١- پێشەکی

١-١: ناونیشانی توێژینەوەکە:

ئەم توێژینەوەیە بە ناونیشانی (لێکدانەوەی پڕۆسەى داڕشتن لە ڕوانگەی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغە لە زمانی کوردی و فارسیدا)یە.

١-٢: سنور و کەرەستەی توێژینەوەکە:

سنوری ئەم کارە لە ئاستی مۆڕفۆلۆژیدایە، کەرەستە و نمونەکان لە ئاخاوتنی ڕۆژانەی قسەپێکەرانی ئێستای زمانی کوردی (کوردیی ناوەڕاست) و زمانی فارسی ستاندارد وەرگیراون.

١-٣: ڕێبازی توێژینەوەکە:

لەم توێژینەوەیەدا (ڕێبازی وەسفیی بەراوردکارییانە) بەکارهێنراوە، بە مەبەستی نیشاندانی ڕووە لێکچو و جیاوازەکانی هەردو زمانەکە، هەروەها لە چوارچێوەی تیۆریشدا پشت بە تیۆرێکی بواری مۆڕفۆلۆژی بەستراوە، کە تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغەیە.

١-٤: هۆی هەڵبژاردن و گرنگیی توێژینەوەکە:

لەبەرئەوەى لە هەردو زماندا پڕۆسەى داڕشتن جێگە و بایەخێکى گرنگى لە دەوڵەمەندکردنى فەرهەنگ هەیە و وشەى زۆر لەم ڕێگەیەوە دروستدەبێت، هەروەها ئەم تیۆرە لێکدانەوەى تایبەت بۆ پڕۆسەکانى مۆڕفۆلۆژى دەکات، لە نێویشیاندا پڕۆسەى داڕشتن، بۆیە ئەم بابەتە دەکەینە کەرەستەى توێژینەوەکەمان، گرنگیی ئەم توێژینەوەیەش لەوەدایە کەوا ئاشنامان دەکات بە تایبەتمەندییە مۆڕفۆلۆژییەکانی هەریەک لەم زمانانە و بۆمان دەردەکەوێت کە مۆڕفیمەکان چۆن لە وشەکانی ئەم زمانانەدا ڕیزبون بەتەک یەکەوە. ئەم بەتەک یەکەوە هاتنەش هەنێکیان هەڕەمین و هەندێکیان ناهەڕەمین، هەروەها هەندێک لە داڕشتنەکان پۆلگۆڕن و هەندێکیان پۆلنەگۆڕن.

١-٥: پرسیاری توێژینەوەکە:

پرسیارى توێژینەوەکەمان ئەوەیە کە ئایا مۆدێلى مۆرفێمبناغە چۆن پڕۆسەى داڕشتن لە زمانى کوردى و فارسیدا لێکدەداتەوە؟

١-٦: ناوەڕۆکی توێژینەوەکە:

توێژینەوەکە له‌ پێشه‌كییه‌ك و دو به‌ش پێكهاتووه لە به‌شی یه‌كه‌مدا باسمان لە تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغە کردووە، دواتر لە مۆدێلی مۆڕفۆلۆژیی ڕێکخستنی فەرهەنگی(لێکسیکۆن) دواوین، کە بە یەکێک لە مۆدێلەکانی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆرفیمبناغە دادەنرێت، هەروەها هەر لەم بەشەشدا باسمان لە پڕۆسەکانی مۆڕفۆلۆژی و پڕۆسەی مۆڕفۆلۆژیی داڕشتن کردووە، بەشی دووەمیشمان تەرخانکردووە بە لێکدانەوەی پڕۆسەی داڕشتن لە ڕوانگەی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغە لە زمانی کوردی و فارسیدا، لە چوارچێوەی داڕشتنی هەڕەمی و ناهەڕەمی و داڕشتنی پۆلگۆڕ و پۆلنگۆڕدا، لە کۆتاییشدا ئەنجام و لیستی سەرچاوەکان خراوەتەڕو.

٢- چوارچێوەی تیۆری توێژینەوەکە

٢-١: تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغە)١(:

ئەم تیۆرە لەگەڵ هاتنەکایەی بیری مۆڕفیم سەریهەڵدا، ئەمەش دوای ئەوەی ڕۆنانکارە ئەمەریکییەکان ئەوەیان سەلماند، کە وشە خاوەن ڕۆنانی ناوەخۆیە مەبەست لەم وشانە کەوا فرە مۆڕفیمن و ناسادەن، و توانای کەرتبونی بۆ پارچەی بچوکتر هەیە، پارچەی وا کە واتا یان ئەرکی ڕێزمانی هەبێت، بەمەش ڕۆنانکارەکان مۆڕفۆلۆژییان کرد بە بەشێک لە زمانەوانی و ئەرکی لێکدانەوە و ڕێکخستنی مۆڕفیمیان لەناو چوارچێوەی وشەدا پێسپارد. (فەتاح و قادر، ٢٠٠٦: ٧)، واتە بەپێی ئەم تیۆرە وشە فرە مۆڕفیم و ناسادەکان خاوەن پێکهاتە و ڕۆنانێکی ناوەخۆیی ئاڵۆزن کە لە پێکهاتەی بچوکتر دروستکراون. ئەم پێکهاتە بچوکانە کە پێیان دەوترێت مۆڕفیمەکان، وەک دانەکانی تەسبیح بەدوای یەکتریدا دێن و دەگونجێن و ڕۆنانی وشەکان پێکدەهێنن. ئەم تیۆرە بە تیۆری یەکە و ڕێکخستن (item & arrangement) ناسراوە. لەبەرئەوە تەواوی ئەو لێکۆڵینەوانەی کە باوەڕیان بە بونی پێکهاتەی ناوەوەی وشەکان هەیە، سەرنجی خۆیان لەسەر شیکردنەوە، وەسفکردن و پۆلێنبەندی بەشە پێکهێنەرەکانی وشە ناسادەکان چڕدەکەنەوە، دەکەونە چوارچێوەی مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغەوە. سۆسێر کە دامەزرێنەری قوتابخانەی ڕۆنانکاری بو، لە هەوادار و لایەنگرانی ئەم تیۆرە بو. (سۆسێر) مۆڕفیمی بە بچوکترین نیشانە و یەکەی واتادار دەزانی. (فرد، ١٣٨٥: ٢١).

لەم تیۆرەدا مۆڕفیمەکان دەخرێنە تەنیشت یەکتری و هەر مۆڕفیمێک خاوەنی دەروازەیەکی فەرهەنگی تایبەت بە خۆیەتی، جا ئەو مۆڕفیمە چ مۆڕفیمێکی سەربەخۆ بێت یاخود گیرەک بێت (مەحویی، ٢٠١٠: ٧١). لەمەشدا گیرەکەکان هاوشێوەی مۆڕفیمی سەربەخۆی فەرهەنگی لە فەرهەنگی زمانەکەدا دەبنە خاوەنی دەروازەیەکی فەرهەنگیی تایبەت بە خۆیان.

لە تیۆری مۆڕفیمبناغەدا، دروستبون و پێکهاتنی وشە لە ئەنجامی رێکوپێکی و بەیەکەوەهاتنی مۆڕفیمەکانەوە دێتە ئاراوە(Booij, 2010: 1). بۆ نمونە ''ئاشتیخوازی'' لە ئەنجامی بەیەکەوەهاتنی مۆڕفیمەکانی ''ئاشتی'' و ''خواز'' و ''-ی'' یەوە دروستبووە و پێکهاتووە. لە زمانی فارسیشدا وشەی ''کارگزینی'' لە ئەنجامی بەیەکەوەهاتنی مۆڕفیمەکانی ''کار'' و ''گزین'' و ''-ی'' یەوە دروستبووە و پێکهاتووە. لەم تیۆرەدا گریمانەی ئەوە دەکرێت کە دەتوانرێت سنورێکی ڕون و دیاریکراو لە نێوان مۆڕفیمەکاندا لەبەرچاوبگیرێت و بۆ هەر واتایەکی زیادکراو، مۆڕفیمێکی جیاواز بونی دەبێت. کەواتە بەپێی تیۆری مۆڕفیمبناغە، پەیوەندییەکی یەکبەیەک لە نێوان مۆڕفیم و مۆڕف کە دەرکەوتنی فیزیکی مۆڕفیمە هەیە(فرد، ١٣٨٥: ٢٢).

٢-٣: مۆدێلی مۆڕفۆلۆژیی ڕێکخستنی فەرهەنگی(لێکسیکۆن):

ئەم مۆدێلە بە یەکێک لە مۆدێلەکانی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیبمناغە دادەنرێت، ڕۆشێل لێیبەر لە نامەکەی خۆی بە ناونیشانی "دەربارەی ڕێکخستنی فەرهەنگی" لە ساڵی ١٩٨٠ تیۆری مۆڕفۆلۆژی پێشنیازکرد، کە لەسەر بنەمای ئەو مۆڕفۆلۆژییە لە دو ڕوانگەوە پەرەی بەم تیۆرە دا و فراوانی کرد: یەکەم ئەوەیە سەلماندی کە دەبێت مۆڕفۆلۆژیی وشەگەردان و مۆڕفۆلۆژیی وشەداڕێژ لە فەرهەنگدا بەکاربهێندرێن، چونکە پێویستییان بە ژمارەیەک لە هەمان پڕۆسەی فەرمی هەیە [بە هەمان شێوە مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت] و دووەم ئەوەیە کە هەوڵیدا هەڵسوکەوت و کارلێکی یاسا مۆڕفۆلۆژییەکان سنورداربکات و لەم ڕێگەیەوە چەمکی "وشەی ئەگەری" سنورداربکات.

