پشكدارییا زانستی یا زانايێن وەلاتێ كوردا د شارستانیهتا ئیسلامێدا ل ديف پهرتوكا (المختصر في أخبار البشر) یا ئهبولفیدائی د سهد سالا (شهشێ مشەختی/دازدێ زایینی)دا
احمد اسماعيل صديق* و اردلان اسماعیل عمر
پشکا مێژوو، کولیژا پەروەردە - ئاکرێ، زانکویا دهوک، هەرێما کوردستانا عێراقێ.
تاريخ الاستلام: 11/2022 تاريخ القبول: 05/2023 تاريخ النشر: 09/2023 https://doi.org/10.26436/hjuoz.2023.11.3.1085
پۆختە:
ڤەکۆلەری د ڤێ ڤەکۆلینێ دا هەولدایە وان کەسایەتیێن وەلاتێ كوردا بەرچاڤ بکەت ئەوێن کار د لایەنێ زانستی یێ شارستانیەتا ئیسلامێدا کری، ل دیف پەرتوکا (المختصر في أخبار البشر) یا ئەبولفیدائێ ئەیوبی د سەدسالا (شەشێ مشەختی/دازدێ زایینی)دا، وەکی دیرۆکنڤیس موحهممهدێ كورێ عهبدولمهلكێ ههمهدانی، هوزانڤان یهحیا كورێ سهلامهیێ حسكهفی، شەرعزان عومهرێ كورێ عیكرهمهیێ جزیری، عهدی كورێ موسافرێ ههكاری يێ زاهد، مووهفهقهدینێ ئەربلی، ئبن مستهوفيیێ ئەربلی و چەندێن دیتر ل زانايێن وەلاتێ كوردا ئەوێن ژیانا خۆ تەرخانکری بۆ خزمەت کرنا ئەڤی لایەنێ شارستانی و بەهراخۆ د پێشێڤەبرنا وێدا کری و شیای ببنە پێشەنگ و جهێ شانازیێ بۆ ئایین و نەتەوێ خۆ دەمێ ب ڤێ خزمەتێ رابی.
پەیڤێن سەرەکی: ئهبولفیداء، زانا، زانست، دیرۆک، شارستانيەت، وەلاتێ كوردا.
بێگومان شارستانیەتا ئیسلامێ ژلایێ هەرێمی ڤە ل چەندین وەلاتان پێک دهێت و هەمییا پێکڤە پشکداری د ئاڤاکرنا ڤێ شارستانیەتێ دا کر، ئەڤجا پشكدارييا هەرێمێن وەلاتێ کوردا نەکێمترە ل وەلاتێن دیتر د ڤێ شارستانیەتێ دا نەخاسمە د لایەنێ زانستی دا چەندین زانایێن وەلاتێ کوردا پشکدارییا د ئەڤێ شارستانیەتێدا کری ل سەد سالا شەشێ مشەختی/دازدێ زایینیدا، چونکی د ڤێ سەد سالێدا رولێ زانايێن وەلاتێ كوردا پتر بەرچاڤ دبیت و دەمێ د ڤێ سەد سالێدا مالباتا ئەیوبی دەولەتا خو دامەزراندی ئەف رولە پتر دڤێ شارستانیەتێدا دیار دبیت.
ههرچهنده چهندین ڤهكۆلهرا كارێ ڤهكۆلینێ یێ ل سهر دیروكا وەلاتێ كوردا كری و هندهك ل وان ڤهكۆلینا ئاماژه یا ب پشكدارییا زانايێن وەلاتێ كوردا كری د شارستانیهتا ئیسلامێدا ب شێوهكێ گشتی و د ماوهكێ دیاركریدا، ل بهر ڤێچهندێ د ڤێ ڤهكۆلینێدا پشت بهستن یا ل سهر پهرتوكا (المختصر في أخبار البشر) يا ئەبولفيدائى هاتیهكرن بۆ دیاركرنا زانایێن وەلاتێ كوردا وهكی پشكدار دلایهنێ زانستی و هزرییێ ڤێ شارستانیهتێدا.
ئارمانجا ڤەکولینێ
- ناساندنا ئەبولفیدائێ ئەیوبی و پەرتوکا وی (المختصر) ب کورتی.
- بەرچاڤکرنا زانايێن وەلاتێ كوردا د ڤێ پەرتوکێدا، دگەل دیار کرنا پشکدارییا وان یا زانستی د شارستانیەتا ئسلامێدا.
ئەڤ ڤەکۆلینە ژبلی پێشەکی و دەرئەنجاما ل دوو تەوەرێن سەرەکی پێک دهێت.
تەوەرێ ئێکێ، ژیانناما ئهبولفیدائێ زانا و ديروكنڤیسه، دگەل ئاماژەدان ب پەرتوکا وی (المختصر)، تەوەرێ دوویێ، پشکدارییا زانستی یا زانايێن وەلاتێ كوردا د شارستانیەتا ئیسلامێدا ل دیف پەرتوکا (المختصر) ل سەد سالا شەشێ مشەختی/دازدێ زایینیدا.
هەژی گوتنێ یە د ڤێ ڤەکۆلینێ دا پشت بەستن یا ل سەر جهێن جوگرافیێن کورد تێدا د ئاکنجی هاتیە کرن بۆ ناساندنا کەسایەتیێن وەلاتێ كوردا ، و ل دیف سالا مرنا وان یێن هاتینە رێزبەندکرن.
ديسان دڤەکولینێدا پشتبەستن یا ل سەر چەندین ژێدەرێن دی هاتییە کرن، چونکی ئەبولفیدائی ب کورتی رویدان و زانیاریێن تومارکری، ئەڤجا ب مەرەما نڤیسینا زانیاریێن سەرەتایی وەکی ناڤ، رەچەلەک، ناسناڤ، سال و جهێن پەیدابینا زانایا ئاماژە یا ب ژێدەرێن دی هاتییەکرن.
تهوهرێ ئێكێ
ژیانناما ئهبولفیدائێ زانا و دیرۆکنڤیس ب كورتى
ئێك: ناڤ و رهچهلهك و ناسناڤێن وی.
أ- ناڤ و رهچهلهكا وی.
ئیسماعیلێ كورێ عهلی كورێ مهحمودێ كورێ موحهممهدێ كورێ عومهرێ كورێ شاهنشاهێ كورێ ئهیوبێ (أبو الفداء، 1997، 2/339؛ ابن الوردي، 1996، 2/215؛ السبكي، 1993، 9/403) كورێ شادی (ابن الجزري، 1998، 2/540؛ الذهبي، 1993، 39/310) يێ ئهیوبی (ابن حجر، 1972، 1/441؛ ابن تغري بردي، د.ت، 9/292)، د بنیاتدا كورده و خهلكێ دوینێ یه ل دهڤهرا ئازهربیجانێ ژلایێ ئارانێ ڤه و خهلكێ وێ كوردێن (السبكي، 1993، 7/339-340) رهوادی نه و رهوادی تیرهیهكه ل هوزا ههزبانی(اليونيني، 1992، 1/37؛ الذهبي، 1993، 41/352).
ب- ناسناڤێن وی.
ئهبولفیداء ئێكه ل وان كهسایهتیێن خودان چهندین ناسناڤ، ل دهستپێكێ ب ناسناڤێ شاهـ سالح (الملك صالح) هاتیه ناسین و پشتی ماوهكێ كێم ناسناڤێ وی د بیته شاهـ موئهیهد (الملك المؤید) (الكتبي، 1974، 1/184؛ المقريزي، 1997، 3/161)، و د هاته ناسین ب دهستههلاتدارێ حهمایێ (صاحب حماة) (أبو الفداء، 1997، 2/404؛ ابن كثير، 2003، 18/347)، دیسان ناسناڤێ سولتان وهرگرتیه (الصفدي، 2000، 9/104؛ ابن قاضي شهبة، 1987، 2/256) ل سالا (720مش/1320ز)، چونكی بهری ڤێ سالێ نوێنهرێ سولتان شاهـ ناسری(1) بیه ل حهمایێ (أبو الفداء، 1997، 2/433)، و سهبارهت ناسینا وی ب ئهبولفیداء وهكی دیار ئهو كهسێن ناڤێ وان ئیسماعیل دبینه خودان و ههلگرێن ڤی ناسناڤهی (الشهابي، 1995، ص294)، ديسان عیمادهددین ناسناڤهكێ دی یه ل ناسناڤێن وی (السبكي، 1993، 9/403؛ ابن كثير، 2003، 18/347).
سهرهرای ناسناڤێن وی د لایهنێ سیاسی و كارگێریدا، ب ههمان شێوه د لایهنێ زانستیشدا ههلگرێ چهندین ناســناڤایه، وهكی دانـهر (ابن الوردي، 1996، 2/215)، دیرۆکنڤیس (المقريزي، 2006، 2/60)، نڤیسهر (ابن قاضي شهبة، 1987، 2/256)، و د ژێدهرێن سهردهم دا هاتیه ناسین ب جوگرافیناس (نويهض، 1988، 1/92؛ الزركلي، 2002، 1/319؛ الهسنياني، 2012، ص121).
دوو: پهیدابین و پێگەهشتنا وی.
أ- پهیدابینا وی.
ئهبولفیداء یێ پهیدابی ل مهها (جهمادا ئێكێ 672مش/ تشرینا دوویێ 1273ز) د خانیهكیدا ل دیمهشقێ دبێژنێ (دار ابن الرنجیلي) (أبو الفداء، 1997، 2/339؛ ابن الوردي، 1996، 2/215)، وهكی دیار بنهمالا ئهبولفیدائی ل حهمایێ ژیاینه و پاشی بهرهف دیمهشقێ چوینە، چونكی ئهبولفیداء ل ڤەگێرانا رویدانێن سالا (672مش/1273ز) د دهته دیاركرن دهمێ خێزانا وی ب ئهگهرێ بهلاڤ بینا دهنگوباسێن هاتنا تهتهرا (مەغولێن ئیلخانی) بهرهف دیمهشقێ چوینه: "فان أهلنا كانوا قد جفلوا من حماة إلى دمشق، بسبب أخبار التتر" (أبو الفداء، 1997، 2/339).
ب- پێگەهشتنا وی.
هەرچەندە ژێدەر زانیاریێن بەرفرەهـ نادەن ل سەر بنەتار و پێگەهشتنا وی یا زانستی بەلێ ل دیف ڤەگێرانێن ئبن تەغری بەردی (م:٨٤٧مش/١٤٦٩ز) دیاردبیت کو ئەبولفیداء د تەمەنەکێ زیدا دەست ب خاندنا زانستێن شەریعەتی، دیرۆکێ، لایەنێ ئەدەبی و چەندێن دیتر دکەت، چونکی ل دیفدا ئاماژە یا پێکری دەمێ دبیتە میرەک ل میرێن دیمەشقێ (ابن تغري بردي، 1984، 2/399)، د هەماندەمدا ئەبولفیداء ئاماژێ ب خۆ دکەت دەمێ د تەمەنێ هەژدە سالیێدا ل سالا (٦٩٠مش/ ١٢٩١ز) وەکی میرێ دەهـ سەربازا پشکداریێ د شەرادا دکەت (أبوالفداء، ١٩٩٧، ٢/٣٥٩).
پشتی سالا (٦٩٠مش/١٢٩١ز) ئەبولفیداء بەردوامیێ ددەتە کارێن سیاسی و سەربازی و دشێت سەرکەفتنا ب دەست خۆڤە بینیت و ببیتە دەستهەلاتدارێ حەمایێ ل سالا (٧١٠مش/١٣١٠ز) (أبوالفداء، ١٩٩٧، ٢/401) و ل سالا (720مش/1320ز) دبيتە سولتان ل سەر حەمایێ ب فەرمانا سولتان شاهـ ناسرێ دەستهەلاتدارێ مسرێ (أبوالفداء، ١٩٩٧، ٢/٤٣١-٤٣٢).
سێ: مرنا وی.
هاتی یه ڤەگێڕان، پشتی ئهبولفیداء دازده روژا ب نهساغی دبورینیت ل دهمێ بهری سپێدههیيا روژا پێنج شهمبی بیست و ههشتێ مهها (موحهرهمێ سالا 732مش/ سیهێ تشرینا ئێكێ 1331ز) كوچا دیماهیێ دكهت و ل نك كهس و كارێن خو هاتیه ڤهشارتن (ابن الجزري، 1998، 2/540) ل باژێرێ حهمایێ(ابن كثير، 2003، 18/347؛ ابن تغري بردي، 1984، 2/403)، بهری سالا شێستێ ل ژیێ وی تهمام ببیت، دژێدهراندا ب شێوهكێ حێبهتی وسهیر هاتیه ڤەگێڕان دهمێ ئهبولفیدائی بهری مرنا خو گوتیه ئهس وهتوف نابینم شێست سالیێ تهمام بكهم چونكی چ ئهندامێن بنهمالا من تهمام نهكریه (الصفدي، 2000، 9/106؛ الكتبي، 1974، 1/187؛ ابن تغري بردي، 1984، 2/403)، دهمێ مری جهمالهدین ئبن نهباته(2) یێ هۆزانڤان هۆزانهكێ پێ دبێژیت:
ما للندى لا یلبي صوت داعیه
أظن أن ابن شادی قام ناعیه
ما للرجاء قد اشتدت مذاهبه
ما للزمان قد اسودت نواحیه
(الصفدي، 1998، 1/507)
مالى أرى الملك قد فضت مواقفه
مالى أرى الوفد قد فاضت ماقیه
نعى المؤید ناعیه فوا أسفا
للغیث كیف غدت عنا غوادیه
(ابن تغري بردي، 1984، 2/403-404)
پشتی دهنگوباسێ مرنا وی گههشتیيه سولتان ناسرى پێ ب خهم دكهڤیت و بڕیارێ ددهت ب دانانا كورێ وی ئهفدهل موحهممهدی ل جهێ وی (ابن حجر، 1972، 1/443) د تهمهنێ (20) بیست سالیێدا (ابن الوردي، 1996، 2/288).
سێ: پهرتوكا (المختصر في أخبار البشر).
