1. پیشەکى

ئەڤ ڤەکۆلینە ب ناڤونیشانێ (گوتارا ڕەخنەیا شعرى د نامەیێن ماستەرێ ل دەڤەرا بەهدیناندا دوو نامەیێن شعرى وەک نموونە) ئەڤ ڤەکۆلینە دچیتە دچارچوڤێ ڕەخنەیا ڕەخنێدا مەبەست ژێ ئەرێ گوتارا ڕەخنەیا شعرى د نامەیێن ماستەرێدا ب چ شێوە بوویە. گرنگییا ئەڤێ ڤەکۆلینێ د ئەوێ چەندێدایە، کو هەولدانەکە بۆ ڕاستڤەکرنا گوتارا ڕەخنەیی د نامەیێن ماستەرێدا. ئارمانچ ژ ئەڤێ ڤەکۆلینێ ئەوە بزانین ئەرێ هۆشمەندییا ڕەخنەیی ل دەڤ ڕەخنەگرێن ئەکادیمى ب چ شێوە بوویە چاوا سەرەدەرى ل گەل: (میتۆدبەندى، ئارمانجا ڤەکۆلینێ، ناڤەک (المتن) و کریارا ڕەخنەیی) کرییە. سنورێ ئەڤێ ڤەکۆلینێ دوو نامەیێن شعرى ب خۆڤەدگریت. سەبارەت میتۆدا ڤەکۆلینێ ئەڤ ڤەکۆلینە دچیتە دچارچوڤێ ڕەخنەیا ڕەخنێدا، مفا ژ پروژەیێ (جۆهانا ناتالى )، کو نڤێسەر (حمیدلحمدانى) وەرگرتییە. پەیکەرێ ڤەکۆلینێ ژ پێشەکى و پۆختەى و پێشەکى و دوو تەوەران پێک دهێت د تەوەرێ ئێکێدا بەحسێ تێگەهێ ڕەخنا ئەدەبى، ڕەخنەیا ڕەخنێ (زاراڤ و پێناسە و سەرهلدان)، گوتارا ڕەخنەیا ڕەخنێ و بنەمایێن ئەوێ هاتینەکرن. د تەوەرێ دوویێدا، کو پراکتیکە دوو نامەیێن شعرى هاتینە وەرگرتن، کو نامەیا ئێکێ پەیرەوا چ میتۆدان نەکرییە و نامەیا دوویێ میتۆدا بونیادگەریێ پەیرەو کرییە. ل دوماهیێ ئەنجام و لیستا ژێدەران و پۆختە ب عەرەیى و ئینگلیزى هاتینە رێزکرن.

2. تەوەرێ ئێکێ: ( ڕەخنەیا ئەدەبى و ڕەخنەیا ڕەخنێ)

1.2. ێگەهێ ڕەخنەیا ئەدەبى:

ڕەخنەیا ئەدەبى بەشەکە ژ زانستێ ئەدەبیاتناسیێ، ئەڤ زانستە وەک زانستەکێ سەربەخۆ دهێتە تەماشەکرن، ئەدەبیاتناسى پێکدهێت ژ ئەڤان زانستان (مێژوویا ئەدەبى، تیورا ئەدەبى، ڕەخنەیا ئەدەبى، ئەدەبێ بەراورد...هتد) ڕەخنەیا ئەدەبى چالاکییەکا داهێنەرانە یا هونەرى دهێتە تەماشەکرن، ئەڤ پرۆسەیە ژلایێ ڕەخنەگریڤە ل سەر دەقێ ئەدەبى دهێتە ئەنجامدان، هەتا ڕەخنەیا ئەدەبى سەرهلددەت، دڤێت ل دەستێپکێ مە دەقێ ئەدەبى هەبیت، پاشان کریارا ڕەخنەیى ل سەر ئەوى دەقى دهێتە ئەنجامدان. کەواتە هەڤبەندییەکا بهێز دناڤبەرا ئەواندا هەیە ب ئەگەرێ لاوازبوونا ئێکێ ژ ئەوان دێ یادیتر ژى لاواز بیت، هەر دەما کریارا ڕەخنەیى یا ب هێزبوویە و ڕەخنەگرێن چالاک هاتینە مەیدانا ڕەخنێدا، بەرامبەر ئەوى دەقێن ئەدەبى یێن ب هێز پەیدابووینە.

ڕەخنە (Ciriticism) ئەڤ زاراڤێ ئینگلیزى ل سەدێ هەڤدێ پەیدابوویە، رەھ وریشالێن ئەوێ دزڤرنەڤە بۆ پەیڤا یۆنانى (krino)، کو ب ڕامانا دەرکرنا بریارەکێ دهێت. هەروەسا پەیڤا (Krites) ب ڕامانا داوەر دهێت یان زەلامێ دادگەهێ دهێت. ئەڤە زاراڤێن یۆنانى(گریکى) نە ل سەدێ چوارێ پێش زایینى پەیدابووینە (مەنتک، ٢٠١٨: ٩). د هندەک ژێدەراندا ب ئەڤێ شێوەيى هاتییە پەیڤا ((ڕەخنە ڕەخنە ژ پەیڤا یۆنانى ( kritika) هاتییە ب ڕامانا (هونەرێ بریاردانێ و زانینێ شرۆڤەکرنێ) یە (حاجى، ٢٠٠٨: ١٣)، کەواتە ڕەخنە د قوناغێن خۆ یێن دەستپێکدا ل سەردەمێ پێش زاینیدا ب شێوەیەکێ سادە ل یونانێ دەستپێکرییە و ب ڕامانا هەلسەنگاندن و بریاردانێ ل سەر بەرهەمێ ئەدەبى هاتییە، چونکى (ئێکەم پێنگاڤێن ڕەخنێ ل سەر دەمێ یۆنانییان ب شێوازێ بەریکانەبوون، کو حکومەتا ئەسینا د جەژنێن ئایینیدا ئەنجامدان و د ئەڤان بەریکاناندا هەر هۆزانڤانەکێ پێنچ دەنگ ژ سەرجەمێ دەھ هەلسێنگێنەران ( دادوەران) دەستڤەهینابان ب سەرکەفتى دهاتە هژمارتن ) (هلال، ١٩٩٧: ٢٥)، پێنگاڤێن ئێکێ ڕەخنێ ب شێوەیێ بریاردانێ بوویە ل سەر بەرهەمێ ئەدەبى، ئەوژى ب دیارکرنا باشى و خرابیێن بەرهەمێ ئەدەبى. لەورا ب دیتنا هندەک ڤەکۆلەران (( ڕەخنە Ciriticism"" هونەرێ هەلسەنگاندن و شیکردنەوەى کارە ئەدەبى و هونەرییەکانە لە سەر بنەمایەکى زانستى. پشکنینى زانستییانەى دەقە ئەدەبییەکانە لەڕووى: سەرچاوەکانییەوە، راستى ناوەرۆکەکەیەوە، سەرهەڵدانیەوە، هەروەها لەرووى سیفەتەکان ومێژووەکەیەوە))(خەلیل، ٢٠١٧: ١٢). دەربارەى ڕەخنێ (رینیە ویلک) دبێژیت : ( ڕەخنە پێکهاتییە ژ وەسفکرن و ڕاڤەکرن هەلسەنگاندن کارێ هونەرى یان وەسفکرن و شرۆڤەکرن و هەلسەنگاندنا کومەکا کارێن هونەرییە) (ویلیک، ١٩٩٨: ٢١). یان هندەک ڤەکۆلەر ڕەخنەیا ئەدەبى ب ئەڤێ شێوەیی دبینن، ( پروسێسەى ڕەخنەى ئەدەبى، پروسێسەکى هونەرى بۆ توێژنەوەى لە دەقەکێ ئەدەبى. توێژینەوەکى جوانیناسانەیە بۆ روونکردنەو و ڕاڤەکرنى دەق. هەولێکە بۆ کردنەوەى کۆدەکانى ناو دەق)) (حەمەنتک، ٢٠١٨: ٩). هەروەسا (ئیبرامز)دەربارەى ڕەخنێ دبێژیت: (( ڕەخنە جورەکە ژ ڤەکۆلینێ کو گرنگیێ ب ناسین و پولینکرنێ و ڕاڤەکرن و هەلسەنگاندنا دەقێ ئەدەبى ددەت)) (ابرامز، ١٩٨٧: ٥٦)، کەواتە ئەڤ هەمە جوریا دیتنان ل سەر ڕەخنێ ئەوێ چەندێ دگەهینیت، کو تێگەهێ ڕەخنا ئەدەبى ئێک ژ ئەوان تێگەهان بوویە، پەیوەندى ب گوهورینا هزرا مرۆڤیڤە هەبوویە، بەردەوام د گوهورینێدا بوویە، ب تایبەتى ئەو گوهرانکاریێن ب سەر هزر و بیرو بۆچوونێن ڕەخنەگراندا هاتین یان ڕەخنا ئەدەبى هەڤبەندى ل گەل زانستێن وەکى زمانى و ئەدەبیدا هەبوویە ئەو گوهرانکاریێن بەر ئەواندا هاتی بووینە ئەگەرێ گوهرانگاریان د پرۆسەیا ڕەخنێدا، ب تایبەتى پشتى پەیدابوونا میتۆدێن ڕەخنێ، کو هەر میتۆدەک ل گورەى بنەما و چەمک و زاراڤێن خویێن ڕەخنەیی سەردەرییێ ل گەل کریارا ڕەخنەیی کرییە. کەواتە ڕەخنەیا ئەدەبى وەکى پرۆسێسەک ل دویڤ گوهرانکاریان ئەوێژى بەردەوام د وەرار و پێشڤەچوونێدایە و مەودایێ ئەوێ کارکرنێ بەرفرەھ بوویە، لەورا میتۆدێن جودا د ناڤ ڕەخنەیا ئەدەبیدا دهێنە دیتن و کارێ ڕەخنەیا ئەدەبى ل دویڤ ئەڤان میتۆدان دهێتە گهورین.

3. ڕەخنەیا ڕەخنێ : (زاراڤ و پێناسە و سەرهلدان)

1.3. زاراڤێ ڕەخنەیا ڕەخنێ:ِ

زاراڤێ ڕەخنەیا ڕەخنێ د مەیدانا ئەدەبیاتاندا زاراڤەکێ نوییە، بۆ ئێکەم جار ل سەدێ بیستێ هاتییەبکارهینان. ئەڤ زاراڤە ئێکە ژ ئەوان زاراڤان بوویە، بەرامبەر ئەڤێ گەلەک زاراڤ و دەستەواژە دهێنە بکارهینان، وەکى: (( ڕەخنەیا ڕەخنێ، شرۆڤەکرنا گوتارا ڕەخنەیی، خواندنا خواندنێ، خۆاندنا ڕەخنەیی، میتا ڕەخنە- Meta-Criticism، ڕەخنەیا دانوستاندنێ)) (رەشید،٢٠١٨: ٨٢). هەروەسا زاراڤێن وەکى: ( زمانێ دانوستاندنێ، زمانێ وەسفکرنێ، زمانێ زمانى، نڤێسینا نڤێسینێ The Writing of Writing ) (قرقوى، 2015: 7) بەرامبەر زاراڤێ ڕەخنەیا ڕەخنێ دهێنەبکارهینان. بەرامبەر زاراڤێ ڕەخنەیا ڕەخنێ د زمانێ ئینگلیزیدا زاراڤێ ( Criticism of Criticism) و د زمانێ فەرەنسیدا زاراڤێ Critique de la Critique)) دهێتەبکارهینان. هەروەسا نڤێسەر (باقر جاسم) ئاماژەیێ ب هندێ ددەت، د ناڤ ژێدەرێن ڕوژئاڤایدا دوو زاراڤ دهێنەبکارهینان یێ ئێکێ : زاراڤێ ( ڕەخنەیا ڕەخنێیە)، بەلێ ب دیتنا ئەوى زاراڤێ بەربەلاڤتر د زمانێ ئینگلیزیدا (Meta criticism ) و دزمانێ فەرەنسیدا زاراڤێ (Metacritiques) دهێتەبکارهینان. ئەو پێشنیاردکەت، كو زاراڤێ (میتا* ڕەخنە) بهێتەبکارهینان، گونجایترە ب دیتنا ئەوى، چونکى زاراڤێ میتاڕەخنە سالۆخەتێن زاراڤيبوونەکا رۆهن پێڤەدیارە، چونکى ئەڤە نەبتنێ زێدەبوونەکا زمانییە ل سەر پەیڤا ڕەخنە، بەلکو گوزارەشتێ ژ لایەنێ میتۆدبەندى و ڕەهەندێن ئەپستمۆلوژى دکەت و یا جودایە ژ ڕەخنەیا ئەدەبى، بەلێ ئەو ژ زاراڤێن (میتافزیکیا) و میتا زمان) یێ دویرنینە (جاسم، ٢٠١١: ١٣٤). ڤەکۆلەرەک ئاماژەیێ ب هندێ ددەت، ئەرێ بوچى تودورۆفى زاراڤێ (Critique de la Critique (، كو بەرامبەرى ئەوى((Criticism of Criticism دهێت ل جهێ زاراڤێ (Metacritiques) بكارهينايە هندەک هۆکاران دیاردکەت ژ ئەوانا ژى تودورۆفى ڤیایە زاراڤەکێ نوى د ناڤ ڤەکۆلینێن فەرەنسیدا ب ئافرینیت، کەواتە جۆرە سەربەخوبونەکێ ب خۆڤەبگریت، هەروەسا زاراڤێ (میتا) گەلەک جاران رەهەندەکێ فەلسەفى ژى ب خۆڤە دگریت و د ناڤ زانستێ فەلسەفێداژى* هاتییەبکارهینان( شلال، ٢٠١٩: ١١-١٢). سەرەراى هندێ، کو زاراڤ و دەستەواژەیێن جودا بەرامبەر زاراڤێ ڕەخنەیا ڕەخنێ هاتینەبکارهینان بەلێ دڕامان و ناڤەرۆکێدا مەبەستەکا هەڤبەش ئەوان پێکڤە گرێددەتن ئەوژى، کو ڕەخنەیا ڕەخنێ کار ل سەر گوتارا ڕەخنەیا ئەدەبى دکەت.