لەم تیۆرەدا، لێیبەر هەوڵیدا تاوەکو سنوردارێتییەکانی فەرهەنگی دیاریبکات و دوبارە سنورەکانی لێکۆڵینەوەی مۆڕفۆلۆژی وێنەبکێشێتەوە. بێگومان لە پێش لێیبەر، سیگل (١٩٧٤)، جاکندۆف (١٩٧٤) و ئارۆنۆفیش (١٩٧٦) هەوڵیانداوە تاوەکو پێکهاتەی فەرهەنگ وێنەبکێشن، گرینگترین پرس و بابەت بۆ ئەمە بو کە: ا) دەبێت چ شتێک لە فەرهەنگدا هەبێت (واتا دەروازەی فەرهەنگی چ زانیارییەکی هەبێت) و ب) دەبێت پەیوەندی دەروازە فەرهەنگییەکان بە یەکترییەوە چۆن بێت(Lieber, 1980: 9-12).

ئارۆنۆف (١٩٧٦) دەروازەفەرهەنگییەکان کە یەکە شینەکراوەکان(سادە) و وشە ناسادە فەرهەنگییەکان دەگرێتەوە، لە بەرچاودەگرێت، وەکو box و transmission لەم زمانەدا، کە واتاکانیان ناپێکهاتەیین، بۆیە ئەو دەروازەیەک بۆ گیرەکەکان دانانێت.

بەڵام سێلکێرک (١٩٧٨) سیستەمێک پێشنیاز دەکات کە لە بیروبۆچونی ئارۆنۆف جیاوازە و لەم سیستەمەدا تەواوی ڕەگەز فەرهەنگییەکان، لەوانە وشەکان، قەدەکان، و گیرەکەکان لە فەرهەنگدا دەروازەی فەرهەنگییان هەیە(ارکان و بیدگلی، ١٣٩٩: ٧٤).

بەڵام بە باوەڕی لێیبەر(١٩٨٠)، دەروازە فەرهەنگییەکان ڕەگەز و توخمی شینەکراوەن، واتا سادەن و توانای کەرتبونیان نییە بۆ کەرتی تر، کە زانیاری پەیوەست بە پۆلە گەردانییەکان، نواندنی فۆنۆلۆژی، نواندی واتایی، و چوارچێوەی وەچەپۆلی لەخۆدەگرن. لەسەر ئەو بنەمایە، بۆ نمونە گیرەکێک بە هەمو ئەندامانی پۆلێکەوە نالکێت، بەڵکو بە ئەندامێکی تایبەتی ئەو کۆمەڵەیەوە یا ئەو پۆلەوە دەلکێت. (بۆ نمونە لە زمانی ئینگلیزیدا لەوانەیە گیرەکێک تەنها بە ڕەگەکانی زمانی لاتینییەوە بلکێت.) لە ڕاستیدا ئەو دەروازە فەرهەنگییە ئەم زانیارییانە دیاریدەکات. زانیارییەکانی تر چوارچێوەی تێکردەیی لەخۆیدەگرن کە ڕۆنانی ئاڕگۆمێنتیی دەروازەی فەرهەنگی دیاریدەکات. بۆ نمونە کرداری go لە زمانی ئینگلیزیدا، لە ڕۆنانی ڕستەسازی بەکاردێت، کە ئارگۆمێنتێکی هەیە و پێویستییەتی، ئەو ئارگۆمێنتەش، بکەری ئەو کردارەیە(Lieber, 1980: 62-65)، کەواتە بە باوەڕی لێیبەر گیرەکەکانیش هاوشێوەی مۆڕفیمە فەرهەنگییەکان لە فەرهەنگی زمانەکەدا دەبن بە خاوەنی دەروازەیەکی فەرهەنگیی تایبەت بە خۆیان، لە فەرهەنگدا تۆماردەکرێن، چونکە لە تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیبناغەدا مۆڕفیمەکان دەخرێنە تەنیش یەکتری و هەر مۆڕفیمێک خاوەنی دەروازەیەکی فەرهەنگی تایبەت بە خۆیەتی، جا ئەو مۆڕفیمە سەربەخۆ بێت یان گیرەک بێت.

لە تیۆری لێبەردا فۆڕمی ڕێزمانی پێکهاتەی فرەیزی بونێکی بەرجەستەی هەیە، کە داری بێناو بەرهەمدێنن هاوتای وشەی شیاو. ئەم دارانە گرێیان هەیە لەگەڵ ئەوپەڕی دو لق. قەوارەی دانە فەرهەنگییەکان، قەدەکان و پێشگر و پاشگرەکان زیاددەکرێن لەژێر گرێ کاتییەکانی ئەم دارانە و ناوی کۆی دارەکە دیاریدەکەن(عەبدوڵڵا، ٢٠١٥: ٢٨).

لە تیۆری مۆڕفۆلۆژی لێیبەر(١٩٨٠) فەرهەنگ، پڕۆسەکانی مۆڕفۆلۆژی و واتاناسیی فەرهەنگی لە بابەتە گرنگەکانن. ئێمە لێرەدا تەنیا ئاماژە بە پڕۆسە مۆڕفۆلۆژییەکان دەکەین لە چوارچێوەی ئەم تیۆرەدا.

٢-٣: پڕۆسە مۆڕفۆلۆژییەکان:

یەکێک لە گرنگترین بابەتەکانی زمانەوانی کە لە هەر زمانێکدا باو بووە، وشە و پڕۆسەکانی مۆڕفۆلۆژییە کە لەو زمانە کاردەکەن. زانستی مۆڕفۆلۆژی یەکێکە لەو بەشانەی زمانەوانی کە لە پڕۆسەکانی مۆڕفۆلۆژی لە زمانەکانی مرۆڤدا دەکۆڵێتەوە. یەکێک لەو بابەتانەی لە بواری مۆڕفۆلۆژیدا توێژینەوەی تێدا دەکرێت، ئەو شێواز و میکانیزمانەیە کە قسەکەرانی زمان بۆ دروستکردنی وشەی نوێ بەکاریدەهێنن تا بتوانن بە یارمەتی ئەم وشانە ئەو چەمکانە دەرببڕن کە مەبەستیانە. لە زمانی کوردی و فارسیشدا پرۆسەی مۆرفۆلۆژیی جۆراوجۆر بۆ دروستبونی وشە بەکاردەهێنرێت. لە نێو ئەمانەدا پرۆسەی داڕشتن، یەکێکە لە پڕۆسەکان.

سیستەمی ڕۆنانی فەرهەنگی بەپێی بۆچونی لێیبەر، بە هۆی سادەیی و توانایی ڕونکردنەوەکەیەوە، لە یاساکانی وشەدروستکردنی ئارۆنۆف بە باشتر دادەنرێت. لەم سیستەمەدا، گیرەکلکاندن جۆرێکە لە تۆماری فەرهەنگی، کە تێیدا گیرەکەکانیش هاوشێوەی قەدە فەرهەنگییەکان دەروازەی فەرهەنگییان هەیە. ئەو تێڕوانینی یەکەیی لە مۆڕفۆلۆژیدا لە چوارچێوەی ڕێزمانی بەرهەمهێنان دەخاتەڕو، لەسەر ئەم بنەمایەی کە مۆڕفۆلۆژیی گەردانی و داڕشتن و مۆڕفۆلۆژیی گیرەکی و ناگیرەکی لەناو یەک بەشی فەرهەنگیی تایبەت لە ڕێسا بە شێوەی پەیڕەوبەند و تەواولکاو و پەیوەست ئەنجامدەدرێن.

بە پشت بەستن بە ڕێباز و بۆچونی لێیبەر ''مۆڕفیمە گیرەکییەکان لە مۆڕفیمە ناگیرەکییەکان تەنها لەوەدا جیاوازن، کە گیرەکەکان چوارچێوەیەکیان هەیە وەک دەروازەی فەرهەنگی خۆیان، کە هەم ئەو پۆلە توخمییە نیشاندەدات کە پێیەوە لکێنراوە و هەم ئەو پۆلە توخمییەی کە بەرهەمدەهێنرێت''؛( Lieber, 1980: 63) پاشگری -ness بە ئاوەڵناوەکانەوە دەلکێت تاوەکو ناو بەرهەمبهێنێت و بۆ ئەم مەبەستەش پێویستی بە زانیارییەکانی وەچەپۆلی هەیە وەک ژمارە ١، کە دەتوانرێت دەروازەی فەرهەنگی تەواویان لە شێوەی هێڵکاری ٢دا بخرێتەڕو:

بەهێزترین بەڵگەی ئەو بۆ جیانەکردنەوەی گەردان و داڕشتن لە یەکتری بۆ ئەو میکانیزمە دەگەڕێتەوە کە بە شێوەی یەکسان مامەڵە لەگەڵ پڕۆسەکانی داڕشتن لە زمانی لاتینی و پڕۆسەکانی گەردانی لەم زمانەدا دەکەن. هەر لەبەر ئەمەشە کە ئەو پێشنیازدەکات کە دوبارە فەرهەنگ ڕێکبخرێتەوە. ئەو کارەی ئەو هەوڵێکە بۆ ئەوەی کە بتوانێت میکانیزمە فۆڕمییە هەنوکەیییەکان بۆ مۆڕفۆلۆژی وەسفبکات و لە ئەنجامدا ئەم جۆرە کارانە، چەمکی "وشەی ئەگەری" دەناسێنن؛ "وشە" لەم بۆچونەدا، بە واتایەکی فراوان و هێمادار بە واتای یەکەیەکی واتادار دێت کە دەتوانرێت لە زنجیرەی ڕستەسازی جیابکرێتەوە(Lieber, 1980: 59-61).