ئهبولفیدائی كار د چهندین بیاڤێن زانستیدا كریه و شیایه چهندین پهرتوك و نڤیسارا بهرههم بینیت و برێكا وان خزمهتهكا مهزن بو ئاین و شارستانیهتا ئیسلامێ بکەت، نهخاسمه پهرتوكا (المختصر في أخبار البشر) د بياڤێ دیرۆکا گشیتدا وهكی گهنجینهیهكا پاراستی و تژیه ل رویدان و سهربوران ب تایبهت دیرۆک و شارستانیهتا ئیسلامێ.
أ- سهدهمێن بنافكرن و دانانا پهرتوكێ.
ئهبولفیداء ل دهستپێكا پهرتوكا خودا سهدهمێن بهرههم ئینانا ڤێ پهرتوكێ و ناساندنا وێ ب ڤی ناڤهی ددهته دیاركرن، دهمێ ههولدایی و زهحمهت بری بو بهرههم ئینانا پهرتوكهكا كورت و پر رامان د بیاڤێ دیرۆکێدا ل دور دیرۆکا مروڤان ب شێوهكێ گشتی، دا ب رێكهكا ساناهی و سڤك ڤهكۆلهر و خاندهڤا بگههنه زانیاریێن گرنگ، بهروڤاژیيا پهرتوكێن دی یێن بێزاریێ ل دهف ڤهكۆلهرا دروست دكهن ل بهر درێژیيا وان، د ههماندهمدا ئهبولفیدائی ئاماژه یا ب ژێدهرێن بهری خو كری دا ل دهمێ پێدڤی ڤهكولهرێن دیرۆکی بشێن پێداچونهڤێ بكهن بۆ ژێدهرێن ب درێژی رویدان ڤهگێرای، ههروهكی ئهبولفیداء دبێژیت: " ... إنه سنح لي ان أورد في كتابي هذا شیئا من التواریخ القدیمة والإسلامیة، یكون تذكرة یغنیني عن مراجعة الكتب المملولة، فاخترته، واختصرته من (الكامل)، تألیف الشیخ عز الدین علي المعروف بابن الأثیـر الـجـزري، وهو تاریخ ذكـرفـیـه ابـتـداء الزمـان، إلى سنة ثمان وعشرین وستمائة ... ومن (تجارب الأمم) لأبي علي أحمد بن مسكویه ... ومن ... ولما تكامل هذا الكتاب سمیته (المختصر في أخبار البشر)" (أبو الفداء، 1997، 1/11-12).
ب- ناڤهروكا پهرتوكێ ب شێوهكێ گشتی.
ئهڤه پهرتوكهكا گشتى یه، ئێكه ل بهرههمێن دیارێن ئهبولفیدائی د بیاڤێ دیرۆکێدا، ل شهش بهشا پێك دهێت، ههر ل دهستپێكا ژیانا مروڤان ل سهر ئهردی ئانكو هاتنه خارا ئادهم (عليه السلام) ههتاسهردهمێ خو نڤیسیه، ب ڤی شێوهی، بهشێ ئێكێ دیرۆکا كهڤنه ب رێزبهندی ئاماژێ ب پێغهمبهران دکەت و ل ئادهم (عليه السلام) دهست پێكریه و ب عیسا (عليه السلام) دیماهیك ئینایه، و ههر د ڤی بهشیدا ئاماژێ ب كاودانێن (بیت المقدس) و رولێ جوهيیان د خرابكرنا وێدا و ل ناڤ چوونا وان كریه، دیسان ئاماژه یا ب رێبهر و شاهێن بهنو ئیسرائیلیان كری.
د بهشێ دوویێدا ئاماژه یا ب شاهێن فارسا هاتیه كرن و ل دیف تهخ و پلهیێن جڤاكی داینه دیاركرن و ب سهر چار تهخادا یێن دابهشكری، د بهشێ سێ یێ دا دیرۆکا فیرعهونێن مسرێ و شاهێن یونانی و رومی توماركرینه، د بهشێ چارێ دا دهربارهی دیرۆکا شاهێن عهرهبایه ل بهری ئیسلامێ وهكی شاهێن یهمهنێ و یێن دی، و د بهشێ پینجێ دا دیرۆکا گهل و نهتهوه و مللهتێن جودا جودا توماركریه و ل بهراهیێ ب ناساندنا پهیڤا نهتهوه (الأمم) دهست پێكریه.
د بهشێ شهشێدا ئهماژه يا ب دیرۆکا ئیسلامێ هاتیە کرن ههتا سالا (729مش/1328ز).
سهبارهت سالا دیماهیيا پهرتوكێ ئهف چهنده یادیاره د ڤەگێڕانێن ئهبولفیدائیدا چونكی دڤێ سالێدا بهحسێ خو و كورێ خو دكهت، دهمێ دبێژیت: "وفی هذه السنة وصلني من صدقات السلطان ... لي ولابني محمد ... "، دیسان دبێژیت: " ... ولد لولدي محمد ولدا ذكرا ... وسمیته عمر بن محمد" (أبو الفداء، 1997، 2/449).
ههژی گوتنێ یه ئهڤ پهرتوكه ل دیفدا ژلایێ دیرۆکنڤیسێن دیڤه كار ل سهر هاتیه كرن و زێدهكريه، وهكی دیرۆکنڤیس ئبن وهردی ههتا سالا (749مش/1348ز) ل سهر ڤێ پهرتوكێ زێدهكریه (حاجي خليفة، 1941، 2/1629)، و ناڤێ وێ كریه (تتمة المختصر في اخبار البشر) (ابن الوردي، 1996، 1/3)، و وهكههڤیا ڤەگێڕانێن ئبن وەردی (م: 749مش/1348ز) (ابن الوردي، 1996، 2/283) دگهل یێن ئهبولفیدائی (أبو الفداء، 1997، 2/450) ل سالا (730مش/1329ز) بەلگهیه ل سهر تمامكرنا پهرتوكا (المختصر في أخبار البشر) ژلایێ ئبن وهردی.
دیسان هاتیه زێدهكرن ژلایێ دادوهر ئهبو وهلید موحهممهدێ كورێ شحنه (الشحنة) یێ حهلهبی و حهنهفی، ل سالا (815مش/1412ز) مریه (حاجي خليفة، 1941، 2/1629)، و ههتا سالا (806مش /1403ز) ل سهر ڤێ پهرتوكێ زێدهكریه (الزركلي، 2002، 7/44).
وهكی دیار ل بهر گرنگیيا ڤێ پهرتوكێ بو جارهكا دی هاتیه زێدهكرن ژلایێ موحهممهد نوری كورێ ئهحمهدێ كورێ عهبدلوههابێ گهیلانی، دیرۆکنڤیس و ئهدیب و هۆزانڤان، یێ ژیای دناڤبهرا سالێن (1252-1326مش/1836-1908ز) و ناڤێ وێ كریه (المعتبر على تكملة المختصر من اخبار البشر) (كحالة، 1957، 12/82-83)، و روژههلاتناسا گرنگی پێدایه و هاتیه وهرگێران بو سهر چهندین زمانا و چهندین جارا هاتیه چاپكرن (العقيقي، 1964، 1/197).
تەوەرێ دوویێ
پشکدارییا زانایێن وەلاتێ کوردا د شارستانیەتا ئیسلامێدا ل ديف پەرتوکا (المختصر في أخبار البشر) ل سەد سالا شەشێ مشەختی/دازدێ زایینیدا
ئبن خازن، ئهحمهدێ كورێ موحهممهدێ دهینهوهری(3) (م: 512مش/1118ز).
ئهبوفهزل (ابن الجوزي، 1992، 17/170) ئهحمهدێ كورێ موحهممهدێ(ابن الأثير، 1997، 8/636) كورێ فهزلێ كورێ عهبدولخالقێ دهینهوهری یێ بهغدادی (ابن خلكان، 1978، 1/149)، نڤیسهر و هۆزانڤانه، یێ بهرنیاسه ب ئبن خازن (الصفدي، 2000، 8/52) و د بنیاتدا خهلكێ دهینهوهره (ابن خلكان، 1978، 1/149؛ الذهبي، 1993، 35/420؛ حاجي خليفة، 2010، 1/227)، بهلێ یێ پهیدابی و مری ل بهغدا (الصفدي، 2000، 8/52؛ ابن العماد الحنبلي، 1986، 6/93).
ئهبولفیداء دهمێ ئاماژێ ب مرنا كهسایهتیێن دیرۆکی دكهت ل ڤەگێڕانا رویدانێن سالا (512مش/1118ز)دا، ئهڤی زانایهی ب ئهدیب و خودان هۆزان(4) ددهته دیاركرن، بڤی شێوهی دهمێ دبێژیت: "وفیها توفي أبو الفضل أحمد بن محمد بن الخازن وكان أدیبا وله شعر حسن" (أبو الفداء، 1997، 2/52).
موحهممهدێ كورێ عهبدولمهلكێ ههمهدانی(5) (م: 521مش/1127ز).
ئهبوحهسهن موحهممهدێ كورێ عهبدولمهلكێ كورێ ئیبراهیمێ كورێ ئهحمهدێ ههمهدانی یێ فهرهدی (الفرضي(6) (ابن الجوزي، 1992، 17/248؛ ابن الأثير، 1997، 9/10؛ الصفدي، 2000، 4/30؛ ابن كثير، 2003، 16/276) یێ پەیدابی ل سالا (٤٦٣ک/١٠٧٠ز) (السبكي، 1993، 6/135).
ئهبولفیداء دهمێ روویدانێن سالا (521مش/1127ز) ڤهدگوهێزیت تێدا ئاماژێ ب مرنا ڤی كهسایهتیهی دكهت و وهكی دیرۆکنڤیس ددهته دیاركرن، ههروهكی دبێژیت: "وفیها توفي محمد بن عبد الملك بن إبراهیم الفرضي الهمذاني صاحب التاریخ" (أبو الفداء، 1997، 2/62)، پەرتوکا وی درێژەپێدەرا پەرتوکا موحەممەدێ کورێ جەریرێ تەبەری یە (م: ٣١٠مش/٩٢٢ز) و ناڤێ وێ کرییە (تکملة تاریخ الطبري) (الهمذاني، 1958، ص3)، ههژی گوتنێ یه ئەف پەرتوکە ژلایێ چهندین نڤیسهرا وهكی ژێدهر هاتیە بكارئینان و رویدانێن دیرۆکی ل زارێ وی ڤهگێراینه (السبكي، 1993، 5/163؛ ابن الأزرق، د.ت، 1/228؛ السخاوي، 2017، ص121)،.
موحهممهدێ كورێ حسێنێ ئامهدی (الامدي(7) (م: 551مش/1157ز).
ئهبولمهكارم موحهممهدێ كورێ حسێنێ ئامهدی یێ بهغدادی (ياقوت الحموي، 1995، 1/57؛ الذهبي، 1993، 38/95؛ الهسنياني، 2012، ص392).
ل دیف ڤەگێڕان و ئاماژه دانا ئهبولفیدائی ئهڤ زانایه یێ مری پشتی بوراندنا تهمهنهكێ درێژ ل سالا (551مش/1156ز)دا، د ههماندهمدا ب هۆزانڤان(8) د دهتهدیاركرن د چینا غزی(9) و ئهرجانی(10) دا، ههروهكی دڤێ ڤەگێڕانێدا دیار دبیت: "وتوفي ابن الآمدي الشاعر، وهو من أهل النیل(11)، فی طبقة الغزي والأرجاني، وكان عمره قد زاد على تسعین سنة" (أبو الفداء، 1997، 2/102).
یهحیا كورێ سهلامه یێ حسكهفی (الحصكفي(12) (م: 553مش/1158ز).
ئهبوفهزل یهحیایێ كورێ سهلامهیێ كورێ حسێنێ كورێ موحهممهدێ (ابن الجوزي، 1992، 18/128؛ ابن خلكان، 1978، 6/205) کورێ عەبدولڵایێ تهنزی (الطنزي(13) یێ حسكهفی و دیاربهكری، ناسناڤێ وی (موعینهددین)ه (الذهبي، 1985، 20/320) و یێ بهرنیاسه ب (الخطیب الحصكفي) (ياقوت الحموي، 1993، 6/2818)، یێ پهیدابی ل تهنزه (ابن الجوزي، 1992، 18/128) ل دهوروبهرێ سالا (460مش /1067ز) (ابن الأثير، 1980، 1/369)، و یێ پێگههشتی و هاتیه پهروهردهكرن ل حهسهن كیفا، پاشی چویه میافارقینێ (ابن الجوزي، 1992، 18/128) و ل وێرێ ئاكنجی بیه (ياقوت الحموي، 1993، 6/2818).
ل دیف ئهوان ژێدهرێن ئاماژه ب ناڤێ وی هاتیه كرن دیاردبیت، ئهڤ كهسایهتیه یێ بسپور و شارهزایه د گهلهك بياڤێن زانستی دا، بهلێ ئهبولفیدائی تنێ وهكی هۆزانڤان دایه دیاركرن، دهمێ ئاماژێ ب مرنا وی دكهت د ڤهگوهاستنا رویدانێن سالا (553مش/1158ز) دا، دبێژیت: "وفي هذه السنة توفي یحیى بن سلامة بن الحسن، بمیافارقین، الحصكفي الشاعر ... " (أبو الفداء، 1997، 2/106).
دیسان ئهبولفیداء دڤەگێڕانا ههمان سال دا ئاماژێ ب هۆزانهكا وی دكهت بڤێ شێوهی: "ومن شعره
وخلیع بت أعذله
ویرى عذلي من العبث
قلت إن الخمر مخبثة
قال حاشاها من الخبث
قلت فالأرفاث تتبعها
قال طیب العیش فی الرفث
قلت منها القیء قال أجل
شرفت عن مخرج الخبث
وسأسلوها، فقلت متى؟
قال عند الكون فی الجدث"
(أبو الفداء، 1997، 2/106)
ههژی گوتنێ یه ئەبولفیدائی ئاماژە ب بەرهەمێن وی نەکریە بەلێ د ژێدەرێن دیدا ئهڤ زانایه خودان چهندین پهرتوك و نڤیساره، بۆ دیتنا وان بنێرە. (الذهبي، 1985، 20/320؛ بهحركهیی، 2010، 2/378-379).