2.3. پێناسەیێن ڕەخنەیا ڕەخنێ:

ڕەخنەیا ڕەخنى ژى وەکى هەر بابەتەکێ دى یێ ئەدەبى ژلایێ چەند نڤێسەر و ڕەخنەگرانڤە هاتییە پێناسەکرن. د ئەڤان پێناسەیاندا گەلەک جاران خالێن جوداهى و هەڤپشکى دەربارەى ئەڤێ زاراڤى ب خۆڤە دگرن. هندەک ب زانینا ل سەر زانینێ، خواندنا ل سەر خواندنێ، گوتارا ل سەر گوتارێ، ئاخڤتنا ل سەر ئاخڤتنێ یان هەلۆەشاندنا دەقێ ڕەخنەیی ب مەرەما پشکنینا بنیاتێ گوتارا ڕەخنەیی و ڕێکارێن ئەوێ ...هتد پێناسەدکەن. ئەم ژى دێ ئاماژەیێ ب هندەک ئەوان پێناسەیان دەين ئەوێن ژلایێ نڤێسەر و ڕەخنەگرانڤە بۆ ڕەخنەیا ڕەخنێ هاتینەکرن. ژ ئەوان پێناسەیان، یا نڤێسەر (جابر عصفور) دبێژیت: ((ڕەخنەیا ڕەخنێ ئاخڤتنەکا دیترە ل سەر خودێ ئاخڤتنا ڕەخنەیی شرۆڤەکرنا ئەوێ، کەواتە پێداچوونەکە بۆ زاراڤ و بنەما و ڕێکارێن خودێ پرۆسەیا ڕەخنەیی)) (عصفور، ١٩٨١: ١٦٤). ئەڤ پێناسەیە کارێ ڕەخنەیا ڕەخنێ د هندێدا دبینیت دڤێت ڕەخنەگرێ ئەوێ پشکنینا ئەوان چەمک و زاراڤێن ڕەخنەیی بکەت، ئەوێن ژلایێ ڕەخنەگرێ دەقێ ئەدەبیڤە دهێنەبکارهینان یان کا بنەما و ڕێکار ب شیوەیەکێ دروست د گوتارا ڕەخنەیدا هاتینەبکارهینان. هەروەسا (محمد الدغمومى) ڕەخنەیا ڕەخنێ پێناسەدکەت دبێژیت: ((ڕەخنەیا ڕەخنێ دناڤ پێکهاتەیا زانستێن مرۆڤايەتییدا بۆ کیانەکێ ئەپستمۆلوژى بەرزدبیت، کەواتە ڕەخنەیا ڕەخنێ گوتارەکە ئارمانجا ئەوێ هەلۆەشاندنا دەقێ ڕەخنەییە ژبۆ ڤەگەراندنا ئەو رەگەزێن گوتار پێکهێنایی، هەروەسا دیارکرنا ئەوێ کردارێیە ئەوا ئەڤ پرۆسەیا مێشکى بەرهەمهێنایی)) (الدغمومى، ١٩٩١: ١١٩)،ئانکو پشکنینا گوتارا ڕەخنەییە، ژلایێ چەمک و زاراڤێن گرێدایی ژانرێ ئەدەبى کاچەوا ڕەخنەگرى سەردەرەیی ل گەل بنیاتێ دەقى و هەروەسا کریارا ڕەخنەى وەکى میتۆدا بکارهینایی کرییە. ئەڤە هەمى گوتارا ڕەخنەیی پێکدهینن. هەروەسا (عبدالسلام المسدى) ڕەخنەیا ڕەخنێ ژلایێ ئەرک و گرنگییا ئەوێڤە پێناسەدکەت: (( ڕەخنەیا ڕەخنێ هۆشیارکرنە دەربارەیی هندێ دا ئەم بزانین چ ل پشت دیاردەیێن ئەدەبی و پرۆسەیا ڕەخنەیێدا هەیە، د هەمان دەمدا ئەو چ ئالۆزی و ناڤئێکێداچوونن ئەویێن هەرئێک ژ ئەدەبى و ڕەخنێ رۆل د ڤەشارتنا ئەواندا هەیی، ڕەخنەیا ڕەخنێ ب جاڤەکێ هویربین و ب گیانەکێ بەرچاڤ وەرگرتنێ دچیتە دناڤ ئەوان لایەناندا ئەوێن ژلایێ ئەدەبى و ڕەخنێڤە هاتینە ڤەشارتن)) (المسدى، ١٩٩٤: ١٢)، کەواتە کارێ ڕەخنەیێ راستڤەکرنا رێرەوێن ڕەخنێیە، ڕەخنەگرێ ئەوێ دڤێت هەم ئاگەهدارى دەقێ ئەدەبى و دەقێ ڕەخنەیی ژى بیت. ئەرکێ ڕەخناڕەخنێ ل دەف ئەوى ئەوە لایەنێ ڤەشارتى یێن گوتارا ئەدەبى و ڕەخنەیی دیاربکەت. ڕەخنەیا ڕەخنێ شیایە سەربەخونا خۆ وەربگریت، بەلێ هندەک ڤەکۆلەر ب تەمامکەرێ ڕەخنێ سالۆخەددەن وەکى (عبدالملك مرتاض) دەمێ ب ئەڤێ شێوەیی پێناسا ڕەخنەیا ڕەخنێ دکەت: ((جورەکە ژ زانینێ، تەمامکەرێ ڕەخنەیێیە، ڕەوشا ئەوێ ئارام دکەت و ئاراستەیێن ئەوێ کونترول دکەت)) ( مرتاض، ٢٠١٠: ٢٥٣). مەبەست ژ ئەڤێ پێناسەیێ ئەوە، کا چەوان ڕەخنە ڕادبیت ب هەلسەنگاندنا بەرهەمێن نڤێسەران دڤێت هندەک ڕەخنەگرێن دیتر هەبن ب ڕەخنەگرتنا دەقێ ڕەخنەیی ب مەبەستا هندێ داکو میتۆدو ئاراستەیێن ڕەخنەیی ب شێوەیەکێ دروست بهێنە پراکتیزەکرن. ڕەخنەیا ڕەخنێ ژلایێ (نجوى الریاحى)ڤە ب ئەڤێ شێوەیی هاتییە پێناسەکرن: (( گوتارەکە ل بنەمایێن ڕەخنەیی و زمانێ ئەوێ و زاراڤ و ئالاڤێن شرۆڤەکرنێ ڤەدکۆلیتن)) (القسنطیني، 2009: 35)، کەواتە ئەو بنەمایێن ڕەخنەگرێ دەقێ ئەدەبى دپرۆسەیا ڕەخنەیێدا پەناپریە بەر بۆ نموونە گەلەک جاران گرێدایی میتۆدەکا دیارکرینە ئایا کا چەند ب شێوەیەکى دروست هاتینە پەیرەوکرن. نڤێسەر (کارزان کریم) ڕەخنەیا ڕەخنێ ب پرۆسەیەکا راستڤەکرن و پێداچوون و هەلسەنگاندنێ ددانیت و هەر وەکى (دغمومى) و (نجوى) یێ ڕەخنەیا ڕەخنێ ب گوتار ب قەلەم ددەت. دەمێ دبێژیت: ((ڕەخنەى ڕەخنە بریتییە لە خویندنەوە و پێداچوونەوە و راستکردنەوەى هەموو ئەو کارە ڕەخنەییانەى کە ئەرکیان شیکردنەوە و هەلسەنگاندنى دەقى ئەدەبیە، ئەمەش لە پێناو بنیادنانى گوتارێکى ڕەخنەیی و مەعرفى و کە تایبەتمەندێتى بابەتیانە و ئیستاتیکانەى دەقى ئەدەبى ڕەچاو بکات)) (کریم، ٢٠١٠: ١١٣-١١٤)، کەواتە ڕەخنەگرێ ڕەخنەیا ڕەخنێ نەشێت دەقێ ئەدەبى فەرامۆش بکەت سەرەراى هندێ، کو ئەو زێدەتر داکوکیێ ل سەر دەقێ ڕەخنەیی دکەت. هەروەسا نڤێسەر (نعمت اللە حامد) دەربارەى ڕەخنەیا ڕەخنێ دبێژیت: (( زانینا زانینێ یە، زانینا رێکێن ڕەخنەگرتنێیە، ئامراز و میکانیزمێن شرۆڤەکرنێ، بەگراوەندێ ڕەخنەیی و پێشبینیێن ڕەخنەیی یە. زانینا چاوانیا کاركرنێیە ل گەل ئارمانج و بنەمایێن ڕەخنەیی. ئەو خواندنەکا تایبەتمەندە ڕەخنێ ل ئەوى تشتى دگریت ئەوێ دگوتارا ڕەخنەیدا بەحس ژێ هاتییە کرن. دهەمان دەمدا خواندنەکا نوى و جودا یا ڕەخنەى ژێ بەرهەم دئینیت)) (نهێلى، ٢٠٢٢: ١٩)، کەواتە ئەرکێ ڕەخنەگرێ ڕەخنێ ئەوە دڤێت بەگراوەندەکێ باش ل سەر هەمى میتۆدێن ڕەخنەیی وبنەما و ئالاڤ و رابەرو مێژوویا ئەوان هەبیت و ئاستێ ئەویژى یێ هەڤسەنگ بیت بەرامبەر ڕەخنەگرێ دەقێ ئەدەبى.

ئەم دشێین بێژین گەلەک پێناسە بۆ ڕەخنەیا ڕەخنێ هاتینە کرن، بەلێ ئەڤ پێناسە د هندەک لایەناندا هەڤپشکن و د بەهرا پترا پێناسەیاندا داکوکى ل سەر هندێ هاتییەکرن، کو پرۆسەیا ڕەخنا ڕەخنێ کریارەکە ل سەر دەقێ ڕەخنەیی دهێتە ئەنجامدان و گوتارا ڕەخنەیی دهەلوەشینیت ب مەبەستا پێداچوونێ ل سەر زاراڤ و بنەما و ڕێکارێن شرۆڤەکرنێ. کو تایبەتمەندییا گوتاربوونێ ب خۆڤەدگریت مەرەم ژێ ئەوە دیاربکەن کا چ جورە دیتەنەک و راوانگەیەک ل پشت ئەڤێ گوتارا ڕەخنەیی هەیە.

3.3. سەرهلدانا ڕەخنەیا ڕەخنێ:

هەرچەندە زاراڤێ ڕەخنەیا ڕەخنێ زاراڤەکێ نوییە، بەلێ ئەگەر ل سەر دەستپێکا پەیدابوونا ڕەخنەیا ڕەخنێ ب ئاخڤین، ئەم دشێن ب زڤرینەڤە بۆ پەیدابوونا ڕەخنەیا ئەدەبى ب خۆ وەکى پەیدابوونا گەلەک ئاراستە و میتۆدیێن ڕەخنەیی د ناڤ مەیدانا ڕەخنێدا جوداهى د ناڤبەرا ئەڤان میتۆدان هەبوویە ژلایێ بنەما و ئالاڤ و تەماشەکرنا ئەوان بۆ دەقێ ئەدەبى شرۆڤەکرنا ئەوى، هندەک گرنگى ب ژ دەرڤەیی دەقى و هندەکا ناڤخۆییا دەقى دایە یان هندەک میتۆدان گرنگى ب ڕۆلێ خواندەڤانى دایە، ئەڤە بوونە هۆکارەک، کو لایەنەکێ دیتر بهێتە دناڤ ئەڤێ هاوکێشەیێدا و ببیتە وەکى چاڤدێرەکێ ل سەر گوتارا ڕەخنەیی ئەوژى ڕەخنەیا ڕەخنێیە. سەرەراى هندێ مێژوویا سەرهلدانا ڕەخنەیا ڕەخنێ بۆ سەدێ بیستێ دزڤریت. ژبەرکو ئەڤ سەدەیە سەدێ زانینێ و رەوشەنبیریێ بوویە گەلەک بەرهەمێن فەلسەفى و هزرى پەیدابووینە و ئەڤە بووینە هۆکارەکێ رێکخوشکەر،کو دووبارە خواندن بۆ گوتارا ڕەخنەیژى بهێتەکرن و ب ئەڤى شێوەی ڕەخنەیا ڕەخنێ هاتە مەیدانێ (سعدي، 2014: 44-45). بەلێ هندەک ڤەکۆلەر تەمەنێ ڕەخنەیا ڕەخنێ بۆ پێش زایینى دزڤرینن ب تایبەت بیربۆچوونێن فەیلەسوفێ یۆنانى (ئەرستوى)ی. وەکى ڤەکۆلەر (باقر جاسم)ی کو ب دیتنا ئەوى دەستپێکا سەرهلدانا ڕەخنەیا ڕەخنێ ژلایێ تیوریڤە بۆ تیورا (لاسایکرنێ) یا ئەرستوى دزڤریت. چونکى ئەرستوى (تیورا خۆیا (لاسایکرنێ) ئەوا د پەرتووکا خۆدا یاب ناڤێ (هونەرێ شعرێ –Poetices) دا بەحسکرییە، بەرسڤەک بۆ مامۆستایێ خۆ ئەفلاتوونى و تیورا ئەوى یا ئایدیالى ئەوا د پەرتووکا ئەویدا یابناڤێ (کومارێ)دا هاتى، تیورا ئەرستوى ب ئێکەم توڤێ ڕەخنەیا ڕەخنێ د ئاستێ تیوریدا دهێتە دانان)(جاسم، ٢٠١١: ١١١). کەواتە ئەڤ ڤەکۆلەرە بەرسڤدانا ئەرستوى بۆ مامۆستایێ خۆ (ئەفلاتوونى) ب ڕەخنەیا ڕەخنێ قەلەمددەت.

بەلێ سەرهلدانا ڕەخنەیا ڕەخنێ ب ڕامانا زاراڤێ زانستیێ نوکە مێژوویەکا زۆر کەڤن نوینە، چونکى ب ئەڤێ ڕامانێ خودێ زاراڤێ ئەوێژى ل سالیێن هەشتێیان ژ سەدێ بیستێ پەیدابوویە، ب تایبەتى مێژوویا ئەوێ بۆ پەرتووکا ڕەخنەگرێ فەرەنسى ( تیزفتیان تۆدورۆف ١٩٣٩- ٢٠١٧) دزڤریت، کو ب ناڤونیشانێ ڕخنەیا ڕەخنێ (Critique de la Critique) كو ل سالا (1984) بەلاڤکر، کو ب ئێکەم هەول د بوارێ ڕەخنەیا ڕەخنێدا دهێتە هژمارتن. ئەڤ پەرتووکا ل سالا (١٩٨٦) ژلایێ (سامى سویدان) ڤە بناڤێ ( نقد النقد) هاتییە وەرگێران بۆ ل سەر زمانێ عەرەبى( رەشید، ٢٠١٨: ٨٤-٨٥). بەلێ (فوئاد رشید) ئاماژەیێ ب هندێ ددەت ((بیروبۆچوونى جیاواز هەیە لەسەر ئەوەى کە ئاخۆ ئەم کتێبەى تۆدورۆف تاچى رادەیەک بەرجەستەکارى ڕەخنەى ڕەخنەیە، چونکە بەلاى هەندێکەوە ئەم کتێبەى تۆدورۆف زیاتر ئەزموونى تاکەکەسى خۆیەتى)) (هەمان ژێدەر: ٨٥). سەبارەت ئەڤێ چەندێ ڕەخنەگر (عبدالملك مرتاض) دبێژیت: ( دبیت تزفتیان تۆدورۆف ئێکەم کەس بیت زاراڤێ ڕەخنا ڕەخنێ بکارهینابیت و ژلایێ میتۆدیڤە سنور و بنەمایێن ئەوێ یێن مەعرفى بۆ دانابن د پەرتووکا ئەویدا یا بناڤێ ( ڕەخنەیا ڕەخنێ)، کو هاتییە وەرگێران بۆ سەر زمانێ عەرەبی ل بیروت) (مرتاض، ٢٠١٠: ١٤٨).