لە مۆڕفۆلۆژی، لێیبەر بەڵگەیەک پیشاندەدات لەسەر ئەو بنەمایە ئەلۆمۆڕفیی قەد کە زۆرتر لە پاڕادایمە گەردانییەکاندا دەبینرێن، پێویستە بە جۆرێک لە پڕۆسە مۆڕفۆلۆژییەکان هەژماربکرێت تاوەکو بتوانن لە بەشی مۆڕفۆلۆژی سودببینن. ئەم جۆرە قەدانە بناغەی وشەسازییەکانی دواترن. یاساکانی داڕشتن و لێکدان دەبێت بتوانن لەسەر ئەلۆمۆڕفە قەدە گەردانییەکانیش بەکاربهێندرێن. لە زۆربەی تیۆرە مۆڕفۆلۆژییەکانی پێش تیۆری لێیبەر(١٩٨٠)، وەک لێکۆڵینەوەکانی سیگل(١٩٧٤)، جاکنۆف(١٩٧٤) و ئارۆنۆف(١٩٧٦)، گەردان لە بەشی فەرهەنگ جیابووە و لە بەشی ڕستەسازیدا پێشنیازکرابو و جێی باس بو، کە وەک فۆڕمێکی تایبەتمەندی ڕستەسازی لە کاتی دروستبونی ڕستەدا بۆ پێکهاتەی ڕستەسازی زیاددەکرا و لە ڕۆنانی سەرەوە، یا پێش جێبەجێکردنی یاسا فۆنۆلۆژییەکان وەک توخم و ڕەگەزێکی مۆڕفۆلۆژی خۆیان پیشاندەدا. بەگشتی، پێگەی بەشی گەردان لە ڕێزمانی بەرهەمهێن لە بابەتە پشتگوێخراوەکان بو، کە تا ڕادەیەک بەهۆی گەردانی نەبونی زمانی ئینگلیزی بو(ارکان و بیدگلی، ١٣٩٩: 76).

لێیبەر دەربارەی داڕشتن، دەڵێت کە داڕشتن هەندێک جار پۆلی وشەکە دەگۆڕێت و زۆرجار واتایەکی فەرهەنگی نوێ زیاددەکات و لێکسیمێکی نوێ دروستدەکات و دەتوانرێت لە نابەرهەمهێنەوە بۆ بەرهەمهێنی تەواو پۆلێنبکرێت. لە سیستەمی مۆڕفیمبناغە کە لێیبەر لەبەرچاوی دەگرێت، هەمو مۆڕفیمەکان، جا ئازاد بن یان بەند، بە زانیارییەکانی وەک پۆلی ڕستەسازییان لە فەرهەنگدا ڕیزکراون و نوسراون؛ هەروەها گیرەکیش چوارچێوەیەکی وەچەپۆلی هەیە، کە ئەم چوارچێوەیە دیاریدەکات، کە دەبێت ئەو گیرەکە بە کام پۆلەوە ببەسترێتەوە؛(Lieber, 2009: 108) بۆ نمونە لە زمانی ئینگلیزیدا، مۆڕفیمی hood- چوارچێوەیەکی وەچەپۆلی بەم شێوەیەی خوارەوەی هەیە:

(3) Hood: [ {[A], [N]} __ ] [N, +abstract[

هێڵکاری ٢-٣ زانیارییەکانی وەچەپۆل بۆ پاشگریhood -

لە زمانی کوردیدا مۆڕفیمی ''-گە'' چوارچێوەیەکی وەچەپۆلی هەیە و هەندێکجار ناوی شوێن دروستدەکەن، کەوا گیرەکێکی وشەداڕێژە:

[فڕ]ڕەگ + [-گە] فڕگە

[ڕوان]ڕەگ + [-گە] ڕوانگە

لە زمانی فارسیشدا مۆڕفیمی ''-ار'' چوارچێوەیەکی وەچەپۆلی هەیە و هەمیشە ئاوەڵناو دروستدەکەن، کەوا گیرەکێکی وشەداڕێژە:

[گرفت]فعل + [-ار] گرفتار

[درد]اسم + [-ار] دردار

ڕونە کە چوارچێوەی وەچەپۆلی (لێیبەر) شوێنگرەوەیەکە بۆ تیۆری یاساکانی ڕۆنانی وشەی ئارۆنۆف. لەبری یاسایەک کە گیرەکی -hood بناسێنێت، زۆر سادە hood بە مۆڕفیمێک یان زنجیرەیەک لە مۆڕفیمەکانی تر دەبەستێتەوە و ئەگەر چوارچێوەی وەچەپۆلی بشکێنێت و پێشێلی بکات، وشە بەرهەمهاتووەکە بە پاڵێوەردا تێناپەڕێت(Spencer, 1991: 202).

لێرەدا بە نمونەیەکی سادە دەتوانین جیاوازی نێوان تیۆری مۆڕفیمبناغە و وشەبناغەدا بکەین، وشەی 'ناراحتی'' وشەیەکی داڕێژراوە کە پێکهاتەیەکی هەڕەمی و زنجیرەیی هەیە کە دەتوانێت لەگەڵ تیۆری مۆڕفیمبناغەدا بگونجێت و بەم تیۆرە ڕونبکرێتەوە، ڕەگەزەپێکهێنەرەکانی لەسەر پەیوەندی تەکنشینی(ئاسۆیی) لە تەنیشتیەکەوە دادەنرێن. هه‌روه‌ها بە سودوەرگرتن لە پەیوەندی جێنشینی(ستونی)، له‌ جیاتی وشه‌ی '''راحت''، ده‌توانرێت وشه‌ی وه‌ك ''''آرام'' به‌كاربهێنرێت و ئاوەڵناوی '''ناآرام'' و ناوی '''ناآرامی'' بەشێوەیەکی پێوانەگیری لەگەڵ نمونەکانی هاوشێوە لە ڕۆنان لێ دروستبکرێت و ئەگەر لە تیۆری وشەبناغەش سەرنج بدەین، بەرهەمی كۆتایی ئەو وشانە دەبن کە لە ئەندامانی پۆلی ڕەسەنی فەرهەنگین. ئامانج و مەبەستی توێژینەوەی ئێمەش ئەمەیە کەوا لە ڕوانگەی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغەوە و لە ڕێگەی پڕۆسەی داڕشتنەوە لێکدانەوە و شیکردنەوە بۆ وشەداڕێژراوەکانی زمانی کوردی و فارسی بکەین. واتە لە چوارچێوەی مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغەوە سەرنج لە توخم و ڕەگەزەکانی دروستکەری وشە لە زمانی کوردی و فارسیدا دەدەین، واتە مۆڕفیمەکانی زمانی کوردی و فارسی.

٣-٤: پڕۆسەی مۆڕفۆلۆژیی داڕشتن:

گرنگترین پڕۆسەی دروستبونی وشە، کە دەکرێ بڵێین زۆربەی شارەزایان لەسەر تایبەتمەندییەکانی کۆکن، پرۆسەی داڕشتنی وشەیە. لەم پرۆسەیەدا وشەیەکی نوێ بە زیادکردنی گیرەکی وشەداڕێژ (پێشگر یان پاشگر، ناوگر،...) بۆ بنکەی فەرهەنگی یان ڕێزمانییەکان دروستدەبێت.

کەواتە داڕشتن زاراوەیەکە کە ئاماژەیە بۆ یەکێک لە پڕۆسە سەرەکییەکانی مۆڕفۆلۆژی و دەرئەنجامی دروستکردنی وشەیەکی نوێیە(محمدی، ١٣٨٨: ٢٩)، کە ئەمەش بە زیادکردنی یەک یان چەند گیرەکێکی داڕشتن بۆ ڕەگ یان بنکە ڕودەدات(Malmkjaer, 1991: 318). کاتامبا داڕشتن وەک پڕۆسەیەکی پەیوەست بە زمان دادەنێت(اقلی، ١٣٨٨: ٢٩).

(مارف، ٢٠١٤؛ مەحوی، ٢٠١٠؛ شوانی، ٢٠١٤) بەم شێوەیە پێناسەی داڕشتنیان کردووە، بەوەی کەوا بریتییە لە زیادکردنی گیرەکێک بۆ سەر وشەیەک، کە ئەم گیرەکە ڕۆڵی داڕشتنی وشەیەکی نوێ دەبینێت

تەباتەباییش داڕشتن بە یەکێک لە شێوازە گرنگەکانی دروستکردنی وشە لە زمانی فارسیدا دەزانێت و پێی وایە لە داڕشتندا لە ڕێگەی گیرەکلکاندنەوە وشەیەکی نوێ دروستدەکەین و لە وشەیەکی فەرهەنگی چەند وشەیەکی فەرهەنگیی نوێ دروستدەکرێت(طباطبایی، ١٣٧٦: ١٤-١٧)، بۆیە داڕشتن دروستبونی وشەی نوێیە لە ڕێگەی گیرەکلکاندنەوە(Bauer, 1983: 33).

کەواتە داڕشتن، واتە داڕشتنی وشەیەک لە وشەیەکی تر، بۆ نمونە وشەی derivational بە یارمەتی پاشگری -al لە وشەی derivation ەوە داڕێژراوە (Jensen, 1990: 5).

بۆیە دەتوانین بڵێین داڕشتن لە توێژینەوە مۆڕفۆلۆژییە مۆدێرنەکاندا بەگشتی ئاماژەیە بۆ دروستکردنی گۆڕانکاری لە وشەی ڕاستەقینە بۆ بەرهەمهێنانی وشەیەکی نوێ، ئەم پرۆسەیە بەگشتی بە زیادکردنی مۆڕفیمەکان بە ناوی گیرەک(کە لەڕوانگەی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغەوە لە فەرهەنگی وشەدا ڕیزکراون) بۆ بناغەیەک هەڵدەستێت بە بەرهەمهێنانی وشەی نوێ.

شقاقیش پێی وایە کە پڕۆسەی داڕشتن جۆرێکی گیرەکلکاندنە، کە بۆ دروستکردنی وشەیەکی نوێ بەکاردێت و بەستنەوەی گیرەکی داڕشتن بە بناغە زۆرجار هۆکاری گۆڕینی پۆلەکەیەتی، زیادکردنی گیرەکی داڕشتن بۆ بناغە واتا و چەمکێکی نوێ بۆیان زیاددەکات، کە هەندێکجاریش واتایەکە پێشبینینەکراوە(شقاقی، ١٣٩٥: ٥٤-٥٥)، وەک (روا) کە بە واتای (جایز و سزاوار)دێت، نەک بە واتای بکەری کاری (رفتن). واتە گیرەک لە ڕوانگەی تیۆری مۆڕفیمەوە، ئەو مۆڕفیمە بەندانەن کە لە شێوەی پێشگر یان پاشگر یان ناوگر دەچنە سەر وشەیەک بۆ گێڕانی ئەرکێکی ڕێزمانی یان فەرهەنگی(Trask, 2007: 8)، هەر لەبەر ئەم هۆکارەش، پڕۆسەی داڕشتن پێی دەوترێت گیرەکلکاندن(affixation).

