سەیروسەمەری د چیرۆكا فۆلکلورییا كوردیدا

"پەرتوكا نارینا گولبارین و چەند چیرۆكێن سەر زاری وەك نموونە"

شڤان جرجیس عبدالرحمن ¹* و محسن عارف صالح ²

¹ پشكا زمانێ كوردی، كولیژا زمانان، زانكۆیا دهوك، هەرێما کوردستانێ- عیراق.

² پشكا زمانێ كوردی، كولیژا زمانان، زانكۆیا دهوك، هەرێما کوردستانێ- عیراق.

وةرطرتن: 11/2022 ثةسةندكرن: 02/2023 بةلاظكرن: 06/2023 https://doi.org/10.26436/hjuoz.2023.11.2.1078

پـۆخـتــە:

سەیروسەمەر ئێكە ژ ئەوان بابەتان یێ كو ب ڕەنگەكێ بەرفرەهـ د ناڤ چیرۆكا فۆلکلوریا كودیدا دهێتە دیتن، ئەڤەژی بۆ خەیالا بەرفرەها ڤەگێڕانا چیرۆكا فۆلکلوری ڤەدگەریت، هەبوونا سەیروسەمەریێ د ناڤ رویدانێن چیرۆكێدا دبیتە هۆکار كو رویدان ئێك بۆ ئێكا دی ب ئاوایەکێ تاسەگەر بهێنە ڤەگوهازتن و د هەمان دەمدا ئەو چیرۆك ب رەنگەكێ سەرەنج راكێش بگەهیتە گوهێ گوهداری، چونکی سەیروسەمەری وەك بابەت رەهەندەكێ ل سەرڤەی سروشتی یانژی سروشتبەز دگەهینیت. ئەڤجا ئایە ڕاستە سەیروسەمەری ئەو دەستێوەردانا توند و ڤەشارتیە ئەوا د چارچوڤێ ژیانا كەتواریا روژانەدا ڕویددەت، یانژی دابرینەكە یان دەرزەكە دكەڤیتە د وی سیستەمێ بەربەلاڤێ باوەرپێكریێ مرۆڤیدا. ژ بەر ئەڤێ چەندێ مە ڤیایە ڤەكولینەكێ ل سەر چیرۆكا فۆلکلوریا كوردی ل ژێر ناڤونیشانێ (سەیروسەمەری د چیرۆكا فۆلکلورییا كوردیدا (پەرتوكا نارینا گولبارین و چەند چیرۆكێن سەر زاری) وەك نموونە) ئەنجام بدەین، ئەڤە وەک هەولدانەكێ بۆ دیاركرنا لایەنێ سەیروسەمەریێ د ناڤ چیرۆكێدا و ئایە كا ب چ شێوە سەیروسەمەری د ناڤ چیرۆكا فۆلکلورییا كوردیدا بكارهاتیە. ڤەكۆلین ژ دوو پشكان پێكدهێت پشكا ئێكێ لایەنێ تیورێ ڤەدگریت و پشكا دوویێ یا تەرخانكریە بۆ لایەنێ پراكتیكی.

پەیڤێن سەرەکی: چیرۆك، فۆلکلور، سەیروسەمەری، مەندەهوشی، سروشتبەز- سەرڤەی سروشتی، سیما.

پێشەكی

سەیروسەمەری وەك بابەت رەهەندەكێ ل سەرڤەی سروشتی یانژی سروشتبەز دگەهینیت و ئەڤی بابەتی بیاڤەكێ مەزن و بەرفرەه د گۆڕەپانا ئەدەبی ب گشتی و چیرۆكا فۆلکلورییا كوردیدا ب تایبەتی ڤەگرتیە، مەرەم ژ هەبوونا وێ دناڤ تێكستێن چیرۆكا فۆلکلوریدا دروستكرنا كەتوارەكێ جودایە، ئەڤ كەتوارە ژ ئەگەرێ كومكرنا (لۆجیكی و نەلۆجیكی)، (بەرنیاسی و مژداریێ) و (كەتوار و نەكەتواری) پەیدا دبیت، ئانكو ژ ئەگەرێ ڤێكکەڤتنا – تصادم دناڤبەرا كەتواری و نەكەتواریدا دروست دبیت و د ئەنجامدا سەیروسەمەری دتێكستێ چیرۆكا فۆلکلوریدا بەرهەم دهێت و هەر ئەڤە بوویە هۆكار كو تێكستێ چیرۆكێ شیانێن ئاڤاكرنا جیهانەكا نوی و سەیروسەمەر هەبن، ب هەبوونا دیاردێن سەیروسەمەریێ د ناڤ رویدانێن چیرۆكێدا و ب تایبەت د چیرۆکا فۆلکلوریدا دبیتە هۆکار كو رویدان ئێك بۆ ئێكا دی ب ئاوایەکێ تاسەگەر بهێنە ڤەگوهازتن و د هەمان دەمدا ئەو چیرۆك ب رەنگەكێ سەرەنج راكێش بگەهیتە گوهێ گوهداری و ب دیتنەکا سەیر لێ بنێریت، ئەڤجا د ئەنجامدا دابرینەك دكەڤیتە د سیستەمێ باوەرپێكریێ مرۆڤیدا، هەر ئەڤە بوویە ئەگەر كو هزر ل بەرهەڤكرنا ڤەكۆلینەكێ ل ژێر ناڤونیشانێ (سەیروسەمەری دچیرۆكا فۆلکلورییا كوردیدا (پەرتوكا نارینا گولبارین و چەند چیرۆكێن سەر زاری) وەك نموونە) ل دویڤ ڕێبازا وەسفی بهێتە ئەنجامدان.

ڤەكۆلین ژ دوو پشكان پێكدهێت، پشكا ئێكێ یا تایبەتە ب لایەنێ تیۆری و هەر ئێك ژ بابەتێن (زاراڤ، تێگەه، پێناسە، سالوخەت- سیما، مەرج، جۆر، ئەرك) ب خۆڤە دگریت. پشكا دوویێ یا تەرخانكریە بۆ لایەنێ پراكتیكیێ ڤەكۆلینێ، پاشی چەند ئەنجام هاتینە دیاركرن و ل دوماهیێ ب رێکخستنا ژێدەران ل گەل پۆختێ عەرەبی و ئێنگلیزی ب دوماهی هاتیە.

پشكا ئێكێ: سەیروسەمەری زاراڤ و تێگەه و پێناسە

1-1- زاراڤێ سەیروسەمەریێ:

وەکو زاراڤ سەیروسەمەری د هەر زمانەکیدا ب ئاوایەکێ جودا ب کار هاتیە، لێ د هەمی زماناندا هەر هەمان تێگەه و مەبەست دگەهینیت. بۆ نموونە د زمانێ ئێنگلیزیدا هەر دوو پەیڤێن (fantastique) و (merveilleux) بكاردهێن، لێ بنەرەت و ژێدەرێ پەیڤا (fantastique) یا ئێنگلیزی بۆ پەیڤا (Phantasticus) یا لاتینی ڤەدگەریت، ئەو ژی ب واتایا خەیال(بهاء بن نوار، 2013، ص10-12). لێ د زمانێ فەرەنسیدا (fantastico) یان (Fantasia) بكاردهێن و رەنگە ئەڤ هەر دوو زراڤە ژ زاراڤێ ئێنگلیزی هاتبنە وەرگرتن (علاوی الخامسە ،2005،62). هەروەسان بەرامبەر وێ د زمانی عەرەبیدا پەیڤا (العجائبیە). بكاردهێت. دزمانی كوریدا پەیڤێن (چریسەت، سەیروسەمەری) ل بەرامبەری وێ ب هەمان واتا بكاردهێن.

1-2- تێگەهێ سەیروسەمەری:

وەکو تێگەه سەیروسەمەری د فەرهەنگێن ڕۆژئاڤایێن سەدێ شازدێ و هەڤدێدا ب واتایا رادەبەدەر، ئانکو بۆ هەر کار و کریار یان تشتەكێ ژ شیانێن سروشتێ مرۆڤایەتی دەرباز بیت بكاردهێت(بهاء بن نوار، 2012، ص10-12). پەیڤا سەیروسەمەری ئەوا د فەرهەنگا (لاروسا) بچویكدا (le ptit larousse) هاتی، ئەوە كو((هەر تشتەكێ ژ رووبەرێ خۆ یێ بەرنیاس و سروشتی دویر ب كەڤیت و ب شێوێ رادەبەدەر دەربازبوونەك ژ سروشتی دیاربیت، دبێژنێ سەیروسەمەر))(دانیال ریگ، ب.س، ص3460)، هەروەسان دفەرهەنگا (روبارا) بچویكدا (le petit robart) وەسان هاتیە کو سەیروسەمەری (تێگەهەكە و ئەم ب سروشتی تێ ناگەهین، چونكی ئەو تشتەكە گرێدایی جیهانا دەرڤەیا سروشتییە) (Pau Robert 1987. P 1186)ب رەنگەكێ گشتی سەیروسەمەری د فەرهەنگێن روژئاڤاییدا بۆ هەر تشتەكی ژ سروشتی دەرباز بیت-سروشتبەز بیت، د هەمان دەمدا بۆ ئەو تشت د كەتواریدا ب زەحمەت بهێتە شلوڤەكرن بكاردهێت، ب ئەڤی رەنگی سەیروسەمەری ئەوە كو هەر تشتەكێ ژ كەتواری و سروشتی دەرباز بیت ب خۆڤە دگریت، ب هەبوونا دیاردێن سەیروسەمەریێ د ناڤ تێكستیدا كارتێكرنێ ل دەروونێ وەرگری دكەن، کو د ئەنجامدا مەندەهوش دبیت. واتە دفەرهەنگێن روژئاڤاییدا ب تایبەتیژی دفەرهەنگا فەرەنسیدا واتا سەیروسەمەری ژ ئەڤان هەر دوو چارچوڤەیان دەرناكەڤیت (یێ ئێكێ دەربازبوونە ژ رێیا تشتێ بەرنیاس و سروشتی، ب ئەڤی رەنگی دبیتە وەک موعجیزەیێ یانژی دەربازكرنا یان بەزاندنا سروشتییە، یا دوویێ هەبوونا گەلەك ئالاڤ و كەسایەیێن رادەبەدەرە د بەرهەمێن ئەدەبیدا)(Jerwan , Sabek 1997, p.617 ). د فەرهەنگا كەڤنا عەرەبیدا و ب تایبەتیژی د فەرهەنگا (لسان العرب)دا وەسان هاتیە كو (هەر تشتەكێ مرۆڤ ببینیت و ئەو تشت ل دەڤ وی نە یێ سروشتی و بەرنیاس بیت، ل وی دەمی دێ ئینكار كەت، چونكی مرۆڤ ل گەل وی تشتی نەراهاتیە) (ابو الفضل جمال الدین ابن منظور، ؟، ص250)؛ ئەگەر بهێین و سەحكەینە لایەنێ زمانی یێ پەیڤا (عجب) دێ بۆ مە واتایا ئەوی ب ئەڤی رەنگی خۆیا بیت كۆ ئەوژی لادان و دەركەڤتنە ژ ئەوی چارچوڤێ سروشتیێ دیاركری یێ تشتان، ژبەركو ئەو تشت نە یێ سروشتییە یانژی كریارەكا بلندترە ژ سروشتی. هەروەسان تێگەهێ سەیروسەمەریێ د فەرهەنگێن نوی یێن عەرەبیدا گەلەك ژ رێرەوێ فەرهەنگێن كەڤن دویر نەكەڤتیە.

د پەیڤسازیا كوردیدا و ب تایبەتی دفەرهەنگا (زاراوەكانی ئەدەب و زانستە مروڤایەتییەكان)یا كوریدا ب ئەڤی رەنگی تێگەهێ سەیروسەمەری هاتیە ((چەشنێكی ئەدەبی و هونەرییە پشت بە خەیال و سیحر و بابەتی ناماقول و سروشتبەزین دەبەستێت یان ئەو كارە ئەدەبییەیە كە خۆی لە كوتەكانی لۆجیك و واقیع رزگار دەكات و بە تەواوی پشت بە خەیالێكی رەها و بەرین دەبەستێت..ئەمە لە چیرۆك و حیكایەتی كون و سەربوردەی میللی و گێرانەوەی ئەفسانەییدا بە رادەیەكی زور هەیە))(نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد، 2013، ل323). دشێن بێژین تێگەهێ سەیروسەمەری دفەرهەنگێن كوردیدا گەلەك نیزیكی وی تێگەهییە ئەوێ د فەرهەنگێن رۆژئاڤای و عەرەبیدا هاتی .

1-3- پێناسێن سەیروسەمەریێ :

ئەڤە بابەتە دناڤ گورەپانا ئەدەبی یا روژئاڤاییدا ب رەنگەكێ بەرفرەه و مەزن هاتیە باسكرن و چەندین پێناسێن جوراوجور بۆ هاتینە كرن، بۆ نموونە (كاستێكسCastex)) خودانێ پەرتوكا (چیروكا سەیروسەمەر) دبێژیت: ((سەیروسەمەری ئەو دەستێوەردانا توند و ڤەشارتیە ئەوا د چارچوڤێ ژیانا كەتواریا روژانەدا دروست دبیت))(تزفیتان تودوروف، 1993، ص49). هەروەسان (روجی كایو) دەربارەی سەیروسەمەریێ دبێژیت: ((سەیروسەمەری بخۆ دابرینەكە یانژی دەرزەكە دكەڤیتە دسیستەمێ بەربەلاڤێ باوەرپێكریدا، ب ڤی رەنگی وەك تشتێ نەلۆجیكی دناڤ شعریەتا ژیانا روژانەدا پەیدا دبیت))(حسین علام، 2009، ص29). واتە پێناسا وی داكوكیێ ل سەر رەگەزێ دەربازبوون ژ سروشتی دكەت، چونكە بێ هەبوونا رەگەزێ بلندتر ژ سروشتی دناڤ چیرۆكا فۆلکلوریدا نابیتە هوكارێ دروست بوونا حێبەتی و مەندەهوشیێ ل دەڤ گوهداری، چونكی مرۆڤ دناڤ سیستەمێ ژیانا كەتواریدا ل سەر هندەك یاسایان راهاتیە و هەر دەمێ ئەو یاسا هاتنە شكاندن سەیروسەمەری دروست بیت. هەروەسان)تودوروف(ب ڤی رەنگی باس ل سەیروسەمەریێ دكەت، دەمێ دبێژیت: ((سەیروسەمەری ئەو دوودلیە- التردد یا كو توشی مرۆڤی دبیت، چونكی مروڤ ب تنێ ل سەر یاسایێن سروشتی راهاتیە، هەر دەمێ رویدانەكا بلندتر ژ سروشتی ل بەرامبەر ئەوی ڕویدا دێ سەیروسەمەری دروست بیت))(تزفیتان تودوروف، 1993، ص18). دكەتواریدا مرۆڤ ب تنێ سەرەدەریێ ل گەل یاسایێن سروشتی دكەت. (ئارین بیسیر) دبێژیت: ((سەیروسەمەری د كوكا خودا ئەو جورە ئەدەبە یێ ژ تێكەلبوونا كەتواری و نە كەتواریێ دروست دبیت، ئانكو وەهمەكا سەیروسەمەرە ژ دوو مگرتیان- احتمال پێكدهێت؛ یا ئێكێ یاسایێن فیزیكی واتە عەقلێ ئەزمونگەری، كو ئەڤە بخۆژی نوینەراتیا پالدەریێن كەتواری دكەت؛ یا دووێ میتا ئەزمونگەریە ئەوا كو تشتێ نەكەتواری بۆ سەر ئاستێ سەر سروشتی ڤەدگوهێزیت))(شعیب حلیفی، 2009، ص34). (لوی فاكس) دبینیت كو سەیروسەمەر ل سەر بنەمایێ هەڤركییا جیهانا راستەقینە و تشتێ مگرتی- احتمال ئاڤا دبیت و ئەركێ سەرەكی یێ ڤی بابەتی دروستكرنا ترس و خەیالێیە د ناڤ دلێ جیهانا راستەقینەدا و ئەڤ چەندەژی ب رێكا هندەك هێز و بوونەوەرێن بلندتر ژ سروشتی ڕۆیددەت(حنان بن بشار و صارە بن قاتە، 2019، ص40). سەیروسەمەری بریتیە ژ رویدانا هندەك كارو كریاران، دەمێ ئەو كارو كریار د ڤەگێڕانا چیرۆكێدا رویددەن، د هەمان دەمدا دبنە ئەگەرێ مەندەهوشی و سەرسورمانێ ل دەڤ وەرگری، چونكی ئەو كریار بۆ وی د نامونە و بلندترن ژ سروشتێ كەتواریێ مروڤایەتی.

1-4- سالوخەتێن سەیرو سەمەریێ:

هەتاكو سالوخەتێن سەیروسەمەریێ دەستنیشان بكەین یا پێدڤی و گرنگە ئەم ژێدەرێ بنەرەتیێ پێكهاتەیا سەرەكییا سەیروسەمەریێ ئەوا سەیروسەمەری ژێ هاتی وەرگرتن بزانین، چونكی ئەگەر ئەو سالوخەت هاتنە لادان هینگێ ئەو چیرۆك دێ بەروڤاژی سەیروسەمەریێ بیت و دێ ژێ دویركەڤیت، ئەڤجا ژ دیارترین سیمایێن سەیروسەمەریێ:

1-4-1- سەرسورمان:

سەرسورمان ئێك ژ سەرەكیترین و گرنگترین سالوخەتێن سەیروسەمەریێنە. مەبەست ژ سەرسورمانیێ ئەوە دەمێ كو رویدانەك یانژی تشتەكێ بەروڤاژی مێشك و كەتواری روی ددەت، وەرگر - گوهدار توشی سەرسورمانیێ دبیت، چونكی ئەو ڕویدان یان ئەو تشت بۆ وی یێ نامۆیە، لەورا سەر سورمانی ل دەڤ وی پەیدا دبیت، هەر د ئەڤی بواریدا هاتیە گوتن: ((مەبەست ژ فەلسەفا سەیروسەمەریێ دروستكرنا سەرسورمانێیە))(رووناك سەلاح عەلی، 2017، ل57).

1-4-2- دوخێ نەرێنی:

دوخێ نەرێنی ئەو دوخەیە دەمێ كو كەتوار دهێتە فراموشكرن. ب دەربرینەكا دی سەیروسەمەری (باس لەو شتە كە ناتوانی رووبدات و ناتوانێ هەبێت دەكات.. لێرەدا دوو زاراوەی ناتوانێ رووبدات و ناتوانێ هەبێت بە واتای ئەوە دێن كە ئەو رووداوانە و ئەو كەسایەتیانەی بەو تایبەتبەتمەندیانەی كە هەیانە لە بەرهەمی فانتاستیكی قەد نابێ لە واقیعدا رووبدەن یان هاوشێوەیان بدوزرێتەوە))(رووناك سەلاح عەلی، 2017 ، ل57).

1-4-3- بەروڤاژیكرن:

ئەڤ سالوخەتە ل وی دەمی پەیدا دبیت دەمێ كو چیرۆكبێژ د چیرۆكێدا باس ل بابەتەكی یانژی رویدانەكێ دكەت و ئەو تشت د كەتواریدا هەبیت، لێ ب تەمامی بەروڤاژی كەتواری وی بابەتی یان رویدانی ددەتە نیاسین و باسكرن. بۆ نموونە هندی مە دیتی كو خودیك یانژی گوستیرك بۆ مەرەما جوانیكرنێ بكاردهێت، لێ د چیرۆكا فۆلکلوریدا ب رەنگەگی دیتر وان ددەتە نیاسین، دبیت ئەو گوستیرك یان خودیك بۆ مەرەمێن دیتر وەكو ب دەستڤەهینان و هاریكاریێ ژپێخەمەت گەهشتن ب ئارمانجەكێ بكاربهێت وی دەمی بەروڤاژیكرن دروست دبیت،(رووناك سەلاح عەلی،2017 ، ل59).

1-5- مەرجێن سەیروسەمەرێ:

ژ پێخەمەت كۆ سەیروسەمەری د ناڤ بەرهەمێ ئەدەبیدا پەیدابیت، پێدڤیە هندەك مەرج تێدا هەبن هەتاكو بشێین (كەسایەتی، ڕویدان، جه، دەم، دابونەریت. ئالاڤ)ێن ئاسایی ژ (كەسایەتی، ڕویدان، جه، دەم، دابونەریت. ئالاڤ) یێن نە ئاسایی جودا بكەین، لێ پرسیار ئەوە ئەرێ سەیروسەمەری رەگەزەكێ سەربەخۆیە یان یێ نەسەربەخۆیە، د ئەڤی بواریدا ئێكێ وەكو (تودروف)ی وەسا دبینیت كو سەیروسەمەری رەگەزەكێ ئەدەبی یێ سەربەخۆیە، وەك رۆمان و داستان و تراژیدیا...هتد(حسین علام، 2009، ص28). د ئەڤی بواریدا (تودروف)ی سێ مەرج بۆ سەیروسەمەریێ داناینە، ئەو ژی ئەڤێن ل خوارێنە:

1- دەمێ كو چیرۆكبێژ یان چیرۆكڤەهین، تێكستێ چیرۆكێ بۆ گوهداری ڤەدگێریت ل ئەوی دەمی گوهدار هەست دكەت كو جیهانا كەسایەتیان جیهانەكا زیندییە، وەك جیهانا ئەویە؛ ئەڤ چەندەژی دبیتە ئەگەر كو گوهدار دناڤبەرا شڕوڤەكرنا سروشتی و شڕوڤەكرنا سەرڤەی سروشتی بۆ ڕویدانێن ڤەگێڕای دوودل بیت،(تزفیتان تودوروف، 1993، ص18).

2- ئەو دوودلیا ژلایێ كەسیڤە یا وەكهەڤ و هەستپێكری بیت، لێ یا گرنگ ئەوە ڕۆلێ ڤەگێڕی ب دەتە دەستێ ئەوی كەسی و ب ئەڤی رەنگی ئەڤ دوودلییە دبیتە ئێك ژ بابەتێن كارتێكەرێن بەرهەمی و هوسان چیروكبێژ دێ بزاڤا هندێ كەت كو كەسایەتیا ئەوی ل گەل كەسایەتیێن د ناڤ چیروكێدا ئێك بگرن.(تزفیتان تودوروف، 1993، ص18).

3- پێدڤییە چیرۆكبێژ ژناڤ چەندین ئاست و جوران رێكەكا تایبەت بۆ ڤەگێڕانێ ل دەمێ گوتنێ هەلبژێریت، ئانكو یا فەرە چیرۆكبێژ (هەلویستیەكێ دیاریكری بەرامبەر ڕویدانان هەلبژێریت، ئەرێ دێ شڕوڤەكرنا ئەلیگوری رەت كەت یانژی دێ شێوێ لێكدانا مەجازی و شعری وەرگریت و بكارهینیت) (ئازاد محەمەد سەعید، 2019، ل25). خویایە كو ئەو مەرجێن (تودروف)ی بۆ سەیروسەمەریێ داناین خالا ئێك و سێ پێگیرییە، لێ خالا دووێ خودان رەهەندەكێ نەپێگیرە و ئەڤە ژی گرێدایی گوهداری بخۆیە كا دێ چەوا شێت دوودلیا كەتواری و وەهم و سروشتی و سەرڤەی سروشتی بدەستڤە هینیت و ئەڤە دێ وەكەت كو مەندەهوشی و دوودلی ل دەڤ كەسی پەیدا بیت (حنان قشارە و صار بن قاگی، 2019، ص44). هەروەسان(جمیل الحمداوی) چار مەرجان بۆ سەیروسەمەریێ ددانیت، كو ئەوژی ئەڤێن ل خوارێنە:(جمیل الحمداوی، 2006).

أ. دوودلی و مەندەهوشی و گومان ل سەر ئاستێ كارتێكرن و وەرگرتنێ.

ب. هەڤركی دناڤبەرا یاسایێن سروشتی، وەك (كەتوار، عەقل، لۆجیك و بەرنیاس) و یێن نە سروشتی، وەك (خەیال، وەهم، نەلۆجیك، نەبەرنیاس) دروست دبیت.

ج. هەبوونا ڕویدانێن رادەبەدەر یێن دبنە ئەگەرێ مەندەهوشی و ناموبونێ.

د. لادانە ژ جیهانا تشتێن دانای و بەرنیاس و یاسایێن سروشتی و عەقلی و لۆجیكی. هەژی گوتنێیە كو ئەڤ چار مەرجێن (جمیل حمدانی) ل گەل سێ مەرجێن(تودورفی) ((لە گشتدا یەك دەگرنەوە، بەلام لە وردەكاریدا جیاوازیان هەیە، لە راستیدا جیاوازییەكان لە نیوان تودورف حەمداوییە، دووەمیان لەوانەیە بەهوی شیكردنەوەی زیاتر بێت(ئازاد محەمەد سەعید، 2019، ل25-26). دشیێن بێژین ئەو مەرجێن (تودوروفی) بۆ سەیروسەمەریێ داناین، ب رەنگەكێ پوخت دارشتینە یان دیاركرینە، لێ مەرجین (جمیل حمداوی) ژلایێ سیاقیڤە پتر هاتینە روهنكرن و درێژكرن.

1-6- جورێن سەیروسەمەریێ:

سەبارەت جورێن سەیروسەمەریێ ژ كەسەكی بۆ ئێكی دیتر دهێتە گوهورین، ئانكو هەر كەسەكی ل دویڤ نێرینا خۆ یا تایبەت دەستنیشانكرینە، لەورا دشیێن ئاماژێ ب ڤان جورێن ل خوارێ بكەین:

1-6-1- سەیروسەمەریا زێدەروویی:

ئەڤ جورێ سەیروسەمەریێ ل دەمێ كو چیرۆكبێژ دچیرۆكێدا سالوخدانا ڕویدان یانژی دیاردەیەكێ ب شێوەكێ زێدەروویی بكەت پەیدا دبیت، ئەڤە ژی دێ ب رێكا مەزنكرنا وێنێ تشتان بخۆ بیت و ب ڤێ چەندێ دێ وێنەیەكێ دی یێ رادەبەدەر و جودا ژ كەتواری دروست بیت، ئانكو دێ ژ سنورێ هزركرنا مرۆڤی دەرباز كەت و د هەمان دەمدا دێ بیتە ئەگەر كو گوهدار توشی شوكێ و مەندەهوشیێ بیت، چونكی گوهدار دكەڤیتە بەرامبەر هندەك دیاردەیان ل وی دەمی ئەوی كەسی شیانێن تێگەهشتنێ بۆ وێ دیاردێ نابن. واتە د ئەڤی جوریدا دێ هندەك دیاردێن سەرڤەی سروشتی یێن دویری كەتواری پەیدابن، ئەڤجا ل دەمێ چیرۆكبێژ ڤان یاسایێن سروشتی دەرباز دكەت، ل وی دەمی ئەو بەرەڤ كەتوارەكێ نوی دچیت، ئەڤجا هینگێ، ئەو كەتوارێ نوی ل بەر هیچ یاسایەكا سروشتی ناكەڤیت(سعدە هدی، 2020، ص23) . دڤی بواریدا (تودورف) هندەك نموونان بۆ ئەڤی جوری دهینت، كو ئەو ژی سالوخدانا مارێن مەزن د (هزار شەڤ و شەڤەك)دا یان ژی وەك گەشتێن (سندیباد)ی دەمێ ئەو باس ل تەیرێن مەزن ئەوێن دشێن ڕۆژێ بەرزەكەن و پیێن وان هندی قورمێن داران، یانژی مارێن چەند سەر..هتد(تزفتان تودورف، 1993، ص77).

1-6-2- سەیروسەمەریا نامۆیی:

ئەڤ جورە گەلەك نێزیكی جورێ ئێكێیە، ئانكو د ئەڤی جوریدا چیرۆكبێژیێ جیهان و ڕویدانێن نەلۆجیكی یێن رادەبەدەر و كێم وێنە و نەبەرنیاس پێشكێشی گوهداران دكەت(حسین علام، 2009، ص32).ل دویڤ نێرینا (تودورفی) ئەڤ جورە ل سەر بنەمایێ پەیدابوونا هندەك ڕویدانان دروست دبیت، ئەو ڕویدان هەكە ڕویبدەن گەلەك دكێمن، لێ چیرۆكبێژ ڤان ڕویدانان بۆ چیرۆكا خۆ بكاردهینیت، پشتی هینگێ ب رێكا خەیالا خۆ دێ بەرگەكێ خەیالی ل بەر كەت و د ئەنجامدا وەرگر دێ هەست ب ترس و نامویێ كەت، لێ هیچ ئەگەرەك ل بەردەستێ وی نینە كو بشێت چەندییا راستیا ڤێ ڕویدانێ ئاشكرا بكەت، چونكی وی هیچ زانیاریەك ل سەر نینە(ایمان بو الحاج، 2017، ص37-38). هەر د ئەڤی بواریدا (تودوروف) دبێژیت:((پێدڤی ناكەت ئەڤ سەیروسەمەرییە ل دەڤ گوهدار ببیتە جهێ گومانێ))(تزفتان تودورف، 1993، ص78).

1-6-3- سەیروسەمەریا ئالاڤی:

دناڤ ڕویدانێن چیروكێدا هندەك جاران چیرۆكبێژ باسی ئالاڤێن، وەك (مەحفیرا فروك، سێڤا دەرمانی، ئاڤا حەیاتێ، گوپال، گوستیركا جادووی، چەرخ و فەلەك، قوریكێ جادووی و هەسپێ فروك. ..هتد) دكەت و ب هەبوونا ڤان ئالاڤان د ڕویدانێن چیرۆكێدا، ل دەمێ گوهدار گوه ل شیان و كارێن ڤان ئالاڤان دبیت، وی دەمی دێ هەستەكێ سەیروسەمەر ل دەڤ دروست بیت، ژ ئەنجامێ ئەڤێ چەندێ گوهدار دێ بۆ جیهانەكا تێكەل ژ سروشتی و سەرڤەی سروستی هێتە ڤەگوهازتن (محمد القاضی و اخرون، 2010 ص286).

1-7- ئەركێن سەیروسەمەریێ:

هەبوونا سەیروسەمەریێ د چیرۆكا فۆلکلوریدا ئەڤان دوو ئەركێن ل خوارێ دگێریت:

1-7-1- ئەركێ جڤاكی:

هندەك جاران مرۆڤ نەشێت ب رەنگەكێ راستەخۆ باس ل هندەك بابەتێن گرێدایی جڤاكی بكەت، چونكی د ناڤ هەر جڤاكەكیدا هندەك بابەت یانژی سنۆر هەنە و دێ گەلەكا ب زحمەت بیت مرۆڤ ئەوان سنوران دەرباز بكەت، یان بشكێنیت، یانژی لادانێ ژێ بكەت، ئانكو د ڤەگێڕانێن سادەدا مرۆڤ نەشێت ب ئازادانە هەر تشەكی ل دویڤ حەزا خۆ دەرببریت، چونكی هندەك بابەتێن هەین، ئەو بابەت ل دویڤ پیڤەرێن جڤاكی د چنە د خانەیا قەدەغەكرنێدا(علاوی الخامسە، 2005، ص62). ل ڤێرە (تودروف)ی دیاركریە كو هەبوونا لایەنێ سەیروسەمەر دچیرۆكێدا ب ئەركێ شكاندن و دەربازكرنا سنورێن قەدەغە و سەپاندی ل سەر مرۆڤی و ب رێكا سەیروسەمەریێ چیرۆدروستكەر، یانژی چیرۆبێژ ب ئازادی و بێ ترس دشێت بچیتە د ناڤ هەر بابەتەكێ جڤاكیدا(تزفتان تودروف، 1993، ص145). هەروەسان (لٶی علی خلیل) ئەڤی ئەركی ((ب ئەركێ ژ دەرڤەی تێكستێ چیرۆكێ ناڤكریە و دیاركریە كو سەیروسەمەری بهانەكە- هێجەتەكە ب رێكا وێ چیرۆكبێژ دشێت هەر بابەتەكێ جڤاكی سالوخبدەت، یانژی باس بكەت، ل ڤێرە سەیروسەمەری رولێ رێخوشكرن، یانژی چوونا ل ناڤ هەر گورەپانەكێیە ئەوا كو ل دویڤ پیڤەرێن جڤاكی هاتینە قەدەغەكرن دگێریت، ئانكو بێ سەیروسەمەری مرۆڤ نەشێت ئەڤێ چەندی ئەنجام بدەت))(لٶی علی خلیل، 2014، ص 299- 300).

1-7-2- ئەركێ ئەدەبی:

ئەركێ دی یێ كو سەیروسەمەری د چیرۆكێدا دگێریت ئەركێ ئەدەبییە و ئەڤ ئەركەژی گرێدایی چیرۆكێ بخۆیە، چونكی هەردەم چیرۆكبێژ یان چیرۆكدروستكەر بەرەڤ گوهداری دچیت، د ئەڤی بواریدا سەیروسەمەری چەند ئەركێن گرێدایی لایەنێ ئەدەبی د چیرۆكا فۆلکلوریدا دگێریت، ئەوژی ئەڤێن ل خوارێنە:

1- یێ ئێكێ گرێدایی گوهدارییە، چونكی سەیروسەمەری (كارتێكرنەكا تایبەت ل سەر گوهدار دهێلیت، ئەڤجا چ ترس یان ژی ب تنێ حەزا زانینێ بیت)(تزفتان تودروف، 1993، ص145).

2- یێ دووێ ئەركێ هێزا ئیستاتیكا سەیرو سەمەریێیە، چونكی دێ گوهدار توشی وێ چەندێ دبیت كو ((كومكرنێ د ناڤبەرا راستی و نەراستیێ یانژی لۆجیكی و نەلۆجیكێدا بكەت و ئەڤ چەندەژی دێ ل سەر بنەمایێ مگرتیا- الاحتمال ڕویدانان دروست بیت، ئەڤ چەندەیە دبیتە ئەگەرێ شكاندنا پیڤەرێن سروشتی ل دەڤ وی و د هەمان دەمدا دبیتە پالدەرەك كو گوهدار ب چیرۆكێڤە بهێتە گرێدان)(لۆی علی خلیل، 2014، ص214- 215).

3- یێ سیێ گرێدایی خزمەتا ڤەگێڕانیە و دهەمان دەمدا ب رولێ بەردەوامییا دوودلیێ رادبیت، د ئەڤی بواریدا (لٶی علی خلیل) نموونەكێ بۆ ڤێ چەندێ دهینیت، دەمێ دبێژیت:((زاروكەك ل ناڤ مالا خۆدا ب خۆشی د ژیا، پاشی كاودانەك دروست بوو بۆ ئەگەر كو زاروك ژ مال دەركەڤت و ل دووماهیێ پشتی چەند رێگیری دەربازكرین ئەو زاروك ڤەگەریا ناڤ خێزانا خۆدا ب ئەڤێ چەندێ هەڤسەنگی جارەكا دی دروست دبیت، چونكی ب دەركەتنی ئەو هەڤسەنگی دشكێت و ب ڤەگەریانێ جارەكادی هەڤسەنگی دروست دبیت))(لٶی علی خلیل، 2014، ص89-90). د ئەڤی بواریدا (تودروف) دبینیت هەر (چیرۆكا هەبیت ب هەڤسەنگیێ و جێگیریێ دەستپێدكەت، پاشی ب هاتنا ئالاڤێن سەیروسەمەریی دبیتە ئەگەرێ شكاندنا ئەڤی هەڤسەنگیی و ب ڤی رەنگی چیرۆكبێژ ئەڤێ چەندێ بكاردهینیت داكو بەردەوامیێ بدەتە ڕویدانێن چیرۆكا خۆ)(تزفتان تودروف،1993، ص149). واتە ب هەبوونا سەیروسەمەریێ د هەر پارچەكا چیرۆكێدا دبیتە ئەگەرێ دروستبوونا ڕویدانێن نوی و ئەو ڕویدانێن نوی ب هیچ رەنگەكی د هزرا گوهداریدا نینن(تزفتان تودروف،1993، ص95).

4- ئەركێ چارێ ئەوە شیانێن هەمەجور بۆ ڤەگێڕانا ڕویدانێن چیرۆكی دروست دكەت، ئەڤ ئەركە ب (چیرۆكا د ناڤ چیرۆكێدا)هاتی بناڤكریە، دەمێ كۆ ((چیرۆكبێژ ژ ڕویدانەكێ یان بارودخەكی بۆ ئێكا دی یا جیاواز بچیت، پاشی چیرۆكبێژ جارەكا دی ڤەگەریتە سەر ڕویدانا دەستپێكی))(لۆی علی خلیل، 2009، ص 88).

پشكا دووێ: سەیروسەمەری دچیرۆكێن پەرتوكا (نارینا گولبارین و چەند چیرۆكێن سەرزاری)دا

2-1- سەیروسەمەریا كەسایەتی:

کەسایەتی ب ئێك ژ رەگەزێن گرنگ و سەرەكیێ تێكستێ چیرۆكێ دهێتە هژمارتن و چیرۆک ل سەر دهێتە ئاڤاکرن، چونكی كەسایەتی دبیتە ئەگەرێ پێكڤەگرێدانا هەمی رەگەزێن دی وەكو جه و دەم و ڕویدان...هتد(شڤان جرجیس عبدالرحمن، 2018، ل160). دچیرۆكا فۆلکلوریا كوردیدا كەسایەتی ب چەند رەنگ و شێوەیێن سەیروسەمەر و جودا دیار دبیت.

2-1-1- ئاڤراندن و ژ دایكبوونا كەسان:

ئانکو ئاڤراندن ژ ئەنجامێ جوتبوونەکا سەیروسەمەر، جونكی ل دویڤ لۆجیکی یا خویایە هندی کو مرۆڤە ژ ئەنجامێ كریارا جوتبوونێ دناڤبە نڤشێ نێر و مێدا ئانكو ژن و مێریدا دروست دبیت. لێ د هندەك نموونێن چیرۆكێن فۆلکلوریێن كوردیدا ئاڤراند و ژدایكبوونا نڤشێ مرۆڤی ب ئاوایەكێ سەیروسەمەر دروست دبیت. بۆ نموونە ((جارەكێ خاتین و خوداما گوت ئەم دێ چینە ناڤ رەز و باغی بێنەكێ گوت بێنەكێ چوونە ناڤ رەزو باغی دبێژن كچكەكێ دەستێ خۆ د گولەكێ دا هینا خارێ دبێژن بەلگەك ژ گولێ كەت و وێ دل نەهێلا وی بەلگی باڤێت و كرە دەڤێ خۆدا و هاتنە مال دبێژن هەیامەكی كچكێ گوتە دەیكا خۆ هەچكو ئەزا ب حالم دەیكا وێ گوتێ چەوا كچێ تە چ كریە؟ بەختێ خودێ ئینا كچكێ گوت ب خودێ دادێ من چنە كریە ئینا كچكێ گوت دادێ من بەلگەكێ گولێ یێ خاری دەیكا وێ گوتێ ها ها هەما دەین نەكە كچا من بلا بابێ تە نەزانیت دبێژن وەختێ كچكێ تمام بووی و كچكێ كچەك بو ناڤێ وێ كرە گولا ژ گولێ چێبووی))(ریحان سعدون، 19\3\ 2021). ئەگەر بنێرینە ئەڤێ نموونێ دبینین كو سەیروسەمەری پێڤە دیارە، چونكی ژ دایكبوونا كچەكێ ب ئەڤی رەنگی، واتە ب خوارنا گولێ د كەتوارێ ژیانێدا نەیا لۆجیكیە و د هەمان دەمدا ئەڤ چەندە ب ئەڤی رەنگی روی نادەت و ئەڤ چەندە تشتێ بەرنیاس - مالوف دشكێنیت و دچیتە د چارچوڤێ نەبەرنیاسینیێدا.

2-1-2- دوو روح د لەشێ ئێك كەسیدا:

هەر گیاندارەكێ هەبیت خودان روحەكە، لێ ئەڤ چەندە وەك لۆجیك د ناڤ رویدانێن چیروكێن فۆلكلوریدا دهێتە شكاندن. بۆ نموونە ((دەیكا من ژی پشتی چاخێ وێ تەڤاڤ بوی ل روژا ژ دایك بونا من فریشتەك و شەیتان هەردو حازر بون، هندی فریشتە بو روحەك پاكژ بەردا د گیانێ من دا و هندی شەیتان بو روحەك خراب بەردا د گیانێ من دا هەر ئێك ژ وان ئەز بو خوە چێكرم.. ئەز كەسەكم بەلێ من دو روحێن هەین))(هزرڤان عەبدولا، 2002، ل238). ئەگەر ئەم بنێرینە ڤێ نموونێ دێ بینن كو پروسێسا ئاڤراندنا مروڤان ب ئاوایەكێ لۆجیكی پێتدڤی ب ئێك گیانە، لێ د ئەڤێ نمونێدا وەسان خویا دبیت، ئەو كەسێ هەنێ خودان دوو گیانە د ئێك جەستەدا و ئەڤە دوخەكێ نەلۆجیكی و بەرئاقلە كو كەسەك خۆدی دوو گیانبیت ، لەورا ئەڤە ب دیاردەیەكا نەئاسایی و سەیروسەمەر دهێتە نیاسین، چونكی د جیهانا سروشتیدا هندی مرۆڤە ب تنێ ئێك گیان- روح یا هەی.

2-1-3- رەفتار وشیانێن رادەبەدەرێن كەسایەتیان:

ئانکو ئەو رەفتار و کار و کریارێن ژ شیانێن مرۆڤ د رادەبەدەر، چونکی مرۆڤ وەكو بوونەوەر ل سەر رویێ ئەردی كارێن سروشتی و لۆجیكی ئەنجام ددەن، لێ د چیرۆكێن فۆلکلوریدا وەسان خویا دبیت کو هندەك جاران مرۆڤ چەند كار و کریارێن نەلۆجیكی ئەنجام ددەن، وەکی د ئەڤان نمووناندا هاتی، بۆ نموونە ((گوت مخدارەكا دی چوون دیت ئێكی ودەڤێ خو یێ ل رویبارەكی ڤەنای و خو وەناكەت چبكەكا ئاڤێ ژبەر بچیت و هەرێ دبێژیت ئای ئەز مرم ژ تێهنا دا ئینا میرزا محەمەدی گوتێ بابو تە ئەڤ رویبارە هشكر .. سەر ئاشەكی ئاشەكێ قوتان دەخلو دانی یە و حەفت ئاشێت شول دكەن و حەفت لێ دكەن و حەفتێ دهێنە دەرێ و حەفت كەنە نان و كەنە دەڤی وی و هەرێ دبێژیت ئای بابو ئەز مرم ژ برسا دا .. مخدارەكا دی چوون ئێكی گوهێ خۆ ب كەلەكێڤە نا و یێ دبێژیت ئەڤە حەفت سالە شیژنا بابی ڤی جامێری یا دڤێرێدا چوویە خارێ و هێش زرنگێنا وێ یا دهێت مخدارەكا دی چوون ئێك دیت هەر پێنگاڤەكا دی گاڤەكا وی بیست پێت كەسەكێ دینە و ڤێرێ وێرا هەنی ئێك گاڤ دچیت.))(شعبان سلیم، 17\3\2021). ئەگەر بنێرینە ڤێ نموونا ل سەری دێ بۆمە رەفتارێن چەند كەسایەتیان ب ئاوایەكێ سەیروسەمەر دیاربن، ئەوژی ژ بەر كو ئەو شیانێن ل دەڤ وان هەی، شیانێن سەیروسەمەرن و ژ كارو كریارێن مروڤێن ئاسایی درادەبەدەرن، چونكی د سروشتیدا هیچ مرۆڤەك نینە كو ئەو هێز و شیان ل دەڤ هەبن، ئانكو سەیروسەمەریەكا زیدەرووییە. بۆ نموونە ((خودام چوو دەڤ كچكێ گوت كچكێ گلولەكا ئارمیشی و گیزانكەكا خوش هینا وێ یا وی دفنا خودەت و دفنا عەردی كەڤیت و جارەكادی پێڤە دبیت و جارەكادی یا گیزانكەكی ل ئار میشی دەت و ئارمیش ل كێرێ دكەڤیت، كێرێ ل دفنا وێ دكەڤیت و دفنا وێ ژێڤە دبیت جارەكا دی راد كەت پێڤە دكەت ئینا خودامێ گوت بەختێ خودێ دایێ ئەڤ چیە!! گوت كچكێ هندەك زاد چێكر و بو كرە قازانكا وێ دا و گوتێ هەرە مال))(ریحان سعدون ،19\3\2021). ل ڤیرە جورێ كەسایەتیێ مرۆڤە، لێ هندەک شیانێن رادەبەدەر ل دەڤ هەنە و ئەو شیانێن رادەبەر بووینە ئەگەر كو كەسایەتیەك ژ جورێ كەسایەتیەكا رەفتار سەیروسەمەر دروست دبیت.

2-1-4- نەبوونا روحێ دناڤ لەشێ كەسایەتیێ بخۆ دا:

وەک هەبوونا روحێ د کەرەستەیەکێ ماددی یێ بێ روحدا، بێگومان بابەتێ روحێ ئێكە ژوان بابەتان یێ كو هەردەم مرۆڤی بزاڤكری ب رەنگەك ژ رەنگان شڕوڤە بكەت و بزانیت كا روح چیە و یا چەوایە و ژ كێڤە دهێت و د چ جهێ لەشیدایە و یا ب چ رەنگە. وەکی د ئەڤێ نمونێدا هاتی، بۆ نموونە ((روحا مت یا دڤی داری را هوسا و روژا سیێ ژی وەكر ئینا میرزای گوتێ بێژێ وەنینە ئینا كافری گوتێ روحا منا ب زەحمەتە تو ڤی دیواری دبینی؟؟ ئینا ژنكێ گوتێ ئە ئینا وی گوتێ رحا من یا دڤی دیواری را و قودیكەك یا دناڤ دیواری را و هندەك پەمبی یێ دناڤ قودیكی دا و ناڤ وی پەمبی كرمەكێ تێدا ئەها رحا من یا د وی كرمی را))(بەشیر سلیم ئێمینكی، 24\2\2021). یا خویایە هندی روحە یا دناڤ لەشیدایە نە دناڤ چ تشتێن دیدایە وەک ژ دەرڤەی لەشی، لێ دڤێ نموونێدا روحا كافری نە د لەشێ ویدایە، بەلكو یا دناڤ لەشێ گیاندارەكێ دیدا ل ڤێرە جورە سەرسورمانی و مەندەهوشی ل دەڤ گوهداری دروست دبیت، دەمێ گوه لێ دبیت، چونكی د لۆجیكێ سروشتیدا هیچ تشتەكێ ب ڤی رەنگی ناهێتە دیتن.

2-1-5- گوهارتنا قەبارێ لەشێ كەسایەتیێ:

هندەك جاران د چیرۆكا فۆلکلوریدا كەسایەتی قەبارەكێ سەیر وەردگریت و ل دویڤ رویدانێن دهێنە ڤەگێڕان گورانكاری ب سەردا دهێت. د ئەنجامدا دبیتە جهێ سەرسورمانێ و دیاردەكا سەیروسەمەر ل سەر قەبارێ لەشێ مروڤی دروست دبیت، بۆ نموونە ((دەروێشی هبمانكا خۆ دانا كا نانە وی خار و بێهنا خو ڤەدا و نڤست ژنكەك ژ همبانكێ دەركەت و وێ ژنكێ بن كەزێت خۆ قودیكە هینادەر و عەبدەك ژ هینادەر و ئەو ژی كەتنە قەلبو قولپینكا حەتا بوویە مەغرەب و ژنكێ عەبد كرە قودیكێ دا و كرە بن كەزێت خۆ و چوو دهمبانكێ))(حربیە عبدالرحمن ئێمینكی، 17\3\ 2021). ئەگەر بنێرینە ڤێ نموونێ دێ بینن كۆ سەیروسەمەری یا د قەبارێ لەشێ مروڤیدا، چونكی هەبوونا مرۆڤی ب ڤی قەبارەی مەحالە و د لۆجیكێ سروشتیدا ئەڤ چەندە نینە و نابیت، كو ژن بچیتە د همبانكێدا و زەلامەك ل بن كەزیت وێ دەركەڤیت. واتە ب ڤەگێڕانا ڤێ چەندێ وەکو ڕەفتار گوهدار توشی سەرسورمان و مەندەهوشیێ دبیت و پسیارا عەقلێ لۆجیكی دكەت، ئایە ئەڤ چەندە چەوا دبیت.

2-1-6- گیان ل بەركرنا كەسایەتیێن نەگیاندار:

وەک دانا گیانی بۆ بێ گیانان و هەروەسان مەبەست ژێ هەبوونا كەسایەتێن نەگیان ل بەر د چیروكێن فۆلکلوریدا و ئەڤ جورە كەسایەتیە ناكەڤنە د چارچوڤێ گیانداراندا، ئانكو ئەو كەسایەتی نەمرۆڤە نەگیایە و نەگیانەوەرە، بەلكو تشێن نەبروحن و ئەڤەژی ب روهنی د چیرۆكا فۆلکلوریا كوردیدا هەیە، واتە ڤەگێڕێ چیرۆكێ دشێت هەر تشتەكێ د سروشتیدا هەی، وەكو كەسایەتی بكاربهینیت. بۆ نموونە ((هەسپ: میرزا هەر تشتەكێ ئەز ل نك راوەستیام پسیارەكێ ژێ بكە، هەر مرۆڤەكێ ئەز ل نك راوەستیام بكە هەڤال و دێ بكێرتەهێت.. ژێ ب خوازە د گەل تە بهێت.. ئێدی هەسپ ب رێكەڤت، دو شەڤ و دو رۆژا هاژوت ل دەرێ گەلی یەكی هەسپی سەرێ خوە ب بەرەكی ڤەنا. میرزا: ئەی بەرێ خوەشتڤی تو چ بكێر من دهێی هەسپێ من سەرێ خوە ب تەڤەنای؟.. چونكی د بێژن باشترین ئومێد ب هەسپی د هێنە جه. بەر: چونكی هەسپێ تە ل بەر من راوەستیا و تەژی پسیار ژ من كر، ئەز دێ بو تە بێژم.. بەری تە گەلەك ئەگید و پەلەوان هاتینە و هەسپێن وان سەرێ خوە دانە بن سیبەرا من.. بەلێ نە وان ژ من پسیار كری یە و نە من چ بو وان گۆتی یە.. ئەڤ بێ هوشییا وان ئەو ئاڤ و ئاڤ برینە، تو باش گوهێ خوە بدە من))(هزرڤان،2002،ل411). بۆ نموونە ((دەروێش: هەڕە بو من وی بەری بینە . رێناس چوو بەرەك ئینا ئەها ئەڤ بەرە بو! دەروێش: بەر ژ دەستێ وی گرت بەرۆ تە بۆچی تبلێن كورێ من بریندار كرن؟ بەر: دەروێش ئەز ب كەرەم و كەرامەتێن تە كەم من دەستێن كورێ تە نە بریندار كرینە.. ما ئەز كوورە مە؟ رێناس: باب من یاری ب كێرێ د كرن وێ تبلێن من بڕین. دەروێش: هەڕە بو من وێ كێرێ بینە.رێناس: چوو كێر ئینا ئەها ئەڤ كێرە بو!دەروێش: كێرێ تە بۆچی تبلێن كوڕێ من برێندار كرینە؟كێر: دەروێش ئەز ب هیمەت و قەوەتا تە كەم من تبلێن كوڕێ تە نە بڕینە.. ما ئەز كوورە مە؟))(هزرڤان، 2002، ل199-200). د ئەڤان نموونێن سەریدا كەسایەتی نەمرۆڤ و نەگیانەوەر و نەگیایە، بەلكو كەسایەتی هندەك كەسایەتیێن سەیروسەمەر و نەگیاندارن ل ڤێرە (بەر و كێر) وەك سالوخەتەكێ مروڤان جورە دیالوگەكێ دكەن، هەروەسان د نموونا چیروكا (میرزایدا) بەر رێك و رێنمایان نیشان میرزایی ددەت و د نموونا دەروێشیدا (بەر، كێر) دیالوگێ گەل دەروێشی دكەت و بۆ وی دیار دكەت وی تبلا كورێ وی بریندار نەكریە. واتە و هندی ئاخڤتنە كریارەكە تنێ گرێدایی جیهانا مرۆڤانە. واتە ئەڤ دیالوگە سەیروسەمەری بەرهەم دئینن، چونكی دیالوگ و دانوستاندن تنێ ژ سالوخەتێن مروڤانە و لۆجیك وێ چەندێ قەبیل ناكەت كو ئەڤ رولە ب نەگیاندارا بهێتە بەخشین، لەورا وەك دیاردەیەكا سەیروسەمەر دهێتە دیتن.

2-1-7- كەسایەتی و گیاندارێن پایە بلند:

گیاندارێن پایە بلند دناڤ هزر و بیروباوەرێن پرانیا مللەتێن دونیایێدا هەبوونا خۆ هەیە، ئەڤ چەندە ژی وەك بیروباوەری ل ناڤ جڤاكی هەبوون خۆ هەیە و پاشی بۆ ناڤ چیرۆكا فۆلکلوری هاتینە ڤەگوهازتن، چونكی مللەتێ كوردژی وەك هەمی مللەتان باوەری ب هەبوونا وان هەیە، ئانكو ڤەگێڕێ چیرۆكێ یان چیرۆك دروستكەری ئەڤ جورە كەسایەتیە ب مەرەم بكارهیناینە. بۆ نموونە ((كچا میرێ ئەجنا دوو می سەرێ خو ڤەكرن و لێكدان بوونە عفریت و ئەو عفریت رابوون ئەو دار بری و خەزال هینادەر و خەزال كوشت و زكێ وێ شەق كری و قودیك هینادەرێ و داڤ بایرەمی))(بەشیر سلیم ئێمینكی، 24\2\2021)). ئەو كەسایەتیا سەیروسەمەر ل ڤێرە كەسایەتێن (ئەجنە و عەفریتە) كۆ ب كەسایەتێن پایە بلند یان ژێدەری دهێنە هژمارتن، چونكی جڤاكێ مروڤایەتی باوەری ب هەبوونا ئەجنە و عەفریتان، وەكی هەبوون باوەریێ پێ دكەن، ل ڤێرە چیروكدروستكەری مفا ژ ئەڤێ چەندێ وەرگرتیە. واتە هوكارێ بكارهینانا كەسایەتیا (ئەجنە، عەفریت) ژلایێ ڤەگێڕیڤە سیمایەكێ سەیروسەمەر ب رویدانێن چیرۆكێ بەخشیە.

2-1-8- نەمریا كەسایەتیێ:

مەبەست ژ كەسایەتیێن نەمر ئەو جورە كەسن یێن چ جارا نەمرن و ئەڤە بخۆژی وەك دیاردەیەكا سەیروسەمەر دچیرۆکێن فۆلکلوریدا دهێتە هژمارتن. هەروەسا د چیرۆكا فۆلکلوریدا هندەك جاران كەسایەتێن هەرزندی و سەیر دهێنە دیتن. بۆ نموونە ((پشتی چاخەكی ئاورانێ بدەنگێ بلند ب چزاڤزی گۆت: مەندێ من باڤێژە د ئاگری دا نە ترسە ئەز نامرم، ئاوران.. نە ئەز دمرم و نە ئەو د مریت.. ئاوران مەندێ هندەك ئاڤێ ژ ