب وردی بەرێخۆدانەکێ بکەین، ب شێوەیەکێ گشتی د جیهانا کەڤندا و بت/ایبەتی د یونانێدا، تایبەتمەندیێن هزرا سەربازی د دەولەتا باژێر یا سپارتادا دهێتە دیتن، چونکی ب شێوەیەکێ ئاشکەرا فاکتەرێ سەربازی رولەکێ سەرەکی گێرایە د بەرچاڤبوونا عەقلیەت و سیستەمێ پەروەردەیا سپارتادا د سەدێن حەفت وشەشێ بەری زاینی، هەمی سازیێن سپارتە هاتبوون تەرخانکرن ژ پێخەمەت شەرخوازی و سەربازیێ، تا وی رادەی پروسێسا پەروەردەیا زاروکان د پەیکەرێ کومەلگەها سپارتیدا نوینەرایەتیا سەربازیێ دکر(فرنان، ١٩٨٧، ٥٥-٥٦)، لەورا گەلێ سپارتی د سروشتێ خودا ببوون جەنگاوەر د جڤاکەکێ سەربازیدا، خودان کلتورەکێ شەرخوازیێ بێ وێنە هەبوو(Rostovtzeff, 1972, 78)، وێنەیێ هەری بەربەلاڤ ئەوبوو جڤاکێ سپارتایی ژلایێ دەستەکا سەربازی ڤە دهاتە برێڤەبرن لجهێ جڤاکەکێ مەدەنی، وەکو کەمپەکا سەربازی دناڤ دەولەتە شاریێن یونانێدا دهاتە بەرچاڤکرن، هەژی گوتنێ یە د رێکخستنا سەربازی یا سپارتادا، سەربازی وەکو پێشەگەری دیاردبیت ژلایێ سەرکردەیێن سەربازی ڤە، و بتایبەتی د رێڤەبرنا جەنگ و سوپایدا(Hodkinson, 2016, 257)، ژبەرکو تەوەرێ سەرەکی یێ دەستهەلاتێ ژ بۆ باشترکرنا سوپای و دروستکرنا چەکێن جوراوجور و رێکخستنا سەربازیێ بوو، هەر ئەڤە ژی بوویە ئەگەر کو سپارتا وەکو دەولەتەکا سه‌ربازی د یونانا کەڤندا بهێتە هەبوونێ( Backett, 2016, 5) .

تەوەرێ دووێ: پەروەردە و دەرئەنجامێ هزرا سەربازی لسەر پەروەردەیا کورێن ساخلەم د سپارتادا، و کاریگەری لسەر ئاکنجیێن سپارتا.

ئێک: پەروەردەیا سپارتایی(Agoge):

پەروەردە دیونانا کەڤندا پێکهاتەیەکا جەوهەری یا ناسنامەیا مرۆڤی بوو، ب پێچەوانەی دەولەتێن باژێرا یێن یونانی یێن وەکو ئەسینا^([iii]
) پایتەخت کو ناڤەندا هونەری و فێربوون و فەلسەفێ بوون، سپارتا ناڤەندا پەروەردەیا وێ لسەر کلتورەکێ جەنگاوەری بوو، Ducat, 2006, 49))، تاکو دهێتە گوتن سپارتا هیچ بەهایەکێ شارستانیەتێ تێدا نەدەرکەفتبوو، وەکو باژێرێن دیتر یێن یونانی، تەنها ئێکانە گرنگیدانا وێ لسەر لایەنێ سەربازی بوو(علی، ١٩٩٥، ٧٠)، کو هاولاتیێن نێر یێن سپارتایی تەنها ژبۆ ئێک پیشە رێک پێ دهاتەدان ئەوژی سەربازی بوو، ئەوژی د سیستەمێ پەروەردەیا ئاگوج(Agoge)دابوو، کو سیستەمێ پەروەردەیا فەرمی و راهێنان و کومەلایەتیکرنێ بوو، د دەولەتا باژێر یاسپارتا کەڤناردا، جەنگ بنەمایێ هەرە گرنگ بوو د پەروەردەیا سپارتادا، کو کورێن ساخلەم د هونەرێ شەریدا پەروەردە دکر، تاکو کورێن سپارتایی ببوون زەلامێن شەرکەر و بناڤودەنگ، د شەرخوازی و بوێری و لێهاتویێدا بێ وێنەبوونDucat, 2006, 49))، زاراڤێ ئاگوج ب واتایا خۆدانکرن دهێت، واتە خۆدانکرنا کورێن ساخلەم بەرەڤ ئارمانجەکا دیارکری دهێت، بۆ ئێکەم جار ژلایێ یاسادانەرێ سپارتایی لیکورگوس^([iv]
)(Lycurgus) ڤە لسەدێ نەهێ بەری زاینی دامەزرایە، تاکو سەدێ پێنجێ و دەستپێکا چوارێ بەری زاینی د لوتکەیا هێزا خۆدا بوو، کو درێرەوا مێژوویا سپارتادا بەشەکێ دانەبراو بوو ژ هێزا سەربازی و دەستهەلاتا سیاسی یا سپارتایی، بەشداریکرنا کورێن سپارتایی د پەروەردەیا ئاگوجدا ب ناچاری و زورەملی بوو، هەر ژ زاروکینی و ژتەمەنێ حەفت سالیدا زاروکێن کور ب کریاری چوونە دناڤ رێزێن گروپێن ئاگوجدا، تا تەمەنێ سیهـ سالیدا دەرچوون ،و دوی دەمیدا رێک ب وان هاتە دان هاوسەرگێریێ پێک بینن، و خێزانێ دروست بکەن((Campbell, 2012, 11،

سپارتا بۆ ئێکەم جار دمێژوویا یونانا کەڤندا پەروەردە ئێخستیە ژێر کونترولا دەولەتێدا، چونکێ هەولدایە نەوەیەکێ نوی ل ئاست ئارمانجێن وێدا پەروەردە بکەت، هەروەسا لژێر کونترولا دەولەتێدابیت، د خزمەتکرنا دەولەتا باژێرێ سپارتا ژبۆ بەرگریکرنێ (Dikyol, 2016, 189)، لەورا سپارتا ژ گەلەک لایان ڤە یاجیاوازبوو ژ دەولەتە شارێن دیتر یێن یونانی، د رهوریشالدا دامەزراوەیا سیستەمێ پەروەردەیا ئاگوج د ناوازەبوو، تێدا ب دەستبسەرداگرتنا ژیانا هەمی کورێن ساخلەم هەر ژ تەمەنێ حەفت سالی تا سیهـ سالیێ بەردەوامبوو، ئەوژی بەرهەڤکرن ژبۆ هندێ هەمی دەمان ئامادەبیت بۆ جێبەجێکرنا فەرمانێن دەولەتێ، و بسەختی خۆراگربن و دشەریدا سەرکەفتنێ بدەستڤە بینن، سەرەرای چاندنا یەکسانیێ دناڤ سپارتیاندا، ئانکو تەنها ب ئەڤی شێوەیی سپارتایی براستی یەکسان(هومویوی) بوون(Mckay&Brett, 2019, 29)،

پەروەردە د سپارتادا لپێشیا ژدایکبوونێ دەستپێکریە، سپارتاییان پێداگری لسەر هندێ کربوو کچ و ژن بەشداریێ دپەروەردێدا بکەن، بتایبەتی برێکا ئەنجامدانا راهێنانێن جەستەیی، چونکی ئەڤە دبیتە ئەگەرێ پەیدابوون و بەرهەمئینانا زاروکێن بهێزتر، دەولەتێ زاروکێن ژنوی ژدایکبوویی ب مولکێ دەولەتێ دزانن، نەکو وەک مولکێ خێزانێ(Maintz, 2018, 107)، سپارتیان وەکو دەولەتا باژێر یێن یونانی پەروەردە بۆ هەلبژارتنا هاولاتیان نەهشت، بەلکو پەروەردەیەکا یەکسان و نەچاری بۆ دابین کرد، سیستەمەکێ پەروەردەیی یێ تەمام توند پەیرەوکربوو، دەرونناسیا مرۆڤی و تاکەکەسی پشتگوهـ ئێخستبوو، کو دپلا ئێکێدا گرنگیدان بۆ گەشەکرنا کومەلگەهـ و دەولەتێ بوو، ئارمانجا وێ یا سەرەکی ئەوبوو، پەروەردەکرنا کومەلگەهەکێ تەنها ژ کەسێن وەلات پارێز(جەنگاوەر) و گوێرایەڵ پێکبهێت(Dikyol, 2016, 189)، پەروەردە وەکو گەلەک لایەنێن دیتر یێن ژیانا سپارتاییان تەنها خۆمالی و مولکێ سپارتا بوو، پرۆسەیا دروستکرنا جەنگاوەرەێن نەدۆڕاو هەر ژ دایکبوونێ دەستپێدکر، چونکی دەولەتێ مافێ دیارکرنا ژیانا زاروکێن ژ نوی ژدایکبووی ب ستویێ خۆڤەگرتبوو، دهەمان دەمدا د دەولەتەشارێن دیتر یێن یونانیدا دەولەتێ ئەڤ هەلبژارتنە بۆ بابێ زاروکی بجهـ دهێلات، دسپارتادا لدەمێ زاروکێ تازە ژدایکبووی ژلایێ زەلامێن مەزن یێن هوزان ڤە(چاڤدرێر و سەرپەرشتێن دەولەتێ) دهێتە پشکنینکرن دەربارەی ساخلەمیا جەستەیی یا زاروکێ، ئەگەر لاواز یان کێم ئەندام بوو، دهاتنە ژناڤبرن، ئەوژی برێکا هاڤێتنا خۆارێ لسەر جهەکێ بەرز یێ تایبەتدا لسەر چیایێ تایگیتوس بناڤێ(Apothetae) واتە هاڤێتنا خوارێ(Bayliss, 2020, 773-74)

د سپارتادا ئەڤ چالاکی و ئەنجامدانا مەشق و راهێنانێن جەستەیی یێن توند، کارەکێ هەلبژارتی نەبوو، کو لدوماهیا حەفتیێدا یان ژی د دەمێ رێورەسمێن جەژنێ یان ددەمێ بێهنڤەدان و ڤالاهیێدا بهێنە ئەنجامدان، هەر وەکو پرانیا دەولەتا باژێرا یێن یونانی ب ئەوی ئاوایی بوون، بەلێ لدەف سپارتیان کریارەکا زورەملی و نەچاری بوو، روژانێن ژیانا گەنجێن سپارتایی لسەر هاتبوون ئاڤاکرن، ب چەختکرن لسەر تایبەتمەندیێن وەکو بوێری و خۆراگری و رکابەری و گەشەکرنا جەستەیی دکر(Maintz, 2018, 107)، لەورا پشتی ژ دایکبونا زاروکی و دەربازبوونا تاقیکرنا ساخلەمیا جەستەیی ژلایێ چاڤدێرێن دەولەتێ ڤە، ژبۆ مانا کورێن ساخلەم دژیانێدا، د حەفت سالێن دەستپێکێدا پەروەردە و ئامادەکرنا کورێن ساخلەم بۆ ئەرکێن پاشتر د ستویێ دایک و بابێ دابوو، پشتی حەفت سالیێ کور و کچ ژلایێ دەولەتێڤە دهاتن جوداکرن، نەکو ژبەر هندێ بوو کور پەروەردەیەکا وردتر ژ کچێ وەرگریت، بەلکو ژئەگەرێ هندێ بوو ژن و زەلامێن سپارتی دڤێت ئەرکێن جیاواز د دەولەتا سپارتادا ئەنجام بدەن(Baltrusch, 1998, 64)، واتە کورێن ساخلەم د ژینگەهەکا کونترولکری و نەگوردا دهاتن پەروەردەکرن، نمایشکرنێن وان ژ هەمی لایەنان ڤە دبن چاڤدێریێ دابوون، ب پێگەهـ و شیانێن کارکرنا بەردەوام دهاتە هەلسەنگاندن، کورێن ساخلەم دژیێ حەفت سالیێدا ژ چاڤدێریا دایک و باب و خێزانێ دهاتە دورئێخستن، و رادەستی بەرپرسێن دەولەتێ دکر، بۆ مەشق و راهێنانانێن سەربازی، و دچەند قوناغێن پەروەردەیا ئاگوج یا سەربازی یا تایبەت ب سپارتاڤە دەرباز دبوون(Ducat, 2006, 143)،

کورێن ساخلەم یێن سپارتایی لدویڤ تەمەنی ب سێ ناسناڤێن جودا لسەر گرۆپان هاتبوون دابەشکرن، ئەوژی ئەگیلای(agelai) ب زمانێ یونانی واتە(کوما پەزی)یان(کەریێ پەزی) دهێت، و بوای(bouai) واتە(تەرش وکەوال)، بەلێ ناسناڤێ ئیلای(ilai) ناسناڤەکێ تەکتیکی یێ سەربازیە، هاوشێوەیێ بەتالیون(فوج) یاسەربازی دهێت، بڤێ شێوەی پروسەیا پەروەردەیا سەربازی دسپارتادا یاکو بەرنیاس ب ئاگوج(Agoge) د سێ قوناغاندا دەربازبوو(Bayliss, 2020, 76) ، قوناغا دەستپێکێ(قوناغا زاروکینی) دناڤبەر تەمەنێ حەفت تا دوازدە سالیێدا بوو، تێدا کورێن ساخلەم ب پایدس(Paides) دهاتن نیاسین، کو دسیستەمەکێ تایبەت یێ فێرکرن و راهیناناندا، لژێر چاڤدێری وسەرپەرشتیەکا توندا دەربازدبوو، بەلێ پشتی تەمەنێ دوازدە سالیدا کورێن سپارتی ب پایدیسکوی(Paidiskoi) ب واتایا مەزنێ کورێن ساخلەم دهێت، ئەڤە رێکوپێکیەکا گرنگە بۆ هێلانا هەرزەکارێن سپارتی د سەربازگەهێن فێرکاریدا بمینن، لدەف پرانیا یونانێن دیتر سیستەمێ پەروەردەیی پشتی تەمەنێ نوزردە سالی بدویماهی دهات، بەلێ دسپارتادا قوناغەکا نوی یا پێشکەفتیتر د سیستەمێ ئاگوج دا دەستپێکر، دناڤبەرا بیست تا سیهـ سالیێدا دگەل گرۆپێن خۆ یێن ئاگوجدا بەردەوام بوون د ژیانا سەربازیدا، ئەوژی دەستپێکا قوناغا گەنجاتیێ بوو بناڤێ هیبونت(hebont)Ducat, 2006, 49))، د تەمەنێ بیست سالیێ کور دکەفتن قوناغەکا نوی یا پێگەهشتیدا بناڤێ هیبونت(hebont) ئانکو دەستپێکا قوناغا گەنجاتیێ بوو، ئەڤ قوناغە بەردەوامبوو تا تەمەنێ سیهـ سالیێ(Bayliss, 2020, 76)