گیرەکلکاندن بریتییە لە زیادکردنی یەک یان چەند گیرەکێکی داڕشتن بۆ ڕەگ یان بنکە بۆ دروستکردنی وشەیەکی نوێ(محمدی، ١٣٨٨: ٣١)، بە واتایەکی تر گیرەکلکاندن پرۆسەیەکی مۆڕفۆلۆژییە کە لە ڕێگەیەوە زانیاری فەرهەنگی یان ڕێزمانی بۆ بنکەکە زیاددەکرێت(Crystal, 2008: 16).

گیرەک توخمێکە تەنها کاتێک بەکاردێت کە بەسترابێتەوە بە ڕەگ یان بنکەوە و لە ئەنجامدا بە مۆڕفیمی بەند دادەنرێت. بەپێی شوێنی گیرەکەکە لە وشەکەدا دەتوانرێت بەسەر سێ جۆردا دابەش بکرێت، کە بریتین لە پێشگر و پاشگر و ناوگر. پێشگر گیرەکێکە کە بۆ سەرەتای ڕەگ یان بنکە زیاددەکرێت؛ پاشگرەکە بۆ کۆتایی ڕەگ یان بنکە زیاددەکرێت و ناوگریش بۆ بەشی ناوەڕاستی وشە زیاددەکرێت، واتا دەخرێتە ناو ڕەگ یان بنکەوە(Malmkjaer, 1991: 317; katamba, 1993: 44).

فەرهەنگی فەڕەنسی ڕۆبێرت(Robert)بەم شێوەیە پێناسەی "گیرەک" دەکات: "گیرەک یەکەیەکی زمانیی ناسەربەخۆیە کە بەستراوەتەوە بە وشەیەکەوە بۆ گۆڕینی واتا یان ڕۆڵی ڕێزمانی و پێش ڕەگی وشە، نێوان ڕەگی وشە یان دوای ڕەگی وشە دێت(دهخوارقانی، ١٣٩٩: ٤٢).

بە پشتبەستن بەم پێناسانە، گیرەکەکان پێکهاتەیەکی زمانیی ناسەربەخۆن کە دەتوانن زاڵ بن بەسەر فۆڕم و واتای وشەکاندا و بەئاسانی دەتوانرێت بخرێنە پۆلی پێکهاتەی وشەسازییەوە. هەرچەندە پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە گیرەکەکان بە پشتبەستن بە پڕۆسەی مۆڕفۆلۆژی لە دو پۆلی گیرەکە وشەگەردانییەکان و گیرەکە وشەداڕێژەکان کۆدەکرێنەوە، گیرەکە گەردانییەکان، وەک لە ناوەکەیانەوە دەردەکەوێت، بە بەستنەوەیان بە وشەیەکەوە فۆڕمی ڕستەسازیی جۆراوجۆری وشەکە دەدەن بەدەستەوە و بەکارهێنانیان هاوشێوەیە. بەو واتایەی کە وشەیەکی نوێ دروستناکەن، بەڵکو دەبنەهۆی سەرهەڵدانی فۆڕمی جۆراوجۆری هەمان وشە، کە بە پشتبەستن بە مەرجی ڕستەسازی بەکاردەهێنرێن، وەک ئەو گیرەکانەی کە بۆ ڕونکردنەوە ژمارە، کەس، کاتی ڕێزمانی و ...هتد بەکاردەهێندرێن. ئەمە سەرەڕای ئەوەی کە گیرەکە وشەداڕێژەکان، بە پێچەوانەی گیرەکە وشەگەردانییەکان، ڕۆڵی وشەسازی دەگێڕن، بەو واتایەی کە وشەی نوێ دروستدەکەن، ژمارەیان زیاترە لە گیرەکە وشەگەردانەکان و زۆرجار پۆلی وشەکان دەگۆڕن، دەتوانن وشەیەک بەرهەمبهێنن کە واتایەکی نوێی هەبێت(Kalbasi, 2008: 23-24).

هەروەها دەگوترێت گیرەکەکان لە ڕوی مۆڕفۆلۆژییەوە ناویانلێنراوە، چونکە هەرکاتێک بۆ وشەکان زیاددەکرێن، گۆڕانکاری لە واتای ئەو وشانەدا ڕودەدات، بۆیە لە ڕاستیدا ئەو ئامرازانەن کە بۆ وشەکان زیاددەکرێن بۆ بەدەستهێنانی واتای نوێ، بەڵام لە بنەڕەتدا لە ڕستەدا ڕۆڵی سەربەخۆ ناگێڕن، بەڵام کاریگەری لەسەر واتای وشەکاندا دادەنێن لە ڕستەدا(Soltani-Gord Faramarzi, 1997: 190). کەواتە گیرەک پێکهاتەیەکی بچوکە و بەتەنیا بەکارناهێنرێن و دەبێت هەمیشە بە وشە و بنکەیەکی دیکەوە ببەسترێنەوە بۆ ئەوەی چەمک و واتاکەیان دەربکەوێت.

هەروەها سێلکرێک لە قوتابخانەی بەرهەمهێنان لە شوێنکەوتوانی مۆڕفۆلۆژیی فەرهەنگی، گیرەکەکان بە سەر بە دو چینی جیاوازدا دابەشدەکات(Selkrik, 1982: 89-90)، کە بریتین لە:

١- گیرەکە لایەندارەکان(وندهای غیر خنثی)(non-neurtal affixes) = گیرەکەکانی ڕەگ = گیرەکەکانی پۆلی یەکەم

٢- گیرەکە بێلایەنەکان(وندهای خنثی)(neurtal affixes) = گیرەکەکانی وشە = گیرەکەکانی پۆلی دووەم

لە پێناسەکەیاندا باس لەوە دەکات کە ئەوانەی گیرەکی لایەندارن، تایبەتمەندیی فۆنۆلۆژیی ئەو بناغەیەی کە پێیانەوە دەبەسترێنەوە، دەگۆڕن؛ وەک پاشگری / ity-/ کە هێزی بناغەکە جێگۆڕکێپێدەکات:

5- g'enerous → gener'osity

کە ئەوانەی گیرەکی بێلایەنن، تایبەتمەندیی فۆنۆلۆژیی ئەو بناغەیەی کە پێیانەوە دەبەسترێنەوە، ناگۆڕن؛ وەک پاشگرەکانی / ness-/ و / less-/کە هێزی بناغەکە جێگۆڕکێپێدەکات:

6- h'appy → h'appiness

7- h'ome → h'omeless

گیرەکەکانی سەر بە هەر چینێک دەتوانن لە یەک پۆلدا ڕیزبەندی جیاوازیان هەبێت، بەڵام ڕیزبەندی گیرەکەکانی ئەم دو چینە، بە شێوەیەکە کە گیرەکە لایەندارەکان لە بناغەوە نزیکترن و گیرەکە بێلایەنەکان لە بناغەوە دورترن و لە ئەنجامدا بەگشتی لەدوای گیرەکە لایەندارەکان دێنه(Ibid: 91):

8- dangerousness

گیرەکی داڕشتن ئەم تایبەتمەندییانەی هەیە:

١- پێکهاتەی ڕستەسازیی ڕستەکە ناگۆڕێت، وەک (خورشید آمد و خورشید بر آمد.)

٢- بەزۆری پۆلی ڕێزمانی و واتای بنکە دەگۆڕێت، وەک (غم) کە ناوە و (غمناک) کە ئاوەڵناوە، لەگەڵ (جوان) کە ئاوەڵناوە و (جوانی) ناوە، بەڵام هەمو گیرەکە وشەداڕێژەکان بەم شێوەیە کار ناکەن و هەندێکیان پۆل ناگۆڕن.

٣- دابەشکردنی تەواوکەرانەی نییە، واتە لەگەڵ ژمارەیەکی سنوردار لە وشەکان بەکاردەهێندرێت، وەک (مند) کە لەگەڵ (کار) یەکدەگرێت و (کارمند) دروستدەکات، بەڵام بۆ نمونە لەگەڵ (خانە) یەکناگرێت بۆ ئەوەی (خانەمند) دروستبکات.

٤- لیستی کراوەیان هەیە؛ واتە ئەگەری زیادکردن یان کەمکردنەوەی ژمارەیان هەیە.

٥- بەزۆری لەپێش گیرەکە گەردانییەکانەوە دێن، واتە نزیکتر لە بناغەی وشەکەوە دێت، وەک (-گر) لە (کارگرها)، کە گیرەکی داڕشتنی (-گر) لەپێش گیرەکی گەردانی (-ها)ەوە دێت.

٦- گیرەکە وشەداڕێژەکان بە بەراورد بە گیرەکە وشەگەردانییەکان بەبەرهەم نین.

٧- وشەیەکی نوێ دروستدەکات کە دەروازەی فەرهەنگیی فەرهەنگەکانی زمان پێکدەهێنێت.(محمدی، ١٣٨٨: ٣٥ ؛ شقاقی، ١٣٩٥: ٦٩-٧١)(قادر، ٢٠٠٠: ٥٧-٦٣).