4. گوتارا ڕەخنەیا ڕەخنێ و بنەمایێن ئەوێ

ژ ئەنجامێ پەیدابوونا گەلەک میتۆدو ئاڕاستەیێن ڕەخنى د ناڤ پرۆسەیا ڕەخنێدا ب تایبەت ژى ئەڤ میتۆدە ل رۆژئاڤا سەرهلدان و هاتنە د ناڤ گوتارێن ڕەخنەیی یێن مللەتێن دیتردا ژى، ئەڤ میتۆدە خۆدان کۆمەکا ئاڕاستەیێن جودا وەکى: (مێژوویى، جڤاکى، دەروونى، زمانڤانى، بونیادگەرى، شیوازگەرى،...هتد) و پرۆسەیا ڕەخنێ مفا ژئەڤان میتۆدان وەرگرتییە ژلایێ تیورى و ژلایێ پراکتیکى ژى ڤە ل سەر دەقێ ئەدەبى یێ داهێنانى پراکتیزەکرینە، ئەڤ چەندە بۆ ئەگەرێ پەیدابوونا گوتارەکا دیتر، کو دبێژنێ گوتارا (ڕەخنا ڕەخنێ) (حمزاوى، 2019: 101). ئەڤ گوتارە ل سەر گوتارا ڕەخنەیی دهێتەئاڤاکرن، ئەڤ گوتارە وەکى چاڤدێرەکێیە ل سەر گوتارا ڕەخنەیی، کا ڕەخنەگرێ ئێکى ب چ ئالیەت سەرەدەرى ل گەل گوتارا ئەدەبى کرییە، د گوتارا ڕەخنەیا ڕەخنێدا ڕۆلێ (ڕەخنەگرێ دوویێ) دهێتە مەیدانێ، ئەرکێ ئەوى ئەوە ژلایەکى ڤە ئاگەهدارى گوتارا ئەدەبى و گوتارا ڕەخنەیی ژى بیت. مەبەستا گوتارا ڕەخنەیا ڕەخنێ ئەوە، کا ب شێوەیەکێ دروست میکانیزم و ئالیەتێن ئەڤان میتۆدان ل سەر دەقێ داهێنانى هاتینە پراکتیزەکرن.

سەبارەت بنەمایێن گوتارا ڕەخنەیا ڕەخنێ ژ ئەوان پروژەیێن گرنک، كو پروژەیێ (جۆهانا ناتالى سمیت Johanna Natali- Smit)يە و د ئەڤێ ڤەکۆلینێدا مفا ژێ هاتییەوەرگرتن.

- پروژەیێ جۆهانا ناتالى سمیت ( Johanna Natali- Smit):

(جۆهاناناتالى) خۆاندنەکا ئەپستمۆلوژى ب شێوەیێ کۆمەکا ڤەکۆلینان، ل سەر هۆزانا (پشیک) یا شاعرێ فەرەنسى بۆدلێرى ئەوا کو ل سالا 1847 هاتییەبەلاڤکرن ئەنجامدایە، نێزیکى(28) ڤەکۆلینان ب خۆڤەدگریت، ئەڤێ ڤەکۆلەرێ باسێ سێ پێکهاتەیان بۆ زانستێ دەقى کرییە،.

ئێک: دەقێ ئەدەبى ب خۆڤە دگرت وەکو تێگەهەک، کۆمەکا زاراڤان د ناڤخۆدا هەلدگريت وەكو ژوەكو ئاراستەیەک ژبۆ دووبارە خواندنا دەقى و د هەمان دەمدا ئەو خۆاندن دهێتە گوهورين بۆ میتۆدەکا دياركرى يا سیێ: ئەنجامێن ڤەكولينێ،كو ل سەر شێوازێ ڕاڤەكرن يان خواندنان دهێنە دياركرن. ( المرابط، 2019: 7).

جۆهانا ناتالى د ڤەکۆلینێن خۆدا بۆ کریارا خواندنا ڕەخنەیا ڕەخنێ د چەند قۆناغاندا دەست نیشاندکەت ئەوژى پێکهاتینە:

1- قۆناغا ئێکێ گرێدایى ئارمانجانە (objectivefs) ل سەر ڤەکولەرێ ئەبستمۆلوژى پێدڤییە ئارمانجێن کارێ ڕەخنەیی بزانیت. ( هەمان ژێدەر:هەمان لاپەرە).

2- قۆناغا دوویێ گرێدایی(ناڤەک- المتن- Corpus) دەستنیشانکرنا بابەت و کەرەستەیێ ڤەکۆلینێ کریارەکا بنەرەتییە د پرۆسەیا ڕەخنەیا ڕەخنێدا (سويكى، 2020: 50)، ئانکو ئەو بابەتى ڕەخنەگرێ ئەدەبى ل سەر کاردکەت.

3- قۆناغا سيێ گرێدایی شرۆڤەكرنێیە(Analyse)، كو پێدڤیە میتۆدا هاتیەبكارهينان ژ لايێ ڕەخنەگریڤە بهێتەزانن، د ئەگەرى ئامادەبوونا یان نەبوونا میتۆدێ، ڤەکۆلەرێ د ئەڤێ قوناغێدا دوو تشتێن گرنگ بەرچاڤکرینە بۆ شرۆڤەکرنێ ئەوژى (سالۆخدان، رێکخستن)ە ،يا ئيكێ: گرێدایی دەرئێخستنا ئەوان دياردەیێن سالۆخدانێنە د ئاستێن دەقيدا، كو د شروڤەکرنێدا ب گرنگ دهێنە زانين. يا دوویێ: دووبارە رێكخستنا ئەوان ئاست وسالۆخەتانە ل دویڤ چارچوڤەکێ دەمكى يێ دياركريدا، ل دویڤ ئارمانج و مەبەستا د ڤەکۆلینێدا.

4- قۆناغا چوارێ گرێدایی لێکدانەوەیێ( التأویل Interrepretation) پێدڤییە تەویلاتێن ڕەخنەگرى بهێن كومكرن چ هەڤبەندبن ل گەل شروڤەكرنێ بن يان ژى کۆمکرى بن د پێکهاتەیا دوماهيا كارێ ڕەخنەيدا. ( المرابط، 2019: 7-8).

5- قۆناغا پێنجێ گرێدايى ئەزموونا دروستیا کارێ ڕەخنەییە( validation)،کو پێدڤییە ل سەر بهایێ مەعرفى یێ كارێ ڕەخنەيى رابوەستين، ب رێگا دياركرنا گونجاندنا ئەنجامێن ڕەخنەيى ل سەر دەقێ ئەدەبى يێ ڤەکۆلين ل سەر هاتییەكرن د هەمى بياڤاندا (هەمان ژیدەر: 8)، ئانکو ئەو ئەنجامێن ڕەخنەگرێ ئەدەبى گەهشتیێ رەنگڤەدانا ڤەکۆلینا ئەوینە کەواتە کریارا پشکنینێیە.

هەروەسا نڤێسەر(حمید الحمدانى) دپەرتووکا خۆدا یابناڤۆنیشانێ (سحر الموضوع) پروژەیێ خۆ ل سەر پروژەیێ ( جۆهانا ناتالى) ئاڤەکرییە ب ئەڤى شێوەیی:

1- ئارمانجا کارێ ڕەخنەیی (objectivefs)

2- ناڤەک – کرۆک کارى (المتن- Corpus)

3- ئەنجامدانا کریارا ڕەخنەیی کو ئەڤان خالان ب خۆڤە دگریت:

1- سالۆخدان (Description)

2- ڕێکخستن (Ordination)

3- هەلسەنگاندنا ئێستاتیکى ( التقویم الجمالي)

4- لێکدانەوە (التأویل Interrepretation)

5- ئەزموونا دروستیا کارێ ڕەخنەىیە (اختبار الصحة validation) (لحمدانى، 1990: 17-23)، ئانکو (حمیدلحمدانى) ب تنێ بابەتێ (هەلسەنگاندنا ئێستاتیکى) ل سەر پروژەیێ (جۆهانا ناتالى) زێدەکرییە. ئەو دبێژیت (ناتالیێ) ئەڤ ڕەگەزە پشتگوهاڤێتیە ئەڤێ چەندێژى بۆ هندێ ڤەدگەرینیت، سروشتێ بەرهەمێ (پشیک) یێ(بۆدلێرى)، کو(ناتالیێ) ڤەکۆلین ل سەر ئەنجامدایی، ناخوازیتە هندێ، هەلسەنگاندنەکا ئێستاتیکى بۆ بهێتەکرن. ئەو دبینیت ب حوکمێ سروشتێ ڕەخنەیا عەرەبى یا گرنگە ئەڤ بنەمایەژى ل سەر ئەنجامدانا کریارا ڕەخنەیی (الممارسة النقدیە) بهێتەزێدەکرن (حمزاوى، 2019: 106). مەبەست ژ (هەلسەنگاندنا ئێستاتیکى) ئەوە پالپشتیێ ل سەر پێڤەرێن زانستێ ئێستاتیکایێ دکەت، ئەوژى ب ڕێکا بەراوردکرنێ د ناڤبەرا ئەو کارێ کو ڤەکۆلین ل سەر دهێتە کرن ل گەل هندەک کارێن دیتر ( سویکى، 2020: 51). مە د ئەڤێ ڤەکۆلینێدا مفا ژ هەر دووک پروژەیێن (ناتالى ) و ( حمیدلحمدانى) وەرگرتییە، بەلێ ل دویڤ سروشتێ نامەیێن ئەکادیمى یێن دەڤەرا بەهدینان مە وەکى خۆ دارشتیە و پراکتیککرییە، بۆ نموونە د خالا (ئەنجامدانا کریارا ڕەخنەیی)دا مە (زمانێ هەلسەنگاندنێ و بریاردانێ) ل جهێ (هەلسەنگاندنا ئێستاتیکى) بکارهینایە.

5. تەوەرێ دوویێ: (پراکتیک)

1.5. هۆزانا بەرگرى ل سەر دەمێ شوڕەشا گولانێ (١٩٧٦- ١٩٩١) دا دەڤەرا بەهدینان:

-دانەنیاسینا نامێ:

ئەڤ نامەیە ژلایێ ڤەکۆلەر (بەیان ئەحمەد حوسێن)ێڤە هاتییە نڤێسین، هاتییە پێشکێشکرن بۆ جڤاتا کۆلیژا ئادابێ- زانکۆیا دهۆک ل سالا (٢٠٠٣) قەبارەیێ ئەڤێ نامەیێ نێزیکى (١٥٤) لاپەرانە پەیکەرێ ئەڤێ نامێ ب ئەڤێ شێوەیە: ئەڤ نامەیە پێشەکى و پۆختە و چوار پشکان ب خۆڤەدگریت د پشکا ئێکێدا بۆ هەلسەنگاندنا هندەک کارێن د ئەڤى بواریدا هاتییە تەرخانکرن. د پشکا دوویێدا هۆزانا وەلات پارێزیێ ل دەڤەرا بەهدینان ژ دەستپێکى تا ١٩٧٥، هەروەسا بەرچاڤکرنا کورتییەکا مێژوویى یا شورەشا ئیلونێ تا ١٩٧٥ێ بابەتێن ئەڤێ پشکێنە. د پشکا سیێدا بەحسێ هۆزانا بەرگرى ل شورەشا گولانێدا ناڤونیشانێ سەرەکى ئەڤێ پشکێیە، کو دوو سەرەبابەتان ب خۆڤەدگریت ئێک: فاکتەرێن سەرهلدانا شورەشا گولانێ و کاودانێ ئەوێ (رامیارى و جەنگى، جڤاکى، رەوشەنبیرى) دوو: هۆزانا بەرگرى دەمێ شورەشێدا و گرێدانا ئەوێ ب شورەشا گولانێڤە. پشکا چوارێ بۆ ڕۆلێ هۆزانا بەرگرى ل سەردەمێ شورەشا گولانێ ل دەڤەرا بەهدینان هاتییە تەرخانکرن، کو دبیتە هۆزانا ل دەڤەرێن رژێمێ، شورشێ (چیایی) و ژدەرڤە. ل دوماهیێ ئەنجام و لیستا ژێدەران و پاشکو هاتینە رێزکرن.

-هۆشمەندییا میتۆدبەندیێ:

ئەگەر ئەم تەماشەى ئەوان نامەییان بکەین، ئەوێن دقۆناغا دەستپێکێدا د دەڤەرا بەهدیناندا هاتینەنڤێسین، دێ بینین هەتاکو نامەیێن میتۆد ژ بکارهیناى ب چ شێوەیان ب ناڤونیشانەکێ سەربەخۆ ئاماژە ب میتۆدا بکارهیناى نەهاتییەدان. د ئەڤێ نامەیێدا ژى ئەڤ چەندە خۆیادبیت. بتنێ د پێشەکییا خۆدا ب گشتى ل سەر بابەتێ ڤەکۆلینا خۆئاخفتیە. ئەڤ نامەیە تێکەلییە دناڤبەرا (مێژوویا سیاسى، سەرنجێن ڕەخنەیی، ئايدلۆژییا، ژیانناما هۆزانڤانان)، چونکى ئەگەر ئەم تەماشەى ژێدەرێن بکارهاتى د ئەڤێ ڤەکۆلیندا بکەین ب رێژەیەکا باش پەنابرییە بەر ژێدەرێن سیاسى د ڤەکۆلینێدا ژبلى روژنامە و گوڤاران نێزیکى (٢٥) ژێدەرێن سیاسى هاتیینەبکارهینان. کو ئەڤە ژى زێدەتر د پشکا (دوویێ و سیێدا ) خۆیادبن. هەروەسا ڤەکۆلەرێ هەولدایە د هندەک تەوەراندا بەحسێ رویدانێن مێژوویا سیاسى یا کوردى بکەت وەکى د پشکا دوویێدا کورتییەک دایە شورەشا ئیلونێ و د پشکا سیێدا ب تیرۆتەسەلى ل سەر شورەشا گولانێ و فاکتەرێن پەیدابوونا ئەوێ ئاخڤتییە. کەواتە ڤەکۆلەرێ روبەرەکێ بەرفرەھ ژ ڤەکۆلینێ دایە ژ دەرڤەى دەقى، هەولدایە بزاڤ و چالاکیێن سیاسى بدەتە دیارکرن و بەلگەنامەیەکا مێژوویى سەرەدەرى ل گەل ڤەکۆلینێ کرییە. دەربارەى ڕەخنێ ل پشکێن دوویێ و سیێ و ب تایبەتى ژى دپشکا چوارێدا، کو گرێدایە بابەتێ سەرەکى یێ ڤەکۆلینێ سەرنجێن ڕەخنەیی دچارچوڤێ (سالۆخدان، هەلسەنگاندن وبریاردان، لێکدان) دهێنەدیتن. د ئەڤێ نامەیێدا ئایدلۆژییا ڤەکۆلەرێ و هەست وسوزێن ئەوێ دگەلەک جهێن ڤەکۆلینێدا یازاڵە. بۆ نموونە دەمێ بەحسێ بارێ جڤاکى شورەشێ دکەت دبێژیت: ((سەرکردایەتییا پارتى دوان دەراڤێن تەنگ نەدهێلا خەلک بێ هێزبیت و خالا سەرەکى گرنگى پێداى ل دویڤچوونا ئاواران و شولێ ئەوان بو...)) (حوسێن، ٢٠٠٣: ٦٢) ئەگەر ڤەکۆلەر پەیڤا سەرکردایەتییا شورەشى یان سەرکردایەتییا کوردى بکارهینابا دا گونجایی تربیت. ئەڤێ نامەیێ شێوەیەک ژ شێوەیان مفا ژ میتۆدا ڕەخنەیا مێژوویى وەرگرتییە، چونکى ((میتۆدا ڕەخنەیا مێژوویی رویدان و بارودوخێن سیاسى و جڤاکى یێن سەردەمەکێ دیارکرى ژ سەردەمێن ئەدەب تێدا دەرباز دبیت دکەتە ئاڵاڤەک بۆ لێکدانا دەقێ ئەدەبى، ژبۆ دەرئێخستنا لایەنێن ڤەشارتى یێن دناڤ دەقیدا)). ( عبدالرحمن و اسعد، ٢٠١٧: 79) د ئەڤێ نامەیێدا ژى ئەڤ چەندە دهێتەدیتن، کو ڤەکۆلەرێ مفا ژ ڕویدانێن سیاسى و جڤاکى وەرگرتیە بۆ لێکدان و شرۆڤەکرنا دەقێن هۆزانڤانێن هەلبژارتى، هەروەسا ڕەخنەیا مێژوویى گرنگیێ ددەتە ژیانا نڤێسەران، ڤەکولەرێ ژى گرنگیدایە ژیانا نڤێسەران و بەحسکرییە. بەلێ ب چ شێوەیان ئاماژە ب هندێ نەهاتییەکرن، کو مفا ژ میتۆدا ڕەخنەیا مێژوویى هاتییە وەرگرتن.