پروسەیا پەروەردەیا ئاگوج(Agoge) ب پێچەوانەی سیستەمێ پەروەردەیا پیداگوگی^([v]
)(Pedagogy) بوو، کو د پرانیا باژێرێن دیتر یێن یونانیدا بەربەلاڤبوو، پەروەردەیەکا ئارەزومەندانەبوو لدویڤ خۆاستی و پێدڤیا تاکە کەسی وخێزان و کومەلگەهێ بوو، فێرکرن تا تەمەنەکێ دەستنیشانکری سنورداربوو، پرانیا جاران زاروکێن وان لسەر دەستێ چینەکا پلە نزم یا بەندەیێن خۆاندەڤان یان وانەبێژ و گەروکێن فێرکەر و گوتاربێژان یێن کو زانست و زانین و وانەیێن ژیانێ ب بەرامبەر دەستکەفتەکێ وەکو پارەی فێری زاروکان دکر دهاتن پەروەردەکرن، گرنیەکا زۆر ب وانەیێن هزری و رەوشتی و پێشەیێن هونەری و کێمتر ب جەستەیی ڤە دهاتەدان((Campbell, 2012, 11، بەلێ سپارتایی دورکەفتینە ژ پەروەردەکرنا بیانیا بۆ زاوکێن وان، چنکو ئەڤ چەندە مەترسیەکا مەزن بوو لسەر پاراستنا کیانێ سپارتایی، هەروەسا بدەستێوەردان د یاسایێن سپارتا و لادانا داب ونەریتان زانینە، لەورا کورێن ساخلەم یێن(چینا سپارتایی) ب پەروەردەیەکا خۆمالی پەروەردەکربوون، ژ پێخەمەت پاراستنا کلتورێ خۆ یێ کومەلایەتی و سەربازی د یونانێدا بگشتی و دسپارتادا ب تایبەتی(Mckay&Brett, 2019, 33)،

سەبارەت خۆاندن و هەبوونا قوتابخانەیێن پەروەردەیی دبوارێن جوداجودا یێن وەکو ئەدەب و فەلسەفە و موسیقا و وەرزش و هونەر، ژ تایبەتمەندیێن پەروەردەیی یێن هژمارەکا زۆر یا باژێرێن یونانی بوون، کو تێدا دەستکەفت و پێشکەفتنەکا مەزن بدەستڤە هاتبوو، ئەگەر ئەڤ پێشکەفتنە تارادەکێ باش بەرهەمێ پەروەردەیی بوون، بوچی سپارتاییان وەکو هەر دەولەتە شارەکا یونانی کێبرکی وململانێ ژبۆ ئارەزویا دەستکەفتێن سەرنجراکێش، هەمان جور و سیستەمێ پەروەردەیی دباوەشا خۆ نەگرت؟ بێ گومان ئەگەرێ ڤێ چەندێ دزڤریتەڤە بۆ ئەوێ چەندێ کو سپارتایی دوێ باوەریێ دابوون، ئەڤ شێواز و جورێ فێرکرنێ دێ ئارمانجێن پەروەردەیا سپارتایی ژناڤبەت، ئانکو هەڤدژی بنەمایێن ئاڤاکرنا کومەلگەها سپارتایی بوون، ئەوا دگوتنێ چاندنا بیروباوەران دناخێ گەنج(جەنگاوەر)یێن سپارتاییدا، وەکو بوێری، و هەڤگرتن و گوێرایەڵی و نشتیمان پەروەریێ(Maintz, 2018, 110)، ب هەبوونا ئەڤێ چەندێ، سپارتا رێکا ژبۆ تێگەهشتنا د پەروەردێدا وەکو بەرپرسیارەتیا پێشەنگی یا دەستهەلاتداریێ ئاماژە پێکریە، چونکی کلیلا پاراستن و گەشەسەندنا سیمایێن هەر تاکەکێ سپارتایی د دەولەتا باژێر یا سپارتادایە، ئەڤ پرەنسیپە نەک ئارمانج و پراکتیزەیێن پەروەردەیا تایبەت بوون، بەلکو میراتێ سپارتا د بیروکەیا پەروەردا سەربازی یاگشتی دابوو، ئەڤە پەروەردەیا سەربازیبوو، تەنها پێگەهاندنا تاکێ شەرکەر و جەنگاوەربوو، چونکی ئەڤە پەروەردەیا سەربازیبوو، تەنها پێگەهاندنا تاکێ شەرکەر و جەنگاوەربوو(Link, 2009, 98).

دوو: دەرئەنجامێ هزرا سەربازی لسەر پەروەردەیا کورێن ساخلەم د سپارتادا:

د یونانا کەڤندا لدەوروبەرێن سەدێ نەهێ بەری زاینی، باژێرێن بچوک کەفتبوون د پێشبرکیەکا لەشکەری یا دژوار و شەرێن بێ ناڤبردا، دڤان چارچوڤەیاندا ب ئاوایەکێ خۆەزایی گرنگی پێدان لسەر پەروەردەکرنا سەربازان هەبوو، رەنگە مرۆڤ چاڤەرێ وێ چەندێ بوون، کو پەروەردەیا جەستەیی یا کو دەولەت پشگیریا وێ دکەت، بەرهەمەکی باش ب پێدڤیاتیا راهێنانێن سەربازی گەشەیێ بکەت(Wooyed& Paik, 2004,101)، لەورا د پرانیا کلتور و نەریتێن جیهانا یونانا کەڤندا، زەلام ب شێوەیەکێ ئاسایی ب جەنگاوەر و شەرڤان نە دهاتە هژمارتن، بەلکو پێدڤی بوو ئەوی ناسناڤی بدەستڤە بینیت، ئەو ژی ب تێپەربوون د رێورەسمێن کێبرکی و تاقیکرنێن توند وتیژدا دەربازببیت، تاکو جەنگاوەری ب رێکا پروسەیەکا پێنگاڤ پێنگاڤدا بدەستڤەدهات، کو تێدا کوران هێدی هێدی زانیاری و بەرپرسیارەتی و دەستکەفتێن زێدەتر بدەست کەفتبوون، دراستیدا سپارتا ئەڤ پروسەیە د شێوەیێ پەروەردەیا ئاگوج(Agoge) یا بناڤودەنگدا ب دامەزراوەیی کرد(Mckay&Brett, 2019, 26)، کو سیستەمێ پەروەردەکرنا ناچاری بۆ گەنجێن کورێن ساخلەم ژ تەمەنەکێ بچوک دەستپێکرد، زاروک د گروپاندا پەروەردە کرن، کو تێدا ب شێوازەکێ زور توند ب سەرنجدان لسەر مەشق و راهێنانێن سەربازی بوو، ئەڤ شێوازە زور رێکخستی بوو تا دەستپێکا تەمەنێ زەلامبوونێ بەردەوام بوو، هەمی لایەنێن ژیانا تاکەکەسان بخۆڤە گرتبوو، ژوانا ناڤەروکا ماددەیێن فێرکاری و وەرزشا جەستەیی و لێدان وسزادان و یاریێن کێبرکیێ و خوارنا سنوردار و ژیانا سەربازگەهێ و شێوازێ جل و بەرگان(Knotterus, 2002, 7)، واتە پەروەردەیا سپارتایی بەرنامەکێ راهێنانی بخۆ ڤەگرتبوو، کو سیستەمەکێ گشتگیری کومەلایەتی دابین کربوو، ئارمانجا وێ یاسەرەکی بنیاتنانا کارەکتەرەکێ کومەلایەتی، بئاراستەیەکێ تایبەت یێ سەربازی بوو(Maintz, 2018, 2)

لدەف سپارتیان زەلامینی و گیانێ شەرانگیزی ب رێکا لێدان و شەرکرنێ گەشەیێ بخوڤە دبینیت، لەورا دهەمی چالاکی و رێورەسمێن ئاینی و کلتوریدا بەشەکێ زور ژ بۆ نمایشکرنا شەر و پێکدادان و کێبرکیێ بوو، ژلایێ کەنجێن سپارتی یێن کو د پەروەردەیا ئاگوجدا دهاتە ئەنجامدان، دراستیدا پرانیا چالاکیان د ئاراستەیەکێ ب کومەل و گرۆپ دابوون، مەبەست ژێ پەیداکرنا دلسوزی و قوربانیدانێ ژبۆ هەڤگرتنێ، و پێگەهەکێ بەرز د کومەلگەهێدا بدەستڤە دهات(Knotterus, 2002, 16) هەروەک برونێ دیاردبیت، ڕۆمەتا سەربازێن سپارتی ئەوبوو دشەریدا لێهاتوو و بۆێربیت، نەکو پاشڤە بزڤریت و برەڤیت و نە خۆ رادەست بکەت، بەلکو لسەر ئەردی براوەستیت و دەست بەرداری ژیانا خۆ بیت د پێخەمەت دەولەتا خۆ، لەورا دسپارتادا مەشق و راهێنانێن پەروەردەیی بۆ بەرهەمئینانا ئەوان زەلامان دارێژرابوو کو تەنها دگەل ئەوی نەخشە و رێکخستنێدا بگونجێن، یاکو خزمەتا لایەنێ سەربازی دکەت( Ducat, 2006, 48)

د سپارتادا بەرپرسێن کو ژلایێ حکومەتێ ڤە هاتبوون دامەزراندن، پشکنین بۆ زاروکێن ژنوی دایکبووی دکر، زیندیبوونا کورێن ساخلەم و شیانێن وی وەکو سەرباز دهاتە دیارکرن، کو ئایا ئەڤ زاروکە دێ هێتە پەروەردەکرن یان دێ هێنە ژناڤبرن، وەکو دیار ئەڤ دیاردەیە ژ زاروکێن رەگەزێ مێ نەدگرت(علی، ١٩٩٥، ٧٦)، بریارا چەوانیا پەروەردەیا کورێن ساخلەم ژلایێ بابێن وان ڤە نەدهاتنەدان، بەلکو هەمی لژێر چاڤدێریا توند یا دولەتێدا بوون، پەروەردە د سپارتادا لدویڤ گرۆپێن ژیێ وان رێکخستی بوون، زاروک، سنێلە، گەنج، هەروەسا پێگەهشتی و مەزن، زاروکێن سپارتایی پشتی بوراندنا حەفت سالێن دەستپێکێ دگەل دایک و بابێ خۆ بوراندین، دڤێرێدا بریار وەسابوو ب بنەمایێن ژیانا سپارتایی ئاشنا بکەن، لەورا هەر ژ تەمەنێ حەفت سالیدا کورێن سپارتی خێزانا خۆ بجهـ دهێلات، ژبۆ هندێ بەشداری د راهێنانێن گرۆپێن ئاگوجدا بکەت، ئەڤ گرۆپە لسەر بناغەیەکێ هاندانا یەکسانی و گوێرایەلی و هاودەنگیا گرۆپی و لێهاتی و شیانێن سەربازی دارشتبوون، د پروگرامێن پەروەردێدا چەختکرن لسەر خۆاندن و نڤیسینەکا زۆر نەبوو، بەلکو زێدەتر لسەر مەشق و راهێنانێن سەربازی بوو، بۆ بەرگریگرتنا سەختیان و پاراستنا خۆ وەکو پێدڤی لدەمێ دبیتە سەربازەکێ هوپلایت(Pomeroy, 2004, 95-96)