وشە داڕێژراوەکانی زمان لە دو ئەگەردا یان لە دو قالبدا دەردەکەون، چونکە گیرەک بەشداری لە پێکهێنان و داڕشتنی وشەی داڕێژراودا دەکات و دەچێتە سەر وشەیەکی سادەی واتادارەوە، کە دەکرێت لەم دو یاسایە بخرێتەڕو:

(4) X⁺¹ Y⁰ + X ^-1

(5) X⁺¹ X ^-1 + Y⁰

لە چوارچێوەی ئەم دو یاسایەدا ئەوەمان بۆ ڕوندەبێتەوە کە گیرەکەکە یان بە پێشەوەی وشەکەوە دەلکێت لە شێوەی مۆڕفیمی پێشگر، یان بە دوایەوە دەلکێت لە شێوەی مۆڕفیمی پاشگر. هەروەها ئەم فۆڕمە تازەیە لە ئەنجامی پەیوەندی سینتاکسی نێوان کۆی پێکهێنەرەکانییەوە دروستدەبێت، کە پەیوەستە بە تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغەوە، کە دواتر لە لێکدانەوەی وشەکانی زمانی کوردی و فارسیدا ئاماژەی پێدەکەین. لە وشەی داڕێژراویشدا ئەگەرچی وشەی سادە پێکهێنەری بنەڕەتییە، بەڵام مەرج نییە سەرەی وشە داڕێژراوەکە بێت، چونکە هەمو کات وشە سادەکە پۆل و فۆڕمی تازە و نوێی دانەهێناوە، بەڵکو گیرەکەکە ئەم دۆخەی بە فۆڕمە تازەکە داوە. بەپێی هەردو یاساکە (X⁺¹) وشە داڕێژراوەکە دەنوێنێت، هەرچی وشە سادەکەیە هەمیشە (Y⁰)ە، بەڵام لەگەڵ ئەوەی گیرەکەکە (X ^-1)ە کەچی سەرەی وشە داڕێژراوەکەیە، (یونس، ٢٠١٣: ٣٣)، کاتێک نمونەکان بە هەریەک لە ڕێگای هێڵکاری درەختی(شیکردنەوەی ئێکسباڕییانە) یان کەوانە ناولێنراوەکانەوە شیدەکەینەوە، ئەو ڕاستییانەی سەرەوەمان بۆ ڕوندەبێتەوە:

بێفڕۆکەوان: [ [بێ-]_{گیرەکی
داڕشتن} + [ [ [فڕ]_ڕەگ + ۆکە]_{ناوی
ئامێر}+ [-ەوان]]_{ناوی
پیشە}]_{ئاوەلناو}

ئەگەر سەرنج بدەین، هەر جێگۆڕکێکردنێک بە مۆڕفیمەکان لە پێکهاتەی وشەکەدا، وەکو (^*بێ-فڕ-ەوان-ۆکە)، (^*فڕ-ۆکە-ەوان-بێ)، (^*فڕ-بێ-ۆکە-ەوان)، دەبێتە هۆی ناڕێزمانیبونی وشەکە. لە دروستبونی ئەم وشەدا سەرەتا پاشگری (-ۆکە) بۆ ڕەگی (فڕ) زیادکراوە، چونکە گیرەکەکانی (بێ-) و (-ەوان) ڕەگی کارەکە وەکو بنکەی خۆیان هەڵنابژێرن، لە کاتێکدا پاشگری (-ۆکە) بەو توخمەوە دەلکێت و پۆلەوشەی ناو بەرهەمدێنێت، دواتر پاشگری (-ەوان) بۆ وشەی داڕێژراوی (فڕۆکە) زیادکراوە، پاشان لە کۆتا هەنگاودا پاشگری (بێ-) بۆ وشەی فڕۆکەوان زیادکراوە، چونکە پاشگەی (-ەوان) بنکەی ناوی هەڵدەبژێرێت، نەک ئاوەڵناو، پێشگری (-بێ)ش بنکەی ناوی هەڵدەبژێرێت و ئاوەڵناو ڕۆدەنێت، ئەمە لە لایەک، لە لایەکی ترەوە بەپێێ بۆچونی (لێیبەر)، سەرەتا گیرەکە پۆلنەگۆڕەکان بە بنکەوە دەلکێندرێن، بە بەراورد بە گیرەکە پۆلگۆڕەکان، لەم ڕوانگەیەوە بەزۆری دەبینین لە زمانی کوردیشدا هەر وایە و سەرەتا پاشگری پۆلنەگۆڕی (-ەوان) بۆ بنکەی ناوی (فڕۆکە) زیاددەکرێت، دواتر پێشگری پۆلگۆڕی (بێ-) بۆ بنکەی ناوی (فڕۆکەوان) زیاددەکرێت، چونکە کاتێک پاشگری (-ەوان) بە بنکەوە دەلکێندرێت، پۆلی بنکەکە ناگۆڕێت و هەر بە ناو دەمێنێتەوە، بەڵام کاتێک پێشگری (بێ-) بە بنکەوە دەلکێندرێت، پۆلی بنکەکە لە ناوەوە بۆ ئاوەڵناو دەگۆڕێت، ئەمەش ئەو ڕاستییە دەسەلمێنێت، کە ڕیزبەندی گیرەکەکان لە پێکهاتەی وشەدا لە ڕوانگەی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغەوە هاوشێوەی توێژاڵی پیاز وان(Lieber, 2009: 38).

داڕشتن بەبەرهەمترین پڕۆسەی مۆڕفۆلۆژییە لە زمانی کوردی و فارسیدا، بەم واتایەی کەوا ژمارەیەکی زۆرزۆر لە وشەکانی کوردی و فارسی لە ڕێگەی پڕۆسەی دارشتنەوە بەرهەمدێن. بەبەرهەمی پڕۆسەی داڕشتندا لە مۆڕفۆلۆژیدا لەبەرئەوەیە کە سنورێکی فراوانتر بۆ قسەکەرانی زمان دەڕەخسێنێت تا بتوانن وشەی نوێ بۆ بیر و شتە نوێیەکانی ژیان ڕۆبنێن، زۆر لە مۆڕفۆلۆژیناسەکانیش ئەم پڕۆسەیە بە باشتر و شیاوتر لە پڕۆسەکانی تر دەزانن، ئەمەش لەبەرئەوەی کە لە ڕوی برگەیییەوە ئەم پڕۆسەیە لە زۆربەی پڕۆسەکانی تر کورتترە، کە ئەمەش ئابوریکردنە لە زماندا، هەروەها گیرەکەکان خۆیان بێواتان و بەهۆی ئەم پڕۆسەیەوە واتا وەردەگرن، بنکەی وشەش هەمان بنکەی وشە دروستکراوەیەکە، واتە لە چەند وشەیەکی تری داڕێژراو دوبارەدەبنەوە، وەک وشەکانی (زانا، زانایی، نەزان، ...هتد)(ڕەحیمی، ١٣٨٨: ٣٤).

پڕۆسەی مۆڕفۆلۆژیی داڕشتن لە زمانێکەوە بۆ زمانێکی تر دەگۆڕێت، بەڵام داڕشتن یەکێکە لە تایبەتمەندییەکانی زمانە هیندۆئەوروپییەکان بەگشتی، لەم ڕووەشەوە زمانی کوردی و فارسی هاوبەشی زۆریان هەیە(حمد، ٢٠١٤: ٨١)

٣- لێکدانەوەی پڕۆسەی داڕشتن لە ڕوانگەی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغە لە زمانی کوردی و فارسیدا:

دەتوانین لە ڕوانگەی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغە و ڕیزبونی مۆڕفیمەکانەوە لە پێکهاتەی وشەی زمانی کوردی و فارسیدا، پڕۆسەی داڕشتن بۆ چەند جۆرێک دابەشبکەین، ئەوانیش بریتین لە داڕشتنی هەڕەمی و ناهەڕەمی لەگەڵ داڕشتنی پۆلگۆڕ و پۆلنەگۆڕ، کە لە خوارەوەدا هەریەکەیان باسدەکەین و وشە کوردی و فارسییەکانیان پێ لێکدەدەینەوە:

٣-١: داڕشتنی هەڕەمی و ناهەڕەمی:

٣-١-١: داڕشتنی هەڕەمی:

لە زۆر حاڵەتدا زیاتر لە گیرەکێک بەشداری لە دروستکردنی وشەیەکی داڕێژراودا دەکات. لەم حاڵەتەدا زۆرجار گیرەکەکان بە ڕیزبەندییەکی دیاریکراوی هەنگاوبەهەنگاو بە شێوەی ئاسۆیی بە بناغەوە دەبەسترێنەوە. سەرەتا گیرەکێکی وشەداڕێژ بۆ بنکەکە زیاددەکرێت و وشەیەکی نوێ دروستدەکات، پاشان گیرەکێکی دیکە بۆ ئەم وشە نوێیە(کە ئێستا خۆی بنکەی وشەکەیە) زیاددەکرێت و بەیەکەوە دەبەسترێنەوە و وشەیەکی تر دروستدەکات(ارکان و بیدگلی، ١٣٩٩: ١٠١). ئەم فۆڕمەی دروستبونی وشە داڕێژراوەکە، واتە ئەم جۆرەی گیرەکلکاندن کە هەنگاوبەهەنگاو ئەنجامدەدرێت، بە جۆرێک لە هەر هەنگاوێکدا گیرەکێک بۆ بنکەکە زیاددەکرێت، پێی دەوترێت "داڕشتنی هەڕەمی"، لە داڕشتنی هەڕەمی هەر وشەیەکی داڕێژراوی نوێ لەدوای ماوەیەک لە زماندا جێگیر دەبێت و بۆ گەنجینەی فەرهەنگی بەکارهێنەرانی زمان زیاددەبێت. لەم قۆناغەدا قسەکەران وەک وشەیەکی سادە مامەڵە لەگەڵ ئەم وشە ناسادەیە دەکەن و وەک بنەمایەک بۆ وشەسازی دەزانن(شقاقی، ١٣٩٥: ٨٦). بۆ نمونە بە سودوەرگرتن لە پاشگری ناوسازی (-ی) دەتوانین لە وشەداڕێژراوەکانی وەکو (بازرس[باز- + رس]) و (رسا[رس + -آ])، وشەکانی [بازرسی] و [رسایی] بەرهەمبهێنرێت؛ واتە وشەی داڕێژراو، دەبێتەوە بنکە بۆ ڕۆنانی وشەیەکی دیکەی نوێ.

هەروەکو لە کاتی لێکدانەوە و خستنەڕوی نمونەکانی زمانی کوردی و فارسی لە خوارەوەدا دەردەکەوێت، کە زیادکردنی گیرەکەکان بۆ پێکهاتەکان و دروستبونی وشەی تر بە واتای تازە، هۆکارێکە بۆ شیکردنەوەی ئەم وشەداڕێژراوانە بەپێی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیبناغە، هەروەکو لە پێشوتردا ئاماژەمان پێداوە، (لێیبەر) کە یەکێکە لە ڕابەرانی ئەم تیۆرە، لە تیۆرەکەیدا پێی وایە هەمو مۆڕفیمەکان چ سەربەخۆ چ بەند لەگەڵ هەمو زانیارییەکانی وەک پۆلی ڕستەسازییان لە فەرهەنگدا تۆماردەکرێن و ڕیزدەکرێن. کەوا ئەم تیۆرە هۆکاری ئەوەیە کەوا ئێمە داڕشتنی هەڕەمی و ناهەڕەمی و پێکەوەهاتنی مۆڕفیمەکان لە هەر زمانێکی دیاریکراو جیابکەینەوە، کە دەکرێت لە ڕێگەی کەوانەی شکاوە یان هێڵکاریی درەختییەوە نیشانبدرێن.