عهدی (عدي) كورێ موسافرێ ههكاری(14) (م: 557مش/1161ز).
عهدی كورێ موسافرێ كورێ ئیسماعیلێ(ابن الغزي، 1990، 3/263) كورێ موسایێ كوردی یێ شامی یێ ههكاری(الصفدي، 2000، 19/325).
ههرچهنده ژێدهر د ههڤرا نینه ل سهر رهچهلهك و بنیاتێ وی، چونكی هندهك ژێدهر ڤهدگهرینن بو بنهمالا ئومهوییا وهكی (ابن المستوفي الأربلي، 1980، 1/116؛ سبط ابن الجوزي، 2013، 21/33؛ ابن تغري بردي، د.ت، 5/361 )، د ههماندهمدا دهمێ ئبن مستەوفیێ ئەربلی (م:637مش/1239ز) ئاماژێ ب رهچهلهكا وی دكهت دبێژیت: بڤی شێوهی رهچهلهكا وی هاتیه گوتن ژلایێ هندهك كهسێن نێزیكی وی ڤه، ئانكو یێ پشت راست نیه ل سهر ڤێ رهچهلهكێ، دیسان ئبن تهیمیه دبێژيت: ئهوێن رهچهلهكا وی بو مالباتا ئومهوی دزڤرینن و دبێژن: عهدی كورێ موسافرێ كورێ ئیسماعیلێ كورێ موسایێ كورێ مهروانێ كورێ ئهحمهدێ كورێ مهروانێ كورێ حهكهمێ كورێ مهروانێ ئومهوی یه، یا خهلهته و چ راستی بو نینه، چونكی ناچێبیت دناڤبەرا وی و مهروانێ كورێ حهكهمیدا پێنج بابن (ابن تيمية، 1995، 11/103).
ژلایهكی دیڤه ژێدهرێن دیرۆکى وهكی (الذهبي، 1985، 23/223؛ العيني، 2010، 2/331) د بنه پشتهڤان بو ڤەگێڕان و بوچونا سهفهدی (م:764مش/ 1362ز) و ئبن غزی (م:1167مش/1753ز) دهمێ دبێژن: یێ كورده، چونكی دهمێ ئهو ئاماژێ ب ئهندامێن مالباتا عهدی دكهن ب كهسایهتێین كورد د دهنه دیاركرن، و ژبلی چهندین ژێدهرێن لاوهكی كو ئهڤێ چهندێ پشت راست دكهن(كحالة، 1957، 3/245؛ المدرس، 1983، ص381؛ الصويركي، 2006، ص465؛ بەحرکەیی، 2010، 2/335؛ الباباني، د.ت، 4/444).
ههر بو پشتهڤانیا ڤەگێڕانا سهفهدی (م:764مش/ 1362ز) و ئبن غزی (م:1167مش/1753ز) یاقوتێ حهمهوی دبێژیت: كورێ لالشێ یه(ياقوت الحموي، 1995، 5/28)، د ههماندهمدا ئبن مستەوفیێ ئەربلی و زههرانی ڤەگێڕانا حهمهوی دوپات دكهن(ابن المستوفي الأربلي، 1980، 2/170؛ الزهراني، 2014، ص726)، ئانکو لێره د شیاندایه بهێته گوتن، عهدی ئێكه ل زانا و كهسایهتیێن كورد.
ئهبولفیداء ل رویدانێن سالا (557مش/1161ز)دا دهمێ ئاماژێ ب مرنا وی دكهت ب كهسهكێ زاهد و دیر ل ڤیانا دونیایێ د دهته دیاركرن، بڤی شێوهی: "وفیها ... توفي الشیخ عدي بن مسافر الزاهد"، و د ڤەگێڕانا خودا ئەبولفيداء بنیاتێ وی ڤهدگهرینیت بو باژێرێ بهعلهبهكێ ل شامێ(أبو الفداء، 1997، 2/114)، د ههماندهمدا سبت ئبن جوزى (م: 654مش/1256ز) دگهل هندهك ژێدهرێن دی ئاماژێ ب گوندهكێ سهر بڤی باژێرهیڤه دكهن بناڤێ (بیت فار) (سبط ابن الجوزي، 2013، 21/32؛ ابن خلكان، 1978، 3/254؛ الذهبي، 1993، 38/232؛ ابن فضل الله العمري، 2002، 8/183) و ئهف گونده دهێته ناسین ب (شوف الأكراد) (ابن المستوفي الأربلي، 1980، 1/116؛ ابن العماد الحنبلي، 1986، 6/300)، وهكی دیار سهبارهت جهێ لێ پهیدابی ههروهكی رهچهلهكا وی ژێدهر ههڤرا نینه، بهلێ یان یێ پهیدابی ل لالشێ یان جههكی ل شامێ دهێته ناسین بناڤێ كوردا، ئەڤجا ل ههرجههكێ لێبیت سهبارهت كوردبینا وی چ ناهێته گورین.
ههر ل ديف ڤەگێڕانا ئهبولفیدائی ئهف كهسایهتیيه ل شامێ بهرهف موسل چوویه و ل دهڤهرا ههكاری ئاكنجی بیه و خهلكێ وان دهڤهرا ل دیف چوینه و ب كهسهكێ باش دانایه: " ... وتبعه أهل السواد والجبال بتلك النواحي، وأطاعوه وأحسنوا الظن به" (أبو الفداء، 1997، 2/114).
عومهرێ كورێ عیكرهمهیێ جزیری(15) (م: 560مش /1164ز).
ئهبوقاسم عومهرێ كورێ موحهممهدێ(ابن نقطة، 1997، 1/399؛ الشهرزوري، 1992، 2/652) كورێ ئهحمهدێ كورێ عیكرهمهیێ كورێ بهزری یێ شافعی یێ جزیری(ابن خلكان، 1978، 3/444؛ الذهبي، 1985، 20/352)، یێ پهیدابی ل سالا (471مش/1078ز) (السبكي، 1993، 7/251).
ل دیف ڤەگێرانێن ئهبولفیدائی بو رویدانێن سالا (560مش/1164ز) ئێكە ل زانایێن گزیرتا ئبن عومهری: " ... وهو من جزیره ابن عمر" (أبو الفداء، 1997، 2/118) و ژلایێ چهندین ماموستایێن خو فقهـ خاندیه(الذهبي، 1985، 20/352)، دیسان ئهبولفیدائی ل رویدانێن هەمان سال دا دهربارهى شهرع زانییا وی د مهزههبێ شافعیدا دایه دیاركرن، ئهو كهسێ ئیكێ بی یه ل سهردهمێ خودا، بڤی شێوهی دهمێ دبێژیت: " ... الشیخ الأمام أبو القاسم عمر بن عكرمة بن البرزي، الفقیه الشافعي ... وكان أوحد زمانه في الفقه..."، دههمان دهمدا ئهبولفیداء ئاماژێ ب ماموستایێ وی ئیلكیا ههراسی(16) دكهت و دبێژیت: "تفقه على الكیا الهراسي"( أبو الفداء، 1997، 2/117-118).
ل دیف ڤەگێڕانا ئهبولفیدائی ئەف زانایە یێ مری ل سالا (560مش/1164ز) (أبو الفداء، 1997، 2/117) و هاتیه ڤهشارتن ل وهلاتێ خو ل جهزیرێ(ابن نقطة، 1997، 1/399؛ الشهرزوري، 1992، 2/652).
دیسان ئهبولفیداء ڤی زانایهی وهكی موفتی د دهته دیاركرن دهمێ ل سالا (557مش/ 1161ز) رویدانهكا دیرۆکی ڤهدگوهێزیت و تێدا دیاردكهت، دڤێ سالێدا خهلك بهرف مهككههێ چون بو بجهئینانا رێورهسمێن حهجێ، دناڤبهرا دهستههلاتدارێ مهكههێ و میرێ حهجیا شهر و كوشتن پهیدابی، ل بهرڤێ چهندێ هندهك ل حهجیا نهشیان تهوافێ بكهن و ل دور كهعبێ بزڤرن پشتی هاتینه راوهستاندن ل بهر شهری، لێره ئهبولفیداء ل زار ئبن ئهسیری (م:630مش/1232ز) ڤهدگوهێزیت، داپیرا وی دایكا بابێ وی ئێك بیه ل وان ئهوێن چوینه حهجێ و تهواف نهكری، دهمێ ل وێرێ هاتین و گههشتینه جهێ خو هێشتا جلوبهرگێن حهجیا (احرام) یێ ل بهر و نهداناینه، دڤی دهمیدا شێخ ئهبوقاسم فهتوایهكێ ددهت و دبێژیت: ئهوێن ئیحرامێت خو نهدانای درسته حهجا خو تهمام بكهن، بڤی شێوهی ئهبولفیداء ڤهدگێریت ودبێژیت: "واستفتت الشیخ أبا القاسم بن البرزي، فأفتى أنها إذا دامت على ما بقی من إحرامها إلى قابل، وطافت، كمل حجها الأول، ثم تفدی وتحل، ثم تحرم إحراما ثانیا، وتقف بعرفات، وتكمل مناسك الحج، فیصیر لها حجة ثانیة، فبقیت على إحرامها إلى قابل، وفعلت كما قال، فتم حجها الأول والثاني" (أبو الفداء، 1997، 2/113؛ ابن الأثير، 1997، 9/295-296).
جهێ ئاماژه پێكرنێ یه ئهبولفیداء دگهل ئبن ئهسیری دبێژن: ئبن بهرزی و د زوربهیا ژێدهرێن دیدا ب شێوێ ئبن بهزری یا هاتی، بهلێ ئبن خەلەکان (م:681مش/1282ز) دهمێ ژیانناماوی ڤهدگوهێزیت تێدا ئاماژێ بڤی ناسناڤهی دكهت دبێژیت: ل جهزیرێ (البزر) ناڤێ وی دوهنییه ئانكو زهیتییه ئهوێ ل توڤك و بهركێن كتانی دروست دكهن، ئهڤجا ئهوێن كارێ دروستكرنا ئهف جورێ زهیتی كری یان كرین و فروتن پێكری، پهیڤا بهزری بۆ وان دبیه پاشناڤ یان ناسناڤ و پێ دهاتنه ناسین (ابن خلكان، 1978، 3/445؛ ابن العجمي، 2011، ص84-85)، ئانکو ئبن خهلهكان یێ پشت راسته ل ڤێ چهندێ و دبیت ئبن ئهسیر یێ شاش بیت یان خهلهتیهكا رێنڤیسێ بیت و ئهبولفیدائی ڤهگوهاست بیت ههروهكی وی نڤیسی و بهراورد نهكربیت دگهل چ ژێدهرێن دی.
موحهممهدێ كورێ عهبدولمهلكێ فارقی(17) (م: 564مش/1168م).
ئهبو عهبدوڵڵا موحهممهدێ كورێ عهبدولمهلكێ كورێ عهبدولحهمیدێ فارقی یه (الخطيب البغدادي، 1997، 15/39؛ المنذري، 1981، 1/211)، ههر ل زاروكینیا خودا بهرهف بهغدا چویه و ل وێری ئاكنجی بیه(الذهبي، 1993، 39/208؛ السبكي، 1993، 6/136).
ئهبولفیداء د ڤەگێرانا رویدانێن سالا (564مش/1168م) دا ئاماژێ ب مرناوی دكهت و ب كهسهكێ زاهد و خودان كهرامات و ئاخفتن ب ناڤودهنگ ددهته دیاركرن، بڤی شێوهی: "وفیها توفي الشیخ أبو محمد الفارقی، وكان أحد الزهاد، وله كرامات كثیرة، كان یتكلم على الخاطر، وكلامه مجموع مشهور" (أبو الفداء، 1997، 2/125؛ ابن الاثير، 1997، 9/348-349).
دهربارهی گوتنێن وی د ژێدهراندا هاتیه، بو خهلكی ئاخفتیه وهكی شیرهتكار و ئاموژگاریكهر (الواعظ) (ابن كثير، 2003، 16/439؛ ابن العماد الحنبلي، 1986، 6/354) ل ههمی ههینیان پشتی نڤێژێ ل مزگهفتا قهسر (الجامع القصر) ب زمانهكێ نهرم و شرین و گهلهك خهلكی مفا لێ وهرگرتیه(الذهبي، 1993، 39/208)، و كهسێن زانا و خودان رێز (الفضلاء) قهستا وی دكر و ئاخفتنێن وی یێن ب بها دنڤیسین(الخطيب البغدادي، 1997، 15/39).
ههژی گوتنێ یه ئهبولفیداء دگهل ئبن ئهسیری(ابن الأثير، 1997، 9/348) دهربارهی ناسناڤێ وی دبێژن (ئهبو موحهممهد) بهلێ د ژێدەرێن دیدا وەکی (الخطيب البغدادي، 1997، 15/39؛ المنذري، 1981، 1/211) (ئهبو عهبدولڵایه) وهكی دیار ب تنی پهیڤا عهبدولڵا یا كێمه و نههاتیه نڤیسین، ئهڤجا بهلكی ئبن ئهسیر یێ شاش بیت یان ژی ل بیركربیت و نهنڤیسیبیت و ب ههمان شێوه ئهبولفیدائی ڤهگوهاست بیت.
شوهده كچا ئهحمهدێ دهینهوهری (م: 574مش /1178ز).
شوهده كچا ئهبی نهسر ئهحمهدێ كورێ فهرهجێ كورێ عومهرێ دهینهوهری پاشی بهغدادی و یا ئیبری (الابري(18 (الذهبي، 1993، 40/145؛ الصفدي، 2000، 16/111؛ السيوطي، د.ت، ص54)، شوهده ئێك بیه ل زانایێن سهردهمێ خو و ب(فخر النساء) هاتیه سالوخ دان و د بنیاتدا خهلكا دهینهوهره و ل بهغدا یا پهیدابی و ههر ل وێرێ یامری(ابن خلكان، 1978، 2/477) ل سالا (574مش/ 1178ز) و یا ژیایی نزیكی سهد سالا ل ديف ڤەگێڕانا ئهبولفیدائی(أبو الفداء، 1997، 2/142) و ژیاناخو یابوراندی دگهل زانست و زانایا(الصفدي، 2000، 16/111)، و خوش نڤیسهكا باش بیه(ابن الجوزي، 1992، 18/254) و ل بهر ڤێ چهندێ دهێته ناسین ب نڤیسهر (الكاتبة) (ابن خلكان، 1978، 2/477؛ الزركلي، 2002، 3/178؛ يوسف، 1992، ص61).
ههر ل ڤەگێڕانا رویدانێن سالا (574مش/1178ز)دا ئهبولفیداء ئاماژێ بڤێ زانایێ دكهت، وهكی ڤهگێڕهكا باوهرپێكری د فهرموودێدا و خهلكهكێ زور یێ ل دۆر كومبی و گوهێ خو یێ دایێ، دهمێ دبێژیت: "... وسمع علیها خلق كثیر لعلو إسنادها" (أبو الفداء، 1997، 2/142).
دیسان ل چهندین زانایا فهرمودهیێن وهرگرتی و خاندی، ئهبولفیداء دڤەگێڕانا خودا ئاماژێ ب دوو ل وان زانایا دكهت ب ناڤێ تهراد(19) و سهراج(20)، دبێژیت: "شهدة بنت أحمد بن عمر الأبري، سمعت الحدیث من السراج، وطراد، وغیرهما" (أبو الفداء، 1997، 2/142).
عزهددین فروخشاهێ كورێ شاهنشاهێ ئهیوبی (م: 578مش/1182ز).
ئهبوسهعهد (ابوسعد)( سبط ابن الجوزي، 2013، 21/289) عزهددین فروخشاهێ كورێ شاهنشاهێ كورێ ئهیوبێ(ابن واصل، 1957، 2/124؛ أبو الفداء، 1997، 2/147) كورێ شادی(ابن العديم، د.ت، 9/4004)، دهستههلاتدارێ بهعلهبهكێ (575-578مش/1179-1182ز) (النعيمي، 1990، 1/431)، ل ديف ڤەگێڕانێن ئهبولفیدائی بو رویدانێن سالا (578مش/1182ز)دا، فروخشاه دهستههلاتدارێ بهعلهبهكێ یه و ب نوێنهراتیا مامێ خو سولتان سهلاحهدینی (567-589مش/1174-1193ز) كاروبارێن دیمهشقێ برێڤه دبهت(أبو الفداء، 1997، 2/147-148).
دڤەگێڕانا ههمان سالدا ئهبولفیداء ئاماژێ ب مرنا وی دكهت و دیاردكهت دهمێ دهنگ و باسێ مرنا وی گههشتیه سهلاحهدینی ل وهلاتێ جهزیرێ ئێكسهر كهسهك هنارته دیمهشقێ ل جهێ فروخشاهی و رێڤهبرن و دهستههلاتداریا بهعلهبهكێ داف كورێ فروخشاهی بناڤێ بههرام شاهێ كورێ فروخشاهی (578-627مش /1182-1229ز) (أبو الفداء، 1997، 2/148)، و دهمێ مری ههر ل قوتابخانا وی یا ب ناڤێ (المدرسة الفرخشاهیة)(21) هاتیه ڤهشارتن (النعيمي، 1990، 1/431).
دههمان ڤەگێڕاندا ئهبولفیدا ئاماژێ ب لایهنێ ئهدهبی یێ شاهی دكهت و دیاردكهت، شاهـ خودان هۆزانه(22) و ب كهسهكێ دلێر و مهرد و قهنج سالوخ ددهت، بڤی شێوهی: "... وكان فرخشاه شجاعا كریما فاضلا، وله شعر جید" (أبو الفداء، 1997، 2/148).
عیسایێ كورێ موحهممهدێ ههكاری (م: 585مش /1189ز).
عیسایێ كورێ موحهممهدێ كورێ عیسایێ ههكاری و شافعی(المنذري، 1981، 1/123؛ الذهبي، 1993، 41/224؛ ابن كثير، 1993، ص721؛ العليمي، د.ت، 2/143 )، ئێكه ل كهسایهتیێن كورد(23)، ل جهزیرێ دهست ب خاندنا فقهێ كریه ژلایێ ئهبی قاسم عومهرێ كورێ بهزری شێخێ شافعی(الذهبي، 1993، 41/225؛ السبكي، 1993، 7/255)، دهربارهی ڤێچهندێ ئهبولفیدا دبێژیت: "الفقیه عیسى ... كان من أصحاب الشیخ أبی القاسم البرزي"(أبو الفداء، 1997، 2/163)، پاشی دچیته دبن خزمهتا ئەسەدەددین شێرکوی دا (م: 564مش/ 1168ز)دا و دبیته ئیمام و پێش نڤێژیێ بو وان دكهت(السبكي، 1993، 7/255؛ ابن كثير، 1993، ص721).
ئهبولفیداء دهمێ رویدانێن سالا (564مش/1168ز) ڤهدگێریت ئاماژێ ب چوونا ئهسهدهددین شێركویێ مامێ سهلاحهددین یوسفێ كورێ ئهیوبێ كورێ شادی دكهت بهرهف مسرێ، سهلاحهدین و فهقی عیسا و چهندێن دی دگهلدا دچنه وێرێ، ل ديفدا شێركو دبیته وهزیر ل مسرێ و پشتی مرناوی سهلاحهددین ل جهێ مامێ خو دبیته وهزیر ب هاریكاریا فهقی عیسایێ ههكاری، لێره ئهبولفیداء ئاماژێ ب رول و ههولێن عیسایێ ههكاری دکەت بو وهرگرتنا پوستێ وهزارهتێ ژلایێ سهلاحهدینی ڤه، پشتی مرنا شێركویێ مامێ وی: "فلما مات شیركوه ... أحضر صلاح الدین وولاه الوزارة، ولقبه بالملك الناصر ... وكان مع صلاح الدین، الفقیه عیسى الهكاري، فسعى ... حتى أماله إلى صلاح الدین"(أبو الفداء، 1997، 2/123)، ئانكو دبیته ئێك ل هوكارێن دانانا سهلاحهدینی ل جهێ مامێ وی ئهسهدهدینی.
ئهبولفیداء دهمێ رویدانێن دیرۆکی ڤهدگوهێزیت تێدا دیاردكهت، فهقی عیسایێ ههكاری ئێك بیه ل سهرباز و ههڤالێن نێزیكێن سولتان سهلاحهدینی و ئێك بیه ل سهربازێن لهشكرێ وی: "وكان من أكبر أصحاب السلطان صلاح الدین ... وهو من أعیان عسكره"، و دهمێ ل مسرێ بهرهف كنارێن شامێ دچیت بو دژایهتیكرنا فهرهنجا (خاچ هەلگرا) شهرهك دهێتهرویدان و د ئهنجامدا فهرهنجی سهردكهڤن و چهندین سهربازێن سولتان سهلاحهدینی دهێنه ئێخسیركرن و عیسا ئێك بیه ل وان ئێخسیرا، ئهڤ رویدانه ل سالا (573مش/1177ز) هاتیه رویدان ل ديف ڤەگێڕانا ئهبولفیدائی دهمێ دبێژیت: "... وأسر الفقیه عیسى"( أبو الفداء، 1997، 2/140، 163).
جارهكا دی ئهبولفیداء ل رویدانێن سالا (585مش /1189ز)دا ڤهدگێڕیت دهربارهی مرنا فهقی عیسای، وهكی شهرعزان و سهرباز ددهته دیاركرن، دهمێ دبێژیت: "فیها توفي بالخروبة(24) الفقیه عیسى ... وكان جندیا فقیها شجاعا"( أبو الفداء، 1997، 2/163).
لێره دیاردبیت ههڤالینیيا وی بو كهسێن سیاسی وهكی سهركرده سهلاحهددینی و كهسێن ئایینی وهكی شێخ ئهبوقاسمی رولێ وی دههردوو لایهنێن سیاسی و ئایینی دا دیاردبیت.
مووهفهقهدینێ ئەربلی، موحهممهدێ كورێ یوسفێ ئەربلی (م: 585مش/1189ز).
ئهبوعهبدولڵا (أبوعبدالله) موحهممهدێ كورێ یوسفێ كورێ موحهممهدێ كورێ قائیدێ ئەربلی یێ بهحرانی(ابن خلكان، 1978، 5/9؛ السيوطي، 1964، 1/286)، ناسناڤێ وی مووهفهقهدین ئەربلی یە (موفق الدین الاربلي) (أبو الفداء، 1997، 2/163)، د بنیاتدا خهلكێ ئەربيلێ یه(ابن خلكان، 1978، 5/9؛ حاجي خليفة، 2010، 3/293)، بهلێ ل ديف ڤەگێڕانا ئهبولفیدائی بابێ وی بازرگانه و هاتن و چوونا بهحرهینێ دكهت بۆ ب دهستڤه ئینانا دڕا (اللآلئ) ل دهریاڤانا(أبو الفداء، 1997، 2/163) و ل وێرێ یێ پهیدابی(الذهبي، 1993، 41/228؛ السيوطي، 1964، 1/286)، ل بەر ڤێچەندێ ناسناڤێ بەحرانی بو وی هاتیە گوتن(ابن خلكان، 1978، 5/11).
ئهبولفیداء ل رویدانێن سالا (585مش/1189ز)دا دهمێ رویدانا ڤهدگوهێزیت تێدا ئاماژێ ب مرنا ڤی كهسایهتیهی دكهت، دههماندهدا ب هۆزانڤانهكێ ب ناڤودهنگ و زانایهكێ پێشهنگ د زانستێن عهرهبی و زاناترین کەس د ترازییا هۆزانێ (العروض)دا ددهته دیاركرن، ههر وهكی دبێژیت: "محمد بن یوسف بن محمد بن قائد، الملقب موفق الدین الأربلي، الشاعر المشهور، وكان إماما مقدما فی علم العربیة، وكان أعلم الناس بالعروض" (أبو الفداء، 1997، 2/163).
د ههمان ڤەگێڕاندا ئاماژه یا ب شیانێن وی د رهخنا هۆزانێدا هاتیهكرن، دهمێ وی شیای هۆزانێن باش و خراب لێك جودا بكهت، ههروهكی ئهبولفیداء دبێژیت: "وأحذقهم بنقد الشعر، وأعرفهم بجیده من ردیئه" (أبو الفداء، 1997، 2/163).
دیسان یا دیاره دڤەگێڕانا ئهبولفیدائیدا، ئهڤی زانایهی كارێ د زانستێن دهسپێكی(25) دا كری و پهرتوكا ئیقلیدس(26) یا شلوڤهكری: "... واشتغل بعلوم الأوائل، وحل كتاب إقلیدس" (أبو الفداء، 1997، 2/163).
د درێژاهییا ڤێ ڤەگێڕانێدا ئهبولفیداء ئاماژێ ب قوتابیهكێ وی دكهت و دیاردكهت، ئهڤ زانایه ماموستا و شێخێ ئهبی بهرهكاتێ كورێ موستهوفیێ خودانێ پهرتوكا (تاریخ أربل)ه: "وهو شیخ أبي البركات بن المستوفي صاحب تاریخ أربل"، و ل ديفدا ئاماژهیا ب چونا وی هاتیه كرن بو شههرهزورێ و ماوهكی ل وێرێ دمینیت، پاشی بهرهف دیمهشقێ دچیت(أبو الفداء، 1997، 2/163).
ههر ل ديف ڤەگێڕانا ئهبولفیدائی هۆزانڤانێ ناڤبری د هۆزانێن خودا پهسنا سولتان سهلاحهددین یوسفی كرینه و نموونهك ل هۆزانێن وی ڤهگێرایه دهمێ پهسنا زهینهدین یوسفێ(27) دهستههلاتدارێ ئەربیلێ دكهت بڤی شێوهی دبێژیت: "ومدح السلطان صلاح الدین یوسف، ومن شعره قصیده مدح بها زین الدین یوسف صاحب أربل منها:
رب دار بالحمى طال بلاها
عكف الركب علیها فبكاها
كان لي فیها زمان وانقضى
فسقى الله زماني وسقاها
قـل لــجیران مواثیقهم
كلمـا أحكمنها رثت قواها
كنت مشغوفا بكم إذ كنتم
شجرا لا یبلغ الطیر ذراها
وإذا ما طمع أغرى بكم
عرض الیأس لنفسي فثناها
فصبـابات الهوى أولها
طمـع النفس وهذا منتهاها
لا تظنوا لی إلیكم رجعة
كشف التجریب عن عیني عماها
إن زین الدین أولاني یدا
لم تدع لي رغبة فیما سواها"
ئهڤ هۆزانه یا درێژه(28) بهلێ ژلایێ ئهبولفیدائیڤه یا هاتیه كورتكرن(أبو الفداء، 1997، 2/163).
عومهرێ كورێ شاهنشاهێ ئهیوبی (م: 587مش/ 1191ز).
شاهـــ موزهفهر تهقی یهدین عومهرێ كورێ شاهـــنشاهێ كورێ ئهیوبێ(أبو شامة، 1997، 2/380؛ ابن واصل، 1957، 2/375) كورێ شادی(الذهبي، 1985، 21/202؛ المقريزي، 1997، 1/220)، دهستههلاتدارێ حهمایێ (574-587مش/1178-1191ز) (الذهبي، 1993، 40/57؛ النعيمي، 1990، 1/163).
ل ديف ڤەگێڕانێن ئهبولفیدائی بو رویدانێن سالا مرناوی (587مش/1191ز)، ئهف شاهه یێ مری ل مهلازگردێ (ملازكرد(29) بهلێ یێ هاتیه ڤهگوهاستن بۆ حهمایێ و ل وێرێ یێ هاتیه ڤهشارتن، سهرهرای ئاماژهدانێن ئهبولفیدائی بۆ رولێ سیاسی یێ شاهی دهمێ ئاماژێ ب زیرهكی و مێرخاسییا وی دكهت و ب ئێك ل ستوینێن ب هێزێن بنهمالا ئهیوبیا ددهته دیاركرن، دههماندهمدا ئاماژێ ب لایهنێ ئهدهبی یێ شاهـی دكهت و وهكی شاههكێ خودان هۆزان(30) د دهته دیاركرن ههروهكی دبێژیت: "وكان الملك المظفر شجاعا شدید البأس، ركنا عظیما من أركان البیت الأیوبي وكان عنده فضل وأدب وله شعر حسن"(أبو الفداء، 1997، 2/166).
سههروهردی، یهحیایێ كورێ حهبهشێ سههروهردی(31) (م: 587مش/1191ز).
ئهبوفهتح (أبو الفتح(32)(ابن شداد، 2012، ص224؛ القزويني، د.ت، ص571) یهحیایێ(33) كورێ حهبهشێ كورێ ئهمیركێ سههروهردی(ابن خلكان، 1978، 6/268؛ الذهبي، 1993، 41/283)، ل ديف ڤەگێڕانا ئهبولفیدائی ناسناڤێ وی شههابهددین سههروهردیه (أبو الفداء، 1997، 2/168)، بهلێ یێ بهرنیاسه ب(السهروردي المقتول)( ابن خلكان، 1978، 6/268؛ ابن تيمية، 1991، 10/84).
ناسینا وی ب(السهروردي المقتول) یا دیاره د ڤەگێڕانێن ئهبولفیدائی دا دهمێ رویدانێن سالا (587مش/1191ز) ڤهدگوهێزیت، چونكی د دهته دیاركرن یێ هاتیه كوشتن و خهندقاندن دتهمهنێ سیهـ وههشت سالیێدا ل كهلها حهلهبێ ژلایێ شاه زاهر غازی (581-613مش/1185-1216ز) ب فهرمانا بابێ وی سولتان سهلاحهدینی(أبو الفداء، 1997، 2/168).
سهبارهت سهدهمێن كوشتنا وی ل ديف ئاماژهدان و ڤەگێڕانێن ئهبولفیدائی، یێ هاتیه كوشتن ب ئهگهرێ بیروباوهرێن وی چونكی ل دیف رێبازێن فهلسهفی چویه و زانینا وی زورتره ل عهقلێ وی و ل رێبازا ئاینی یا درست لادایه، ئهڤجا دهمێ ئهڤ بیروباوهر و رێبازا وی یا خراب رۆن و ئاشكهرا و ب دیاركهفتی شهرع زانا فهتوایهك دا و خوینا وی حهلال كر(أبو الفداء، 1997، 2/168)، لێره یادیاره كوشتنا وی ب فهرمانا سولتانی ب هوكار و ئهگهرێن گرێدایی ب لایهنێ ئاینی ڤهیه.
ل كهسێن ههمیا توندتر و دژوارتر لسهر ڤێ چهندێ زهینهدین(34) و مهجدهددین(35) كورێن جههبهلی نه، چونكی سهرهاتیهكێ ل زار شێخ سهیفهددینێ ئامهدی(36) ڤهدگوهێزن دهمێ وی گوتی، ل حهلهبێ ئهس دگهل سههروهردی كوم بیم و گوته من: "لا بد أن أملك الأرض"، و من گوتێ ته ئهڤه ل كیڤه ئینا؟ گوتێ: "رأیت في المنام كأني شربت ماء البحر"، پاشی من گوتێ بهلكی ب ناڤودهنگ كهفتنا زانیناته ئهڤهبیت، و من دیت خودان زانینهكا زوره و عهقلهكێ كێم یێ ههی و ل هزرێن خو پاشڤه نهزڤری(أبو الفداء، 1997، 2/168).
د ڤەگێڕانێن ههمان سالدا ئهبولفیداء ئاماژێ ب لایهنێ زانستی و هزری یێ ڤی كهسایهتیهی دكهت، و ب زانا و فهیلهسوف سالوخ ددهت و دیاردكهت ئهو بهرهف مهراغه(37) چویه و ل وێرێ زانستێن ئسولێ و فهلسهفێ خاندینه ژلایێ مهجدهددینێ جیلی(38) و پاشی بهرهف حهلهبێ چویه، بڤی شێوهی دبێژیت: "أبو الفتح یحیى بن حنش بن أمیرك ... الحكیم الفیلسوف ... قرأ المذكور الأصولین والحكمه بمراغة، على مجد الدین الجیلي، شیخ الإمام فخر الدین(39)، ثم سافر السهروردي المذكور إلى حلب" (أبو الفداء، 1997، 2/168).
ههر ل درێژاهیا ڤەگێڕانا سالا (587مش/1191ز) دا ئهبولفیداء ئاماژێ ب هندهك پهرتوك و نڤیسارێن وی یێن فهلسهفی دكهت، بڤی شێوهی: "وله عدة مصنفات فی الحكمة، منها: التلویحات والتنقیحات، والمشارع والمطارحات، وكتاب الهیاكل وحكمة الإشراق" (أبو الفداء، 1997، 2/168).
دیسان ئهبولفیدائی وهكی كهسهكێ زانا د لایهنی ئهدهبیشدا دایه دیاركرن، ئهوی زانستێ سیمیائێ(40) زانیه، و زێدهباری ئینانا نموونهك ل هۆزانێن وی: "وكان ینتسب إلى أنه یعرف السیمیاء وله نظم حسن فمنه:
وقلوب أهل ودادكم تشتاقكم
وإلى لذیذ لقائكم ترتاح
وارحـمتا للعاشقین تكلفوا
ستر المحبهة والهوى فضـاح
وإذا هم كتموا یحدث عنهم
عند الوشاه المدمع السـحاح
لا ذنب للعشاق إن غلب الهوى
كتمانهم فنمى الغرام وبـاحوا"
ئهف هۆزانه یا درێژه(41) بهلێ ئهڤ هنده یا هاتیه ڤەگێڕان ژلایێ ئهبولفیدائی(أبو الفداء، 1997، 2/168).
ئهبولفیداء دگهل ئبن وهردی ناڤێ بابێ وی ب (حهنهش) دئینن(ابن الوردي، 1996، 2/102)، بەلکی ل بهر ئێك نڤیسیبيت و ل جهێ پیتا (ب) پیتا (ن) ڤهگوهاستبيت ب شاشیڤه.
ئبن مستهوفیێ ئەربلی، موبارهكێ كورێ ئهحمهدێ ئەربلی (م: 637مش/1239ز).
ئهبوبهرهكات (أبوالبركات) موبارهكێ كورێ ئهحمهدێ كورێ موبارهكێ كورێ مهوهوبێ(ابن نقطة، 1997، 5/566) كورێ غهنیمهیێ كورێ غالبێ (ابن خلكان، 1978، 4/147) ئەربلی (ابن الشعار، 2005، 5/35؛ المستعصمي، 2015، 6/68)، ڤەحەویایێ بنەمالا لەخمییە (اللخمي مولى) (الذهبي، 1985، 23/49) و ناسناڤێ وی شهرهفهددینه (ابن خلكان، 1978، 4/147)، یێ بهرنیاسه ب ئبن مستهوفیێ ئەربلی (ابن المستوفي الاربلي)(ابن نقطة، 1997، 5/566)، یێ پهیدابی ل كهلها ئەربيلێ ل سالا (564مش/1168ز)( ابن خلكان، 1978، 4/147) و یێ مری ل موسل ل سالا (637مش/1239ز)( المنذري، 1981، 3/522).
ههرچهنده ل ديف ژێدهرا ئهڤ كهسایهتیه ئێكه ل زانایێن شارهزا د چهندین بیاڤێن زانستی دا(ابن الشعار، 2005، 5/35-36؛ ابن خلكان، 1978، 4/147؛ الذهبي، 1993، 46/351؛ العليمي، 2011، 3/138)، بهلێ ئهبولفیدائی ئاماژه ب ژیانناما وی نهكریه، تنێ دهمێ رویدانێن سالا (585مش/1189ز) ڤهدگوهێزیت، تێدا ئاماژێ ب مرنا هۆزانڤانهكێ ب ناڤودهنگێ ئەربیلێ دكهت ب ناسناڤێ مووهفهقهدینێ ئەربلی، ب ماموستا و شێخێ ڤی زانایهی ددهته دیاركرن، ئانكو ئهبولفیداء ئاماژێ ب ئێك ل ماموستایێن وی دكهت دڤێ سالێدا، و دههمان ڤەگێڕاندا ب خودانێ پهرتوكا دیرۆکا ئەربيلێ ددهته ناساندن، ههروهكی ڤێ ڤەگێڕانێ دهمێ دبێژیت: "موفق الدین الأربلي ... وهو شیخ أبی البركات بن المستوفي صاحب تاریخ أربل(42)" (أبو الفداء، 1997، 2/163)، ژبلی ڤێ پهرتوكێ خودان چهندین كاروبهرههمه د ژێدەرێن دیدا(ابن خلكان، 1978، 4/147؛ الذهبي، 1993، 46/351؛ ابن دقماق، 1999، ص120-121؛ الهسنياني، 2012، ص358-359).
گرنگترین دەرئەنجامێن دیار و ئاشکرا یێن ڤەکولینێ، ئەڤەنە ل خارێ:
- ئەبولفیداء ئێکە ل کەسایەتیێن دیارێن مالباتا ئەیوبی، هەم زانا و هەم سیاسەتمەدار، ئەف چەندە یا بەرچاڤە ب رێکا هەبینا ناسناڤێن سیاسی و زانستی وەکی سولتان، دەستهەلاتدار، دیرۆکنڤیس، جوگرافیناس و چەندێن دیتر.
- پەرتوکا (المختصر) بەرهەمەکێ دیرۆکی یێ گرنگە، چونکی ڤەکولەر و خاندەڤا د شێن ماوەکێ کێم دا بگەهنە زانیاریێن گرنگ ل سەر دیرۆکا مروڤا ب شێوەکێ گشتی.
- پشکدارییا زانایێن وەلاتێ کوردا د بیاڤێن جودا جودایێن زانستی و هزریدا وەکی زانستێن نەقلی و عەقلی رولێ وان د ئاڤاکرنا شارستانیەتا ئیسلامێدا پتر بەرچاڤ دبیت.
- هندەک زانایا ژبلی لایەنێ زانستی وەکی کەسایەتیێن سیاسی و سەربازی دیاردبن مينا فەقی عیسایێ هەکاری و شاهێن ئەیوبی.
- پشکدارییا زانایێن وەلاتێ کوردا ب مەرەما پێشڤەبرن و ئاڤاکرنێ د ڤێ شارستانیەتێ دا مل ب ملێ وەلاتێن دی، نیشان و بەلگەیە ل سەر وەرگرتنا ئایینێ ئیسلامێ ب شێوەکێ راست و دروست و پاکژییا موسلمانەتییا وان.
پەراوێز.
(1) سولتان شاهـ ناسر موحهممهدێ كورێ قلاوونی ، یێ پهیدابی ل قاهیره سالا (684مش /1285م)، د ناڤبهرا سالێن (693-741مش/1293-1341ز) دا سێ جارا دهستههلاتدارییا مسرێ وهكی سولتان وهرگرتیه، جارا ئێكێ ل سالێن (693-694مش/1293-1294ز)، جارا دوویێ دناڤبهرا سالێن (698-708مش/1299-1309ز)، و جارا سێ یێ ل سالا (709مش/1310ز) ههتا مری ل سالا (741مش/1341ز)، بو پتر زانیاری ل سهر ژیانناما وی، بنێڕه. (ابن تغري بردي، د.ت، 8/41 ،115 و ج9/3؛ الحجي، 1983، ص19-34).
(2) جهمالهددین ئهبوبهكر موحهممهدێ كورێ موحهممهدێ كورێ موحهممهدێ كورێ حهسهنێ كورێ سالحێ فارقی، بابكالكێ وی ووتاربێژ ئهبی یهحیا عهبدولرهحیمێ كورێ نهباتهیه، ل بهرڤێ چهندێ یێ بهرنیاسه ب ئبن نهباته، دبنیاتدا خهلكێ میافارقینێ یه و یێ پهیدابی ل سالا (686مش/1287ز) ل مسرێ و ل وێرێ یێ پێگههشتی و چهندین زانستێن خاندی و هۆزانڤانهكێ زیرهك بیه و دیوانهكا هۆزانا یا ههی و تێدا پهسنێن كهسایهتیێن دیارێن سهردهمێ خو كرینه و یێ مری ل سالا(768مش/1366ز). (المقريزي، 1997، 4/309؛ ابن تغري بردي، د.ت، 11/95).
(3) دهینهوهر: ئهف باژێره ئێكه ل وان باژێرێن كورد تێدا د بهربهلاڤ، و دكهڤیته ههرێما چیا و یێ نزیكه ل قرمسینێ. (البكري، 1992، 1/344 ؛ یاقوت الحموي، 1995، 2/545).
(4) بو دیتنا هۆزانێن وی، بنێڕه. (ابن الجوزي، 1992، 17/170؛ ابن خلكان، 1978، 1/149-151؛ الذهبي، 1993، 35/420-421؛ الصفدي، 2000، 8/52-53).
(5) ههمهدان: ئبن حهوقهل باژێرێن دهینهوهر و ههمهدانێ ب باژێرێن ب ناڤودهنگ و مهزنێن ههرێما چیا ددهته دیاركرن و د ههماندهمدا دبێژیت: زور بهیا وان باژێرا ئهوێن دكهڤنه دهڤهرا چیایێن بلند و سهخت و ئاسێ، د ئاڤهدانن ب كوردا و مالێن وان لێ ههنه. (ابن حوقل، 1938، 2/358، 370) ديسان بنێرە (خۆشناو، ٢٠١٤، ل٢٢٧؛ محەمەد، ٢٠١٤، ل١٣٢-١٣٣).