ب درێژیا پروسێسا سیستەمێ پەروەردەیا ئاگوج دقوناغێن ئێک لدویڤ ئێکدا، رەفتار و کریارێن کورێن سپارتایی لژێر چاڤدێریەکا بەردەوام دابوو، دقوناغا ئێکێدا کو ژتەمەنێ حەفت سالیێ تا دوازدە سالیێدا، ب توندی دهاتبوو کونترولکرن، لژێر دەستهەلاتا دادوەرەکێ تایبەت دا، ب ناسناڤێ پایدونوموس(Paidonomos) دهاتە نیاسین، ب رامانا دادوەر و سەرپەرشتێ چاڤدێریێ یان شڤانێ کورێن سپارتایی ددەت، کو ئێک ژ ئەندامێن بلندترین چینا کومەلایەتی یا سپارتیان بوو، دەستهەلاتا وی لسەر کورێن سپارتایی وەکو دەستهەلاتا جەنەرالەکێ دناڤ سوپایدا دچوو(Knotterus, 2002, 7)، ژبەر بالادەستیا سەرپەرشتیاری یا پایدونوموسان رێک بوان هاتبوو دان ژبۆ سزادانا هەر زاروکەکێ کو رەفتارەکا خراب ئەنجام بدەت، ئەڤ چەندە بهاریکاریا ستافەکێ هیبونتان پشتگیری لێدهاتەکرن، دگوتنێ(mastigophoroi) واتە گەنجێن قامچی هەلگر، ژبۆ ئەڤێ مەبەستێ ئەڤ گروپە بەردەوام د ئامادەباشێدابوون، بڤێ شێوەی ئەنجامدانا هەر رەفتارەکا شاش یان سەرپێچیەکێ ژلایێ زاروکان ڤە، روی بروی لێدان و سزادانەکا دڕندانە دبوون، تا وی رادەی ئەگەر بابەکێ سپارتی بزانیت کو کورێ وی هاتیە سزادان، دهەمان دەمدا ئەویژی کورێ خۆ ب توندی سزادایە، هەبوونا ڤێ دیاردا سزادانێ دپەروەردەیا کورێن ساخلەمدا، ئەوێ چەندێ پشتراست دکەت، کو سزایا جەستەیی ئەوەندە بەشەکێ دانەبراوبوو د پەروەردەکرنا کورێن سپارتیدا((Campbell, 2012, 14

دەرئەنجامێ ئەڤێ چەندێ رێزەکا زور و گوێرایەلییەکا مەزن بدەستڤە دهێت د سپارتادا، وەکو چەوا دگەل سیستەمەکێدا دگونجیت، کو د دویماهیێدا بۆ بەرهەمئینانا جەنگاوەرەکێ کاریگەر دارشتبوو، ب چەختنکرنەکا زور لسەر شێوازێ ژیانا سەخت و دژوار کربوو Ducat, 2006, 142))، تاکو دهێتە گوتن سپارتیان نەکو ب رازیکرن بەلکو ب توندو تیژیێ کورێن خۆ فێرکرینە، ب واتایەکا دیتر هەمی کورێن سپارتایی دپرانیا تەمەنێ خۆدا دڤیا بەرگەیا لێدانا سپارتیێن دیتر بگرن، ئەڤ جێبەجێکرنا توندوتیژ و لێدان و سزادان، ئەوێ چەندێ بباشی دیاردکەت، کو ژبەر چی سپارتی دناڤداربوون ب ئەوێ رێزداری و گوێرایەلیا زور یاکو بۆ مەزن ودەستهەلاتدارێن خۆهەبوو(Bayliss, 2020, 77)

کورێن هاتبوون دابەشکرن بسەر گروپاندا، ژلایێ جەستەیی و دەرونی ڤە، بەردەوام لژێر چاڤدێریەکا توند دابوون، بۆ ئەوان نەبوو پێلاڤ یان هەر تشتەکێ دیتر بکەن پیێن خۆ، ئارمانج ژێ بهێزکرنا پێت کەنجان بوو د دەمێن بازدان و راکردنا بلەزتردا، لەورا جەنگاوەرێن سپارتایی هەر ژ زاروکینیێ پێن وان رەق و بهێزبوون، بهەمان شێوە کورکان ب درێژاهیا سالێ هەمیێ دوەرزێن سەرما و گەرمایێدا، تەنها ئێک دەستێ جلوبەرگان بۆ ئەوان دهاتەدان، داکو جەستەیێ وی بهێزبکەڤت، خۆ لبەر کاودانێن سەخت و دژوار بگریت(Mckay& Brett, 2019, 29)، سەبارەت خوارن و چەوانیا پێدانا خورانێ، لدویڤ سیستەمێ ئاگوجی خوارنەکا کێم و بشێوەیەکێ بەش بەش ب وان دهاتە دان، مەرەم ژێ فێرکرنا وان ب پێدڤیاتیا خوارنەکا کێم و بتایبەتی لدەمێ شەریدا بەرهنگاریا کێم خوارنێ و برسیاتیێ بگریت، هەروەسا دباوەریا سپارتیاندا کێم خوارن دبیتە ئەگەرێ دروستکرنا جەستەیەکێ باریک ژبۆ سەربازان، وهاریکاریا زێدەتر یا لڤینێن سەربازی لدەف جەنگاوەرێن سپارتی پەیدادکەت((Campbell, 2012, 12، ژبەرکو ئەڤ سەربازگەهە بۆ پێگەهشتنا سەربازێن ئازا و بهێز تاکودجەنگاندا سەرکەفتی بن، لەورا پێدڤیا پەرەپێدانا جەستەیێ بهێز و دگەل خواستیا سەرقالکرنا گەنجان ب ئەوی واتایێ بوو، کو بەشەکێ بەرچاڤ یێ پەروەردەیا ئاگوج وەرزشا جەستەیی تێدابوو، گەنجان مەشقێن بازدان و زورانبازی و خۆلێکدان و راهێنانێن چەوانیا بکارئینان و رەفتارکرن دگەل چەکێن وەکو شیر و روم و تیروکەڤان ب بەردەوامی ئەنجام ددان، ژبەرکو پێدڤیێن سەرەکی یا پەروەردەیا سپارتی بوو(Bayliss, 2020, 82) هەروەسا دڤێ قوناغێدا هەر کورەکێ ساخلەم ژێر دەوازدە سالان پرانیا دەمی دگەل ئێک ژ سەربازێن گەنج بوو، ژبۆ فێربوونا هەر کارەکێ وەکو پالدەر بۆ بهێزکرنا نەریتێ سەربازیDucat, 2006, 142))

پشتی دەربازبوون ژ قوناغا زاروکینیێ ئانکو پشتی تەمەنێ دوازدە سالی پێڤە، وەکو خالا گهورینێ د پەروەردەیا هەمی سپارتیاندا، هەر گروپەکێ کوران دگوتنێ پایدیسکوی(paidiskoi) ناسناڤەکە ب واتایا گەلک بوێر و بهێز ددەت، گەنجەکێ چاڤدێریا گروپی دکر بناڤێ ئیرین(eiren)، ژ گروپێن گەنجان دهاتە هەلبژارتن، هەروەسا هەرگروپەکێ زاروکەک بناسناڤێ ئیلای(ilai) کو ژ هەمیان زیرەکتر و فێلبازتر دبوو بەرپرسێ گروپێ خۆ، هەمی ئەندامێن گروپی ناچاربوون گوهداریا بەرپرسێ گروپی بکەن، پشتی ئەنجامدانا مەشق و راهێنانێن سەربازی و نان خۆارنا بکوم، فیری چەوانیا ئاخفتنا گونجای لدەمێ خۆدا دکرن((Campbell, 2012, 13، دهەمان دەمدا ژبۆ دەمێ نڤستنێ نابیت هیچ کەسەک بزڤریت بۆ مال، بەلکو دڤێت د سەربازگەهاندا د گەل گروپێن هەڤ تەمەنێن خۆ بنڤن، و هەر کورەکێ چەکەکێ بچووک لسەر جهێ خۆ یێ نڤستنێ ددانی، و دڤێت چەکی وی بەشەک بیت ژ جەستەیێ سەربازێ گەنج، بێ گومان ئەڤ دیاردەیە کریارەکا سەربازی بوو، ب هەستکرنا وێ چەندێ کو چەکێ وی وەکو نێزیکترین هەڤال و دوست د ژانێدا(Baltrusch, 1998, 66)

دڤێ قوناغێدا گرنگی و پالدانەکا زور هەبوو ژبۆ ئەنجامدانا کریارێن دزینێ لدەف کورێن ساخلەم ، ئەوژی ب فێرکرن و راهێنان لسەر ئەنجامدانا کریارا دزینێ، دراستیدا لوژیکیەکا سەربازی دپشت ئەڤێ کریارێدابوو، ئانکو مەبەست ژێ ئەو بوو هەرکەسێ بریارا دزینێ بدەت دڤێت دشەڤێ دا ب ئاگەهـ بمینیت و د روژێدا چاڤەرێ بوسەیان بیت، هەم سیخوریێ ئامادەبکەت ئەگەر بڤێت تشتەکێ بدزیت، هەروەسا پەیداکرنا خوارنێ بهەر شێواز و رێکەکا هەبیت، کەواتە ئەڤە هەمی ئەوێ چەندێ دگەهینیت، کورێن سپارتایی بڤی شێوەیێ هاتینە پەروەردەکرن، چنکو دڤیا زێدەتر فێلباز و شارەزابن د دابینکرنا پێدڤیێن ژیانێ و زۆرتر شەرانگیزبن(Knotterus, 2002, 21)، چاندنا گیانێ بوێری و خۆراگری و شەرانگیزیێ دناخێ گەنجاندا، د رێکخستنەکا ب کومەل د یەکینەیێن سەربازی ب شێوازێ گرۆپ رێکخستی بوون، ئەوژی ب پێکهاتنا بنیاتنانا بیروباوەرێن نشتیمان پەروەریەکا رەها ژ بۆ دەولەتێ، تا سنورێن خۆ گوریکرنێ ژپێخەمەت پاراستنا بەرژەوەندیا سپارتا(Dikyol, 2016, 193)

دیسان دەرئەنجامێ ئەڤێ کریارا دزیێ ئەو بوو، ئەو گەنجێن دهاتن پەروەردەکرن فێری فێلبازی و دزیکرنێ بوون، تاکو بویە نەریتەک سالانە د ئێک ژ ڤیستەڤالێن ئاینیدا د قوربانگەها ئارتەمیس ئورتیادا یاری و چالاکیەکا دزینا پەنیری ئەنجام ددان، هەژی گوتنێ یە هەر ئێکێ هاتبا گرتن ب توندی دهاتە سزادان، نەکو ژبەر کریارا دزینێ، بەلکو ژبەر وێ چەندێ کو ئەوی نەشیایە خۆ رزگاربکەت، ودەستکەفتێن خۆ بپارێزیت، ئەڤەژی پالدەربوو ژبۆ فێرکرنا چەوانیا پەیداکرن و بدەستڤەئینانا خۆارنێ د دەمێن جەنگی و کاودانێن سەختدا(Knotterus, 2002, 20)، ژبلی ئەڤێ چەندێ کورێن سپارتی ب دزینا خوارنێ و شیانێن ڤەدیتنا خوارنێ، شەرخوازیا وان د هەلمەتێن سەربازیدا وردتر دکر، لسەر دیاردا دزینێ و پاراستنا نهێنیان لدەڤ گەنجان، د ژێدەرەکێدا بڤی شێوەی دیاردبیت(چەند زاروکێن سپارتی، رویڤیەکێ د دزن، و درێکا خودا چەند چاڤدێرەکان دبینن، کو بەردەوام چاڤدێریا رەفتارێن وان دکەن، داکو ئەو تشتێ دزین نەهێتە ئاشکەراکرن، ئێک ژ زاروکان رویڤی دکەتە دبن جلوبەرگێن خودا و دەستێ خۆ دانیتە سەر دەڤێ رویڤی تاکو دەنگ ژێ نەهێت و د کریارا دزینێدا ئاشکەرا نەبن، بەلێ رویڤی بدرندەیی گەزەکێ ددەستێ وی دەت و کور بێ دنگ دبیت، تاکو ژ چاڤدێران رزگاردبن، رویڤی تبلێن وی بتوندی بریندار دکەت، هەڤالێن وی ئاخفتنێن نەشرین دبێژنێ و گوتن بلا تە ئاشکەراکربا داکوئەڤ چەندە روینەدەت، بەلێ ئەو دبیژیت، نەخێر بهیچ شێوەیەکێ وەناکەم، باشترە بمرم و خۆ بدەمە دەست ئازاران، نەکو ژیانێ ب شێوەیەکێ بێ ڕۆمەت بپارێزم، وەکو لاوازەک د کومەلگەهێدا بهێمە دەستنیشانکرن)(Ducat, 2006, 143)، دراستیدا ئەڤ دیاردا دزیکرنێ، کارئەکتەرەکێ بروونی دروستکریبوو، وشەرمزارکەر بوو ئەگەر کور د کریارا وێدا هاتبایە ئاشکەراکرن، چونکی ئەو چەندە واتایا کێمیا لێهاتووییا سەربازی دگەهینیت((Campbell, 2012, 12، ئەنجامدانا کریارا دزینێ دپەروەردەیا ئاگوجدا، دهێتە بەراوردکرن ب ئوپەراسیونەکا سەربازی، ژبۆ دەستڤەئینانا سەرکەفتنێ دڤێت سەرکردە لێهاتوبیت، د چەوانیا رێکخستنا سەربازێن خۆ ژبۆ ئەنجامدانا هەلمەتەکا سەربازی یا سەرکەفتیانە(Ducat, 2006, 143)هەروەسا ژدیاردێن دیتر ئەو هاندانا لدەف سپارتیان بۆ ئەنجامدانا نێچێرکرنێ، پەیوەندێ ب پاراستنا ئاستەکێ بەرز یێ توانایێن سەربازی هەبوو، بەردەوام هاندانا نێچیرێ دهاتە کرن، بۆ هندێ سەرباز بشێن زورتر بەرگریا ماندیبوونا سەربازیێ بگرن(Dikyol, 2016, 194)

ژلایەنێن دیتر یێن پەروەردەیا ئاگوج، کو راستەخو کەفتیە دبن کاریگەریا بیروباوەرێن سەربازی، یان ب واتایەکا دیتر خزمەتا چاندنا گیانێ سەربازی کریە، ئەو بۆ گەنجێن سپارتی، ب ڤیان فێری چەندین بوارێن فێرکرنا موزیک و هوزان و سەمایێ بەرنیاس بوون، ژ ئەوان سەمایێن هەڤبەندیەکا راستەوخۆ ب پێشەیا سەربازیڤە هەبوو، سەمایا پیریچ(Perech) کو ب سەمایا شەر و جەنگی بەرنیاس بوو، تایبەت بوو ب راهێنانێن لسەر ڤەلڤین و جولەیێن سەربازان ڤە، ئەو ڤەلڤین بخۆڤە دگرت، یێن ژ بۆ دورکەفتن ژ لێدانێن چەکێ دوژمنی د روی برویبونێن نیزیک د دەمێ شەریدا(Shutt, 2009, 19)، هەروەسا دیاردەکا دیتر کو کێمتر نەبوو ژ مەشق و راهێنانێن سەربازی، فێرکرنا موسیقا و سەمایێ ، بگوتن و گوهداریکرنا هوزانێن هەلبەستڤانێ جەنگاوەر تیرتایوسی^([vi]
)بوون، کو ب(هوزانێن لیریکی) بناڤودەنگن واتە گوتنا هوزانێ بشێوازێ ستران گوتنێ، تیرتایوس دبێژیت(وەرن گەنجێن سپارتایی، دمەیدانا شەریدا مل بملێ هەڤدوو براوەستن و پێکڤە شەری بکەن، عاشقێ ژیانێ نەبن، هیچ زەلامەک دشەریدا باش نینە، ئەگەر بەرگریا بینینا سەربرینا خۆیناوی نەگریت، و ژ نێزیک بشێت سینگێ دوژمنی شەق بکەن و ببریت، مێرخاسی و قارەمانی دشەریدا باشترین دیاریا مرۆڤیە، بدەستڤەئینانا ئەوێ ڕۆمەتێ سەرکەفتنا گەنجێ سپارتی یێ ژێهاتیە)(Maintz, 2018, 110) د دەمێ ئەنجامدانا مەشق و راهێنانێن کوران دا، وەکو ئاموژگاری و هاندانا بیروباوەران، ژبۆ چاندنا بۆێری و دلسوزیێ دناخێ گەنجێن سپارتیدا رولەکێ مەزن گێرا،

لدەف پرانیا یونانێن دیتر سیستەمێ پەروەردەیا کوران پشتی تەمەنێ نوزردە سالیێ بدویماهی دهات، ژبەرکو پروسێسا پەروەردێ یا ئارەزومەندانە بوو، چ گڤاشتن و چاڤدێریا دەولەتێ لسەر نەبوو، بەلکو لدویڤ حەز و ڤیانا تاکێ یونانی و خێزانێ بوو، بەلێ دسپارتادا قوناغەکا نوی یا پێشکەفتیتر د سیستەمێ ئاگوج دا دەستپێتکر، دناڤبەرا تەمەنێ بیست تا سیهـ سالیێدا کورێن ساخلەم دگەل گرۆپێن خۆ یێن ئاگوج بەردەوامبوون د ژیانا سەربازیدا، ئەوژی دەستپێکا قوناغا گەنجاتیێ بوو دگوتنێ هیبونت(hebont)(Bayliss, 2020, 76)، دڤێرێدا گەنج بەرپرسیارەتیا خزمەتا سەربازی وەردگریت، بەلێ هێشتا هاولاتیەکێ تامام نەبوو، ئانکو هێشتا نەبویە جەنگاوەرەکێ دەرچوویێ پەروەردەیا ئاگوج، چونکی مەرجێن هاولاتیبوونا تەمام، بێ ڤەقەتیان بوو د ئاگوجدا، تا تەمەنێ سیهـ سالیێ، گەنجێن سپارتایی خۆ ب شێوازەکێ جیاواز نیشاندایە، پرچا خۆ و ریهێن خۆ درێژدکرن ب پێچەوانەی سەربازێن دەڤەرێن دیتر یێن یونانی کو دتراشین، دڤی دەمیدا رازیبوون و رێپێدان بۆ بەشداریکرن د گرۆپێن بکوم یێن نان خوارنێدا کو هەر گرۆپەک ژ پازدە ئەندامان پێک دهات، ئەڤە پالدەربوو بۆ دلسوزی و هاریکاری یا پێدڤی دناڤبەرا سەربازێن سپارتیدا(Pomeroy, 2004,96)،

د قوناغا دویماهیێ یا پەروەردەیا ئاگوجدا، گەنجان بەردەوامی دایە ئەوان جور و شێوازێن مەشق و راهێنانێن سەربازی یێن ژلایێ چاڤدێران ڤە سەرپەرشتیاری دهاتەکرن، تاکو بگەهنە ئەوێ ڕۆمەتا بلند ئەوژی د گەهشتنا پلەیا هاولاتیبوونێ دا دهێتە هەستپێکرن، دیسان بەردەوام دکەفتن ژێر پشکنینێن چاڤدێران ڤە، کو هەر دەهـ روژان جارەکێ گەنجان ب رووتی واتە بێ جلەبەرگ لبەرامبەر چاڤدێران دراوەستیان، وەکو پشکنینەک بۆ قەلەویا جەستەیێ وان، چنکوهەمی گەنج بەرپرسیاربوون ژئەنجادانا مەشق و راهێنان و وەرزشکرنا بەردەوام، هەروەسا چاڤدێران هەمی روژان د سەربازگەهاندا پشکنینا جلوبەرگ و جهێن نڤستنێ یێن گەنجان دکر، بهەمی شێوەیا کارو کریار و رەفتارێن ژیانا روژانە یا گنجێن سپارتایی هەر ژ روژهەلاتنێ تاکو ئاڤابوونێ لژێر چاڤدێریەکا توند دابوون((Campbell, 2012, 14، مەرەما سەرەکی لسەر ئەوێ چاڤدێریا توند ئەوبوو، تاکو جەنگاوەرەکێ ب هەمی بهایێن سەربازی بهێتە پەروەردەکرن، لەورا پەروەردەیا سپارتا دجیهانا کەڤندا ناوازەبوو، هەم ژلایێ دەولەتێڤە هاتبوو رێکخستن و برێڤەبرن، بۆ هەمی هاولاتیان ناچاری و زورەملی بوو(Bayliss, 2020, 75)

ئەڤ پروسەیا کومەلایەتی یا چڕ و پڕ و بەشداریکرن د پەروەردەیا ئاگوجدا تا تەمەنێ سیهـ سالیدا بەردەوامبوو، لدەمێ هەر گەنجەکێ د ئاگوجدا دەرچوو، و ژ چاڤدێریا پایدونوموسان تێپەری، ئەو دبۆ سپارتاییەکێ تەمام-هاولاتیەکێ تەمام، بەلێ بمەرجەکێ بشێت جهەکێ د گرۆپێن بنەرەتی یێ جەنگاوەران سیسیتیا^([vii]
)(Syssitia) دا بپارێزیت (Knotterus, 2002, 25)، ژبەرکو وەکو هاتیە دیارکرن ئەندامەتی پێوەربوو بۆ گەهشتنا پلەیا هاولاتیبوونێ، و ب ئەڤێ چەندێ یەکەیەکا بنەرەتی یا سەربازی و کومەلایەتی دژیانا سپارتیان دا پێکدهێت، گروپێن سیسیتیا ژ رویێ تەمەنیڤە تێکەلبوون، نێزیکی پازدە جەنگاوەرێن تەمام هاولاتی پێکڤە لسەر سفرەیەکا خوارنێ کوم دبوون، زوربەیا دەمێن خۆ ب پێشخستنا شیانێن شەرکرنێ و تەکتیکێن سەربازی بوراندن(Mckay& Brett, 2019, 67)

ئەڤ جورێ رێکخستنا کومەلایەتی د هەمان دەمدا خزمەتا وێ چەندی کریە کو سەربازێن سپارتی بەردەوام مژیلی پراکتیزەکرنا رێورەسمێن سەربازی یێن بکومەل بیت، ئەڤەژی ژبۆ بەرهەم ئینانا شەرڤانەکێ هاولاتی چاڤەرێ دهاتەکرن، رولێ وی تا تەمەنێ شێست سالیدا وەکو جەنگاوەرەکێ سپارتایی بەردەوام بیت(Dikyol, 2016, 195)، سەرەرای هندێ کو زەلامێن سپارتایی-هاولاتیێ تەمام، پشتی ژیێ شێست سالیێ ژ خزمەتا سەربازیا چالاکدا دهاتن ئازادکرن، بەلێ رۆلەکێ گرنگ وەکو راوێژکار و سەرپەرشتێ ب ئەزموونی کورێن سپارتایی پاراست، واتە دهەمی تەمەنێ خۆدا بەرپرسیاربوون د خزمەتکرنا سەربازیێ و پێدڤیا هەبوونا وان ژلایێ جەستەیی ڤە، چونکی ژبلی پێشەیا سەربازی، ئەو ژبۆ چ پیشە و شێوازەک دیتر یێ ژیانێ نەهاتبوون پەروەردەکرن((Campbell, 2012, 16

د دویماهی قوناغا پەروەردەیا ئاگوجدا، ئانکو گەهشتنا کورێن سپارتایی بۆ تەمەنێ سیهـ سالیێ، رەفتارێن هەمی هیبونتان(hebont) دکەفتن ژێر لێکولینەکا وردڤە، ئەوژی دەستپێکرنا کێبرکیێ بوو، دناڤبەرا گەنجاندا بۆ بدەستڤە ئینانا پێگەهێ خۆ د رێکخستنا یەکینەیێن پیادە یێن نوخبەیا سوپایێ سپارتایی دا، کو ب هیپی(hippi) واتە(سوارچاکێن بێ هەسپ) بەرنیاس بوون، ئەڤەژی ژبەرکو د بەروکێن جەنگیدا ب پێیان شەردکرن(Dikyol, 2016, 189)،

د پروسەیا هەلبژاتنا هیپیاندا، ژلایێ چاڤدێران سێ سەربازێن سپارتایی یێن کو ژیێ وان دسەر سیهـ سالیێ دابوو، ژبۆ ئەنجامدانا ئەڤی کاری راسپاردن، دگوتنێ هیپاگریتای(hippagretai)واتە(نیچیرڤانێ سوارچاکان) یان(زێرەڤانێ سوارچاکان)، هەر ئێکێ ژوان سەد هیپونت وەکو جەنگاوەرێن تایبەت هەلبژارتن، ژبۆ هندێ ببن هیپیێن نوی، کو ژ سێ سەد گەنجێن سپارتایی یێن ژ دوماهیک قوناغا پەروەردەیا ئاگوجدا دەرچووین پێکهاتبوو، تاکە ئەرکێ وان وەکو پاسەوانێن سەرەکی بوو بۆ پاشایێ سپارتا د دەمێ هەوێن سەربازی و مەیدانا شەریدا، بشێوەیەکێ تایبەت ئەڤ کریارە یاتوند بوو(McConnell, 2014, 85)،

ژلایەکی دیڤە وەرگرتن و هەلبژاتنا گەنجان دناڤ رێزێن هیپیاندا، دەربازبوون بوو د تاقیکرنەکا سەختدا، کو دگوتنێ کریپتیا^([viii]
)(krypteia) واتە(رێکخستن- پولیسێن نهینی) ئەڤ دامەزراوەیە زیرەکترین هیپونتان بخوڤەدگریت، ژلایێ دەولەتێ ڤە رەوانەی گوندێن بەندەیان دکر، فەیلەسوفێ یونانی ئەفلاتون^([ix]
)(Plato) (٤٢٧-٣٤٧ب.ز) دەربارەی کریپتیا دبیژیت(مەشق و راهێنانەکا سەرسورهێنەر یا توند و بەرگەگرتنێ بوو دبوارێ سەربازیکرنێدا، کو دنهینی و دژایەتی و توندو تیژیێ دا هاتبوون تاقیکرن)(Couvenhes, 2014, 55)، واتە کریپتیا ئەزمونەک بوو بۆ گەنجان د دزیکرن و شیان و لێهاتوییدا، ب پشتبەستن لسەر شیانێن خۆ دارشتبوو، ژ گرنگترین کارێن ب ئەوان هاتینە راسپاردن، وەکو ئوپەراسیونەکا تیرورکرنا بەندەیان بوو، ئەنجامدانا ئەڤێ کریارا درندانە، یاکو راستەوخۆ پشتی بدویماهی هاتنا پروسەیا پەروەردەیا ئاگوج، مەبەست ژێ گەنجێن سپارتایی بکەڤنە د قوناغا پراکتیکیا شەرخوازیێ دا، لەورا هەروەکو فەیلەسوفێ دیتر یێ یونانی ئەرستو^([x]
) (Aristotle)(٣٨٤-٣٢٢ب.ز) چەخت لسەر وێ چەندێ کریە، و دبێژیت(تاکە ئەرکێ پەروەردەیا سپارتایی ئەوبوو، وەکو ئامادەکاریەک بۆ شەری رەفتارێ دکەت، چنکو ئەڤ سیستەمە عەقلیەتەکا توندوتیژ ودرندانە دمێشکێ گەنجێن سپارتیدا چاندبوو)(Ducat, 2006, 141), هەروەسا ئەڤ رێکخستنا کریپتیا دهاتە بکارئینان ژلایێ سپارتیان ڤە ژبۆ ئاشکەراکرن و کونترواکرنا ئەوان کودەتا و یاخیبونێن هاتینە رێکخستن ژلایێ هیلوتان ڤە، یێن کو د کێلگەهێن چاندنێدا کاردکر، و بەرهنگاریکرن و ژناڤبرنا وان ب شێوەکێ نهینی، و بڤێ چەندێ ئارامی و سەقامگیریا دەڤەرێ دهاتە کونترولکرن ژلایێ رێڤەبرنێ و ئابوری ژی ڤە(Baltrusch, 1998, 68)

سپارتیان د پەروەردەیا ئاگوجدا خەما هەری مەزن ژ بۆ گەنجان نیشاندا، د وێ باوەریێ دابوون، ئەڤ گەنجێن پێگەهشتی، دێ زۆرترین گاریگەری هەبیت ژبۆ قازانج و باشیا دەولەتێ، لەورا مەشق و راهێنان سەربازی تا تەمەنێ شێست سالیێ ژی بەردەوامبوون، چونکێ ژلایێ دەولەتێ ڤە رێک بکەسێ نەهاتبوو دان وەکو خۆ بژیت، بەلکو ئاراستێ ژیانا هەمی هاولاتیێن سپارتایی لدویڤ بەرژەوەندیێن گشتی یێن دەولەتێ بوو(Hodkinson, 2009, 90)، ئەڤ چەندە ژی ب ئەنجامدانا راهێنانێن راستەقینە یێن سەربازی و لەشجوانی، و فێربوونا چەوانیا ڤەلڤینێن سەربازی، دگەل پێکهاتە و یەکینەیێن سەربازی، هەروەسا چەوانیا رەفتارکرن و بکارئینانا چەکێن وەکو شیر و رم و قەلغان، و تەکتیکێن شەری وەکو دورپێچدان و هێرش برن و بەرەڤانیکرنێ د دەمێ شەریدا بوون(Knotterus, 2002, 14-15)، ژلایەکێ دیڤە کورێن ساخلەم وەسا هاتبوون پەروەردەکرن، کو مێرخاسی و قەهرەمانیا دشەریدا رێکا ئێکانە بوو ژبۆ رێزگرتنێ دناڤ یەکینەیێن سەربازاندا، سەرەرای هندێ کو دیاردەیەکا دەکمەن بوو، لەورا ئەو کور و گەنجێن نەشیاین بەرگریا ژیانا سەخت و دژوار یا پەروەردەیا ئاگوج بگرن، بۆ ئەوان ژیان بەدبەختی بوو(Maintz, 2018, 111)، دکومەلگەهێدا ب کەسایەتێن(ترسنوک و لەرزوک) هاتن دەستنیشانکرن، روی بروی گالتە و ترانەیێن سپارتیان دبوون، و ب شەرمەزاری تەماشەدکرن، و تەنانەت ژلایێ کەسوکارێن ویڤە سوکایەتی پێدهاتەکرن، بێ بها بوون و پلە و پوستێن گشتی ب ئەوان نەدهاتە دان(Pomeroy, 2004, 97)

دکومەلگەها سپارتیدا رەنگڤەدانا هزرا سەربازی تەنها لسەر ژیارا رەگەزێ نێر نەبوو، بەلکو رەگەزێ مێ ژی هەر وەکو چەوا کور دهاتن پەروەردەکرن بۆ هندێ ببنە جەنگاوەرێن ئازا و بوێر، د هەمان دەمدا کچێن سپارتی ژی ژلایێ دەولەتێ ڤە لژێر چاڤدێریێ پەروەردەکرن، ژبۆ هندێ ببن هەلگرێ سەربازەکێ بهێز د پاشەروژێدا(Christensen, 2012, 206)، ژنێن سپارتایی تاکە ژن بوون کو پەروەردەکرنا وان ژلایێ دەولەتێ ڤە دهاتە دیارکرن، و مەزاختنێن پەروەردەکرنا وان بستویێ دەولەتێ ڤەبوو، ب پێچەوانەی ژنێن دەڤەرێن دیتر یێن یونانی، ژبلی بێبەشکرنا مافێن سیاسی، هیچ مافەکێ هاولاتیبوونێ نەبوو، هەروەسا هەمی دەمی وان تەنها ب ئەرکێ مالێ ڤە سەرقال بوون، دهەمبەر زەلامان پلەیەکا کێمتر هەبوون د کومەلگەهێدا(Ducat, 2006, 41)، ژبەرکو لدیڤ یاسایا سپارتا ئەرکێ سەرەکی یێ دابینکرنا پێداویستیێن ناڤ مالێ کارێ ژنێن بەندە بوو، لەورا ژنێن سپارتایی ب پابەندبوون د بەشداریکرنا هەر جورە ئەرکەکێ ناڤ مالێدا د ئازادبوون، و ژدەرڤەی ماڵێ دبن چاڤدێریا دەولەتێ دا راهێنانێن وەرزشی ئەنجام دان، و رێکخستنەکا تایبەت بۆ گەشەکرنا کچان هەر وەک چەوا بۆ کوران هاتبوو دروستکرن، لدویڤ سیستەمێ پەروەردەیا ئاگوج کچ لسەر پۆلان دابەشکربوون، پولێن کچێن زاروک، گەنج، کچێن گەهشتینە ژیێ پێگەهشتنێ، هەروەسا هەتا گرۆپێن ژنێن خۆدان هاوسەرگیری ژی هەبوون(Pomeroy, 2004, 98)، دراستیدا تاکە ئەرکێ کومەلایەتی یا ژنێن سپارتی بەرهەمئینانا زاروکان بوو، واتە ژ ژنێن مەشقدار و بهێز وخۆدان جەستەیەکێ ساخلەم، سەبازێن ئازا پەیدادبن(ژدایک دبن)، لەورا ژنا سپارتی د دیتنا دەولەتێدا وەکو ئامیرەکێ بەرهەم ئینانێ ژبۆ بەرهەڤکرنا جەنگاوەران بوو(Bayliss, 2020, 75)

سیستەمێ پەروەردەیا ئاگوج، ب هەمی واتایان ئاراستەیەکێ سەربازی بخۆڤەگرتبوو، ئارمانجا سەرەکی بەرهەڤەکرنا سەربازێن هاولاتی بوو ژلایێ گەشەیا جەستەیی ڤە، لەورا کورێن ساخلەم یێن سپارتایی تارادەکێ ژفێرکرنا خواندن و نڤیسینێ بێ بەشبوون ، ئەڤە د دەمەکێدابوو کو یونانیێن دیتر بنیاتێ پەروەردا خۆ لسەر دامەزراندبوون، بەلێ لدەف سپارتیان ب مەشق و راهێنانێن سەربازی، فێری شێوازەکێ جودا یێ ژیانێ بوون، واتە ب ئاشکەرایی سپارتیان رەوانگەیەکا تارادەکێ جیاواز هەبوون، سەبارەت ئەوا پێدڤی ژبۆ کومەلگەها سپارتایی، چونکی سپارتا کومەلگەهەک بوو دەربرینا نڤیسینێ زۆر لاوەکی بوو، دبەرامبەردا دەربرینا زارەکی زۆر بهێزتربوو، د دیتنا واندا خەلک ب ژیانێ فێردبن، پێدڤیاتیا وان ب فورمەکا نڤیسینێ نینە(Shutt, 2009, 18)، واتە د خۆاندن و نڤیسینێدا، تەنها ئەوەندە فێرببوون کو خزمەتا رێبازا خۆ بکەن، تەڤاهیا پەروەردەیا وان یا مایی، مەشق و راهێنانێن دیتر ژبۆ هندێ بوون کو ب باشی گوێرایەڵی فەرمانان بن، و بەرگەیا سەختیان بگرن، و دشەر و مەیدانا شەرخۆازیێدا سەرکەفتی بن، لەورا دگەل مەزنبوونا تەمەنێ وان، راهێنانێن جەستەیی زێدەتر بوون، ئەڤ پرۆسەیا چەکدارکرنێ بۆ شەری، هاولاتیێن دەولەتەشارێن دیتر یێن یونانی تەنها د وەرزێ هاڤینێدا ئەنجام دایە، بەلێ سپارتایی ب درێژیا تەمەنێ خۆ، د مەشق و راهێنانێن توند یێن سەربازیدا بوون، هەروەکو دستروشتیدا وەسابوون، ئەڤەژی رەنگڤەدانا ئەوێ هزرا سەربازیە، وەکو کلتور و نەریتەک زالبوویە بسەر هەمی شێوازێن ژیانا کومەلگەها سپارتایی دا(Mckay&Brett, 2019, 86)،

سێ: كاریگەری لسەر ئاکنجێن سپارتا.

د دەولەتەشار یا سپارتادا سیستەمێ پەروەردەیی وەکو پێکهاتن و سەرنجدان لسەر چاندنا بیروباوەرێن نشتیمان پەروەری، و هەڤگرتنا گشتی وەکو هاولاتیەکێ تەمام، و پاراستنا کاراکتەرەکێ سپارتایی لسەر شێوازێ ژیانا سەربازی راوەستیابوو(Maintz, 2018, 106)، ژبەر هندێ هەر ژ دەستپێکێ زاروکێن سپارتایی بۆ شەر و شەرخۆازیێ، ب مەشق و راهێنانێن توند وتەکتیکێن سەربازی هاتینە پەروەردەکرن، هەروەسا کورێن سپارتایی بەردەوام بۆ ژیانا چاڤەرێکری، وەکو هاولاتیەکێ سپارتایێ تەمام هاتیە بەرهەڤکرن، لەورا کاریگەری لسەر بەها و رەوشتێن سپارتاییان کربوو، و فێرکربوون بسەر هەستێن خۆدا وەکو ترسێ و شەرمینی زال ببن، هەروەسا هەستێن جەستەیی وەکو شەهوەت و برسیتی یێ، ب ئەوێ واتایێ فێرکرنا کورێن سپارتی ب راهێنان د تێگەهشتن و چەوانیا وەرگرتنا فەرمانان دهێتە وەسفکرن، ئانکو هەر سپارتاییەک پێدڤی بوو زۆربەیا دەمێن خۆ دشەریدا ببورینیت، یان پێشبینیا هندێ بکەت کوبەردەوام لژێر هەرەشەیا شەریدایە، لەورا چەختکرنەکا بهێز لسەر گوێرایەڵی و خۆراگریێ هەبوو(Bayliss, 2020, 93) وەکو ئوردوگایەکا سەربازی بوو، نەکو دامەزراوەیەکا مەدەنی وەکو د باژێرێن دیتر یێن یونانیدا هەبوو، ئەڤەژی ژئەگەرێ ئەو رۆلێ پەروەردەیا ئاگوج گێرایی بوو، کو بویە زەمینەکا باش ژبۆ چاندنا بیروباوەرێن سەربازی دپەروەردەکرنا گەنجێن سپارتاییدا(Ducat, 2006, 141)

گەنجێن سپارتایی چەند تایبەتمەندی د سیستەمێ پەروەردەیا ئاگوجدا بدەستڤەئینان، وەکو هێزا جەستەیی و بتایبەتی بەرگەگرتن، ئەڤە تایبەتمەندی و پێدڤیەکا سەرەکی بوو، د دەمێ ئەنجامدانا هەلمەتێن سەربازی، هەروەسا بەرگەیا ئەوان سەختیێن زۆر بگریت یێن کو د ژیانا سەربازیدا روی بروی دبیت، ئەو گوێرایەڵیا بێ پرسیار بۆ فەرمانێن سەرکردە و دەولەتێ، و خۆ کونترولکردن دهەر کاودانەکێدا، بتایبەتی دشەریدا، و هەستکرن ب بەرپرسیارەتیا هاوبەش، کو جەنگاوەر دڤێت دەستبەرداری نمایشێن کەسی بیت، و هەمى وزەیا خۆ بۆ رێڤەبرنەکا کاریگەر یا یەکینەیا خۆ تەرخان بکەت(Mckay&Brett, 2019, 86)، گومان تێدا نینە کو ئەڤ هەمی جور و شێوازێن پەروەردەیا توند، ب پلان هاتبوو دارشتن، ژبۆ هندێ کورێن سپارتایی زێدەتر شیان هەبیت بۆ بدەستڤەئینانا پێداویستیێن خۆ، و ببیتە شەرڤانەکێ باشتر(Dikyol, 2016, 189)

دیاردەکا دیتر کو پتر رەنگڤەدانا هزرا سەربازی تێدا دیاردبیت، پێکهاتبوو ژ دروستکرنا گروپەکێ بناڤێ ئینوموتیای(Enomotiai) واتە کومەکا برایێن سەرباز، کو رەفتارەکا تایبەت ب جورەکێ سویندخوارنێ ڤە هەبوو لدەف گەنجێن سپارتایی(Lucchesi, 2018, 55)، تایبەت بوو د شەری و مەیدانا جەنگیدا، ژلایێ جەنگاوەرێن سپارتیڤە دهاتە گوتن)تا دژیم دێ شەری کەم، ژیانێ بسەر ئازادیێ نائێخم، دوست و هەڤالێن خو یێن ئینوموتیا دمەیدانا جەنگیدا بجهـ ناهێلم، چ دژیانێدا مابیت یان مری بیت، پاشڤە نازڤرم تاکو سەرکردێن مە رێبەراتیا مە بکەن، بەرهەڤم بۆ چوونا هەر جهەکێ فەرمانێ بدەن، هەروەسا مریێن خۆ د دەستێ دوژمنیدا بجهـ ناهێلم تاکو بسەربلندی و رێزگرتن ڤە دهێنە ڤەشارتن و بن ئاخکرن(((Campbell, 2012, 44، دڤێ چەندێدا دیاردبیت کو لدەف سەربازێن سپارتی، شەرەف و ڕۆمەت دسەر ژیانێدا دهێتە دانان، هەروەسا دگوتنا پاشایێ سپارتی ئارخیداموس^([xi]
)(Archidamos) (٤٦٩-٤٢٠ب.ز)دا، بباشی کارڤەدانا هزرا سەربازی د ئاگوجدا دیاردبیت، دهەوەکا سەربازیدا، دبێژیتە سەربازێن سپارتیان(هێزا هەوە د ئەوێ چەندێ دایە، کو ب پەرۆشەوە گوێرایەڵی فەرمانێن سپارتا بن، چونکی کورێن سپارتایی بتوندترین فێرگەهدا هاتینە پەروەردەکرن)(Bayliss, 2020, 93)

سیستەمێ پەروەردا سەربازی یاکو د دەولەتا باژێر یا سپارتادا سەرهلدای، نوێنەرایەتیا هەولەکێ بوو بۆ خۆگونجاندن دگەل ئەوان هەرەشەیێن ناڤخۆ و دەرەکی یێن کو روی بروی ئەڤێ دەولەتا باژێری ببوون، لەورا ژبۆ ئەڤێ مەبەستێ پێدڤی ب شێوازەکێ بهێز یێ کومەلایەتیکرن ب پەروەردەکرنەکا سەربازی هەبوو(Maintz, 2018, 2)، بۆ دڵنیابوون ژئەوێ چەندێ ئەڤ جەنگاوەرێن هاولاتی رەفتارێن پێدڤی پێشان بدەن، و چاندنا ئەوێ جورە هێزێ بوو کو جەنگاوەرێن سپارتایی زورترین پێدڤیاتی پێ هەبوو، کو گرنگیا وێ ژبۆ پاراستنا بەردەوام یا رژێما کومەلایەتی هەبوو، هەر ئەڤ شێوازێ پەروەردێ یه گرنگیەکا تایبەت پێ هاتیە دان، لەورا ئەو سیستەمێ پەروەردەکرنێ ب ئەوی جوری د پاراستنا رێکخستنا کومەلایەتی یا سپارتادا رولەکێ گرنگ هەبوو، تاکو بەردەوامبوو بۆ چەندین سەدەیان(Knotterus, 2002, 7)، گرنگیا ئەڤێ شێوازێ پەروەردەکرنێ رەنگڤەدانا خۆ هەبوو دچەوانیا پراکتیکێن پەروەردەیا سپارتا، ژبۆ فێرکرنا گەنجان ب شێوازەکی ژیانا تایبەت، کو ئاگوج وەکو سەنگەرێ شەری و مەیدانا شەری سەرچاوەکێ ب پیت بوو ژبۆ وەرگرتنا زانیاریان بۆ جەنگاوەری لسەر پراکتیکێن شەری، هەروەسا گورەپانەک بوو، ژبۆ فێرکرن و باشتر رەفتارکرن و شارەزابوون دگەل چەکیدا، واتە ب هەمی واتایان ئاگوج راستەوخۆ دپلا ئێکێدا ژبۆ بەرهەڤکرنا کورێن ساخلەم یێن سپارتایی وەکو جەنگاوەر و سەربازیکرنا کومەلگەها سپارتایی خزمەتکریە(McConnell, 2014, 138).

ئەنجام

1. سپارتا ژ هوکارێن پاشخانەیا جوگرافی و دیموگرافی و مێژوویی ڤە، کلتورەکێ جیاواز ژ دەولەتا باژێرێن دیتر یێن یونانی نیشاندا، ژبۆ هندێ بەردەوامیا بالادەستیا چینا سپارتایی مسوگەربکەت، سپارتا دیارکر کو پێدڤی ب نەوەیەکێ خۆدان تایبەتمەندیێن سەربازی هەبوو، لەورا سیستەمەکێ پەروەردەیی لسەر بنیاتەکێ سەربازی دامەزراند، کو ب پلا ئێکێ لدیڤ ئاراستەیێ پێداویستیێن دەولەتێ بوو.

2. دقوناغێن پەروەردەیا کورێن ساخلەمدا، بهیچ شێوەیەکێ پەروەردەیا فیکری واتە رەوشەنبیری گرنگی پێنەهاتیەدان، بەلکو کورێن سپارتایی هەر ژ تەمەنێ زاروکاتی فێری پەروەردەیا سەربازی بوون، ئانکو هێزا جەستەیی زالبوو لسەر لایەنێ هزری، کو مەبەست ژێ ببیتە ئەو سەربازێ تەمام یێ شەرخواز کو دەولەت پێدڤی بوو.

3. دپەروەردەیا سپارتادا کورێن سپارتایی ب پەروەردەیەکا توند سەرکوتکرن، و دناڤ درندەیێدا نوقم بوون، ژبۆ هندێ هاتبوو دانان کو ژبلی سەربازێن گوێرایەڵ هیچ تشتەکێ دیتر بەرهەم نەهێنن، کو ئامادەبوون بەردەوام ژیانا خۆ بێخنە ژێردەستێ دەولەتێ.

4. سپارتی بشێوەیەکێ توند و تیژ هاتبوون پەروەردەکرن، پروسەیا پەروەردەکرنا سپارتاکوسا تەنانەت لپێشیا هزر تێدا بهێتەکرن دەستپێکربوو، کو د دەمەکێدا کچێن باژێرێن دیتر یێن یونانی، دناڤ مالدا مژیلی ئەرک و کارێن ناڤ مالێ بوون، بەلێ کچێن سپارتایی بنەچاری ژدەرڤەی ماڵ مەشق و راهێنانێن وەرزشێ ئەنجام ددان، ئەڤە ب ئەوێ باوەریێ کو زاروکەکێ ساخلەم بەرهەم دهێت، ئەگەر هەردوو دایک و باب ژلایێ جەستەیی ڤە بهێزبن.

5. گەنجێن سپارتی د خۆجهێن سەربازیدا لسەر نەریتێ پابەندبوون ب گوێرایەڵی و دلسوزیا ژبۆ دەستهەلاتێ دهاتن پەروەردەکرن، لسەر سیستەمەکێ توند یێ تایبەتمەند ب مەبەستا پەرەپێدانا شیانێن جەستەیی و چاندنا تایبەتمەندیێن دلسۆزی و بوێریێ تاکو شارەزاییا وان یا شەری زێدەتر بکەت، ژبۆ شکاندنا دوژمنێن خۆ.

6. پەروەردە د سپارتادا، بەرهەمێ چەندین هێزێن پەروەردەیی یێن جوراوجورە، کو بەشدارن د بەرهەڤکرنا کورێن سپارتایی بۆ پێشەیا سەربازی، کو دەولەت بخۆ برێکا یاسا و کلتور و نەریتەکێ تایبەت پەروەردە دکەت،

7. سپارتا سەرکەفتی بوو د بجهئینانا ئەڤێ تەماحکاریێ، بەلێ نەشیایە بەشداریێ بکەت د بوارێن فەلسەفە و هونەر و ئەدەبێ دا، ژبەرکو ئارمانجا ئەڤێ پەروەردێ ئەونەبوو کو زاروکێن سپارتایی پەروەردەبکەن ژبۆ هندێ فێری پێشەیەکا گشتی ببن وەکو پڕانیا یونانیێن دیتر، بەلکو سەرنجا پەروەردەیا ئاگوج بۆ کوران، لسەر راهێنانێن جەستەیی، و شیانێن بەرگەگرتنا سەرما و گەرما، و برسیتی، و لێدان و ئازارێ بوو، واتە فەلسەفەیا پەروەردەیا ئاگوج داخازا گۆێرایەڵیا بێ مەرج دکەت هەر ژ تەمەنێ زاروکینی تاکو وەرگرتنا بلندترین پلە وپوستێ دەولەتێ.

پەراوێز

[1] هوزێن دوری: دوریێن ب باپیرێ سپارتیان بەرنیاس، ئێك ژ چوار کومەلێن هوزێن پێکهاتەیا نەتەوێ گریکی یێ کەڤن پێک دهێنن، ئەوژی هوزێن(ئاخی و ئایونی و ئایولی و دوری) بوون، دویماهیک هوز بوون دەست ب کوچکرنێ کرین و بەرەڤ وەلاتێ یونانا کەڤن هاتین ، مێژوونڤێس رەسەنێ هوزێن دوریان دزڤریننەڤە بۆ هوزێن هندوئەوروپی، کو وارێ وان یێ رەسەن باشورێ وەلاتێ (روسیا نوی) بوو، ژ بەر چەندین ئەگەرێن جودا جودا ل دەستپێکا سەدێ دوازدێ بەری زاینی بەرەڤ وەلاتێ یونانێ هاتن، ول بەشێ باکورێ روژئاڤایێ وەلاتێ گریکی یێ کەڤن ئاکنجی بوون، و د بورینا دەمیدا دوریان دەست ب لڤینێ کر، تاکو بەرەڤ باشورێ یونانێ(نیمچە گزیرتا پیلویونیز) چوون لدویماهیا هزارا دووێ بەری زاینی(الناصري، ١٩٧٦، ٧٠-٧١).

٢دگەل ڤێ راستیا مێژووی یاکو گرێدای ب دروستبوونا باژێرێ سپارتاڤە، ژێدەرێن يونانی یێن کەڤن راستی و ئەفسانەیا تێکەلی هەڤدوو دکەن، و لدویڤ ئەفسانەکا یونانی دامەزرێنەرێ باژێرێ سپارتا لاکیدایمون (Lacedaemon) کورێ خوداوەند زیوس(Zeus) بوو، لاکیدایمون کچەکا بناڤێ سپارتا(Sparta) دکەتە هەڤژینا خۆ، کو کچا خوداوەندێ رویبارێ یوروتاسبوو، وەکو رێزگرتن ناڤێ هەڤژینا خۆ دانیتە سەر باژێرێ سپارتا(Pausanias, 3 ,5-6)

[1]ئەسینا: پایتەختێ وەلاتێ یونانێ یە، ئێک ژ مەزنترین و کەڤنترین باژێرێن یونانا کەڤنە، مێژوویا وێ دزڤریتەڤە بو سەدێ سازدێ بەری زاینی، ناڤێ باژێری ژ ناڤێ خوداوەن ئەسینا کچا خوداوەند زیوسی هاتبە، وگەلەک بیروکەیێن هزری وفەلسەفی و هونەری و پەروەردەیی بخوڤە دگریت، و ب لاندکا شارستانیەتا روژئاڤا ودیموکراسی دهێتە هژمارتن(ديڤانبيه، ج١، ٢٠١٤، ٤٢-٤٣)

[1] لیکورگوس: دامەزرێنەرێ نیمچە ئەفسانەی یێ سپارتا دهێتە هژمارتن، و دامەزرێنەرێ یاسایێن دەولەتەشار یا سپارتابوو، سەرەرای هەبوونا گومانان لسەر هەبوونا لیکورگوسی وەکو مرۆڤ، د رێکخستنا چاکسازیان دا گاریگەریەکا مەزن دسپارتادا ئەنجامدا، ژلایێ سیاسی و کومەلایەتی و سەربازی ڤە گهورین کەفتینە روخسارێن سپارتا، ژبۆ دروستکرنا کەلتورەکێ سەربازی د کومەلگەها سپارتیدا(Rahe, 2016, 98) .

[1] پیداگوگی: جور و شێوازەکێ پەروەردێ یە، د پرانیا باژێرێن یونانا کەڤن و بتایبەتی ئەسینادا بەربەلاڤبوو، ب پێچوانەیا پەروەردەیا ئاگوج یا سپارتایی بوو، ئەڤ شێوازێ پەروەردێ پرانیا جاران لسەر دەستێ بەندەیێن خۆاندەڤان، هەروەسا گوتاربێژ و فەیلەسوف و ماموستایێن گەروک ڤە، دهاتە دان بۆ زاروکان، کو زێدەتر گرنگی ب لایەنێن تایبەت وەکو موزیک و ئەدەب و هونەر و وەرزشا لەشجوانی دهاتە دان، ژ بۆ بەرژەوەندیا تاکەکەسی نەکو گشتی، پەروەردەیا لایەنێ سەربازی ژلایێ دەولەتێ ڤە دابین نەکربوو،بەلکو پێدڤی بوو زەلام بخۆ بدویڤدا بگەریت، و پێداویستیێن خۆ یێن سەربازی دابین بکەت(McConnell, 2014, 98).

[1]تیرتایوس: ئێک ژ هەلبەستڤانێن سەدێ حەفتێ بەری زاینی بوو، هەلبەستڤان و جەنگاوەرەکێ د ناسنامەدا خەلکێ باژێرێ ئەسینایە، لسەر داخازا سپارتیان د دەستپێکا سەدێ حەفتێ بەری زاینی پەیوەندیێ ب سۆپایێ سپارتا دکەت، ب گوتنا هوزانێن خۆ یێن جەنگاوەری رولەکێ ئێکجار مەزن د چاندنا بیروباوەرێن سەربازی و خۆ گوریکرن ژ پێخەمەت سەروەریا سپارتا و بدەستڤەئینانا رۆمەتا هاولاتیبونێ دناخێ کەنجێن سپارتایدا هەبوو، بتایبەتی بەرزکرنا مورالا جەنگاوەرێن د بەروکێن جەنگیدا و د شەرێن میسینی یێ دووێدا دەروبەرێن سالا(٦٥٠ب.ز)دا رولەکێ سەرەکی گیرایە(روی، سکوفیلد، ٢٠١٦، ٧٦).

[1]سیسیتیا: (یانەیێن نان خۆارنێ)ئێک ز تایبەتمەندیێن کومەلگەها سپارتی بوو، لدویڤ یاسایا سپارتا فەرە هەمی هاولاتیێن ژ تەمەنێ بیست سالیێ مەزنتر، بەشداریێ تیدا بکەن، کومبوونا نیزیکی پازدە جەنگاوەرێن سپارتی لسەر بنەمایێ خۆارنا کومەلایەتی یا هەڤبەش، د ئێک سفرەیا خوارنێدا، ئارمانجا سەرەکی ژ سیسیتیا ئەوبوو گەنج فێری رێزگرتن و مفا وەرگرتن ژ سەربورێن ریهـ سپی و سەربازێن بتەمەن وەرگرن، هەروەسا ژ بۆ رێکخستنا خزمەتکرنا سەربازی گرنگ بوون، ژئەگەرێ کردارا بەردەوام یا مەش و راهێنانان، بەشداریکرنا بەردەوام ژ مەرجێن وەرگرتنا مافێ هاولاتیبوونا سپارتا بوون(Mckay& Brett, 2019, 67).

[1]کریپتیا: ئێک ژ دامەزراوەیێن سەربازی بوو د دەولەتا شار یا سپارتادا، وەکو جورەکێ پاسەوانێن گەروک و رێکخستنا نهینی بوو، ژبۆ چاڤدێریکرنا زەڤی و زارێن سپارتا هاتبوون دەستنیشانکرن، ژبۆ هندەک کارێن بەرگریکرن و زۆر ب دلنیایی ڤە ژ بۆچالاکیێن دەولەتە شار یا سپارتا، کو بشێوەیەکێ سەرکوتکەر ئەنجام ددا، بتایبەتی لدژی بەندەیان(هیلوتان)(Couvenhes, 2014, 55).

[1] ئەفلاتون: ئێک فەیلەسوفێن مەزن یێن یونانی بوو، لسالا(٤٢٩ب.ز) ل ئەسینا یان ئیجینا ژدایک بوویە، قوتابیێ فەیلەسوف سوکراتی بوو، چەندین گەشت بۆ دەڤەرێن یونانێ ئەنجام دایە بۆ وەرگرتنا زانین و زانستی، دامەزرێنەرێ قوتابخانەیا بناڤودەنگ ئەکادیمیایە، ژ ناڤودەنگترین بەرهەمێن وی کومارا ئەفلاتونی بوو، داخباری شێوازێ رژێما دەستهەلاتا سپارتا بوو، لسالا (٣٤٧ب.ز) یێ مری(بتری،١٩٧٧، ١١٧).

[1]ئەرستو: ل سالا(٣٨٤ب.ز) ل ساغیرا کو داگێرگەهەکا یونانی بوو لکەنارێ تراکیا ژدایکبوو، بابێ وی پزیشک بوو ل وەلاتێ مەکەدونیا، پشتی مرنا بابێ خو دچیتە ئەسینا، دبیتە قوتابیێ ئەفلاتونی، لسالا ٣٣٥ب.ز لسەر داخازا فیلیپێ مەکدونی دبیتە ماموستایێ کورێ وی ئەسکەندەرێ مەزن، پاشتر دزڤریتە ئەسینا و قوتابخا(المشائیە) دامەزراند، لسالا ٣٢٢ب.ز مریە(بتری،١٩٧٧، ١١٨).

[1]. ئەرخیداموس: ئێک ژ شاهێن بناڤودەنگ یێن سپارتایە، بەرنیاسە ب ئەرخیداموسێ دووێ، کو بنیاتێ خو دڤرینن بۆ پالەوانێ گریکی هیراکلیس، ماوێ دەستهەلاتا وی دناڤبەرا سالێن(٤٦٩-٤٢٧ب.ز)دابوو، لسەر دەمێ دەستهەلاتداریا ویدا بالادەستیا سیاسی و سەربازی یا سپارتا دجیهانا یونانا کەڤندا دەنگدابوو، بەرپابوونا شەرێن پیلوبونیزی(٤٣١-٤٠٤ب.ز) ژ گرنگترین رویدانێن سەردەمی دەستهەلاتداریا ویدابوو(Carr, 2012, 99).

لیستا ژێدەران

1. پەرتووکێن زمانێ عەرەبی و وەرگێرای بۆ عەرەبی:

1. بترى، أ، (1997)، مدخل الى تاريخ الاغريق و أدبهم و أثارهم، ت: يوئيل يوسف عزيز، الموصل، دار الكتب.

2. تقي الدين، رياض، (1986)، نافذة على الفكر العسكري، ط1، بيروت، دار النهار للنشر.

3. توينبى، ارنولد، (2003)، تاريخ الحضارة الهلينية، ت: رمزى جرجس، مصر، مكتبة الاسرة.

4. ديڤانبيه، پیر، وأخرون، (2014)، معجم الحضارة اليونانية القديمة، ت: احمد الباسط حسن، القاهرة، المركز القومي للترجمة.

5. روى، كريستوفر، سكوفيلد، كريستوفر، (2016)، الفكر السياسي عند اليونان و الرومان، ت: عبالغنى محمد السيده الكيلانى، مجدى السيد، ط1، القاهرة، المركز القومي للترجمة.

6. على، عبداللطيف أحمد، (1976)، التاريخ اليونانى، ج1، بيروت، دار النهضة العربية.

7. علي، سعيد اسماعيل، (1995)، التربية في الحضارة اليونانية، قاهرة.

8. فرنان، جان بيار، (1987)، أصول الفكر اليوناني، ت: سليم حداد، ط1، بيروت، المؤسسة الجامعية للدراسات و النشر و التوزيع.

9. نصار، عصمت، (2005)، الفكر الديني عند الاغريق، ط2، مصر، دار الهيداية.

10. نيهارت، أ، أ، (1994)، الالهة و الابطال في اليونان القديمة، ت: هاشم حمادى، ط1، دمشق، الاهالي للطباعة والنشر.

٢. پەرتووکێن زمانێ ئنگلیزی:

1. Assumpcao, L. F. B. D. (2017), Esparta Politica Sociedade, Editora Prismas.

2. Baltrusch, Ernst, (1998), Sparta Geschte, Gesellschaft, Kultur, Munchen.

3. Bayliss, A. (2020), The Spartans, UK, Oxford University Press.

4. Beckett, Thomas. (2016), Sparta The Ultimate Greek Warriors: Everything You ToKnow About The Spartan Civilization.

5. Campbell, Duncan, B. (2012), Spartan Warrior(735-331 bc), Oxford.

6. Carr, Jihn, C. (2012), Spartans Kings, Great Britain.

7. Cartledge, Paul. (2002), Sparta And Lakonia, A regional history 1300-362 BC, New York, Routledge.

8. Clayton, M. (2019), Sparta A Captivating Guide to the Spartans, Greco-Persian Wars, Battle of Thermopylae, and Peloponnesian War, Captivating History.

9. Ducat, Jean. (2006), Spartan Education, USA.

10. Hodkinson, Stephen. (2009), Sparta Comparative Approaches, USA, The Classical Press of Wales.

11. Link, Stefan. (2009), Sparta Comparative Approaches, USA, The Classical Press of Wales.

12. Lucchesi, Michele. (2018), Conflict in The Peloponnese, Social, Military and intellectual, Nottingham.

13. Matyszak, Philip.(2017), Sparta Rise Of Warrior Nation, Pen&Sword Military, Great Britain.

14. Mckay, Kat, & Brett. (2019), The Spartan Way, USA.

15. Pausanias.(1918), Description Of Greece, trans;ation by. W. H. S. Jones, And H. A. O, London, Cambridge.

16. Petterson, M. (1992), Cults Of Apollo At Sparta, The Hyakinthia, The Gymnopadiai And The Karnea, Stockholm.

17. Pomeriy, S. (2002), Spartan Women, New York.

18. Pomeroy, Sarah, B. & Other.(2004), Abrief History Of Anceint Greece, New York, Oxford University Press.

19. Raymer, Ashley. (2013), Sparta as livin myth, Theories of Myth, Toronto.

20. Scanlon, T. F. (2002), Eros And Greek Athletics, New York.

21. Shutt, Timothy, B. (2009), A History Of Ancient Sparta: Valor, Virtue, And Devotion, In The Greek Golden Age, Great Britain.

22. Thommen, Lukas.(2017), Sparta Verfassungs- und Sozialgeschichte einer griechischen Polis, Verlag GmbH Deutschland, Berlin.

23. Velasco, Eduardo. (2012), Sparta And Its Law, UK.

٣. نامەیێن ئەکادیمی ب زمانێ عەرەبی:

1. نجوى، راشي، (2018)، نظام الدولة المدينة و تطورهة من السومر الى بلاد الاغريق، أطروحة دكتوراه غير منشورة، قسم التارخ القديم، كلية العلوم الانسانية، جامعة ابو القاسم سعدالله، الجزائر.

٤. نامەیێن ئەکادیمی ب زمانێ ئنگلیزی:

1. McConnell, Nicola Alexandria. (2014), How the Citizen-Warrior was created in Classical Athens and Sparta, the Degree of PhD Classics School of Humanities, College of Arts, University of Glasgow.

2. Tze Wai, Chan.(2011), The War Ethos And Practice in Ancient Greece, AThesis Of Master Of Philosophy in History, The Chinese University Of Hong Kong.

٥. گۆڤارێن ب زمانێ ئنگلیزی:

1. Berry, Phyllis, E, & Knottnerus, David, J. (2002), SPARTAN SOCIETY: STRUCTURAL RITUALIZATION IN AN ANCIENT SOCIAL SYSTEM, Humboldt Journal of Social Relations, Vol. 27, No. 1, Humboldt State University.

2. CHRISTESEN, P.( 2012), Athletics and Social Order in Sparta in the Classical Period, CLASSICAL ANTIQUITY, Vol. 31, N. 2, University of California Press.

3. Couvenhes, Jean, Ch. (2014), Les Kryptoi Spartiates, Dialogues de histoire ancienne supplement, universte de Paris, Sorbonne.

4. Mintz, Avi, I. (2018), Sparta, Athens, And The Suprising Roots of Common Scooling, forthcoming in Philosofhy of Education, University Of Tulsa.

5. van Creveld, Martin.(1983), Thoughts on Military History, Journal of Contemporary History, Vol. 18, No. 4, SAGE Publications.

6. Wooyed, Paik, & Bell , Daniel. (2004), Citizenship And State, Sponsored Physial Education: Ancient Greece And Ancient China, the Review Of Politics, Vol. 66, No. 1, Cambridge University Press.

گۆڤار ب زمانێ تورکی:

1. Dikyol, Derya Cigir. (2016), Antik Yunan dan Egitim Modeli: Sparta, Mediterranean Journal of Humanities, vol. 2, akdeniz.

* ڤەکولەرێ بەرپرس.

This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)

[i] هوزێن دوری: دوریێن ب باپیرێ سپارتیان بەرنیاس، ئێك ژ چوار کومەلێن هوزێن پێکهاتەیا نەتەوێ گریکی یێ کەڤن پێک دهێنن، ئەوژی هوزێن(ئاخی و ئایونی و ئایولی و دوری) بوون، دویماهیک هوز بوون دەست ب کوچکرنێ کرین و بەرەڤ وەلاتێ یونانا کەڤن هاتین ، مێژوونڤێس رەسەنێ هوزێن دوریان دزڤریننەڤە بۆ هوزێن هندوئەوروپی، کو وارێ وان یێ رەسەن باشورێ وەلاتێ (روسیا نوی) بوو، ژ بەر چەندین ئەگەرێن جودا جودا ل دەستپێکا سەدێ دوازدێ بەری زاینی بەرەڤ وەلاتێ یونانێ هاتن، ول بەشێ باکورێ روژئاڤایێ وەلاتێ گریکی یێ کەڤن ئاکنجی بوون، و د بورینا دەمیدا دوریان دەست ب لڤینێ کر، تاکو بەرەڤ باشورێ یونانێ(نیمچە گزیرتا پیلویونیز) چوون لدویماهیا هزارا دووێ بەری زاینی(الناصري، ١٩٧٦، ٧٠-٧١).

[iii]ئەسینا: پایتەختێ وەلاتێ یونانێ یە، ئێک ژ مەزنترین و کەڤنترین باژێرێن یونانا کەڤنە، مێژوویا وێ دزڤریتەڤە بو سەدێ سازدێ بەری زاینی، ناڤێ باژێری ژ ناڤێ خوداوەن ئەسینا کچا خوداوەند زیوسی هاتبە، وگەلەک بیروکەیێن هزری وفەلسەفی و هونەری و پەروەردەیی بخوڤە دگریت، و ب لاندکا شارستانیەتا روژئاڤا ودیموکراسی دهێتە هژمارتن(ديڤانبيه، ج١، ٢٠١٤، ٤٢-٤٣)

[iv] لیکورگوس: دامەزرێنەرێ نیمچە ئەفسانەی یێ سپارتا دهێتە هژمارتن، و دامەزرێنەرێ یاسایێن دەولەتەشار یا سپارتابوو، سەرەرای هەبوونا گومانان لسەر هەبوونا لیکورگوسی وەکو مرۆڤ، د رێکخستنا چاکسازیان دا گاریگەریەکا مەزن دسپارتادا ئەنجامدا، ژلایێ سیاسی و کومەلایەتی و سەربازی ڤە گهورین کەفتینە روخسارێن سپارتا، ژبۆ دروستکرنا کەلتورەکێ سەربازی د کومەلگەها سپارتیدا(Rahe, 2016, 98) .

[v] پیداگوگی: جور و شێوازەکێ پەروەردێ یە، د پرانیا باژێرێن یونانا کەڤن و بتایبەتی ئەسینادا بەربەلاڤبوو، ب پێچوانەیا پەروەردەیا ئاگوج یا سپارتایی بوو، ئەڤ شێوازێ پەروەردێ پرانیا جاران لسەر دەستێ بەندەیێن خۆاندەڤان، هەروەسا گوتاربێژ و فەیلەسوف و ماموستایێن گەروک ڤە، دهاتە دان بۆ زاروکان، کو زێدەتر گرنگی ب لایەنێن تایبەت وەکو موزیک و ئەدەب و هونەر و وەرزشا لەشجوانی دهاتە دان، ژ بۆ بەرژەوەندیا تاکەکەسی نەکو گشتی، پەروەردەیا لایەنێ سەربازی ژلایێ دەولەتێ ڤە دابین نەکربوو،بەلکو پێدڤی بوو زەلام بخۆ بدویڤدا بگەریت، و پێداویستیێن خۆ یێن سەربازی دابین بکەت(McConnell, 2014, 98).

[vi]تیرتایوس: ئێک ژ هەلبەستڤانێن سەدێ حەفتێ بەری زاینی بوو، هەلبەستڤان و جەنگاوەرەکێ د ناسنامەدا خەلکێ باژێرێ ئەسینایە، لسەر داخازا سپارتیان د دەستپێکا سەدێ حەفتێ بەری زاینی پەیوەندیێ ب سۆپایێ سپارتا دکەت، ب گوتنا هوزانێن خۆ یێن جەنگاوەری رولەکێ ئێکجار مەزن د چاندنا بیروباوەرێن سەربازی و خۆ گوریکرن ژ پێخەمەت سەروەریا سپارتا و بدەستڤەئینانا رۆمەتا هاولاتیبونێ دناخێ کەنجێن سپارتایدا هەبوو، بتایبەتی بەرزکرنا مورالا جەنگاوەرێن د بەروکێن جەنگیدا و د شەرێن میسینی یێ دووێدا دەروبەرێن سالا(٦٥٠ب.ز)دا رولەکێ سەرەکی گیرایە(روی، سکوفیلد، ٢٠١٦، ٧٦).

[vii]سیسیتیا: (یانەیێن نان خۆارنێ)ئێک ز تایبەتمەندیێن کومەلگەها سپارتی بوو، لدویڤ یاسایا سپارتا فەرە هەمی هاولاتیێن ژ تەمەنێ بیست سالیێ مەزنتر، بەشداریێ تیدا بکەن، کومبوونا نیزیکی پازدە جەنگاوەرێن سپارتی لسەر بنەمایێ خۆارنا کومەلایەتی یا هەڤبەش، د ئێک سفرەیا خوارنێدا، ئارمانجا سەرەکی ژ سیسیتیا ئەوبوو گەنج فێری رێزگرتن و مفا وەرگرتن ژ سەربورێن ریهـ سپی و سەربازێن بتەمەن وەرگرن، هەروەسا ژ بۆ رێکخستنا خزمەتکرنا سەربازی گرنگ بوون، ژئەگەرێ کردارا بەردەوام یا مەش و راهێنانان، بەشداریکرنا بەردەوام ژ مەرجێن وەرگرتنا مافێ هاولاتیبوونا سپارتا بوون(Mckay& Brett, 2019, 67).

[viii]کریپتیا: ئێک ژ دامەزراوەیێن سەربازی بوو د دەولەتا شار یا سپارتادا، وەکو جورەکێ پاسەوانێن گەروک و رێکخستنا نهینی بوو، ژبۆ چاڤدێریکرنا زەڤی و زارێن سپارتا هاتبوون دەستنیشانکرن، ژبۆ هندەک کارێن بەرگریکرن و زۆر ب دلنیایی ڤە ژ بۆچالاکیێن دەولەتە شار یا سپارتا، کو بشێوەیەکێ سەرکوتکەر ئەنجام ددا، بتایبەتی لدژی بەندەیان(هیلوتان)(Couvenhes, 2014, 55).

[ix] ئەفلاتون: ئێک فەیلەسوفێن مەزن یێن یونانی بوو، لسالا(٤٢٩ب.ز) ل ئەسینا یان ئیجینا ژدایک بوویە، قوتابیێ فەیلەسوف سوکراتی بوو، چەندین گەشت بۆ دەڤەرێن یونانێ ئەنجام دایە بۆ وەرگرتنا زانین و زانستی، دامەزرێنەرێ قوتابخانەیا بناڤودەنگ ئەکادیمیایە، ژ ناڤودەنگترین بەرهەمێن وی کومارا ئەفلاتونی بوو، داخباری شێوازێ رژێما دەستهەلاتا سپارتا بوو، لسالا (٣٤٧ب.ز) یێ مری(بتری،١٩٧٧، ١١٧).

[x]ئەرستو: ل سالا(٣٨٤ب.ز) ل ساغیرا کو داگێرگەهەکا یونانی بوو لکەنارێ تراکیا ژدایکبوو، بابێ وی پزیشک بوو ل وەلاتێ مەکەدونیا، پشتی مرنا بابێ خو دچیتە ئەسینا، دبیتە قوتابیێ ئەفلاتونی، لسالا ٣٣٥ب.ز لسەر داخازا فیلیپێ مەکدونی دبیتە ماموستایێ کورێ وی ئەسکەندەرێ مەزن، پاشتر دزڤریتە ئەسینا و قوتابخا(المشائیە) دامەزراند، لسالا ٣٢٢ب.ز مریە(بتری،١٩٧٧، ١١٨).

[xi]. ئەرخیداموس: ئێک ژ شاهێن بناڤودەنگ یێن سپارتایە، بەرنیاسە ب ئەرخیداموسێ دووێ، کو بنیاتێ خو دڤرینن بۆ پالەوانێ گریکی هیراکلیس، ماوێ دەستهەلاتا وی دناڤبەرا سالێن(٤٦٩-٤٢٧ب.ز)دابوو، لسەر دەمێ دەستهەلاتداریا ویدا بالادەستیا سیاسی و سەربازی یا سپارتا دجیهانا یونانا کەڤندا دەنگدابوو، بەرپابوونا شەرێن پیلوبونیزی(٤٣١-٤٠٤ب.ز) ژ گرنگترین رویدانێن سەردەمی دەستهەلاتداریا ویدابوو(Carr, 2012, 99).

لیستا ژێدەران

1. پەرتووکێن زمانێ عەرەبی و وەرگێرای بۆ عەرەبی:

1. بترى، أ، (1997)، مدخل الى تاريخ الاغريق و أدبهم و أثارهم، ت: يوئيل يوسف عزيز، الموصل، دار الكتب.

2. تقي الدين، رياض، (1986)، نافذة على الفكر العسكري، ط1، بيروت، دار النهار للنشر.

3. توينبى، ارنولد، (2003)، تاريخ الحضارة الهلينية، ت: رمزى جرجس، مصر، مكتبة الاسرة.

6. على، عبداللطيف أحمد، (1976)، التاريخ اليونانى، ج1، بيروت، دار النهضة العربية.

7. علي، سعيد اسماعيل، (1995)، التربية في الحضارة اليونانية، قاهرة.

9. نصار، عصمت، (2005)، الفكر الديني عند الاغريق، ط2، مصر، دار الهيداية.

10. نيهارت، أ، أ، (1994)، الالهة و الابطال في اليونان القديمة، ت: هاشم حمادى، ط1، دمشق، الاهالي للطباعة والنشر.

٢. پەرتووکێن زمانێ ئنگلیزی:

1. Assumpcao, L. F. B. D. (2017), Esparta Politica Sociedade, Editora Prismas.

2.Baltrusch, Ernst, (1998), Sparta Geschte, Gesellschaft, Kultur, Munchen.

3.Bayliss, A. (2020), The Spartans, UK, Oxford University Press.

4.Beckett, Thomas. (2016), Sparta The Ultimate Greek Warriors: Everything You ToKnow About The Spartan Civilization.

5.Campbell, Duncan, B. (2012), Spartan Warrior(735-331 bc), Oxford.

6.Carr, Jihn, C. (2012), Spartans Kings, Great Britain.

7.Cartledge, Paul. (2002), Sparta And Lakonia, A regional history 1300-362 BC, New York, Routledge.

8.Clayton, M. (2019), Sparta A Captivating Guide to the Spartans, Greco-Persian Wars, Battle of Thermopylae, and Peloponnesian War, Captivating History.

9.Ducat, Jean. (2006), Spartan Education, USA.

10. Hodkinson, Stephen. (2009), Sparta Comparative Approaches, USA, The Classical Press of Wales.

11. Link, Stefan. (2009), Sparta Comparative Approaches, USA, The Classical Press of Wales.

12. Lucchesi, Michele. (2018), Conflict in The Peloponnese, Social, Military and intellectual, Nottingham.

13. Matyszak, Philip.(2017), Sparta Rise Of Warrior Nation, Pen&Sword Military, Great Britain.

14. Mckay, Kat, & Brett. (2019), The Spartan Way, USA.

15. Pausanias.(1918), Description Of Greece, trans;ation by. W. H. S. Jones, And H. A. O, London, Cambridge.

16. Petterson, M. (1992), Cults Of Apollo At Sparta, The Hyakinthia, The Gymnopadiai And The Karnea, Stockholm.

17. Pomeriy, S. (2002), Spartan Women, New York.

18. Pomeroy, Sarah, B. & Other.(2004), Abrief History Of Anceint Greece, New York, Oxford University Press.

19. Raymer, Ashley. (2013), Sparta as livin myth, Theories of Myth, Toronto.

20. Scanlon, T. F. (2002), Eros And Greek Athletics, New York.

21. Shutt, Timothy, B. (2009), A History Of Ancient Sparta: Valor, Virtue, And Devotion, In The Greek Golden Age, Great Britain.

22. Thommen, Lukas.(2017), Sparta Verfassungs- und Sozialgeschichte einer griechischen Polis, Verlag GmbH Deutschland, Berlin.

23. Velasco, Eduardo. (2012), Sparta And Its Law, UK.

٣. نامەیێن ئەکادیمی ب زمانێ عەرەبی:

٤. نامەیێن ئەکادیمی ب زمانێ ئنگلیزی:

1. McConnell, Nicola Alexandria. (2014), How the Citizen-Warrior was created in Classical Athens and Sparta, the Degree of PhD Classics School of Humanities, College of Arts, University of Glasgow.

2. Tze Wai, Chan.(2011), The War Ethos And Practice in Ancient Greece, AThesis Of Master Of Philosophy in History, The Chinese University Of Hong Kong.

٥. گۆڤارێن ب زمانێ ئنگلیزی:

2. CHRISTESEN, P.( 2012), Athletics and Social Order in Sparta in the Classical Period, CLASSICAL ANTIQUITY, Vol. 31, N. 2, University of California Press.

3. Couvenhes, Jean, Ch. (2014), Les Kryptoi Spartiates, Dialogues de histoire ancienne supplement, universte de Paris, Sorbonne.

4. Mintz, Avi, I. (2018), Sparta, Athens, And The Suprising Roots of Common Scooling, forthcoming in Philosofhy of Education, University Of Tulsa.

5. van Creveld, Martin.(1983), Thoughts on Military History, Journal of Contemporary History, Vol. 18, No. 4, SAGE Publications.

6. Wooyed, Paik, & Bell , Daniel. (2004), Citizenship And State, Sponsored Physial Education: Ancient Greece And Ancient China, the Review Of Politics, Vol. 66, No. 1, Cambridge University Press.

گۆڤار ب زمانێ تورکی:

1. Dikyol, Derya Cigir. (2016), Antik Yunan dan Egitim Modeli: Sparta, Mediterranean Journal of Humanities, vol. 2, akdeniz.

نتائج الفكر العسكري في تربية الأطفال(الأكوج) في الاسبرطة القديمة

الملخص:

البحث بعنوان (نتائج الفكر العسكري في تربية الأطفال(الأكوج) في أسبرطة القديمة)، أنّ هذا البحث يلقي الضوء على المنهج التربوي الإجباري للأطفال في دولة أسبرطة القديمة التي تعرف بالتربية الأكوج، التي تشمل جميع جوانب حياة الأطفال السبرطين منذ بداية طفولته، خاصة في سن السابع إلى الثلاثين من عمره، يستمر هذه العملية التربوية في مجموعات الأكوج، وكانت هذه العملية التربوية تحت إشراف الدولة بشكل مباشر وكانت هذه تربية قاسية جداً. وعملية تربية الأطفال في مدينة أسبرطة تختلف عن جميع مدن اليونانية القديمة.

ويظهر بهذا أنّ الهدف من هذه التربية القاسية إستمرار نظام دولة المدينة الاسبرطية، ولهذا أيقن اسبرطة أنّ عليه تربية جيل من الأطفال ذي الخصائص العسكرية يمكن الاعتماد عليهم، فقد كان منهج هذه التربية يعتمد على تعليمهم المصارعة و ألعاب القوة والمنافسة وتمارين الشاقة، فضلاً عن تعليمهم على التعوّد على الجوع والعطش، والسبب الوحيد لهذه التربية هو إعداد الرجال لكي يصبحوا جنوداً أشداء لا يقهرون في ساحة المعركة ويعتمد عليهم الدولة في جميع الاوقات و خاصةً في الحروب المستمرة التي كانت تخوضها أسبرطة.

الكليمات المفتاحية: التربية، اكوج،أسبرطة، الاسبرطيون، المجتمع، الفكر العسكري.

summary:

The research entitled “The Consequences of Military Thought on Agoge Children Education in Ancient Sparta” sheds light on the compulsory education system of children in the city-state of ancient Sparta, known as Agoge Education, in which it was conquered all aspects of Spartan boys' lives were covered from childhood, especially from the age of seven to thirty. They were directly under the strict supervision of the state. The education of Sparta gave Sparta a culture different from other Greek states.

In order to ensure the continuity of its state, Sparta needed its descendants to have military characteristics, so for this purpose the children's education system became the main goal, as well as discussing these very harsh and brutal methods with regard to military training It was education, physical exercise, beatings, punishment, competitive games, wrestling, limited food, and barracks life, in which Spartan education included a training program, and provided a comprehensive social system, in order to prepare the male to become a professional soldier To carry out the orders of the state, to endure hard and to win the war was the main goal to build a social character in a special military direction.

Keywords: Education, Agoge, Sparta, Spartans, Society, Military Thought.