٣-١-١-١: داڕشتنی هەڕەمی لە زمانی کوردیدا:

لە زمانی کوردیدا وشە و پێکهاتەی هەڕەمی زۆرمان هەیە کە دەکرێت لە ڕوانگەی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیبناغەوە لێکبدرێنەوە، وەک لە لێکدانەوەی ئەم نمونانەی خوارەوەدا دەبینین چۆن مۆڕفیمەکان بەپێی سیستەمی مؤڕفۆلۆژیی زمانی کوردی بەدواییەکتریدا ڕیزبون. هەر لەم چوارچێوەیەدا ئەوەمان بۆ ڕوندەبێتەوە کەوا لەناو گیرەکەکانی زمانی کوردیدا ژمارەی پاشگرەکان زیاترە و بەبەرهەمترن و توانایان زیاترە، بە بەراورد بە پێشگرەکان(حمد، ٢٠١٤: ٩٩).

لە زمانی کوردیدا ئەم پێکهاتە و وشەداڕێژراوانەی کەوا لە (پێشگر + بنکە + پاشگر + پاشگر) و (بنکە + پاشگر + پاشگر) پێکهاتون، زۆربەی کات دەکەونە چوارچێوەی داڕشتنی هەڕەمییەوە، بەڵام ئەو پێکهاتە داڕێژراوانەی کەوا لە (پێشگر + بنکە + پاشگر) پێکهاتون، مەرج نییە تەنیا لە ڕێگەی داڕشتنی هەڕەمییەوە بەرهەمهاتبن، بەڵکو هەندێکجار لە ڕێگەی داڕشتنی ناهەڕەمییەوە بەرهەمدێن(حسێن، ٢٠٢٢: ٥٠).

لە خاڵی یەکەمدا (A + B) بەیەکەوە پێکهاتەیەک دروستدەکەن و پاشان لەگەڵ پێکهاتەی (C) یەکدەگرن و پێکهاتەیەکی تر دروستدەکەن، واتە ئەم پێکهاتەیەی دروستدەبێت لە ڕێگای داڕشتنی هەڕەمییەوە دەبێت و هەنگاوبەهەنگاوە، بۆ نمونە وشەی (ناخۆشی) کە سەرەتا (نا + خۆش) یەکیانگرتووە و (ناخۆش) دروستبووە، دواتر (ناخۆش + ی) یەکیانگرتووە و (ناخۆشی) دروستبووە.

لە خاڵی دووەمدا (C + B) بەیەکەوە پێکهاتەیەک دروستدەکەن و پاشان لەگەڵ پێکهاتەی (A) یەکدەگرن و پێکهاتەیەکی تر دروستدەکەن، واتە ئەم پێکهاتەیەی دروستدەبێت لە ڕێگای داڕشتنی هەڕەمییەوە دەبێت و هەنگاوبەهەنگاوە، بۆ نمونە وشەی (بەخۆشی) کە سەرەتا (خۆش + ی) یەکیانگرتووە و (خۆشی) دروستبووە، دواتر (بە + خۆشی) یەکیانگرتووە و (بەخۆشی) دروستبووە.

لە خاڵی سێیەمدا (A + B + C) بەیەکجار و بەیەکەوە پێکهاتەیەک دروستدەکەن و ناشتوانرێت ئەوە دیاریبکرێت کە کامەیان پێش کامە کەرەستەی تر چۆتە ناو پێکهاتەکەوە، واتە هەرسێ کەرەستەکە بەیەکجار و لە یەک کاتدا وشەکەیان دروستکردووە، کەواتە ئەم پێکهاتەیەی دروستدەبێت لە ڕێگای داڕشتنی ناهەڕەمییەوە و هەنگاوبەهەنگاو نابێت، بۆ نمونە وشەی (بێفەرمانی) کە لە (بێ + فەرمان + ی)یەوە دروستبووە.

٣-٢: داڕشتنی پۆلگۆڕ و پۆلنەگۆڕ:

ئەوەی پەیوەندی بە پێکەوەهاتنی گیرەک و بنکەوە هەیە، هەندێک بنکە و گیرەک، دەرکردەکەیان پۆلێکی نوێیە، واتە پۆلگۆڕن. هەندێک بنکە و گیرەکی تر هەن، دەرکردەکەیان پۆلێکی نوێ نییە، واتە پۆلنەگۆڕن، بێگومان ئەم بەیەکەوەهاتنی بنکە و گیرەکانە لە ڕێگای تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغەوە لێکدەدرێتەوە.

پڕۆسەی داڕشتن تایبەتمەندی تێکردە و دەرکردەیی لەخۆدەگرێت، کە پشت بەم یاسا گشتییە دەبەستێت، گریمان (ا) تێکردەیە بۆ دەرکردەی (ب)، هەروەها دەرکردەی یاسا گشتییەکەی پێشتر کە (ب)یە، دەکرێت ببێتە تێکردەی دەرکردەیەکی تری وەک (پ)، بەم شێوەیە خوارەوە:

١- ا- [نان]_ا [نانەوا]_ب

ب- [نانەوا]_ب [نانەواخانە]_پ

دەرکردەی هەر پڕۆسەیەکی داڕشتن بۆ پۆلەوشەی وەکو (ناو، ئاوەڵناو، ئاوەڵکردار و کار) دەگەڕێتەوە، بەجۆرێک دەکرێت دەرکردە پۆلەوشەکەی جیاوازبێت لە پۆلەوشەی بنکەکە(بناغەکە)، یان دەشێت بەهەمان پۆلەوشە بمێنێتەوە و تەنیا وەچەپۆلی وشەکە دەگۆڕێت(حسین، ٢٠٢٢: ٧١)، لەم ڕوانگەیەشەوە، گیرەکە وشەداڕێژەکان بۆ پۆلگۆڕەکان و پۆلنەگۆڕەکان پۆلێندەکرێن.

کەواتە دو جۆری تری داڕشتنمان هەیە. ئەوانیش داڕشتنی پۆلگۆڕ و داڕشتنی پۆلنەگۆڕ، ئەگەر لە ئەنجامی گیرەکلکاندنەوە پۆلی ڕێزمانی وشەکە بگۆڕێت، ئەوا مامەڵە لەگەڵ داڕشتنی پۆلگۆڕدا دەکەین، بەڵام لە داڕشتنی پۆلنەگۆڕ، پۆلی ڕێزمانی وشەکە ناگۆڕێت(علویان، ١٣٩٠: ٢١)، ئێمە لەم توێژینەوەیە کۆمەڵێک نمونە لە زمانی کوردی و فارسیدا دەهێنینەوە و لە ڕوانگەی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغەوە ئاماژە بە دروستبونیان و ڕێزبونی مۆڕفیمەکان دەکەین لە قالبی وشەداڕێژراوەکاندا.

٣-٢-١: داڕشتنی پۆلگۆڕ لە زمانی کوردیدا:

ئەگەر بمانەوێت نمونەی داڕشتنی پۆلگۆڕ لە زمانی کوردیدا بهێنینەوە، دەتوانین ئاماژە بە هەندێک لە وشە داڕێژراوەکان بکەین، کە بە زیادکردنی گیرەکی وشەداڕێژ پۆلی وشەبناغە دەگۆڕێت:

[[جوان]_{ئاوەڵناو} + ی]_{ناوی
ئەبستراکت} = جوانی_{ناوی
ئەبستراکت}

[[ژن]_{ئاوەڵناو} + انە]_{ئاوەڵکردار} = ژنانە_{ئاوەڵکردار}

[[سەر]_{ئاوەڵکردار} + ەکی]_{ئاوەڵناو} = سەرەکی_{ئاوەڵناو}

[[چاک]_{ئاوەڵناو} + ە]_ناو = چاکە_ناو

[[کێڵ]_{ڕەگی
کردار} + گە]_{ناوی
شوێن} = کێڵگە_{ناوی
شوێن}

[[کوڕ]_ناو + انی]_{ئاوەڵناو} = کوڕانی_ئ_{اوەڵناو}

[بە + [تام]_ناو]_{ئاوەڵناو} = بەتام_ئ_{اوەڵناو}

[ب + [گۆڕ]_{ڕەگی
کردار}]_{ئاوەڵناو} = بگۆڕ_ئ_{اوەڵناو}

[[شەو]_ناو + ان]_{ئاوەڵکردار} = شەوان_ئ_اوەڵ_کردار

[[سەر]_ناو + باز]_{ئاوەڵناو} + ی]_{ناوی
ئەبستراکت} = سەربازی_{ناوی
ئەبستراکت}

[بە + [[باش]_{ئاوەڵناو} + ی]_ناو]_{ئاوەڵکردار} = بەباشی_{ئاوەڵکردار}

بە سەرنجدان لە نمونەکان و ئەو توێژینەوانەی کەوا لەبەردەستدابون ئەوە دەردەکەوێت، کەوا لە داڕشتنی پۆلگۆڕدا ئاوەڵکارەکان کەمترین بەکارهێنانیان لە زمانی کوردیدا هەیە(یونس، ٢٠١٣: ٥٢-٥٤).

٣-٢-٢: داڕشتنی پۆلگۆڕ لە زمانی فارسیدا:

ئەگەر بمانەوێت نمونەی داڕشتنی پۆلگۆڕ لە زمانی فارسیدا بهێنینەوە، دەتوانین ئاماژە بە هەندێک لە وشە داڕێژراوەکان بکەین، کە بە زیادکردنی گیرەکی وشەداڕێژ پۆلی وشەبناغە دەگۆڕێت:

[[شاد]_صفت + ی]_اسم = شادی_اسم

[[دیوار]_اسم + ی]_صفت = دیواری_صفت

[نا + [سپاس]_اسم]_صفت = ناسپاس_صفت

[[آموز]_{بن
مضارع فعل} + گار ]_اسم = آموزگار_اسم

[ نا + [[بین]_{بن
مضارع فعل} + ا] ]_صفت = نابینا_صفت

[ [با + [هوش]_اسم]_صفت+ انە]_صفت = باهوشانە_صفت

[ [[عشق]_اسم + ول]_صفت+ انە]_صفت = عشقولانە_صفت

[[شاد]_صفت + انە]_قید = شادانە_قید

[[عمر]_صفت + ا]_قید = عمرا_قید

بە سەرنجدان لە نمونەکان و ئەو توێژینەوانەی کەوا لەبەردەستدابون ئەوە دەردەکەوێت، کەوا لە داڕشتنی پۆلگۆڕدا ئاوەڵکارەکان کەمترین بەکارهێنانیان لە زمانی فارسیدا هەیە. لە بەشی ئاوەڵکاردا پاشگری /ا/ لەگەڵ ناودا یەکدەگرێت و ئاوەڵکار دروستدەکات، ئەم گیرەکە لە بنەڕەتدا لە زمانی عەرەبییەوە وەرگیراوە و تا ڕادەیەکی زۆر لە زمانی فارسیدا بەکاردێت(کلباسی، ١٣٨٧: ١١٢).

٣-٢-٣: داڕشتنی پۆلنەگۆڕ لە زمانی کوردیدا:

ئەگەر بمانەوێت نمونەی داڕشتنی پۆلنەگۆڕ لە زمانی کوردیدا بهێنینەوە، دەتوانین ئاماژە بە هەندێک لە وشە داڕێژراوەکان بکەین، کە بە زیادکردنی گیرەکی وشەداڕێژ پۆلی وشەبناغە ناگۆڕێت:

[[دەرمان]_ناو + ساز]_ناو = دەرمانساز_ناو

[[دار]_ناو + ستان]_ناو = دارستان_ناو

[[کەباب]_ناو + چی]_ناو = کەبابچی_ناو

[[برا]_ناو + یەتی]_ناو = برایەتی_ناو

[نا+ [خۆش]_{ئاوەڵناو}]_{ئاوەڵناو} = ناخۆش_{ئاوەڵناو}

[[مەلە]_ناو + ەوان]_{ناوی
پیشە} + گە]_{ناوی
شوێن}= مەلەوانگە_{ناوی
شوێن}

[[نا + [پاک]_{ئاوەڵناو}]_{ئاوەڵناو} = ناپاک_{ئاوەڵناو}

[[شاخ]_ناو + ەوان]_{ناوی
پیشە} + ی]_{ناوی
ئەبستراکت} = شاخەوانی_{ناوی
ئەبستراکت}

[[ڕاو]_ناو + چی]_{ناوی
پیشە} + ێتی]_{ناوی
ئەبستراکت} = ڕاوچیێتی_{ناوی
ئەبستراکت}

[[زاراوە]_ناو + ساز]_{ناوی
پیشە} + ی]_{ناوی
ئەبستراکت} = زاراوەسازی_{ناوی
ئەبستراکت}

٣-٢-٤: داڕشتنی پۆلنەگۆڕ لە زمانی فارسیدا:

ئەگەر بمانەوێت نمونەی داڕشتنی پۆلنەگۆڕ لە زمانی فارسیدا بهێنینەوە، دەتوانین ئاماژە بە هەندێک لە وشە داڕێژراوەکان بکەین، کە بە زیادکردنی گیرەکی وشەداڕێژ پۆلی وشەبناغە ناگۆڕێت:

[[گندم]_اسم + زار]_اسم = گندم زار_اسم

[[دانش]_اسم + گاه]_اسم = دانشگاه_اسم

[[دهـ]_اسم + کدە]_اسم = دهکدە_اسم

[[دست]_اسم + ە]_اسم = دستە_اسم

[[تن]_اسم + دیس]_اسم = تندیس_اسم

[[دریا]_اسم + چە]_اسم = دریاچە_اسم

[هم + [سر]_اسم]_اسم = همسر_اسم

[نا + [درست]_صفت]_صفت = نادرست_صفت

[نا + [مهربان]_صفت]_صفت = نامهربان_صفت

هەروەکو دەبینین لە ڕوانگەی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغەوە داڕشتنی پۆلگۆڕی و پۆلنەگۆڕی لە چەند وشەیەکی زمانی کوردی و فارسیدا لەگەڵ چۆنیەتی ڕیزبونی مۆڕفیمەکان لە پێکهاتەی وشەکاندا خراوەتەڕو. بە سەرنجدان لە وشە داڕێژراوەکانی هەردو زمانەکە ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت، کە ژمارەی ئەو وشانەی کەوا لە ڕێگای داڕشتنی پۆلگۆڕەوە دروستبون لە زمانی فارسی و کوردیدا، سنوردارتر و کەمترن لە ژمارەی ئەو وشانەی کەوا لە ڕێگای داڕشتنی پۆلنەگۆڕەوە دروستبون، هەروەها پۆلگۆڕەکان زیاتر لە شێوەی پاشگر دەردەکەون، بەڵام پۆلنەگۆڕەکان، زیاتر لە شێوەی پاشگر و پێشگریش دەردەکەون(حمد، ٢٠١٤: ٥٦)، کە ئەمەش بە خاڵێکی هاوبەشی نێوان ئەم دو زمانە دادەنرێت.

گیرەکەکانی داڕشتن پۆلێکی کراوەن، واتا ژمارەیان جێگیر نییە و بە تێپەڕبونی کات دەگۆڕێن، هەربۆیە دەبین لە پڕۆسەی داڕشتن لە زمانی کوردی و فارسیدا گیرەکی داڕشتن ڕۆلێکی گرنگ دەگێڕێت و ژمارەیان زۆرترە لە گیرەکە ڕێزمانییەکان(بڕوانە: مارف(٢٠١٤)؛ قادر(٢٠٠٠)؛ حمد(٢٠١٤)؛ خدر(٢٠٢٢)؛ کلباسی(١٣٨٧)؛ شقاقی(١٣٩٥)، افراشی(١٣٩٩)).

لە ڕوانگەی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغەوە دەردەکەوێت، کە لەناو گیرەکەکانی زمانی کوردی و فارسیدا لە سازکردنی وشەی داڕێژراودا ژمارەی پاشگرەکان زیاترە و بەبەرهەمترن و توانایان زیاترە، بە بەراورد بە پێشگرەکان(حمد، ٢٠١٤: ٩٩، ١٣٠)، ئەمەش بە خاڵێکی هاوبەشی نێوان ئەم دو زمانە دادەنرێت. کە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕەگ و ڕیشە هاوبەشەی کە لەنێوان ئەم دو زمانەدا هەیە.

هەروەها لە ڕوانگەی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغەوە لە کۆی هەمو ئەو وشە داڕێژراوانەی کە لە زمانی فارسی و کوردیدا وەرگیراون و شیکراونەتەوە، ئەوەمان بۆ ڕوندەبێتەوە کە تەنها پێشگر و پاشگر وەکو گیرەک ڕۆڵ دەبینن لە داڕشتنی وشە داڕێژراوەکاندا، بەڵام ناوگر لە دۆخی ئێستای زمانی کوردی و فارسیدا نابینرێت.

ئەنجام

١- لە کۆی ئەو نمونانەی کە وەرگیراون و بەپێی ئەو توێژینەوانەی کە لەبەردەستدابون، لە کاتی لێکدانەوەی وشەداڕێژراوەکانی کوردی و فارسیدا لە ڕوانگەی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبنا‌غەوە ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت، کەوا لە هەردو زمانەکەدا ژمارەی پاشگرەکان بە بەراورد بە ژمارەی پێشگرەکان زیاترن.

٢- هەندێک جار داڕشتنی هەڕەمی لە زمانی فارسیدا لەم جۆرە پێکهاتانەدا بەرچاودەکەوێت، کە وشە داڕێژراوەکە لە (پێشگر + بنکە + پاشگر + پاشگر) پێکهاتبێت، کە دەکرێت لە ڕوی هەڕەمییەوە بە دو شێوە لقەکانی دەربکەن، چ بە لای ڕاست یان بە لای چەپی هەڕەمەکەوە، لە زمانی کوردیشدا هەندێک جار داڕشتنی هەڕەمی لەم پێکهاتانەدا بەرچاودەکەوێت، کە وشە داڕێژراوەکە لە (پێشگر + بنکە + پاشگر + پاشگر) پێکهاتووە، کە دەکرێت لە ڕوی هەڕەمییەوە بە دو شێوە لقەکانی دەربکەن، چ بە لای ڕاست یان بە لای چەپی هەڕەمەکەوە.

٣- لە زمانی فارسیدا ئەم پێکهاتە و وشەداڕێژراوانەی کەوا لە لە (پێشگر + پێشگر + بنکە + پاشگر) (پێشگر + بنکە + پاشگر) و (بنکە + پاشگر + پاشگر) پێکهاتون، زۆربەی کات دەکەونە چوارچێوەی داڕشتنی هەڕەمییەوە.

٤- داڕشتنی ناهەڕەمی لە زمانی کوردی و فارسیدا زیاتر لەم جۆرە پێکهاتانەدا بەرچاودەکەوێت، کە وشە داڕێژراوەکە لە (پێشگر + بنکە + پاشگر) پێکهاتبێت.

٥- لە زمانی کوردی و فارسیدا لە داڕشتنی پۆلگۆڕدا زیاتر پاشگرەکان ڕۆڵدەگێڕن لە دڕشتنی وشەدا، بەڵام لە داڕشتنی پۆلنەگۆڕدا پاشگر و پێشگرەکان ڕۆڵدەگێڕن لە داڕشتنی وشەدا، کە ئەمەش بە خاڵێکی هاوبەشی نێوان ئەم دو زمانە دادەنرێت.

٦- لە ڕوانگەی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغەوە دەردەکەوێت، کە لەناو گیرەکەکانی زمانی کوردی و فارسیدا لە سازکردنی وشەی داڕێژراودا ژمارەی پاشگرەکان زیاترە و بەبەرهەمترن و توانایان زیاترە، بە بەراورد بە پێشگرەکان.

٧- هەروەها لە ڕوانگەی تیۆری مۆڕفۆلۆژیی مۆڕفیمبناغەوە لە کۆی هەمو ئەو وشە داڕێژراوانەی کە لە زمانی فارسی و کوردیدا وەرگیراون و شیکراونەتەوە، ئەوەمان بۆ ڕوندەبێتەوە کە تەنها پێشگر و پاشگر وەکو گیرەک ڕۆڵ دەبینن لە داڕشتنی وشە داڕێژراوەکاندا، بەڵام ناوگر لە دۆخی ئێستای زمانی کوردی و فارسیدا نابینرێت.

سەرچاوەکان

بە زمانی کوردی:

1. حسین، شمال زکی. (٢٠٢٢). ڕیزبوونی مۆڕفیمە بەندەکان لە زمانی کوردیدا. نامەی ماستەر. فاکەڵتیی پەروەردە. زانکۆی سۆران. سۆران.

2. حمد، شێروان حسێن. (٢٠١٤). توانای مۆڕفیمی بەند لە دەوڵەمەندکردنی فەرهەنگ و ڕاپەڕاندنی ئەرکی سینتاکسیدا(لێکۆڵینەوەیەکی بەراوردکارییە لەنێوان زمانی کوردی و فارسیدا). نامەی دکتۆرا. سکوڵی زمان. فاکەڵتیی زانستە مرۆڤایەتییەکان. زانکۆی سلێمانی. سلێمانی.

3. خالد، فاروق عزیز. (٢٠٢١). پێکهاتە یەکهەنگاوییەکان لە زمانی کوردیدا لە چوارچێوەی مۆڕفۆلۆژجیی پێکهێناندا. نامەی ماستەر. فاکەڵتیی ئاداب. زانکۆی سۆران. سۆران.

4. خدر، عمر صالح. (٢٠٢٢). بەبەرهەمی گیرەکە وشەداڕێژەکان لە ڕۆنانی ناو لە زمانی کوردیدا. نامەی ماستەر. کۆلێژی پەروەردە – قەڵادزێ. زانکۆی ڕاپەڕین. ڕانیە.

5. ڕەحیمی، کامران. (١٣٨٨). بنەماکانی وشەسازی و وشەڕۆنان لە زمانی کوردیدا. چاپی یەکەم. نشر گوتار. سقز-کوردستان.

6. عەبدوڵا، نسار فەتاح. (٢٠١٥). دیاردە مۆڕفۆلۆجییەکان لەنێوان زمانی کوردی و ئینگلیزیدا. نامەی ماستەر. فاکەڵتیی پەروەردە. زانکۆی کۆیە. کۆیە.

7. فەتاح، محەمەد مەعروف ؛ قادر، سەباح ڕەشید (٢٠٠٦)، چەند لایەنێکی مۆڕفۆلۆجی کوردی. چاپی یەکەم، سلێمانی.

8. قادر، صباح رشید. (٢٠٠٠). هاوبێژی و فرەواتایی لە (گیرەک)دا. نامەی ماستەر. کۆلێژی زمان. زانکۆی سلێمانی.

9. شوانی، ڕەفیق. (٢٠١٤). وشەسازی زمانی کوردی. چاپی دووەم. کۆمەڵگەی چاپخانەی داودی. کەرکوک.

10. مارف، ئەوڕەحمانی حاجی. (٢٠١٤). وشەڕۆنان لە زمانی کوردیدا. چاپخانەی ڕۆژهەڵات. هەولێر.

11. مەحویی، محەمەد. (٢٠١٠). مۆڕفۆلۆژیی و بەیەکداچوونی پێکهاتەکان-مۆڕفۆلۆژیی کوردیی. بەرگی یەکهەم. سلێمانیی. سلێمانیی.

12. یونس، سەمیرە تۆفیق. (٢٠١٣). سینتاکسی وشە لە زمانی کوردیدا. نامەی ماستەر. کۆلێژی زمان. زانکۆی سەڵاحەدین. هەولێر.

بە زمانی فارسی:

13. ارکان، فائزە و بیدگلی، تهمینە حیدرپور. (١٣٩٩). صرف: رویکردهای نظری و کاربردی آنها در تحلیل زبان فارسی. چاپ اول. سمت. تهران.

14. اسلامی پور، نجمە و خیابانی، شهرام مدرس و مدرسی، بهرام و کلباسی، ایران. (١٣٩٥). بررسی و مقایسة ساختواژەهای مرکب پربسامد در زبان فارسی براساس دو الگوی صرفی واژەبنیاد و تکواژبنیاد. فصلنامە مطالعات زبانها و گویشهای غرب ایران، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاە رازی، کرمانشاه، سال سوم، شمارە ١٤، صص ١- ٢٢.

15. اسلامی پور، نجمە و خیابانی، شهرام مدرس و مدرسی، بهرام و کلباسی، ایران. (١٣٩٨). مقایسة ساختواژەهای مشتق پربسامد در زبان فارسی از منظر صرف واژەبنیاد و صرف تکواژبنیاد. مجلە زبان و زبانشناسی. دورە پانزدهم. شمارە ٢٩. صص ١١٣- ١٣٥.

16. افراشی، ازیتا. (١٣٩٩). ساخت زبان فارسی. ویراست دوم. چاپ چهارم. سمت. تهران.

17. اقلی، فرزانە حاج. (١٣٨٨). بررسی ابهامات تحلیل تکواژ در کتب زبان فارسی دورە متوسطە. پایان نامە کارشناسی ارشد. رشتە زبان شناسی همگانی. دانشکدە ادبیات و علوم انسانی. دانشگاه تهران.

18. تجویدی، غلامرضا. (١٣٩٨). واژەشناسی انگلیسی همراە با فرایندهای واژەسازی در انگلیسی و فارسی. چاپ یازدهم. سمت. پژوهشکدە تحقیق و توسعە علوم انسانی. تهران.

19. دهخوارقانی، ساناز و مرند، ناهیدە جلیلی. (١٣٩٩). از تکواژ تا واژە: رویکردە تطبیقی نام مشاغل در زبان فارسی و فرانسە. فصلنامە علمی زبان پژوهی. سال دوازدهم. شمارە ٣٤. صص ٣٧ – ٦٠. دانشگاه الزهرا(س).

20. رفیعی، عادل. (١٣٩١). صرف ساخت محور: شواهدی از فرایندهای واژەسازی در زبان فارسی. مجمعە مقالات هشتمین کنفرانس زبان شناسی دانشگاه علامە طباطبائی. تهران. دانشگاه علامە طباطبائی.

21. شقاقی، ويدا. (١٣٩٥). مبانی صـرف. سـازمان مطالعە و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت). چاپ نهم. تهران.

22. طباطبايی، علاءالدين. ( 1376 ). فعل بسيط فارسی و واژەسازی. مركز نشر دانشگاهی. تهران.

23. علویان، غلامرضا جباری دوست. (١٣٩٠). توصیف فرایندهای واژەسازی به شیوەترکیب در بوستان سعدی. پایان نامە کارشناسی ارشد. دانشکدە علوم انسانی. گروه زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه زنجان.

24. فرد، ابراهیم کاویانی (١٣٨٥)، مقایسەی لایە بندی، زایایی و ترتیب وندها در زبان انگلیسی و فارسی در چارچوب نظریەی تکواژشناسی واژگانی، پایان نامە کارشناسی ارشد، رشتە زبان شناسی همگانی، دانشگاه شیراز، شیراز.

25. کلباسی، ایران. (١٣٨٧). ساخت اشتقاقی واژە در فارسی امروز. تهران. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

26. محمدی، مریم. (١٣٨٨). توصیف وندهای تصریفی و اشتقاقی در گویش کردی کرمانشاهی. پایان نامە کارشناسی ارشد. دانشکدە ادبیات فارسی و زبانهای خارجی. گروه زبانشناسی. دانشگاه علامە طباطبائی.

27. مشكوەالدينی، مهدی. (1396). دستور زبان فارسی واژگان و پيوندهای ساختی. چاپ نهم. سمت. تهران.

بە زمانی ئینگلیزی:

28. Bauer, L. (1983). English Word- Formation. Cambridge: Cambridge University Press.

29. Bochner, H. (1993). Simplicity in Generative Morphology. Berlin/New York: Mouton de Gruyter.

30. Booij, G. (2010). Construction Morphology. Oxford: Oxford University Press.

31. Crystal, David. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Blackwell Publishing LTD.

32. Hasplemath, Martin, 2002, Understanding Morphology, New York, Oxford University press, Inc.

33. Jensen, J.T. (1990). Morphology: word structure in Generative Grammar. Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins.

34. Kalbasi, I. (2008). The derivative structure of words in contemporary Persian. Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies [In Persian].

35. Katamba, F. (1993). Morphology. Hampshire and London: Macmillan Press LTD.

36. Lieber, R. (2009). Introducing Morphology. New York: Cambridge University Press.

37. Malmkjaer, K. (1991). The Linguistic Encyclopedia. Routledge.

38. Selkrik, O. E. (1982). The Syntax of Word. The MIT Press. London.

39. Soltani-Gord Faramarzi, A. (1997). From word to speech (Persian language grammar in a simple way). Tehran: Mobtakeran Publishing House [In Persian].

40. Trask, R. L. (2007). Language and Linguistics – The Key Concept. second edition. Routledge. London.

* ڤەکولەرێ بەرپرس.

This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)

)١( ^{بۆ
زانیاری
زیاتر لەسەر ئەم
تیۆرە بڕوانە:}^{(فرد، ١٣٨٥؛}^{رفیعی،
١٣٩١؛ ارکان و
بیدگلی،
١٣٩٩؛ اسلامی پور
و دیگران،
١٣٩٨}^{Haspelmath,
2002; Lieber, 2009; Selkrik, 1982;}⁾