(6) فهرهزی (الفرضی): ئهف ناسناڤه د زڤریتهڤه بۆ زانستێ فهرائیز (علم الفرائض)، ئهف زانسته ئێكه ل زانستێن شهریعهتێ ئیسلامێ، ب رێكا ڤی زانستهی چهوانییا دابهشكرنا میراتی ب سهر كهسێن مافدار د وی میراتیدا دهێته زانین ئهوێ كهسهكی ل پشت خو هێلای. (العیني، 2006، 3/438؛ حاجي خلیفة، 1941، 2/1244؛ القنوجي، 2002، ص455).
(7) ئامهدی (الآمدي): ئانكو ئامهد (دیاربهكر) ژێدهر ب شێوهكێ نهئێكسهر ههبینا كوردا ل وێرێ پشت راست دكهن.(الجرجاني، درج الدرر، 3/1157؛ سبط ابن الجوزي، 2013، 18/209). دیسان د ژێدهرێن سهردهمدا هاتیه كو ئهف باژێره ئێكه ل وان جهێن كورد لێ د ئاكنجی و باژێرهكێ مهزنێ كوردستانا توركیایه. (مهردوخ، 2007، ل23).
(8) بو دیتنا هۆزانێن وی، بنێڕه. (القفطي، 1970، ص255؛ المستعصمي، 2015، 2/76).
(9) غزی (الغزي): ئهبو ئيسحاقێ كهلبی یێ غزی و دبێژنێ ئهبومهدین و ئهبوقاسم، ئیبراهیمێ كورێ عوسمانێ كورێ موحهممهدێ هۆزانڤانێ ب ناڤودهنگ، یێ پهیدابی ل سالا (441مش/1049ز) ل غهزه (غزة) و یێ مری ل سالا (524مش/1129ز). (ابن عساكر، 1995، 7/51-53؛ أبو الفداء، 1997، 2/66؛ الصفدي، 2000، 6/35).
(10) ئهرجانی (الارجانی): ئهبوبهكرێ دادوهر ئهحمهدێ كورێ موحهممهدێ كورێ حسێنێ ئهرجانی یێ هۆزانڤان، ناسناڤێ وی (ناصح الدین)ه، دبنیاتدا خهلكێ شیرازێ یه، یێ پهیدابی ل سالا (460مش/ 1067ز) و دبیته دادوهرێ (تستر) و ل وێرێ یێ مری ل سالا (544مش/1149ز). (السمعاني، 1962، 1/154؛ ابن خلكان، 1978، 1/151-152؛ السبكي، 1993، 6/52-53؛ الزركلي، 2002، 1/215).
(11) ئبن خهلهكان دبێژیت: مهبهست پێ باژێرهكێ بچیكه (البلیدة) ل عێراقێ. (ابن خلكان، 1978، 3/398).
(12) حەسكهفی (الحصكفي): ئهڤ نازناڤه د زڤریتهڤه بۆ حهسن كیفا و بێژنێ حەسن کیبا، كهلههكا پاراستی و بهێز و ئاسێ و بلنده دكهڤیته سەر رویبارێ دیجلەی دناڤبهرا ئامەدێ و گزیرتا ئبن عومهری دا، و د کەڤند ئاكنجیێن وێ ههر كورد بینه. (السمعانی، ١٩٦٢، ٤/١٧٤؛ ياقوت الحموي، 1995، 2/265 ابن خلكان، 1978، 6/210؛ بنگلی، ٢٠٠٥، ص١٨٦؛ محهمهد، 2014، ل145).
(13) تهنزه (الطنزه): باژێرهكێ بچیكه ل دیاربهكرێ ل ژوریا گزیرتا ئبن عومهری. (ابن خلكان، 1978، 6/210).
(14) ههكار: ئهو دهڤهرێن دكهڤنه ژوریا موسل ل گزیرتا ئبن عومهری دبێژنێ دهڤهرا ههكارییا و كورد تێدا د ئاكنجینه. (یاقوت الحموي، 1995، 5/408؛ ابن المستوفي الإربلي، 1980، 2/168؛ الزبیدي، 2001، 14/441؛ هروری، ٢٠١٠، ل٤٢-٤٣).
(15) جزیری (الجزري): ئهف ناسناڤه د زڤریتهڤه بۆ ههرێما جهزیرێ ب شێوهكێ گشتی و ب تایبهتی گزیرتا ئبن عومهری، ئهف گزیته باژێرهكێ بچیكه ل ڤێ ههرێمێ و دكهڤیته روژئاڤایا روبارێ دیجلهی و جههكێ و داروباره، د بهرێدا ناڤێ وێ ب گزیرتا كوردا یێ هاتی. (الاصطخري، 2004، ص75؛ السمعاني، 1962، 3/269؛ ابن شداد، 1978، 3/213).
(16) ئهبوحهسهن عهلی كورێ موحهممهدێ كورێ عهلی یێ ههراسی یێ شافعى، یێ بهرنیاسه ب ئیلكیا، فارس دبێژنه مروڤێت مهزن ئیلكیا، یێ مری ل سالا (504مش/1110ز). (أبو الفداء، 1997، 2/44؛ ابن كثیر، 1993، ص528-529).
(17) فارقی: ئهف ناسناڤه د زڤریتهڤه بۆ میافارقینێ، (السمعاني، 1962، 10/124). و دكهڤیته دناڤبهرا ههرێمێن جهزیره و ئهرمینیا، و ههردكهڤندا كورد لێ د ئاكنجی بینه، (محهمهد، 2014، ل144). دیسان یاقوتێ حهمهوی ئاماژێ ب كوردێن شامی دكهت ل وێرێ دسهردهمێ ویدا. (یاقوت الحموي، 1995، 5/236). و چهندین ژێدهرێن دی ب شێوهكێ نهئێكسهر ههبینا كوردا ل ڤی جهی پشت راست دكهن. (ابن خلدون، 1988، 4/411؛ الجرجاني، 2008، 3/1157؛ سبط ابن الجوزي، 2013، 18/209: المقریزي، 1997، 1/363).
(18) ئیبری (الإبري): ئهف ناسناڤه د زڤریتهڤه بۆ كارێ فروتن و كاركرن ب دهرزیا، ئهوا كارێ دروارێ پێدكهن، ئهڤجا گهلهك كهس بڤی كاری ب ناڤودهنگ كهفتن و ناسناڤێ ئیبری كهفته سهروان ئێك ل وان بابێ شوهدهیێ یه ئهبونهسر ئهحمهدێ كورێ فهرهجێ كورێ عومهرێ دهینهوهری یێ ئیبری، یێ مری ل سالا (506مش/1112ز)، كهسهكێ ب ناڤودهنگ و فهرمودهناس بیه ل بهغدا. (السمعاني، 1962، 1/95؛ ابن الأثير، 1980، 1/25؛ ابن خلكان، 1978، 2/477-478).
(19) تهراد (الطراد): ئهبولفهوارس (ابوالفوارس) تهرادێ كورێ موحهممهدێ كورێ عهلی كورێ حهسهنێ كورێ موحهممهدێ قورهیشی، هاشمی، عهبباسی، زهینهبی وبهغدادی، دبێژنێ (مسند العراق) یێ پهیدابی ل (398مش/1007ز) ویێ مری ل سالا (491مش/1097ز). (الصالحي، 1996، 3/419؛ الذهبي، 1985، 19/ 37-39).
(20) سهراج (السراج): ئهبو موحهممهد جهعفهرێ كورێ ئهحمهدێ كورێ حوسێنێ كورێ ئهحمهدێ بهغدادی، دبێژنێ سهراجێ خویندكار (السراج القارئ)، یێ مری ل سالا (500مش/1106ز) ل بهغدا، ژبلی زانستێن فهرمودێ دلایهنێ ئهدبیشدا كار كریه و چهندین هۆزانێت ههی، و خودان چهندین كاروبهرههمه. (یاقوت الحموي، 1993، 2/777؛ ابن الساعي، 2009، ص315-316؛ الصفدي، 2000، 11/72-73).
(21) المدرسة الفرخشاهية: ئەف قوتابخانە یا هاتییە ئاڤاکرن ژلایێ (حظ الخیر خاتون) کچا ئیبراهیمێ کورێ عەبدولڵای، دایکا عزەددین فروخشاهی و هەر بناڤێ کورێ خۆ ب نافکریە ل سالا (578مش/1182ز)، لەوما دبێژنێ قوتابخانا فروخشاهی، دکەڤیتە لایێ باکوری ل دیمەشقێ. (ابن كثير، 2003، 16/558؛ النعيمي، 1990، 1/431).
(22) بو دیتنا هۆزانێن وی، بنێڕه. (سبط ابن الجوزی، 2013، ج21/ص289-291؛ ابن تغري بردي، د.ت، 6/93).
(23) چونكی دبیته برایێ ئهبو حهفس مهجدهددین عومهرێ كورێ موحهممهدێ كورێ عیسایێ كوردی. (الذهبي، 1993، 46/302).
(24) خهڕوبه: جههكێ بلند و قاییم و ئاسێیه ل كنارێن دهریایا شامێ ل هنداڤ عهككا. (یاقوت الحموي، 1995، 2/362؛ ابن عبدالحق البغدادي، 1991، 1/462).
(25) زانستێن زانايێن دهستپێكی (علوم الاوائل): یان زانستێن زانایێن کەڤن (علوم القدماء) يان زانستێن کەڤن (العلوم القديمة) ئەف ناڤە دهێتە گۆتن بۆ وان نڤیسەرێن موسلمانا ئەوێن کەفتییە دبن کارتێکرنا نڤیسەر و پەرتوکێن یونانی، ئەڤجا گۆتنە وان فەیلەسوفێن عەرەبا و گۆتنە نڤیسارێن وان پەرتوکێن زانایێن دەستپێکی (کتب الأوائل) ل بەرامبەر زانا و پەرتوکێن دی یێن موسلمانا ب تایبەتی زانستێن شەریعەتێ ئیسلامێ، زانستێن کەڤن وەکی (المنطق، الریاضیات، الطبیعیات، الإلهیات، علوم السحر والطلسمات). (ابن الندیم، 1997، ص٤٠، ٣٠١، ٣١٥، ٣٢٢؛ بدوي، 1946، ص123-124).
(26) پهرتوكا ئقلیدس (اقلیدس): ئهف پهرتوكه یا ئقلیدسێ كورێ نوقترسێ كورێ برنیقسی یه، فهیلهسوفهكێ یونانی یێ كهڤنه، یێ شارهزا بیه د بیاڤێ ئهندازییاریێدا و ئهف پهرتوكه دڤی بیاڤیدا نڤیسیه و ب یونانی دبێژنێ ئهستروشییا (الاسطروشیا) ب رامانا (اصول الهندسة) دهێت، ل سهردهمێ عهبباسییادا دوو جارا هاتیه وهرگێران، جارهكێ ل سهردهمێ خهلیفه هارون رهشیدی و دهاته ناسین ب هارونی و جارا دوویێ ل سهردهمێ خهلیفه مهئمونی و دگوتنێ مهئمونی، و ژلایێ چهندین زانا و كهسایهتیێن دیڤه كار ل سهر هاتیه كرن. (ابن الندیم، 1997، ص327؛ القفطي، 2005، ص54).
(27) زهینهدین یوسفێ كورێ زهینهدین عهلی كوجك، یێ مری ل سالا (586مش/1190ز)، ل ديفدا برایێ وی موزهفهردین كوكوبری دبیته دهستههلاتدار ل جهێ وی. (أبو الفداء، 1997، 2/164؛ الذهبي، 1993، 41/55).
(28) بو دیتنا هۆزانێ ب درێژی، بنێڕه. (ابن خلكان، 1978، 5/10-11).
(29) مهلازگرد (ملازكرد): یاقوتێ حهمهوی ب مهنازجرد و مهنازكرد ناڤ دبهت و دبێژیت باژێرهكێ ب ناڤودهنگه و دكهڤیته دنافبهرا خهلاتێ و ولاتێ رومێدا و خهلكێ وێ ئهرمهن و رومن. (یاقوت الحموي، 1995، 5/202).
(30) ل ديف ڤەگێڕانا ئهبولفیدائی ئهف شاهه خودان هۆزانه، بهلێ ل ديف ژێدهرێن بهردهست چ هۆزانێن وی نههاتنه دیتن.
(31) سههروهرد: ئێكه ل باژێرێن ههرێما چیا و زوربهیا خهلكێ وێ كوردن. (الإصطخری، 2004، ص200؛ ابن حوقل، 1938، 2/369).
(32) دهندهك ژێدهرادا ب (أبو الفتوح و أبو الحفص) هاتیه. (یاقوت الحموي، 1993، 6/2806؛ ابن خلكان، 1978، 6/268؛ الدلجي، د.ت، ص67؛ حاجي خلیفة، 1941، 2/1560).
(33) ئبن خهلەكان دبێژیت ناڤێ وی یهحیایه و هاتیه گوتن ناڤێ وی ئهحمهده و ب عومهریش هاتیه گوتن، و صهفهدی ب موحهممهد ناڤ دبهت، ههر ل بهر ڤێ چهندێ یه دهمێ دهلجی ئاماژێ بناڤی وی دكهت دبێژیت ناڤێ وی یهحیایه یان موحهممهده یان عومهرێ كورێ حهبهشی یه، ئانكو ژێدهر دههڤرا نینه سهبارهت ناڤێ وی، ئهڤجا ناڤێ وی یهحیایه یان ئهحمهده یان موحهممهده یان عومهره، بهلێ وهكی دیار ناڤێ وی یێ دروست یهحیایه، چونكی زوربهیا ژێدهرا ب یهحیا یێ دهست پێكری و ل دیڤ دا ئاماژێ ب هندهك ناڤێن دی دكهن. (ابن خلكان، 1978، 6/268؛ الصفدي، 2000، 2/236؛ الدلجي، د.ت، ص67).
(34) زهینهدین: ئهبوحوسهین عهبدولمهلكێ كورێ نهسرولڵایێ كورێ جههبهلێ حهلهبی، كهسهكێ زیرهك و شارهزابی یه د مهزههبێ شافعیدا، یێ مری ل سالا (590مش/1193ز) ل حهلهبێ . (الصفدي، 2000، 19/142؛ السبكي، 1993، 7/188-189).
(35) مهجدهدین: تاهرێ كورێ نهسرولڵایێ كورێ جههبهلێ حهلهبی، ئێكه ل شهرعزانێن مهزههبێ شافعی، یێ مری ل سالا (596مش/1199ز) د تهمهنێ شێست و چار سالیێدا. (ابن كثیر، 1993، ص745؛ ابن قاضی شهبة، 1987، 2/26).
(36) سهیفهدین ئامهدی: ئهبوحهسهن علی كورێ ئهبی عهلی كورێ موحهممهدێ كورێ سالمێ ئامهدی، یێ حهنبهلی، پاشی یێ شافعی، ئهبولفیداء ل سالا مرنا ویدا (631مش/1233ز) ئاماژێ ب ژیانناما وی یا زانستی دكهت. (ابو الفداء، 1997، 2/257).
(37) مهراغه: باژێرهكێ مهزن و ب ناڤودهنگه ل وولاتێ ئازهربیجانێ. (القزوینی، د.ت، ص562).
(38) مهجدهددینێ جیلی: ل ديف ژێدهرێن بهردهست چ زانیاری ل سهر ناڤ و رهچهلهكا وی نههاتنه دیتن.
(39) الإمام فخر الدین: موحهممهدێ كورێ عومهرێ كورێ حسێنێ كورێ حهسهنێ كورێ عهلی یێ قورهیشی ، تهیمی، بهكری، شافعی، تهبهری و رازی، خهلكێ تهبرستانێ یه و یێ پهیدابی ل باژێرێ رهی ل سالا (543مش/1148ز)، یێ مری ل سالا (606مش/1209ز) ل هراتێ، ئێكه ل زانیێن دیار و پێشهنگێن سهردهمێ خو دزانستێن شهرعی و عهقلی دا، ل باژێرێ رهی ژلایێ مهجدهددینێ جیلی خاندیه، و خودانێ بهرههمێن ب ناڤودهنگه. (أبو الفداء، 1997، 2/204؛ الأسنوي، 1970، 2/260).
(40) زانستێ سیمیاء: ئبن خهلدون دبێژیت ب زانستێ نهێنیێت پیتا دهێته گوتن سیمیاء، و هاتیه گوتن سیمیاء گهلهك جورێن سحرێ بخوڤه دگریت، (ابن خلدون، 1988، 1/664؛ التویجري، ٢٠١٠، ٢/٦٠٦)، زانایێن ڤی زانستەی ب رێکا سحرێ تشتێن ئاشوپی و وەهمی د هزرا یێ بەرامبەردا بەرجەستە دکەن، دەربارەی ڤێچەندێ چەندین سەرهاتی یێن هاتیە ڤەگێران دژێدەرادا ل سەر سەهروەردی(حاجي خليفة، 1941، 2/1021).
(4١) بو دیتنا هۆزانێ ب درێژی، بنێڕه. (ابن خلكان، 1978، 6/271-272).
(4٢) ناڤێ پهرتوكێ (نباهة البلد الخامل بمن ورده من الأماثل)ه. (الصفدي، 2000، 1/218؛ حاجي خلیفة، 1941، 1/281).
لیستا ژێدەر
ئێک: ژێدەرێن سەرەکی.
ابن الأثیر، عز الدین علي بن أبي الكرم محمد بن محمد بن عبد الكریم (ت 630هـ/1232م).
- الكامل في التاریخ، تح: عمر عبد السلام تدمري، دار الكتاب العربي، ط1، ( بیروت، 1997م).
- اللباب في تهذیب الأنساب، دار صادر، ط1، (بیروت، 1980م).
ابن الأزرق، شمس الدین محمد بن علي بن محمد (ت 896هـ/1490م).
- بدائع السلك في طبائع الملك، تح: علي سامي النشار، وزارة الإعلام، ط1، (العراق، د.ت).
- الأسنوي، جمال الدین عبدالرحیم (ت 772هـ/1370م).
- طبقات الشافعیة، تح: عبدالله الجبور، مطبعة الارشاد، ط1، (بغداد، 1970م).
الاصطخري، أبو اسحاق إبراهیم بن محمد الفارسي (ت 346هـ/ 957م).
- المسالك والممالك، دار صادر، د.ط، (بیروت، 2004م).
البكري، عبد الله بن عبد العزیز بن محمد الأندلسي (ت 487هـ /1094م).
- المسالك والممالك، دار الغرب الإسلامي، د.ط، (بیروت، 1992م).
ابن تغري بردي، جمال الدین یوسف بن تغري بردي بن عبد الله (ت 874هـ/1469م).
- المنهل الصافي والمستوفي بعد الوافي، تح: محمد محمد أمین، الهیئة المصریة العامة للكتاب، د.ط، (القاهرة، 1984م).
- النجوم الزاهره في ملوك مصر والقاهرة، وزارة الثقافة والإرشاد القومي، دار الكتب، د.ط، (مصر، د.ت).
ابن تیمیة، تقي الدین أحمد بن عبدالحلیم الحراني (ت 728هـ/1327م).
- درء تعارض العقل والنقل، تح: محمد رشاد سالم، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، ط2، (المملكة العربیة السعودية، 1991م).
- مجموع الفتاوى، تح: عبد الرحمن بن محمد بن قاسم، مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشریف، د.ط، (المدینة النبویة، 1995م).
الجرجاني، أبو بكر عبدالقاهر بن عبد الرحمن بن محمد الفارسي (ت ٤٧١هـ/1079م).
- درج الدرر في تفسیر الآي والسور، تح: ولید بن أحمد بن صالح الحسین وإیاد عبد اللطیف القیسي، مجلة الحكمة، ط1، (بریطانیا، 2008م).
ابن الجزري، شمس الدین ابی عبدالله محمد بن ابراهیم بن ابي بكر القرشي (ت 738هـ/1337م).
- تاریخ حوادث الزمان وأنبائه ووفیات الأكابر والأعیان من أبنائه المعروف بتاریخ ابن الجزري، تح: عمر عبدالسلام تدمري، المكتبة العصریة، ط1، (بیروت، 1998م).
ابن الجوزي، جمال الدین أبو الفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد (ت 597هـ/1200م).
- المنتظم في تاریخ الأمم والملوك، تح: محمد عبد القادر عطا ومصطفى عبد القادر عطا، دار الكتب العلمیة، ط1، (بیروت، 1992م).
حاجي خلیفة، مصطفى بن عبد الله كاتب جلبي (ت 1067هـ/1656م).
- سلم الوصول إلى طبقات الفحول، تح: محمود عبد القادر الأرناؤوط، مكتبة إرسیكا، ط1، (إستانبول، 2010م).
- كشف الظنون عن أسامي الكتب والفنون، مكتبة المثنى، د.ط، (بغداد، 1941م).
ابن حجر العسقلاني، أبو الفضل أحمد بن علی بن محمد بن أحمد (ت 852هـ/1448م).
- الدرر الكامنة في أعیان المائة الثامنة، تح: محمد عبد المعید ضان، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، ط2، (حیدر اباد، 1972م).
ابن حوقل، أبو القاسم محمد بن حوقل البغدادي الموصلي (ت 367هـ/977م).
- صوره الأرض، دارصادر، د.ط، (بیروت، 1938م).
الخطیب البغدادي، أبو بكر أحمد بن علی بن ثابت بن أحمد (ت 463هـ/1071م).
- تاریخ بغداد وذیوله، تح: مصطفى عبد القادر عطا، دار الكتب العلمیة، ط1، (بیروت، 1997م).
ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد بن محمد (ت 808هـ /1405م).
- العبر ودیوان المبتدأ والخبر في أیام العرب والعجم والبربر ومن والاهم من ذوي السلطان الاكبر، تح: خلیل شحادة، دارالفكر، ط2، (بیروت، 1988م).
ابن خلكان، أبي العباس شمس الدین أحمد بن محمد بن أبی بكر (ت681هـ/1282م).
- وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان، تح: إحسان عباس، دارصادر، د.ط، (بیروت، 1978م).
ابن دقماق، صارم الدین إبراهیم بن محمد بن أیدمر العلائي (ت 809 هـ/1407م).
- نزهة الأنام في تاریخ الإسلام، تح: سمیر طبارة، المكتبة العصریة للطباعة والنشر، ط1، (بیروت، 1999م).
الدلجي، شهاب الدین أحمد بن علي بن عبد الله المصري (ت 838هـ/1434م).
- الفلاكة والمفلوكون، مطبعة الشعب، د.ط، (مصر، د.ت).
الذهبي، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان بن قایماز (ت 1347م).
- تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، تح: عمر عبد السلام التدمري، دار الكتاب العربي، ط2، (بیروت، 1993م).
- سیر أعلام النبلاء، تح: مجموعة من المحققین، مؤسسة الرسالة، ط3، (بیروت، 1985م).
الزبیدي، محمد مرتضى الحسیني (ت 1205هـ/1790م).
- تاج العروس من جواهر القاموس، تح: مجموعة من المحققین، وزارة الإرشاد والأنباء فی الكویت - المجلس الوطني للثقافة والفنون واڵاداب، د.ط، (الكویت، 2001م).
ابن الساعي، تاج الدین علي بن أنجب بن عثمان بن عبد الله (ت 674هـ/1275م).
- الدر الثمین في أسماء المصنفین، تح: أحمد شوقی بنبین ومحمد سعید حنشي، دار الغرب الاسلامي، ط1، (تونس، 2009م).
سبط ابن الجوزي، شمس الدین أبوالمظفر یوسف بن قزأوغلي بن عبدالله (ت 654هـ/1256م).
- مرآة الزمان في تواریخ الأعیان، تح: محمد بركات (واخرون)، دار الرسالة العالمیة، ط1، (دمشق، 2013م).
السبكي، تاج الدین عبد الوهاب بن تقي الدین (ت 771هـ /1370م).
- طبقات الشافعیة الكبرى، تح: محمود محمد الطناحي وعبد الفتاح محمد الحلو، دار هجر للطباعه والنشر والتوزیع، ط2، (الریاض، 1993م).
السخاوي، شمس الدین محمد بن عبد الرحمن (ت902هـ/1496م).
- الإعلان بالتوبیخ لمن ذم أهل التوریخ، تح: سالم بن غتر بن سالم الظفیری، دار الصمیعي للنشر والتوزیع، ط1، (الریاض، 2017م).
السمعاني، عبد الكریم بن محمد بن منصور (ت 562هـ/1166م).
- الأنساب، تح: عبد الرحمن بن یحیى المعلمي الیماني (واخرون)، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، ط1، (حیدر آباد، 1962م).
السیوطي، جلال الدین عبد الرحمن بن أبي بكر (ت 911هـ/1505م).
- بغية الوعاة في طبقات اللغویین والنحاة، تح: محمد أبو الفضل إبراهیم، المكتبة العصریة (عیسى البابی الحلبي)، ط1، (صیدا، 1964م).
- نزهة الجلساء في أشعار النساء، اعتني به: عبد اللطیف عاشور، مكتبه القرآن، د.ط، (القاهره، د.ت).
ابو شامة، أبو القاسم شهاب الدین عبد الرحمن بن إسماعیل بن إبراهیم المقدسي (ت 665هـ/1266م).
- الروضتین في أخبار الدولتین النوریة والصلاحیة، تح: إبراهیم الزیبق، مؤسسة الرسالة، ط1، (بیروت، 1997م).
ابن شداد، بهاء الدین یوسف بن رافع بن تمیم بن عتبة (ت 632هـ/1234م).
- سیرة صلاح الدین الأیوبي المسمى النوادر السلطانیة والمحاسن الیوسفیة، مؤسسة هنداوي للتعلیم والثقافه، د.ط، (القاهرة، 2012م).
ابن شداد، عز الدین محمد بن علي بن إبراهیم (ت 684هـ/ 1285م).
- الأعلاق الخطیرة في ذكر امراء الشام والجزیرة، تح: یحیى عبارة، وزارة الثقافة والارشاد القومي، د.ط، (دمشق، 1978م).
ابن الشعار، كمال الدین أبو البركات المبارك الموصلي (ت 654هـ/1256م).
- قلائد الجمان في فرائد شعراء هذا الزمان، تح: كامل سلمان الجبوري، دار الكتب العلمیة، ط1، (بیروت، 2005م).
الصالحي، أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عبدالهادي الدمشقي (ت 744هـ/1344م).
- طبقات علماء الحدیث، تح: أكرم البوشي وإبراهیم الزیبق، مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزیع، ط2، (بیروت، 1996م).
الصفدي، صلاح الدین خلیل بن أیبك بن عبد الله (ت 764هـ/1363م).
- الوافي بالوفیات، تح: أحمد الأرناؤوط وتركي مصطفى، دارإحیاء التراث، د.ط، (بیروت، 2000م).
ابن الصلاح الشهرزوري، تقي الدین عثمان بن عبد الرحمن (ت 643هـ/1245م).
- طبقات الفقهاء الشافعیة، تح: محیي الدین علي نجیب، دار البشائر الإسلامیة، ط1، (بیروت، 1992م).
ابن عبدالحق البغدادي، صفي الدین عبدالمۆمن بن عبدالحق ابن شمائل القطیعی البغدادي (ت 739هـ /1338م).
- مراصد الاطلاع على أسماء الأمكنة والبقاع، دار الجیل، ط1، (بیروت، 1991م).
ابن العجمي، شهاب الدین أحمد بن أحمد بن محمد بن أحمد (ت 1086هـ/1675م).
- ذیل لب اللباب في تحریر الأنساب، تح: شادی بن محمد بن سالم آل نعمان، مركز النعمان للبحوث والدراسات الإسلامیة وتحقیق التراث والترجمة، ط1، (الیمن، 2011م).
ابن العدیم، كمال الدین عمر بن أحمد بن هبة الله (ت 660هـ/1261م).
- بغیة الطلب في تاریخ حلب، تح: سهیل زكار، دار الفكر، د.ط، (بیروت، د.ت).
ابن عساكر، علي بن الحسن بن هبة الله (ت 571هـ/ 1175م).
- تاریخ مدینة دمشق وذكر فضلها وتسمیة من حلها من الاماثل او احتاز بنواحها من واردیها واهلها، تح: محب الدین ابوسعید عمرو بن غرامه العمروي، دار الفكر، ط1، (دمشق، 1995م).
العلیمي، مجیر الدین عبدالرحمن بن محمد بن عبدالرحمن (ت 928هـ/1521م).
- الأنس الجلیل بتاریخ القدس والخلیل، تح: عدنان یونس عبد المجید نباتة، مكتبة دندیس، ط1، (عمان، د.ت).
- التاریخ المعتبر في أنباء من غبر، تح: مجموعة من المحققین، دار النوادر، ط1، (سوریا، 2011م).
ابن العماد الحنبلي، عبد الحي بن أحمد بن محمد (ت 1089هـ /1678م).
- شذرات الذهب في أخبار من ذهب، تح: محمود الأرناؤوط، دار ابن كثیر، ط1، (بیروت، 1986م).
ابن فضل الله العمري، شهاب الدین أحمد بن یحیى (ت 749هـ/1348م).
- مسالك الأبصار في ممالك الأمصار، المجمع الثقافی، ط1، (أبو ظبي، 2002م).
العیني، بدرالدین محمود بن أحمد بن موسى (ت 855هـ/1451م).
- عقد الجمان في تاریخ أهل الزمان، تح: محمد محمد امین، دارالكتب والوثائق القومیة، د.ط، (القاهرة، 2010م).
- مغاني الأخیار في شرح أسامی رجال معاني الآثار، تح: محمد حسن محمد حسن إسماعیل، دار الكتب العلمیة، ط1، (بیروت، 2006م).
ابن الغزي، شمس الدین أبو المعالي محمد بن عبد الرحمن (ت 1167هـ/1753م).
- دیوان الإسلام، تح: سید كسروي حسن، دار الكتب العلمیة، ط1، (بيروت، 1990م).
أبو الفداء، الملك المؤید إسماعیل بن علي بن محمود ابن عمر بن شاهنشاه بن أیوب (ت 732هـ/1332م).
- تاریخ ابي الفداء المسمى المختصر في أخبار البشر، علق علیه ووضع حواشیه: محمود دیوب، دار الكتب العلمیة، ط1، (بیروت، 1997م).
ابن قاضي شهبة، تقي الدین أبو بكر بن أحمد بن محمد بن عمر الأسدي الشهبي الدمشقي (ت 851هـ/1447م).
- طبقات الشافعیة لابن قاضی شهبة، تح: الحافظ عبد العلیم خان، دار عالم الكتب، ط1، (بیروت، 1987م).
القزویني، زكریا بن محمد بن محمود (ت 682هـ/1283م).
- آثار البلاد وأخبار العباد، دار صادر، د.ط، (بیروت، د.ت).
القفطي، جمال الدین أبو الحسن علي بن یوسف (ت 646هـ/1248م).
- إخبار العلماء بأخبار الحكماء، تح: إبراهیم شمس الدین، دار الكتب العلمیة، ط1، (بیروت، 2005م).
- المحمدون من الشعراء وأشعارهم، تح: حسن معمري، دار الیمامة، د.ط، (د.م، 1970م).
الكتبي، صلاح الدین محمد بن شاكر بن أحمد بن عبد الرحمن بن شاكر (ت 764هـ/1362م).
- فوات الوفیات، تح: إحسان عباس، دار صادر، ط1، (بیروت، 1974م).
ابن كثیر، أبو الفداء إسماعیل بن عمر القرشي (ت 774هـ /1373م).
- البدایة والنهایة، تح: عبد الله بن عبد المحسن التركي، دار هجر، ط2، (القاهرة، 2003م).
- طبقات الشافعیین، تح: د أحمد عمر هاشم ود محمد زینهم محمد عزب، مكتبه الثقافة الدینیة، د.ط، (القاهرة، 1993م).
المستعصمي، محمد بن أیدمر (ت 710هـ/1310م).
- الدر الفرید وبیت القصید، تح: كامل سلمان الجبوري، دارالكتب العلمیة، ط1، (بیروت، 2015م).
ابن المستوفي الإربلي، المبارك بن أحمد بن المبارك بن موهوب اللخمي (ت 637هـ/1239م).
- تاریخ إربل، تح: سامی بن سید خماس الصقار، دار الرشید للنشر، د.ط، (العراق، 1980م).
المقریزي، تقی الدین أحمد بن علي بن عبد القادر (ت 845هـ/1441م).
- السلوك لمعرفة دول الملوك، تح: محمد عبد القادر عطا، دار الكتب العلمیة، ط1، (بیروت، 1997م).
- المقفى الكبیر، تح: محمد الیعلاوي، دار الغرب الاسلامي، ط2، (بیروت، 2006م).
المنذري، زكي الدین أبومحمد عبدالعظیم بن عبدالقوي (ت 656هـ/1258م).
- التكملة لوفیات النقلة، تح: بشار عواد معروف، مؤسسة الرسالة، ط2 (بیروت، 1981م).
ابن الندیم، أبو الفرج محمد بن إسحاق بن محمد الوراق (ت 384هـ/994م).
- الفهرست، تح: إبراهیم رمضان، دار المعرفة، ط2، (بیروت، 1997م).
النعیمي، عبد القادر بن محمد الدمشقي (ت 927هـ/1521م).
- الدارس فی تاریخ المدارس، تح: إبراهیم شمس الدین، دار الكتب العلمیة، ط1، (بیروت، 1990م).
ابن نقطة، أبوبكر محمد بن عبدالغني البغدادي (ت 629هـ /1231م).
- تكملة الإكمال (تكملة لكتاب الإكمال لابن ماكولا)، تح: عبد القیوم عبد ریب النبي، جامعة أم القرى، ط1، (مكة المكرمة، 1997م).
الهمذاني، أبو الحسن محمد بن عبد الملك بن إبراهيم (ت 521هـ /1127م).
- تكملة تاريخ الطبري، تح: ألبرت يوسف كنعان، المطبعة الكاثوليكية، ط1، (بيروت، 1958م).
ابن واصل، جمال الدین محمد بن سالم بن نصرالله بن سالم (ت 697هـ/1297م).
- مفرج الكروب في أخبار بني أیوب، تح: جمال الدین الشیال (واخرون)، دار الكتب والوثائق القومیة - المطبعة الأمیریة، ط1، (القاهرة، 1957م).
ابن الوردي، زین الدین عمر بن مظفر بن عمر بن محمد (ت 749هـ/1348م).
- تاریخ ابن الوردي، دار الكتب العلمیة، ط1، (بیروت، 1996م).
یاقوت الحموي، شهاب الدین یاقوت بن عبدالله الرومي الحموي (ت 626هـ/1228م).
- معجم الأدباء إرشاد الأریب إلى معرفة الأدیب، تح: إحسان عباس، دار الغرب الإسلامي، ط1، (بیروت، 1993م).
- معجم البلدان، دار صادر، ط2، (بیروت، 1995م).
الیونیني، قطب الدین أبو الفتح موسى بن محمد (ت 726هـ /1325م).
- ذیل مرآة الزمان، دار الكتاب الإسلامي، ط2، (القاهرة، 1992م).
دوو: ژێدەرێن لاوەکی.
أ- ژێدەرێن عەرەبی.
الباباني، إسماعیل باشا بن محمد أمین بن میر سلیم البغدادي.
- إیضاح المكنون فی الذیل على كشف الظنون عن اسامي الكتب والفنون، دارإحیاء التراث العربي، د.ط، (بیروت، د.ت).
بدوي، عبدالرحمن.
- التراث اليوناني في الحضارة الاسلامية دراسات لكبار المستشرقين، مكتبة النهضة المصرية، ط2، (القاهرة، 1946م).
بنگلی، سیپان حسن علي.
- حصن كيفا دراسة في تاريخها السياسي والحضاري (1200-1300م)، دار سپیرێز للطباعة والنشر، ط١، (دهوک، ٢٠٠٥م).
التویجري، حمود بن عبد الله بن حمود بن عبد الرحمن.
- غربة الإسلام، تح: عبد الكریم بن حمود التویجري، دار الصمیعی، ط1، (الریاض، 2010م).
الحجي، حیاة ناصر.
- السلطان الناصر محمد بن قلاوون ونظام الوقف في عهده، مكتبة الفلاح، ط1، (الكویت، 1983م).
الزركلي، خیرالدین بن محمود.
- الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال والنساء من العرب والمستعربین والمستشرقین، دار العلم للملایین، ط15، (بیروت، 2002م).
الزهراني، مرزوق بن هیاس آل مرزوق.
- نسبة ومنسوب، د.د.ن، ط1، (د.م، 2014م).
الشهابي، قتیبة بن احمد.
- معجم ألقاب أرباب السلطان في الدول الاسلامیة - من العصر الراشدي حتى بدایات القرن العشرین -، وزارة الثقافة، د.ط، (دمشق، 1995م).
الصویركي، محمد علي.
- معجم أعلام الكرد في التاریخ الاسلامي والعصر الحدیث في كردستان وخارجها، بنكهی ژین، د.ط، (السلیمانیة، 2006م).
العقیقي، نجیب.
- المستشرقون، دارالمعارف، ط3، (القاهرة، 1964م).
القنوجي، أبو طیب محمد صدیق خان حسن.
- أبجد العلوم الوشي المرقوم في بیان أحوال العلوم، دار ابن حزم، ط1، (د.م، 2002م).
قیقانو، أنطون بشاره.
- جدول السنین الهجرية وما يوافقها من السنين الميلادية، دارالمشرق، ط3، (بيروت، 1997م).
كحالة، عمر رضا.
- معجم المؤلفین، دارإحیاء التراث العربي، د.ط، (بیروت، 1957م).
المدرس، عبدالكریم محمد.
- علماؤنا في خدمة العلم والدین، دارالحریة للطباعة، ط1، (بغداد، 1983م).
نویهض، عادل.
- معجم المفسرین من صدر الإسلام وحتى العصر الحاضر، مؤسسة نویهض الثقافیة للتألیف والترجمة والنشر، ط3، (بیروت، 1988م).
الهسنیاني، صالح شیخو رسول.
- علماء الكورد و كوردستان من القرن الاول الهجري للاسلام الى وفیات سنة: 1400هـ-1980م (ق1-14هـ) / (7-20م)، مطبعة هاوار، د.ط، (دهوك، 2012م).
يوسف، محمد خير رمضان.
- المرأة الكردية في التاريخ الإسلامي تراجم لأميرات كرديات ... ومحدثات عالمات، دار القادري، ط1، (بيروت، 1992م).
ب- ژێدەرێن کوردی.
بهحركهیی، مهلا طاهیر مهلا عبدالله.
- مێژووی زانایانی كورد، چاپخانهی ئاراس، چ1، (ههولێر، 2010ز).
خۆشناو، حەکیم ئەحمەد.
- كورد و كوردستان لەدیدی گەریدە و ولاتناسانی موسڵمان (٢٣٢-٦٢٦ك/846-1229ز)، وە: شوکر سلێمان، خانەی موکریانی بۆ چاپ و بڵاوکردنەوە، چ١، (هەولێر، ٢٠١٤ز).
محهمهد، موحسین مامل.
- كوردستان له كتێبی تهقویم ئهلبولدانی ئهبولفیدای ئهیوبی، چاپخانهی موكریانی بو چاپ وبڵاوكردنهوه، چ1، (ههولێر، 2014ز).
مهردوخ، محهمهد مهردوخی كوردستانی.
- مێژووی كورد و كوردستان، وه: عهبدولكهریم محهمهد سهعید، چوار چرا، چ2، (سلێمانی، 2007ز).
هروری، دروێش یوسف حەسەن.
- وەلاتێ هەکارێ (٣٣٤-٧٣٧مش/٩٤٥-١٣٣٦ز) ڤەکولینەک سیاسی شارستانی، وە: موسەدەق تۆڤی، چاپخانا خانی، چ١، (دهوک، ٢٠١٠ز).
اسهامات علماء بلاد الكورد العلمية في الحضارة الاسلامية من خلال كتاب (المختصر في أخبار البشر) لأبي الفداء في القرن
(السادس الهجري/اثناعشرة الميلادي)
الملخص
حاول الباحث في هذا البحث، ذكر الشخصيات الكُردستانية التي كانت لها اسهامات العلمية في الحضارة الإسلامية من خلال كتاب (المختصر في أخبار البشر) لأبو الفداء الايوبي في القرن (السادس الهجري/الثاني عشرة الميلادي)، ومن هؤلاء العلماء المؤرخ محمد بن عبدالملك الهمذاني، الشاعر يحيى بن سلامة الحصكفي، الفقيه عمر بن عكرمة الجزري، الزاهد عدي بن مسافر الهكاري، موفق الدين الاربلي وابن مستوفي الاربلي وعلماء آخرين الذين خصصوا حياتهم في سبيل خدمة الحضارة الاسلامية، وهؤلاء العلماء محط فخر و اعجاب لما قاموا به من خدمة العلم والحضارة الاسلامية.
The Scientific Contributions of Scholars Kurdish country to Islamic Civilization through the Book (Mukhtasar fi Akhbar Al-Bashir) by Abu Al-Fidaa in the (sixth century AH / twelfth century AD)
Abstract:
The researcher attempted to shed light on the Kurdistan figures that have great contributions in Islamic civilization, which are cited in the book entitled ''Mukhtasar fi Akhbar Al-Bashir'' written by Abi- fida Ayoobi in ''6th hijri/12th gregorian'' century, Among these scholars is the historian Mohammed bin Abdul Malik Al-Hamathani, the poet Yahia bin Salama Al-Haskafi, the jurisprudent Omer bin Ikrima Al-Jazari, the Worshipper Auday bin Musafir Al-Hakari, Mowaffag Al-deen Al-Arbeeli and Ibin Mustawfi Al-Arbeeli, in addition to other scholars who devoted their lives to serve the islamic civilization, These scholars are the pride and admired by most people due to their significant contributions.
* ڤەکولەرێ بەرپرس.
This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)