- ئارمانجا کارێ ڕەخنەیی:

د پێشەکییا ئەڤێ نامەیێدا ئاماژە ب ئارمانجا ڤەکۆلینێ نەهاتییەکرن، بەلکو د کورتییا ڤەکۆلینێدا ڤەکۆلەر دبێژیت: ((ئارمانجا سەرەکى ژ ئەڤێ نامێ خویاکرنا ڕەوشا کاودانێن ئەڤێ شورەشێ و دیارکرنا ڕەھ و ریشالێن هۆزانا وەلاتپارێزىە و ڕۆلێ هۆزانا بەرگرى لوان جهێن بەرڤێ شورەشێ کەڤتین)) (حوسێن: کورتییا ڤەکۆلینێ)کەواتە د ئارمانجا ڤەکۆلینێدا دوو لایەن دیاردبن یا ئێکێ: گرێدایى ژ دەرڤەیی دەقییە، کو چ پەیوەندى ب بابەتێ ڤەکۆلینێڤە نینە وەک لایەنەکێ ئەدەبى، کو ئەوژى بەرچاڤکرنا کاودانێن شورەشێیە. چونکى ئەرکێ ڕەخنەگرى ئەوە ((ڕەخنەگر هەمیشە پشت ب ئەو بنەما و پێوەرانە دەبەستێت کە تایبەتمەندى هونەرى و کرۆکى پرۆسەى داهێنانى دەقى دیارى دەکەن)). ( امین، ٢٠٠٩: ٨٠) دوو: کو گرێدایی ب بابەتێ ڤەکۆلینێیە ئەوژى دیارکرنا ڕەھو ڕیشالێن هۆزانا وەلاتپارێزییە و ڕۆلێ هۆزانا بەرگرى ل ئەوان جهێن بەر ئەڤێ شورەشێ کەڤتین. دا ئارمانجا ڤەکۆلەرێ هویربین تربیت ئەگەر تێدا گوتبا ئارمانجا مە دیارکرنا ڕۆل هەلویستێ هۆزانڤانێن دەڤەرا بەهدینانە ئەوێن گرێدایی سنور و بابەتێ ڤەکۆلینا مە.

-ناڤەک (المتن):

سنۆرێ ئەڤێ نامەیێ یێ بەرفرەهە وەکى د ناڤونیشانیدا هاتى، کو سالا (١٩٧٦-١٩٩١) ب خۆڤەدگریت. لەورا ئەو هۆزانڤانێن دکەڤنە د ئەڤى سنوریدا دێ گەلەک بن. ژبەرکو ڤەکۆلەرێ بەحسا قۆناغا بەرى سنورێ ڤەکۆلینا خۆ ژى کرییە و نموونەیێن هۆزانڤانان هیناینە، ئەڤەژى دچنە د چارچوڤێ هاتنا دەقێن پەروایزى بۆ د ناڤ ڤەکۆلینێدا. د پشکا دوویێدا نموونە ژ هۆزانڤانێن وەلاتپارێزیێ هیناینە ژ دەستپێکێ تا سالا (١٩٧٥)ێ، کو ئەڤان هۆزانڤانان ب خوڤەدگریت: (ئەحمەدێ نالبەند، شێخ مەمدوح بریفکى، سالح یوسفى، مەلا ئەنوەر مایی، تاها مایی، بدرخان سندى، خەلیل دهۆکى) هەر دەمێ ڤەکۆلین یا تژى بوو ژ دەقێن جوداجودا و یێن پەراوێزى کارێ ڕەخنەگرى دێ زەحمەتر لێ هێت و سەرنجا ڕەخنەگرى دێ ئالوزتر بیت. هەروەسا د پشکا سیێدا دەمێ ڤەکۆلەر بەحسێ هۆزانا بەرگرى د دەمێ شورەشێدا دکەت، بۆ لایەنێ سەلماندنا بابەتێ ڤەکۆلینا خۆ، کو بەرگرییە هندەک هۆزانێن هۆزانڤانێن بیانى ژى دهینیت وەکى دبێژیت: ((هەروەسا هۆزانڤانێ فەرەنسى (ئارگون) دوێ باوەریێدا بوو "کو ڕۆلێ رەوشەنبیریێ ب گشتى و هۆزانێ بتایبەتى ژ ڕۆلێ چەکى کێمتر نینە" و هەردەم دگوت:

پێویستە وشەکان چەک بن

لەناخەوە دوژمن بپێکن بەلێ پێویستە تەلى کەمان بێ

ئاوازى نەمرى پالەوانەکان بن)). ( حوسێن، ٢٠٠٣: ٨٥)

هەروەسا گەلەک نموونە ژ هۆزانڤانێن بیانى وەکى: ( مەحمود دەرویش، نازم حیکمەت، نیرودا، هوشى مین) دهینیت. ئەڤە هەمى دچنە د چارچوفێ دەقێن پەراوێزیدا نەگرێدایی سنورێ ڤەکۆلینێنە، بەلێ ڤەکۆلەر بۆ سەلماندن و بەراوردکرنێ پەنایێ دبەتە بەر. پشکا چوارێ، پراکتیکە ڤەکۆلەرێ ناڤەکا ڤەکۆلینا خۆ ب شێوەیەکێ هەڕەمەکى هەلبژارتییە، کو پراکتیکا خۆ دابەشى ئەڤان سەرەبابەتان کرییە (ناڤ رژێمێ، کو دبیتە هۆزانا باژێرى و هۆزانا زیندانان، هۆزانا چیایى، ڕۆلێ هۆزانا بەرگرى ژ دەرڤە) بۆ ئەڤان هەمى تەوەران ئەو هۆزانڤانێن هەلبژارتین ب شێوەیەکێ هەڕەمەکى بووینە بۆ نموونە د هۆزانا زینداناندا نموونەیێن ئەڤان هۆزانڤانان هەلبژارتینە: ( حازم هاجانى، ئازاد بوتى، هشیار ڕێکانى، دلسوز شەرەڤانى...هتد) کو کومەکا هۆزانڤانێن دیترژى ل دەڤەرا بەهدینان هەنە گرێدایی هۆزانا زیندانانە نموونە وەکى: ( ئەنوەر مایی، سالح یوسفى، مەلا خەلیل مشەختى، عوسمان صبرى...هتد ) دڤێت ڤەکۆلەر ئاماژەیێ ب هندێ بدەت، کو بوچى ژ سەرجەمێ ئەڤان هەمى هۆزانڤان ئەوێ بتنێ ئەڤ نموونە هەلبژارتینە. هەروەسا ڤەکۆلەر دەمێ بەحسێ هۆزانا بەرگرى د ناڤ شورەشێدا ل چیایی دکەت ناڤێ گەلەک هۆزانڤان دهینیت وەکى: (( قادر قەچاغ، حەبیب کەلەش، سەعدلا ئاڤدەل، ریڤینگ هرورى، حەسەن نورى، دلسوز شەرەڤانى، ناجى سەعید ئەرگوشى، شەعبان هەدینەى، دلوڤان بێسکى، رەمەزان عیسا، ئەحمەد قەرەنى، سمکو ئامێدى، ئەدیب چەلکى، ژارو دهۆکى، مسعود سەرەنى...هتد)) (حوسێن، ٢٠٠٣: ١٠٨) بەلێ ڤەکولەر بێ ئەگەرێ ئەوێ چەندێ دیاربکەت دبێژیت نموونەیێن هەلبژارتى ئەڤەنە: (( حەبیب کەلەش، قادر قەچاغ، سەعدوللا ئاڤدەل، سمکو ئامێدى، حەسەن نورى، ژارو دهۆکى)) ( حوسیێن، ٢٠٠٣: ١٠٩)، کەواتە ب ناڤەکا ڤەکۆلینێ نەیا هویربین بوویە. ئەڤ چەندەژى کارتێکرنێ ل ئەنجامێن ڤەکۆلینێ دکەت، کو ئەنجامێن هویربین ب دەستڤەناهێن.

-ئەنجامدانا کريارا ڕەخنەیی:

ئەگەر ئەم ژ لایەنێ ( رێکخستنێ) دەست پێ بکەین، گرێدایی گوشەنیگایا ڤەکولەرێیە، وەکى ڤەکولەرێ ب خۆ د کورتییا ڤەکۆلینێدا ئاماژەپێکرى، گوشەنیکا ئەوێ ئەوە، یا ئێکى: دیارکرنا کاودانێن شورەشێ بوویە، یا دوویى: دیارکرنا رولێ هۆزانا وەلاتپارێزى و بەرگریێ بوویە د دەڤەرێن شورەشێدا. ئەم دبینین، ڤەکولەرێ لایەنێ هونەرى و ئێستاتیکى یێ دەقى فەرامۆش کرییە. هەروەسا بابەتێ ڤەکۆلینێ ل سەر هۆزانا بەرگرییە، بەلێ بتنێ د لاپەرەکێدا بەحسێ زاراڤێ بەرگرى و ئاماژە ب دوو پێناسەیا بۆ هۆزانا بەرگری کرییە. ب شێوەیەکێ بەرفرەھ ل سەر چەمک و زاراڤێن گرێدایی بابەتێ هۆزانا بەرگرى نەراوەستیایە وەکى سیما و ئەدگارو سالۆخەتێن هۆزانا بەرگرى یان هۆکارێن پەیدابوونا هۆزانا بەرگرى. دەربارەى ساخلەتێن هۆزانا بەرگرى هندەک ڤەکۆلەر ئاماژە ب ئەڤان خالان ددەن: (( ١- بانگەوازیی بۆ لێزڤرینا مافان ددەت و کار ل سەر ڤیانا وەلاتى و دادپەروەریێ و چاکسازیێ ددەت. ٢- ئەدەبێ بەرگرى بانگەوازییا خۆ بهێز دئێخیت بڕێکا هاندان بۆ کارى ل گەل ئاماژەپێکرنا نموونێن سەرکەفتى و دمێژوویا ژیوارییا هەییدا. ٣- ئێک ژ ئەرکێن ئەڤێ ئەدەبى گوهرینا حالەتێن زهنى و هەست و سوزانە ئانکو بەرهەڤکرنا خەلکى و پشتگیریا رابوون و هوشیارکرنێیە. ٤- ئەدەبێ بەرگرى هەولددەت بۆ ساخکرنا گیانێ بەرگریێ ل دەڤ گشت خەلکى. ٥- ئەدەبێ بەرگرى ب ئەکتیف و ئەرێنى و سەرەدەریێ دکەت ژ پێخەمەت ئارمانجەکا دیارکرى ئەوژى ئازادبوونە ژ دەستێ داگیرکەران)). (احمد و قادر،٢٠١٩: ٥٥٧). دئەڤێ نامەیێدا دلایەنێ تیوریدا ئاماژە ب هندێ نەهاتییەکرن کا ئەدگارێن هۆزانا بەرگرى چنە ب تنێ ڤەکولەرێ د ئەنجامێ دوماهیێدا ئاماژە پێ کرییە دەمێ دبێژیت: (( ژئەدگارێن هۆزانا بەرگرى هوشیاریا نەتەوایەتى، ئازراندن و ووروژاندن ورەبەرزکرنە)).( حوسێن، ٢٠٠٣: ١٤١) یان دەمێ نموونەیا هۆزانا ( پێشمەرگە) یا هۆزانڤان (سعداللە ئاڤدەل)ى دئینیت دبێژیت: (( قوربانى دان، ئازریان و تولڤەکرن، کو هەرسێ ئەدگارێن سەرەکى یێن هۆزانا بەرگرینە)). ( حوسێن، ٢٠٠٣: ١٢٢) هەروەسا هۆکارێن پەیدابوونا ئەدەبێ بەرگرى ڤەکۆلەرەک ئاماژە ب ئەڤان خالان ددەت: ( ١-داگیرکارى ٢- هەولدان بۆ پاراستنا خاک و وەلاتى ٣- بەرزکرنا ورەییا شورەشگێران و تێک شکاندنا ورەیا بەرامبەر ٥- تومارکرنا قارەمانییا مللەتەکێ). ( شەریف، ٢٠٢١: ٣٥١-٣٥٢) هەروەسا د ئەڤێ نامەیێدا و د لایەنێ تیوریدا بەحسێ بابەتێن بەرگریێژى نەهاتییەکرن. و دلایەنێ پراکتیکیدا د پشکا چوارێدا نموونەیێن هۆزانێن هۆزانڤانان ل دویڤ سەرەبابەتان هیناينە.

د ئەڤێ نامەیێدا ( سالۆخدان*) نە ب دیتنا میتۆدێن نوى وەکى شێوازگەریێ، بەلکو ب تێگەهێ ئەوێ کەڤن دهیێتە دیتن، کو دێ ئاماژەیێ ب هندەک نموونەیان دەین. وەکى د پشکا دوویێدا دبێژیت: (( شورەش پەیڤەکا نوییە دناڤ ئەدەبیات و مێژوویێدا شورەشگێر هەلگرێن خەتیرى وێنە)). (حوسێن،٢٠٠٣: ٢٢١) ئەڤ بۆچوونە دچیتە د چارچوڤێ وەسفکرنێدا وەکى شورەشێگر ب هەلگرێن خەتیران سالۆخەداین. د هەمان پشێکدا دەمێ نموونەیەکا هۆزانا هۆزانڤان (مەمدوح بریفکى) دهینیت دبێژیت: ((دیارکرنا توخیبێن کوردستانێ و وەسفا مێرنییا لاوێن کورد سەرژمێریا هژمارا کوردان ئەوێ چەندێ دسەلمینیت، کو کورد خودان جھ و کەس و زەندو دەستن و ل روژا شەرى ئەو پەهلەوانن و چەلەنگن:

موسل و تەڤرێزا و شێراز، هەمەدان و توروس و سێواز

بەحرێ قەزوین بەحرێ فارس، بەحرێ رەش، بەحرێ بەیاز

ئەڤ توخیبێن بومە کوردا بەلکى سامسون و ئاراز

خوین ژ جانێن خودرێژتن دابژین ئەم سەرفراز

......

بسیت و پێنچ ملیون ددێرین، ئەم هەمى کوردێن خورى

پەهلەوانین سەربلندین، دەست بژارین بۆ شەرى)). (حوسێن، 2003: 34-35)

یان د نموونەیەکا دیتردا هۆزانڤان (مەلا ئەنوەر مایی)دا دبێژیت: (( دهۆزانا (پەسنا وەلاتى )دا داخوازا سەربەستى و سەربلندیا وەلاتى و کو ئالایێ وێ یێ رەنگین هەریێ بلندبیت و ئەڤەژى بو هندێ دزڤریت کو شێرۆ پلنگێن ( پێشمەرگێن زیرەک و مێرخاز) دناڤ وەلاتێ وی دا هەنە :

کوردستان هەربژى بژى

ئەى وەلات تە هەنە روستەم و نەهنگ

دێ رەڤن نەیارێن بێ جەرگ و چڤنگ)). ( حوسێن، ٢٠٠٣: ٣٨)

ئەڤ نموونێن سەرى مە ئاماژەپێکرین دچنە د چارچوڤێ سالۆخەدانێدا و چەندین جهێن دیترژى د ئەڤێ نامەیێدا سالۆخدان دهێتەدیتن.

ئەڤ نامەیە بێ بەهرنەبوویە ژ لایەنێ (هەلسەنگاندن و بریاردانێ) وەکى دپشکا چوارێدا هەلسەنگاندن بۆ هندەک هۆزانڤان کرییە ژ ئەوانژى، هۆزانێن هۆزانڤان (سەعدولا ئاڤدەلى) دکەت و چەند خالان دیاردکەت ب ئەڤی شێوەیی دبێژیت:

((أ- سڤکیا زمانێ وى موزیکەکا جوان و هەڤچەرخ ددەتە هۆزانێن وى.

ب-رێکوپێکیا هوزانێن وى ژلایێ یەکبوونا بابەتى و چەسپاندێن و هەڤگرتنا هزر و ڕامانێ ڤە.

ج- بکارهینا رەگەزێن رەوانبێژى و بەرجەستەکرنا وێنێ سەرەکى و پێکڤەگرێدانا وى ب وێنێ گشتى ڤە.

د- بکارهینانا پەیڤا (من) لشوینا (مە) ئانکو بەرجەستەکرنا ژیارو ئێش و ژانێن تەڤ گەلێ هژار ب ڕیکا (خود)ێ خۆ)). ( حوسێن، ٢٠٠٣: ١٢٥-١٢٦) هەروەسا دەربارەى هۆزانڤان (سمکو ئامێدى) ژى دبێژیت: (( رێبازا سەربەست دهۆزانێن وى دا، ئەو بەرەڤ سەربەستیەکا دى بریە دەمێ پەیڤێن خویێن کەهى و ئاشنا ل گەل دورهێلێ گوندیان وەسا رادچینیت کو هەمى تەخ و بێ پەنابرنە بەر هیچ فەرهەنگەکێ دوان پەیڤان بگەن)). ( حوسێن،٢٠٠٣: ١٣٠) ئەڤ بۆچوونەژى دچیتە د چارچوڤێ هەلسەنگاندن و بریاردانێدا ل سەر هۆزانڤانی. دەربارەى هۆزانڤان (حەسەن نورى) ژى دبێژیت: ((هۆزانڤان حەسەن نورى ب ئاوایەکێ هونەرى تر و ئالۆزتر هەستا خۆیاشورەشگیرى دەڕبریە لێ دسەرهندێرا سەرەداڤەکێ ددەتە خوێندەڤانى دا گەلەک نەکەڤیتە دگێژەڤانکێدا، چونکى ئەڤینا وەلاتى ژى هەڤبەرى ئەڤینا یارو دلبەرانە بۆ پێشمەرگەى و جەنگاوەران. و ئەڤینا یارێ کو ئەڤینەکا باقژو پیروزە کرییە هێڤنێ هۆزانێن خۆ)). (حوسێن،٢٠٠٣: ١٣٤)، کەواتە ئەڤ نموونێن مە ئاماژەپێکرین ئەڤە هەمى نموونەیێن دیارن کو ڤەکولەرێ پەنابریە بەر هەلسەنگاندن و بریاردانێ.

سەبارەت بابەتێ (لێکدانێ – تاویلکرنێ) د ئەڤێ نامەیێدا چەندین جهادا ب تایبەت د نموونەیێن هۆزانێن هۆزانڤاندا ڤەکۆلەرێ پەنابریە بەر لێکدانێن خۆ، کو دێ ئاماژەیێ ب هندەک ژ ئەوان نموونەیان دەین:

ژ نموونەیێن د پشکا چوارێدا هاتین د نموونەیەکا هۆزانڤان (عەبدولرەحمان مزیرى)دا

(( هو گوندینو

وەرن ئاگرەکێ دادەین

بەلکى کولى

ژبەر کادى و گوریا گەرم...

رابیت و بارکەت ژ ڤی ملى

رابیت و بارکەت ژڤی ملى)). (حوسێن، ٢٠٠٣: ٩٥)

ڤەکۆلەر دهێت لێکدانا خۆ بو ئەڤێ هۆزانێ دکەت دبێژیت: (( لڤێرەدا پەیڤا گوندینو ) بۆ (گشت جەماوەرێ کوردستانێ) بکارهینایە، ( ئاگر) ژى ڕامانا (هەلبوونا چریسکا شورەشەکێ یە) و خویادبیت کو شورەشا چەکدارییە چونکى کادى و گورى ژ توخمێ ئاگرینە و (کولى) کو (دوژمن)ە گەلەک یێ بژاڵەیە و دڤێت هەمی پێکڤە دەستێن یەک بگرن دابشێنە ئەڤى دوژمنێ زیان گەهین)). ( حوسێن، ٢٠٠٣: ٩٥) یان دەمێ لێکدانێ بۆ هۆزانا (ناسنامە) یا هۆزانڤان (حەسەن نورى دکەت) دبێژیت: ((دهۆزانا (ناسنامە)دا هۆزانڤانى ئەڤینا وەلاتى ب ئەڤینا کچکەکا جوان ڤە گرێدایە، کو ئەو کچ یا قەچاغە و نەشێت بدروستى خو نیشا ئەوى بدەت لێ هۆزانڤانى (دەرسوکا سور) کو چەڤەنگا (پێشمەرگەیە)یە دکەتە پێناس و رێباز بۆ ئەڤینا دلدا ماى و زاى، کو سەخمەراتى وێ ئەڤینێ ئەو ژى دبیتە قەچاغ و پێشمەرگە

ناسناما من

لسنورێ بەژنا تەیا

سورا قەچاغ

هاتەسوتن!

....

بتنێ، بتنێ

دەرسوکا سورا بخوین

جارەکا دى

بو ئەڤینا ددلدا زاى

بخوینەکا دى

باش بشوتن)). (حوسێن،٢٠٠٣: ١٣١-١٣٢)

ئەڤ نموونە و چەندین نموونەیێن دیتر د ئەڤێ نامەیێدا ڤەکۆلەرێ پەنابریە بەر لایەنێ (لێکدانێ) بۆ دیارکرنا لایەنێن ڤەشارتى د ناڤ دەقیدا، د پرۆسەیا ڕەخنەیا ئەڤێ نامەیێدا (سالۆخدان، هەلسەنگاندن و بریاردان، لێکدان) دهێنە دیتن. ئەرکێ ڤەکولەرى ئەوە د پێشەکییا ڤەکۆلینا خۆدا ئەو ئاماژەیێ ب هندێ بدەت، کو ئەو د کریارا ڕەخنەیدا دێ پەنایێ تەبەر چ لایەنان، ئەگەر خۆ پەیرەوا چ میتۆدێن دیارکریژى نەکربیت. بۆ نموونە ئاماژەیێ ب هندێ ددەت بۆ دیارکرنا پتر بهایێ دەقێ ئەو هۆزانڤانێن مە هەلبژارتی مە پەنابریە بەر لایەنێ هەلسەنگاندن و بریاردانێ یان هەر لایەنەکێ دیتر ئەڤ چەندەژى هۆشمەندییە ئەگەر ڤەکۆلەر ئاماژە پێ بدەت.

سەبارەت (ئەزموونا دروستیا کارێ ڕەخنەیی) کو وەکى پشکنینەکێیە بۆ تەڤایا پرۆسەیا کارێ ڕەخنەیی وەکى گونجاندنا لایەنێ تیورى و پراکتیکى و ئەو چەمک و زاراڤێن گرێدایی بابەت و ناڤونیشانێ ڤەکۆلینێ، ئایا ڤەکۆلەرێ چاوا سەرەدەرى ل گەل کرییە. ئەگەر ئەم تەماشەیێ ئەڤێ نامەیێ بکەین، کو گرنگیى ب مێژوویا سیاسى کوردى هاتییە دان و ئەم وەسا هەست پێ دکەین، کو گرنگى ب چالاکى و بزاڤێن سیاسى هاتييەدان و بەرامبەرى ئەوێ کێمتر گرنگی ب ناڤخۆییا دەقى هاتییەدان. بۆ نموونە د پشکا دوویێدا تەوەرەک بۆ ( مێژوویا شورەشا ئیلونێ تا ١٩٧٥ هاتییە تەرخانکرن) و هەروەسا د پشکا سیێدا ئەو تەوەرێن ڤەکولەرێ بەحسکرین وەکى: (فاکتەرێن سەرهلدانا شورەشێ، راگەهاندن، رولێ دام ودەزگەهێن (پ.د.ک) د بەلاڤکرنا هۆزانا بەرگریدا، رێکخراوێن جەماوەرى) ئەڤان تەوەران کو روبەرەکێ بەرفرەهێ نامەیێ ب خۆڤە گرتییە، کو پەیوەندیەکا ڕاستەوخوَ ب لایەنێ ئەدەبیڤە نینە، کو بابەتێ ڤەکۆلینێ ل سەر هۆزانا بەرگرییە ئەڤە زێدەتر گرێدایی لایەنێ ژ دەرڤەیی دەقییە، کەواتە ڤەکولەرێ گرنگى ب ئەدگار و تایبەتمەندی و بابەت و فاکتەرێن پەیدابوونا هۆزانا بەرگرى نەدایە، کەواتە ڤەکۆلەرێ هەڤسەنگى نەپاراستییە د بەحسکرنا لایەنێ ئەدەبى و نەئەدەبیدا.

ئەگەر ئەم بهێن ئەنجامێن ڤەکۆلینێ بەراوردبکەین کا چەند پەیوەندى ب ئارمانجا ڤەکۆلینێڤە هەیە، هەرچەندە ڤەکۆلەرێ ئارمانجا خۆ ب ناڤونیشانەکێ سەربەخو د پێشەکییا ڤەکۆلێنێدا ئاماژە پێ نەکرییە. بەلێ جهێ ئەوێ د کورتییا ڤەکۆلینێدا ئاماژە پێکرییە دبێژیت: ((ئارمانجا سەرەکى ژ ئەڤێ نامێ خویاکرنا رەوشا کاودانێن ڤێ شورەشێ و دیارکرنا ڕەھ و ریشالێن هۆزانا وەلاتپارێزىە و ڕۆلێ هۆزانا بەرگرى لوان جهێن بەرڤێ شورەشێ کەڤتین)) (حوسێن: کورتییا ڤەکۆلینێ). ئەنجامێ ئێکێ پەیوەندى ب بەشێ ئێکێ ئارمانجا ڤەکۆلەریڤە هەیی، کو گرێدایی شورەشا گولانێیە دەمێ دبێژیت: ((شورەشا گولانێ بەرسڤەک بۆ رژێما بەعس، کو گەلێ کورد هەریێ بەردەوامە ل سەر خەباتا خۆ)). ( حوسێن، ٢٠٠٣: ١٤١). ئەڤی ئەنجامى چ پەیوەندى ب لایەنێ ئەدەبیاتێڤە نینە و هەر چوار ئەنجامێن دیترژى زێدەتر گشتى بووینە و د ئەنجامێ پێنچێ ژى، کو یێ دوماهیێیە دبێژیت: ((ژئەدگارێن هۆزانا بەرگرى هوشیاریا نەتەوایەتى، ئازراندن و ووروژاندن ورەبەرزکرنە)). (حوسێن، ٢٠٠٣: ١٤١) ئەڤ ئەنجامەژى نەیێ هویربینە چونکى ئەگەر ب ئەڤى شێوەیی گووتبا دا گونجایتر بیت ژ ئەدگارێن هۆزانا بەرگریێ ل دەڤەرا بەهدینان....

5-2 (بونیادگەرى دناڤ ڕەخنا کوردیدا (ژ دەستپێکێ هەتا سالا 2003)

-دانەنیاسینا نامێ:

ئەڤ نامەیە ژلایێ ڤەکۆلەر ( هەڤال سەلیم تەیب ئاکرەیی) ڤە هاتییە نڤێسین، هاتییە پێشکێشکرن بۆ جڤاتا کۆلیژا ئادابێ- زانکۆیا دهۆک ل سالا (2005) قەبارەیێ ئەڤێ نامەیێ نێزیکى (198) لاپەرانە: ژ سێ پشکان پێک دهێت، ل گەل پێشەکى و پێشباس و ئەنجام و پۆختە و و لیستا ژێدەران ڤەکۆلەرى د پێشباسێیدا بەحسێ دەرکەفتنا بونیادگەری و رێبازێن ڕەخنەیی بەرى بونیادگەریێ (ژلایێ پەیوەندیکرنێڤە) كرينە. د پشکا ئێکێدا بەحسێ زاراڤ و پێناسە و رێبازێن بونیادگەریێ هاتینەکرن، پشکا دوویێ بۆ بونیادگەرییا گشتى و تایبەتى هاتییە تەرخانکرن، ئەڤان تەوەران ب خۆڤەدگریت ( ١-شیعراتى و ئەندازا تێکستێ ل دویڤ بونیادگەرییا تێکستێ ٢- ئاستێن شرۆڤەکرنا تێکستێ ٣- رەنگڤەدانا بونیادگەری د ڕەخنا کوردیدا) و پشکا سیێ پراکتیکە ناڤونیشانێ سەرەکى پراکتیکرنا بونیادگەریێ ل سەر دەقێن کوردى ( پروژەو پێشنیار) و سێ تەوەران ب خوڤە دگریت: (١-شروڤەکرنا هۆزانەکا کلاسیکى یا کوردى ل دویڤ بونیادگەرییا زمانەوانى ٢- رێبازا بونیادگەریا فۆرمالیستى و شرۆڤەکرنا بنیاتێ ریتمى و سیمانتیکى دهۆزانا نى دا ٣- دەقێ نویخازى و شرۆڤەکرنا رێبازا بونیادگەرییا پێکهاتەیی). پاشان ئەنجام و لیستا ژێدەران رێزکرینە.

-هۆشمەندییا میتۆدبەندیێ:

فەرە ڤەکۆلەر د پێشەکییا نامەیا خۆدا ب ناڤونیشانەکێ سەربەخۆ ئاماژەیێ ب هندێ بکەت کا پەیرەوا چ میتۆد کرییە. د پێشەکییا ئەڤێ نامەیێ دا ب ناڤونیشانەکێ سەربەخۆ ئاماژە ب میتۆدا بکارهینایی نەهاتییەکرن. ڤەکۆلەر جهێ پەیڤا پێشەکى ( دەستپێک) یا بکارهینایی. دبێژیت: (( ئەڤ ڤەکۆلینە ڕەخنەکا نۆى دیاردکەت کو دهێتە هژمارتن ئێک ژ ڕەخنەیێن نۆى کو کەفتیە دڕێکا ڤى سەردەمیدا، گەلەک فەیلەسوفان ل دویڤ چوون و ڕەخنەگرا کرە کارێ خۆ و بیروبووچونێت جۆدا دناڤبەرا مێژوو نڤیسێن ئەدەبى پەیدابوون و گەهشتە دناڤ ژینگەها کوردیدا، کو ئەوژى بونیادگەرییە)). (تەیب،٢٠٠٥: ١) ئەڤەژى ئاماژەییە کو ڤەکۆلەر دیاردکەت، کو ڤەکۆلینا ئەوى ل سەر میتۆدا بونیادگەریێە. بەلێ روهنەکریە مفا ژ چ ئاراستەیا بونیادگەریێ وەرگرتییە. چونکى ڤەکۆلەرى د پراکتیکا خۆدا سێ ئاراستەیێن بونیادگەریێ پراکتیک کرینە ئەوژى: (زمانڤانى، فورمالیستى، پێکهاتەیی) بەلێ ب چ شێوەیان د پێشەکیێدا ئاماژە پێ نە هاتییەکرن، کەواتە ڤەکولەرى ب شێوەیەکێ روهن ئاماژە ب میتۆدا ڤەکۆلینا خۆ نەکرییە.

-ئارمانجا کارێ ڕەخنەیی:

سەبارت ئارمانجا ئەڤێ نامەیێ ڤەکۆلەر دبێژیت: (( ئەڤ نامەیە ئارمانجا وێ دیارکرنا جهێ وان رێبازێن ڕەخنەیی دناڤ ڕەخنا ئەدەبیاتا کوردیدا و گرنیگیا ئەڤى بابەتى ئەو کو ڕەخنا هەڤچەرخ جودا بکەنەڤە ژ کارێن مرۆڤی و دابرینا ئەدەبى ژ مێژوویێ وپێگیریکرنا وێ ب شرۆڤەکرنا تێکستێ بوو ب دەست ڤەئینانا ئارمانجێن کو دخزمەتا تێکستێدا بن)). (تەیب،٢٠٠٥: ١) ئەگەر ئەم تەماشەیی ئەڤێ نامەیێ بکەین، کو میتۆدا بونیادگەریێ و ئاراستەیێن ئەوێ ل سەر دەقێن کوردى یێن (کلاسیک، نۆى، نۆیخاز) پراکتیزەکرینە، ئەوا هاتییە ئەنجامدان هینانا قالبەکێ روژئاڤاییە، کو ئەوژى میتۆدا بونیادگەریێیە و ل سەر دەقێ کوردى پراکتیزەکرییە، کەواتە پراکتیکا ئەوى چ پەیوەندى ب گوتارا ڕەخنەیا کوردیڤە نەبوویە، هەتا ئەو بێژیت: (( دیارکرنا جهێ وان رێبازێن ڕەخنەیی دناڤ ڕەخنا ئەدەبیاتا کوردیدا)) بەلێ ب نموونە ئەگەر ڤەکۆلەر هاتبا ڤەکۆلینا خۆ ل دویڤ هندێ ئەنجامدابا کا ڕەخنەگرێن کوردا چەوا میتۆدا بونیادگەریێ پراکتیزەکرییە، ئەوى دەمى دا جهێ ئەوێ میتۆدا ڕەحنەیی د ناڤ گوتارا ڕەخنەیا کوردیدا بۆمە دیاربیت. کەواتە کارێ ئەوى ل سەر دەقێ ئەدەبیە نەک دەقێ ڕەخنەیی، لەورا ڤەکۆلەر هەر ژ دانانا ناڤونیشانێ نامەیا خۆدا کەتییە شاشیێ پاشێ ئەوێ چەندێژى دێ ئاماژە پێ دەین، کەواتە دڤێت ئارمانجا ڤەکۆلەرى گرێدایی ئەوان دەقان با ئەوێن ل دویڤ میتۆدا بونیادگەریێ پراکتیزەکرى.

-ناڤەک (المتن):

ناڤەک ب کاکلا کارێ ڕەخنەیی دهێتە هژمارتن، کو ڤەکۆلەر کارێ خۆ ل سەر ئەنجام ددەت. ئەگەر ئەم تەماشەیی ئەڤێ نامەیێ بکەین کا چەند ناڤەکا ڤەکۆلینێ پەیوەندى ب سروشتێ میتۆدا هەلبژارتیڤە هەیە، ڤەکۆلەر د دەستپێکا پشکا سیێدا دبێژیت: (( ل ڤێ پشکێدا، کو هاتییە تەرخانکرن بۆ بابەتەکێ نوى ژ جیهانا ڕەخنا پراکتیکى دبوارێ هۆزانا کوردیدا، کو ئەوژى پراکتیکرنا دیارترین رێبازێن بونیادگەریێیە ل سەر چەند تێکستەکا ژ هۆزانێن ( کلاسیکى، نۆى، نۆیخاز)ل دویڤ گونجاندنا هەر رێبازەکێ دگەل شێوازێن زاڵ د هەر قۆناغەکا ئەدەبیدا. ب دەڕبرینەکا سادەتر ئەم دبینین کو هەر ڕیبازەکا بونیادگەریێ پتر دگەل سیماو خەسلەتێن قۆناغەکا دیارکریدا دگونجیت)). (تەیب،٢٠٠٥: 126) ئەڤە هۆشمەندییا ڤەکۆلەرى خۆیادبیت، کو بزانیت ئەو میتۆدا ئەوى هەلبژارتى چ دەق دخوازیت، یان دناڤ ئەوێ میتۆدێداژى هەر ئاڕاستەیەک چ دەقى دخوازیت. بۆ نموونە ڤەکولەرى وەسا هەست پێکرییە، کو دەقێ هۆزانڤان جزیرى (دل ژمن بر دلبەرەک) دەقەکێ کلاسیکە و لایەنێ زمانى ل سەر زاڵە و دخوازیتە هندێ کو ل دویڤ ئاراستەیا میتۆدا بونیادگەرییا زمانڤانى بهێتە پراکتیزەکرن . یان دەقێ هۆزانڤان گوران ( بۆ هیواى کورم) کو دەقەکێ نۆیخازە لایەنێ ریتمێ ل سەر زاڵە دخوازیتە هندێ ل دویڤ بونیادگەرییا فۆرمالیستى بهێتە پراکتیزەکرن و هەروەسا دەقێ هۆزانڤان محسن قۆچان (گرى ل سەر مریەکێ هێشتا نەبوى)، کو هۆزانەکا هەڤچەرخە دخوازیتە هندێ، کو ل دویڤ بونیادگەرییا پێکهاتەیی بهێتە پراکتیزەکرن، چونکى بونیادگەرییا پێکهاتەیی تەماشەى دەقى دکەت دناڤ بونیادەکێ بەرفرەھتردا، کو ئەوژى بونیادێ جڤاکییە. ڤەکولەرى ب هۆشمەندى سەرەدەرى ل گەل ناڤەکا ڤەکۆلینا خۆ کرییە.

-ئەنجامدانا کریارا ڕەخنەیی:

ئەگەر تەماشەى ئەڤێ نامەیێ بکەین، کا ڤەکۆلەرى پەنابرییە بەر چ ئالیەت د پرۆسەیا ڕەخنەیدا، وەکى ڕێکخستنێ، هەروەسا پەنابرییە بەر وەسفکرنێ (سالۆخدانێ) و زمانێ ڕەخنەیی ( هەلسەنگاندن و بریاردان) هەبوویە یان ئەوى پەنابریە بەر( لێکدانێ-تاویلکرنێ) هەروەسا ب گشتى ئەزموونا دروستييا کارێ ڕەخنەیی، کو هەمى پرۆسەیا ڕەخنەیی د ناڤخۆدا هەلدگریت ب چ شێوە بوویە.

(ڕێکخستن) تێروانینا ڤەکۆلەرییە بۆ کارێ ڕەخنەیی، کا ئەو چەند پابەندى چەمک و زاراڤێن گرێدایی میتۆدا هەلبژارتى بوویە، یان شێوازێ پراکتیکا ئەوى ب چ شێوە بوویە، گوشەنیگایا ڤەکۆلەرى د ئەڤێ نامەیێدا ئەو بوویە سێ دەقێن کوردى یێن (کلاسیک، نۆى، نۆیخاز) ل دویڤ سێ ئاراستەیێن بونیادگەریێ پراکتیزەکرینە. بۆ شرۆڤەکرنا دەقێ کلاسیکى یێ جزیرى ڤەکۆلەرى مفا ژ نڤێسەر(صلاح فضل) وەرگرتییە ب تایبەتى دابەشکرنا ئەوى بۆ ئاراستەیا بونیادگەرییا زمانڤانى. ڤەکۆلەر دبێژیت: ((ئەو کارێ شرۆڤەکرنێ رادبیت دێ پرۆسا هەلوەشاندنێ دەست پێکەت، پشتى هەموو یەکەیێن سەرەکى کرینە (تاک تاکى) ل دویڤدا دێ ڕابیت ب پرۆسێسا پێکهاتنێ دناڤ خۆدا کو دابەشى ل سەر چەند ئاستێن دەقى* و گروپێن وێ، هەموو پەیوەندیێن وێ دیارکەت ول دویڤدا دێ دابەشى ل سەر پێنچ ئاستێن سەرەکى و بونیادێن جوراو جور)). (تەیب،٢٠٠٥: ١٣٣) بونیادگەرى ل دەستپێکدا کار ل سەر هەلۆەشاندنا دەقى دکەت. پاشان دووبارە ئاڤاکرنا دەقى دکەت ب رێیا لێگەریان ل پەیوەندیێن د ناڤبەرا دواليزمان- هەڤجوتیان ( ثنائیات)دا. هەر وەکى نڤێسەر (کمال ابودیب) دبێژیت: ( بونیادگەرى لێ گەریانە ل بونیادێن کویر و ب رێیا گرنگیدانا ب هەڤ جوتێن دژیەک). ( أبودیب، ١٩٨4: ١٧٠-١٧٣) ڤەکۆلەرى ژى د ئەڤێ نامەیێدا کریارا هەلۆەشاندنێ ب رێیا هەر پێنچ ئاستان ئەنجامدایە و ل دویڤدا هەڤجوتیێن هۆزانا (دل ژمن بر دلبەرەک) یا جزیرى دیارکرینە کو ئەوژى (ئەز= ئەو) ن ئەز ئاخڤتنکەرە د هۆزانێدا، هەروەسا ئەو دلبەرا نەدیارە)بۆ لێگەریان ل بونیادان د هەمى ئاستاندا پەیوەندییا دناڤبەرا ئەڤان هەردوو هەڤجوتیێن دژیەک هاتینەدیارکرن د ئەڤێ ڤەکۆلینێدا. هەروەسا ( کمال ابودیب) دبێژیت: ( گەلەک جاران ئەڤ پەیوەندییا دناڤبەرا هەڤ جوتیان ل سەر بنەرەتێ نێگەتیف یان لایەنێ هەڤدژیایێیە) (أبودیب، ١٩٨٤: ٩) ئەگەر ئەماژەیێ ب نموونەیەکا ڤەکۆلەرى بدەین وەکى د ئاستێ شرۆڤەکرنا ئاستێ سینتاکسیدا دبێژیت: ((... لەوما دیاردبیت بونیادێ مەلبەندى ل ناڤ هەڤجوتیەکا دژیەک ل هەردوو لایەنێن هەلبەستێدا ( ئەز= ئەو) دیاردبیت. ئەڤ هەڤجوتین دژیەک ل سەر ئاستێن خۆدى نە (ئەز/ ئەو دلبەرا نەدیار ) و هەروەسا دێ کارتێکرنێ کەتە سەر ئاستێن لڤلڤینێ دکارکرنا هەلبەستێ ل دێرو نیڤە دێرا)). ( تەیب،٢٠٠٥: ١٣٧)، کو ڤەکۆلەرى ل دویڤدا جهناڤ د هۆزانێدا ل دویڤ ئەڤان هەردوو هەڤجوتێن دژییەک ب خشتەیەکێ ئاماژە پێ دکەت ئەو جهناڤێن گرێدایی (ئەز)، کو جهناڤێ ئاخڤتنکەرە ل گەل جهناڤێ کچا نەدیار/ ئەو دلبەر) دیاردکەت، کو ڤەکولەر د هەمى ئاستاندا پەیوەندییا دناڤبەرا ئەڤان هەڤجوتێن دژیەک دیاردکەت. ئەڤەژى ئاماژەیە، کو ڤەکولەر یێ زاڵە ل سەر ئەو چەمک و زاراڤێن ڕەخنەیی یێن گرێدایی بونیادگەرییا زمانڤانى ب تێگەهشتنەکا دروست سەرەدەرى ل گەل کرییە. ڤەکۆلەرى هۆزانا (بۆ هیواى کورم ) یا گورانى ل دویڤ بونیادگەرییا فورمالیستى ل دویڤ هەر دوو ئاستێن دەنگسازى و سیمانتیکى شرۆڤەکرییە. د لایەنێ دەنگسازییدا گرنگى دایە کێش و ریتمێ وەکى دەست نیشانکرنا پێنگاڤێن ( سالم و موسەببەغ)، کو ب شێوەیێ خشتە دیارکرینە. و ل ئاستێ سیمانتیکیژێدا هەر وەکى بونیادگەرییا زمانڤانى هەڤجوتیێن دژییەک د هۆزانا گورانیدا دیارکرینە، کو ئەوژى ( باب، کورو، ژیان) وەکى ڤەکولەر دبێژیت: ((بونیادگەرییا فورمالیستى ل ناڤ هۆزانێدا ل ئەوێ چەندێ دەست پێ دکەت وەکى تشتەکێ هەرمى هەتا دگەهیتە سەرى بوچێکرنا (قاعیدا) نوى. لەوما هۆزان ب سێ بونیادێن سەرەکى دەست پێ دکەت و بابەتێ هەموو ل دوور وێ چەندێ بیت کو (باب) و ( کور) و (ژیان)ئەڤ هەرسێ تەوەرێن ناڤبرى بۆ لڤلڤین و هەژاندن و سینتاکرنا هۆزانێ دزڤرن و ئەڤ هەرسێ تەوەرە ژى هەڤجوتێن دژیەک دروست دکەن دناڤ تێکستێدا)). (تەیب،٢٠٠٥:١٥٨)، کو ل دویڤدا ڤەکۆلەر ئاماژە ب هندێ ددەت، کو دەقى سێ بونیادێن سەرەکى هەنە، کو (باب) ئاستێ بلندە و (کور) ئاستێ نزمە و ئاستێ سێ (ژیان) ئاستەکێ ئاسۆییە، ڤەکۆلەر بونیادێن بچیک ب رێیا ئاستێ نزم، کو (کور)ە و ل دویڤدا ئاستێ بلند، کو (بابە) دەست نیشاندکەت. ژئەنجامێ بەرز و نزمیا ئەڤان هەر دوو ئاستان ئاستەکێ دی دهێتەهەبوونێ، کو خالا پێکڤەگرێدانا ئاستێن دیترە، کو ئەوژى ئاستێ ئاسۆییە گرێدایی بونیادێ (ژیانێ) یە، کەواتە ڤەکۆلەر د پراکتیکا ئاراستەیا بونیادگەرییا فورمالیستیداژى زێدەتر نێزیکى بونیادگەرییا زمانڤانى بوویە ئەوژى ب رێیا گرنگیدانا ئەوى ب هەڤجوتێن دژییەک و پەیوەندیێن ئەوان چونکى فورمالیست * گرنگیێ ب زمانێ شعرى، شعریەتێ ددەن. کەواتە فورمالیست گرنگیێ ددەنە ریتمێ، بەلێ زێدەتر بونیادگەرى گرنگیێ ب هەڤجوتێن دژییەک ددەت. ل دویڤدا ڤەکۆلەرى دەقێ (گرى ل سەر مریەکێ هێشتا نەبوى) یا محسن قوچان ل دویڤ بونیادگەرییا پێکهاتەیى پراکتیزەکرییە. ڤەکۆلەر ئاماژەیێ ب هندێ ددەت : ((دناڤ بونیادگەرییا پێکهاتەیدا دوو تەوەرێن سەرەکى یێن هەین بۆ شرۆڤەکرنا تێکستا ئەدەبى ئەوژى بونیادێ سەرڤەیی (البنیة السطحیة) و بونیادێ ژناڤدا (البنیة العمیقة) و هەر ئێک ژ ئەڤان تەوەران چەند لقێن دیتژى ژێ دەردکەڤن کو دێ ل دەستپێکێ ل بونیادێن سەرڤەیی بیت)). (تەیب، ٢٠٠٥: ١٧١) ڤەکۆلەر د دەستپێکدا بونیادێن سەرڤە ب رێیا ئەڤان لایەنان دەست نیشاندکەت: ( بونیادێ دەمى، پێکهاتەیا تێکستێ، بونیادێ ئەوى جهى، رەوانبێژییا ڤەشارتى) کو بونیادگەرییا پێکهاتەیی گرنگیێ ددەتە گرێدانا دەقى ب بونیادەکێ مەزنترڤە، کو گرێدایی ژ دەرڤەیی دەقى یە، کو ئەوژى بنیاتێ جڤاکییە. لەورا ڤەکولەرى د (بنیاتێ کویردا) گرنگیى دایە ئەڤان بونیادان: ( بونیادێ رەوشەنبیرى، بونیادێ جڤاکى و مێژووى، کو کرییە دوو جور (١- هوشیا مێژوویى ٢- هوشیارییا چینایەتى). هەروەسا ڤەکۆلەر بونیادێ رەوشەنبیرى ب لایەنێ (جیهابینى) یڤە، کو بنەمایەکێ گرنگێ بونیادگەرییا پێکهاتییە گرێددەت. ڤەکۆلەر ئاماژە ب هندێ ددەت ( بونیادێ رەوشەنبیرى تێکستێ، کو ئەڤ بونیادە ل دویڤ بونیادگەرییا پێکهاتەیی ب ڕێکا ئەوێ تێکستا ناڤبرى دیتنا (جیهانبینیا) هۆزانڤانى بۆ مە دیارکەت، کو ئەڤ بونیادە دێ خۆاندنەکا ژ دەرڤە بیت بۆ تێکستا شعرى و بابەتێ ئەوێ، کو دەرکەفتن ژ یاسایێن تایبەت ب شیعرێ). (تەیب، ٢٠٠٥: ١٨٠)

ڤەکۆلەرى بەحسێ هندەک چەمک وزاراڤێن گرێدایی بونیادگەرییا پێکهاتەیی دکەت، کو ئەوى دلایەنێ تیوریدا ئاماژە پێکرینە، بەلێ د لایەنێ پراکتیکیدا ناهینەدیتن وەکى: (هوشیارییا باو- واقعى – الوعى القائم، هوشیارییا دشیاندا – الوعى الممکن)، کەواتە ڤەکۆلەر ل سەر چەمک و زاراڤێن ڕەخنەیی یێن گرێدایی ڕەخنەیا بونیادگەرییا پێکهاتەیڤە یێ زال نەبوویە.

ڤەکۆلەر د کریارا ئەنجامدانا ڕەخنەیدا د چارچوڤێ (سالۆخدانێ) ب تیگەهێ بونیادگەریێدا دەرنەکەفتییە و هەروەسا ژبەرکو بونیادگەرى گرنگیێ ب (هەلسەنگاندن و بریاردان) و لایەنێ (لێکدان- تاویلکرنێ) نادەت، لەورا د ئەڤێ نامەیێدا ناهێنەدیتن، ڤەکۆلەر یێ ب میتۆدا بونیادگەریێ پێگیربوویە.

(ئەزموونا دروستیا کارێ ڕەخنەیی) ئەگەر ئەم ژ ناڤونیشانی دەست پێ بکەین (بونیادگەرى د ناڤ ڕەخنا کوردیدا ژ دەستپێکێ هەتا سالا ٢٠٠٥)ێ دەمێ ئەم تەماشەى ئەڤێ ناڤونیشانى دکەین ئەم وەسا هزردکەین، ڤەکولەرى ڤەکۆلینا خۆ ل سەر هندێ ئەنجامدایە، کا ڕەخنەگرێن کورد چاوا سەرەدەرى ل گەل ڕەخنا بونیادگەریێ کرییە و کارێ ئەوى دچیتە د چارچوڤێ ڕەخنەیا ڕەخنێدا، بەلێ بەروڤاژى ئەڤێ چەندێ ڤەکۆلەرى کار ل سەر دەقى کرییە و میتۆدا بونیادگەریێ ل سەر پراکتیزەکرییە.

ئالوزییا زمانێ ڤەکۆلەرى و وەرگێرانا ئەوى د بەشێ تیوریدا هندەک جاران ئالوزى و نەڕۆهنى پێڤەدیاردبیت ئەڤەژى ژ ئەنجامێ وەرگێرانەکا نەدروست پەیدادبیت. ڤەکۆلەرەک ئاماژەیێ ب هندێ ددەت (ئەرکێ ڤەکۆلەرێ ڕەخنەیا ڕەخنێ دیڤچوونا ئاستێ زمانییە، مەبەست ژێ زمانێ ڕەخنەگرێ ئەدەبییە، ژلایێ سروشتێ زمانى، پلەیا رۆهنییا ئەوى زمانى و شیانێن ئەوى یێن گەهاندنێ و هویربینیا بکارهینانا زاراڤێن ڕەخنەى، پێگڤەگرێدانا دەقى و گونجاندنا ئەوێ، شێوازێ دەقى و دارشتنا ئەوى ئەرێ چەند ئەو زمانە دێ یێ گونجایی و دشیاندابیت ئارمانجێن دەقێ ڕەخنەیی ب دەست خۆڤەهینیت). (السلطاني، 2018: 26) د ئەڤێ نامەیێدا بۆ نموونە ل پێشباسیدا تەوەرەک ب ناڤێ (تێگەهێ شرۆڤەکرنێن سایکۆلوژى بۆ ڕەخنێ) ڤەکۆلەر نەشیایە مەبەستا خۆ بگەهینیتە خواندەڤانى. یان دەمێ د پشکا ئێکێدا بەحسێ ((زاراڤێ بونیادێ سێ تایبەتمەندیێت هەین بۆ تێگەهشتنا وێ)) (تەیب، ٢٠٠٥: ٢٧)دکەت، دەمێ ئەڤان تایبەتمەندییا دیاردکەت، جۆرە نەرۆهنیەک د کارێ وەرگێرانێدا هەیە. د تەوەرێ (١-٢- ڕەهەندێن بونیادگەریێ) دا بەحسێ( ١-١-٢ ڕەهەندێ دامەزراندنێ (پەیدابوونێ) دکەت، ئەوژى هەر ژ ناڤونیشانى ب شاشى وەرگێرایە، وەرگێرانەکا پیتى (حرفى) کرییە، چونکى (البعد التکوینى- ڕەهەندێ پێکهاتەیی) دهێت نەک رەهەندێ دامەزراندنێ و پەیدابوونێ. کەواتە د لایەنێ تیوریێ ئەڤێ نامەیێدا تەمومژایەتى د زمانێ ڤەکۆلینێدا خۆیادبیت. ب تایبەتى ئالۆزی، کو ب ڕێکا وەرگێرانێ پەیدابووینە.

ڤەکۆلەر دەمێ بەحسێ ڕەهەندێن بونیادگەریێ دکەت پێنچ ڕەهەندا دیاردکەت ب ئەڤى شێوەیی: (١-٢-١ڕەهەندێ دامەزراندنێ (پەیدابوونێ) ١-٢-٢ ڕەهەندێ رێبازگەرى، ١-٢-٣ ڕەهەندێ فەلسەفى، ١-٢-٤ ڕەهەندێ زانیارى(مەعرفى- ئەپستمۆلۆژى)، ١-٢-٥ ڕەهەندێ ڕەخنەیى) ئەو ژێدەرێ سەرەکى کو ڤەکۆلەرى پشت بەستن بۆ ڕەهەندێن بونیادگەریێ ل سەر کرى (قضیة البنیویة) یێ نڤێسەر (عبدالسلام المسدى) یە، دەمێ ئەم تەماشەیی ئەڤى ژێدەرى دکەین کو نڤێسەرى ئەوێ حەفت ڕەهەند دەستنیشانکرینە ب ئەڤێ زنجیرەییێ : (١- ڕەهەندێ پێکهاتەیی(التکوینى)، ڕەهەندێ میتۆدى (المنهجى) ٣- ڕەهەندێ فەلسەفى ٤- ڕەهەندێ مەعرفى ٥- ڕەهەندێ رێبازگەرى – ئایدولۆژى* ٦- ڕەهەندێ ڕەخنەیی ٧- رەهەندى پەروەردەى) (المسدی، ١٩٩١: ١٠-٨٥) کەواتە ڤەکۆلەرێ ئەڤێ نامێ ئاماژە ب هندێ نەدایە، کا بوچى ب تنێ پێنچ رەهەند وەرگرتینە وەسا دیاردبیت، کو ڤەکۆلەرى ئاریشا دانانا زاراڤان هەبوویە بەرامبەر ئەڤان ڕەهەندان، چونکى (ڕەهەندێ رێبازگەرى) ل جهێ (ڕەهەندێ میتۆدى (المنهجى) بکارهینایە لەورا (ڕەهەندێ رێبازگەرى- ئایدلۆژى) لادایە هەروەسا ئاماژە ب ڕەهەندێ پەرروەردەى ژى نەدایە.

ئێک ژ لایەنێن باشێن ئەڤێ ڤەکۆلینێ ئەوە، کو ڤەکۆلەرى د تەوەرەکێدا ب ناڤونیشانێ (ڕەنگڤەدانا بونیادگەریێ دڕەخنەیا ئەدەبێ کوردیدا ) تەرخانکرییە، کو پێداچوون بۆ کارێن (تیورى و پراکتیکى) ئەوێن د ناڤ گوتارا ڕەخنەیا کوردیدا ل سەر میتۆدا بونیادگەریێ هاتینە ئەنجامدان کرینە.

د پشکا سیێدا دپراکتیکا دەقێ (بۆ هیواى کورم) د تەوەرێ (٣-٥-٢-١ بنیاتێ دەنگسازى و ریتمى)دا ڤەکۆلەر خشتەیەکى دروست دکەت (پێنگاڤێن سالم و موسەببەغ دوماهیکا هەر نیڤەدێرەکێدا دەستنیشاندکەت. ئاماژەیێ ب هندێ ددەت، کو پێنگاڤێن سالم (١٦) دێراندانە و یێن (موسەببەغ) د (٦) دێراندانە، کو رێژا سەدى دبیتە (٧٢%) بۆ پێنگاڤێن سالم و (٢٧%) بۆ پێنگاڤێن موسەببەغ، بەلێ ل دویڤ خشتەیێ ڤەکۆلەرى ب خۆ ئەنجامدایی پێنگاڤێن سالم د(١٧) دێراندان هەنە و یێن موسەببەغ د (٥) دێراندان، رێژە دهێتە گهورین پێنگاڤێن سالم دبنە (٧٧%) و یێن موسەببەغ دبنە (٢٣%) کەواتە ڤەکۆلەر یێ هویربین نەبوویە دهژمارتنا پێنگاڤێن (سالم و موسەببەغ) د خشتەیدا.

ئەگەر ئەم تەماشەیی ئەنجامێن ڤەکۆلینێ بکەین، ئەم نەشێن ئەنجامان ل گەل ئارمانجا ڤەکۆلەرى بەراورد بکەین، چونکى ئارمانجا ڤەکۆلەرى نەیا هویربین بوویە و دیارنەکرییە کا مەبەستا ئەوى ژ پراکتیزەکرنا میتۆدا بونیادگەریێ ل سەر هەر سێ دەقێن کوردى ئەوێن هەلبژارتى چیە. ڤەکۆلەرى ئەنجامێن خۆ دابەشى دوو تەوەران کرینە (ئەنجامێن گشتى) و ( ئەنجامێن تایبەتى) ئەنجام د ڤەکۆلیناندا ب تایبەت د یێن ئەکادیمیدا دڤێت ئەنجام درۆهن و ئاشکرابن چ تەمو مژایەتى تێدا نەبن ڤەکۆلەرەک دبێژیت: (( ئەنجام نەسەلماندنە بەلکو بەرسڤەکە بۆ پسیارا گرێمانەىى ئەوا ل پێشەکیێدا ئازاراندى پشت راست دکەت یان رەت دکەت)). (عەبدولقادر، ٢٠٢٠: ٥٩) د ئەڤێ نامەیێدا د تەوەرێ ئەنجامێن گشتیدا هەر دوو ئەنجامێن ( ئێک و دوو) ئالۆزییا تێدا و ئەنجامێ ئێکێ گەلەک درێژکرییە و ئێک ژ تایبەتمەنیێن ئەنجامان ئەوە دڤێت دکورت و پۆختە و رۆهن بن. ئەنجامێ دوویێ ژى ب ئەڤى شێوەیی دارشتییە (( هەولدانا بۆنیادگەریێ بۆ بچیکرنا ئەدەبى وەلێ کو هێزا هزرى و ڕەخنێ دناڤ رێبازێدا یا دەروونى بیت. نەکو ل داهێنانێ دابیت نڤێسەر ل بن وێ چەندێ هەستێ ب نەبوونا خۆ بکەت بەرامبەر ڕەخنەگرى ب ئەوى ئەگەرى کو دەستهەلاتا ڕەخنێ بهێتە سەپاندن ل سەر دەستهەلاتا داهێنانێ)).(تەیب، ٢٠٠٥: ١٨٤) هەتا نەرێک و پێکى ئالۆزى د شێوازێ دابەشکرن و دارشتنا ئەنجامان وناڤونیشانێن ئەواندا ژى هەیە. هەروەسا ئەنجامێن تایبەتى ژى یێن ڤەکۆلەرى هەمى دگشتى بووینە و چ ئەنجامان پەیوەندى ب دەقێن ڤەکۆلەرى پراکتیزەکریڤە نەبووینە ب تنێ د ئەنجامێ دوماهیێدا دبێژیت : (( هەرسێ رێبازێن بونیادگەریێ دکارێ شرۆڤەکرنێدا دێ شێن پراکتیزەکەین ل سەر دەقەکا شعرى یا دیارکرى ب هەموو بنەمایێن وێڤە، دهەر ئاستەکێ شرۆڤەکرنێدا دێ رێبازەکا بونیادگەریێ ل سەر پراکتیزەکەین ، نە ب وێ رێکێ کو ل هەر ئاستەکێدا هەرسێ رێبازێن بونیادگەریێ ل سەر جێ بەجێ بکەین چونکى دێ جورە ئالوزیەک و تێکەلیەک دناڤبەرا وان دا پەیدابیت)). (تەیب، ٢٠٠٥: ١٨٦). ئەنجامێن ڤەکۆلەرى د گشتینە، نەرەنگڤەدانا پراکتیکا ئەوینە و ب هۆشمەندى نەهاتینە دارشتن.

6. ئەنجام

پشتێ ئەڤ ڤەکۆلینا مە ئەنجامدایی ئەم گەهشتینە ئەڤان ئەنجامان:

١-گوتارا ڕەخنەیا ڕەخنێ، ل سەر گوتارا ڕەخنەى دهێتە ئەنجامدان مەبەستا ئەوێ ڕەخنە ب خۆیە.

٢- ئەرکێ گوتارا ڕەخنەیا ڕەخنێ راستڤەکرنا ڕەخنەگرێ گوتارا ئەدەبیە ئەودبێژنێ (ڕەخنەگرێ ئێکێ) دا ب شێوەیەکێ دروست سەرەدەرى ل گەل چەمک و زاراڤ و میتۆدێن ڕەخنەیی بهێتەکرن.

٣- هۆشمەندییا میتۆدبەندێ ب شێوەیەکێ دروست د هەردوو نامەیاندا نەهاتییە پەیرەوکرن. نامەیا ئێکێ، کو ل سەر هۆزانا بەرگریێ بوویە، ڤەکۆلەرێ زێدەتر تێکەلى كرييە ژ ئەڤان لایەنان : (مێژوویا سیاسى، سەرنجێن ڕەخنەیی، ئایدلۆژییا، ژیانناما هۆزانڤانان) و زێدەتر نیزیکى میتۆدا ڕەخنەیا مێژوویى بوویە بەلێ ئاماژەپێ نەکرییە. سەرەراى هندێ، کو نامەیا دوویێ ل سەر (میتۆدا بونیادگەریێ) بوویە، بەلێ دروست د پێشەکییا ڤەکۆلینێدا ئاماژە پێ نەهاتییەکرن.

٤- سەبارەت ئارمانجا ڤەکۆلینێ د نامەیا ئێکێدا ڤەکۆلەرێ د (کورتییا ڤەکۆلینێ) دا ئاماژە پێکرییە نەک دپێشەکیێدا، بەلێ نەیا هویربین بوویە، بەلکو گرێدایی ژ دەرڤەیی دەقى بوویە. دنامەیا دوویێدا ژى نەگرێدایی دەقان بوویە، ڤەکولەرى دیارکرییە ئارمانجا ئەوى دیارکرنا رێبازێن ڕەخنەیی دناڤ ڕەخنەیا کوردیدا. سەرەراى هندێ، کو پراکتیکا ئەوى بیاڤێ ڤەکۆلینا ئەوى دەقێ ئەدەبى بوویە.

٥- دنامەیا ئێکێدا، کو میتۆدبەندى پەیرەونەکرییە ڤەکۆلەرێ ب شێوەیەکێ هەڕەمەکی ناڤەکا ناما خۆ دەستنیشانکرییە. بەلێ دنامەیا دوویێدا کو پەیرەوا میتۆدێ کرییە ب هۆشمەندى ناڤەکا ڤەکۆلینا خۆ دەست نیشانکرییە.

٦- ئەنجامدانا کریارا ڕەخنەیی دنامەیا ئێکێدا ( سالۆخدان- وەسفکرن ب تێگەهێ کەڤن، هەلسەنگاندن و بریاردان، لێکدان... هتد) تێدا دهێنە دیتن. بەلێ دنامەیا دوویێدا ڤەکۆلەرى تا رادەیەکێ پاپەندى چەمک و زاراڤێن میتۆدا بونیادگەریێ بوویە، وەکى (سالۆخدان) ب تێگەهێ بونیادگەران دهێتە دیتن.هەروەسا ب چ شێوەیان (هەلسەنگاندن و بریاردان و لێکدان) کو بونیادگەریی گرنگیێ پێ نادەت د ئەڤێ نامەییدا ناهێنە دیتن. بەلێ دهندەک جهاندا چەمک و زاراڤێن ڕەخنەیی ب شێوەیەکێ دروست نەهاتینە بکارهینان.

7. ليستا ژێدەران

ئێک: ژێدەر ب زمانێ کوردى:

أ- پەرتووک :

1- حاجى، عبدى (2008). چەند تیورەکێن ڕەخنا ئەدەبى، چاپا ئێکێ، دهۆک: ژ بەلاڤکرنێن دەزگەهێ سپیرێز یێ چاپ و وەشانێ.

2- خەلیل،ئیبراهیم مەحموود(٢٠١٧). ڕەخنەى ئەدەبیى نوێ لە لاساییکردنەوەوە بۆ هەڵوەشاندنەوەگەرایی، وەرگێرانى: محمەد تاتانى، کەرکوک: ژ بەلاڤکرنێن ناڤەندا دیالوگ یا روشەنبیرى و هونەرى.

3- رەشید، فوئاد رشید (2018). میتۆلۆژى ڕەخنەى ئەدەبى کوردى، هەولێر: ژبەلاڤکرنێن رێڤەبەرییا راگەیاندن وچاپ و بەلاڤکرنێ هەولێر.

4- عبدالرحمن واسعد، یهمان محمد و قهرمان (2017). چاچا ئێکێ،دهۆک: ژ بەلاڤکرنێن دەزگەهێ نالبەند یێ چاپ و وەشانێ.

5- عەبدولقادر، ئەمین عبدولقادر (2020). رێبازێن ڤەکۆلینێ دێ چەوا ڤەکۆلینەکا سەرکەفتى نڤیسى؟ دهۆک: ژبەلاڤکرنێن دەزگەهێ نالبەند یێچاپ و وەشانێ.

6- مەنتک، حەمە مەنتک (2018). میتۆدەکانى ڕەخنەى ئەدەبى (ڕەخنەى ئەدەبى لەڕووى تیۆرییەوە)، چاپا ئێکێ، هەولێر: ژ بەلاڤکرنێن نڤیسنگەها تەفسیر.

ب- گوڤار:

7- احمد و قادر، هاریوان محمد و رەمەزان حەجى (٢٠١٩). ئەدەبێ بەرگرى و ڕۆلێ وێ بەرامبەر داگیرکرنێ (هۆزانێن قەدرى جانى) وەک نموونە، دهۆک: گوڤارا زانکویا دهۆک، پەربەندا (٢٢)، ژمارە (٢).

8- امين، كارزان كريم (2010). ڕەخنەى ڕەخنە( ئەرک و بنەماکانى)، گوڤارا ڕامان، ژمارە (١٥٢)،هەولێر: ژ بەلابەڤەکرنێن ئیکەتیا نڤێسەرێن کورد –لقێ هەولێر.

9- شەریف، عەبدالواحید ئیدریس (٢٠٢١). بەرەنگارى لەشیعرەکانى مەلا عەلى دا، راپەرین: گوڤارا زانکویا راپەرین، بەرپەندا (٨) ژمارە (٢).

10- نهێلى، نعمت اللە حامد نهێلى (2022). ڕەخنەیا ئەدەبى و ڕەخنەیا ڕەخنێ ( دووپرسێن جودا یێن خواندنێ) کوڤارا پەیڤ ژمارە 87 دهۆک: ژ بەلابەڤەکرنێن ئیکەتیا نڤێسەرێن کورد –تایێ دهۆک.

ج- نامەیێن ئەکادیمى:

11- امين، كارزان كريم (2009). ئاراستەکانى ڕەخنەى شعرى کوردى (بە نموونە ماستەرەکانى ئەدەب 1988-2000ز) ناما ماستەرێ، زانکویا سەلاحەددین، کۆلیژا زمان، هەولێر.

12- تەیب، هەڤال سەلیم (٢٠٠٥). بونیادگەرى دناڤ ڕەخنا کوردیدا (ژ دەستپێکێ هەتا سالا ٢٠٠٣ ێ). ناما ماستەرێ، هاتییە پێشکێشکرن بۆ زانکویا دهۆک- کۆلیژا ئادابێ- پشکا زمانێ کوردى.

13- حوسێن، بەیان ئەحمەد (٢٠٠٣). هۆزانا بەرگرى ل سەردەمێ شوڕەشا گولانێ ( ١٩٧٦- ١٩٩١)دا دەڤەرا بەهدینان،ناما ماستەرێ، هاتییە پێشکێشکرن بۆ زانکویا دهۆک- کۆلیژا ئادابێ- پشکا زمانێ کوردى.

2- ژێدەر ب زمانێ عەرەبى:

أ- پەرتووک:

14- ابرامز، م.ه ابرامز (1987). المدارس النقدية الحديثة في معجم المصطلحات الأدبية. ترجمة: عبداللة معتصم الدباغ، مجلة الثقافة الأجنبية، عدد 3.

15- ابوديب، كمال (1984). جدلية الخفاء والتجلي دراسات بنيوية في الشعر، الطبعة الثالثة، بيروت: من منشورات دار العلم للملايين.

16- جاسم، باقر محمد (2011). الفكر النقدي و أسئلة الواقع، الطبعة الأولى، عمان: من منشورات مركز الكتاب الأكاديمى.

17- الحمدانى، حميد (1990). سحر الموضوع عن النقد الموضوعاتى في الرواية والشعر، المغرب: الدار البيضاء.

18- الدغمومي، محمد (1999). نقد النقد وتنظير النقد العربي المعاصر،الرباط: من منشورات كلية الاداب، رسال و طروحات رقم 44.

19- السلطاني، عبدالعظيم (2018). مقاربات في تنظير نقد النقد الأدبي، الطبعة الأولى، دمشق: دار تموز ديمزي للطباعة والنشر.

20- المرابط، عبدالواحد (2019). نقد النقد الادبي نماذج من الدراسات الغربية الحديثة، ضمن كتاب: النظرية وانتاج المعرفة، الرشيدية: من منشورات الكلية المتعدة التخصصات ( جامعة المولى اسماعيل).

21- مرتاض، عبدالملك مرتاض (2010).في نظرية النقد "متابعة الاهم المدارس النقدية المعاصرة ورصد نظريتها" الجزائر: دار هومه.

22- المسدي، عبدالسلام(1994). في اَليات النقدالأدبي، تونس: دار الجنوب للنشر والتوزيع.

23- المسدي، عبدالسلام (1991). قضية البنيوية (دراسة ونماذج) تونس: من منشورات مطبعة بن عروس.

24- هلال، محمد غنيمي (1997). النقد الأدبي الحديث، القاهرة: دار نهضة مصر للطباعة والنشر والتوزيع.

25- ويليك، رينية ( 1998). تاريخ النقد الأدبي الحديث(1750- 1950)، ترجمة: مجاهد عبدالمنعم مجاهد،من منشورات المجلس الاعلى للثقافة.

ب- گوڤار:

26- حمزاوي، عليمة (2019). خطاب النقد و مستواه الاجرائي عند حميد الحمداني، مجلة العربية في العلوم الانسانية والاجتماعية، مجلد 11، عدد.1

27- سويكى، يمينة (2020). نقد النقد مفهوم والاجراء، مجلة العلوم لانسانية، مجلد 31- عد1 الجزائر.

28- عصفور، جابر (1981). قراءة في نقاد نجيب محفوظ، مجلة فصول، عدد3.

29-القسنطيني، نجوى الرياحي (2009). في الوعي بمصطلح نقد النقد، مجلة عالم الفكر، مجلة 38، عدد (1).

ج- نامەیێن ئەکادیمى:

30- سعدى، جموعي (2014). نقد النقد في الثقافة العربية المعاصرة: دراسة نقدية في مشروع محمد لطفي اليوسفي، الجزائر: رسالة دكتوراه جامعة الحاج- باتنة، كلية الأداب واللغات قسم اللغة العربية واَدابها.

31- شلال، عصام (2019). تجليات نقد النقد في التراث والبلاغي العربي، رسالة دكتوراە، الجزائير: جامعة محمد لمين دباغين- سطيف2، كلية الأداب واللغات، قسم اللغة والادب العربي.

32- قرقوى، بدرة (2015). نقد في المغرب العربي، رسالە دکتوارە، الجزائیر: جامعة أبي بكر بلقائد، تلمسان، كلية الأداب واللغات، قسم االغة العربية وادابها.

* ظةكولةريَ بةرثرس.

This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)

* دەربارەى زاراڤێ ( پشتى- Meta) ئەڤ زاراڤە ل گەل زانستێن دیترداژى دهێتە دیتن، کو (عبدالملك مرتاض) ئاماژەیێ ب هندێ ددەت، کو زاراڤێ ( ميتا Meta) رەھ و ریشالێن ئەوێ پەیڤەکا گریکیە ( ب ڕامانا (جێنشینى- التعاقب (لدوويف ئيك هاتن)، گهورین، بەشداربوون) دهێت و د زانستێن فەلسەفى ومرۆڤایەتى و هەتا د زانستێن سروشتیداژى دهێتە بکارهینان، كو د ئەڤان زانستدا ب ڕامانێن وەکى: (میتا- ماوراء، پشتى- مابعد، تێپەربوون- مایجاوز، ب خوڤەگرتن-ما یشمل) دهێت (مرتاض، 2010: 221).

* بو نموونە دبوارێ زانستێ فەلسەفێ دا ژلایێ فەیلەسوف (کورتیان جاربیس kortian garbis) ڤە ل سالا ١٩٧٨ زراڤێ (metacritique) هاتییە بکارهینان.

* مەبەست ژ سالوخدانێ ب تێگەهى کەڤن ئەوە دەمى تو وەسفا تشتەکێ دکەیی، بەلێ تێگەهى نوى، کو بونیادگەرى و شێوازگەرى ب میتۆدێن وەسفى دهێنە هژمارتن.

* مەبەستا ڤەکۆلەرى ژ ئاستان ئەڤەنە: ((١- ئاستێ زنجیرا کێش و ڕیتمێ ٢- ئاستێ پێکهاتن و ورێزکرنا ڕستان (سینتاکسى) ٣- ئاستێ واتاسازى و سیمانتیکى ٤- ئاستێ رەوانبێژى ٥- ئاستێ فەرهەنگى)). (تەیب، ٢٠٠٥: ١٣٤)

* ب ديتنا مە ڤەکولەر کەتیە شاشیێ دەمێ زاراڤێ ( بونیادگەرییا فورمالیستى) بکارهینایی. چونکى فورمالیست بەرى بونیادگەریێ سەرهلدایە ژ سالا (١٩١٥) وێڤە و ژێدەرەک بۆ پەیدابوونا بونیادگەریێ. میتۆدەکا سەربەخویە، بەلێ هندەک لایەنانڤە دگەهیتە بونیادگەریێ وەکى بۆ نموونە گرنگیدان ب ڕیتمێ.

* عیدالسلام مسدى ئاماژەیێ ب هندێ ددەت کو مەبەستا ئەوى ژ بکارهینا پەیڤا (رێبازگەرى-المذهب) پێکهورکە بۆ زاراڤێ ئایدلوژى (المسىدى، ١٩٩١: ٥٠)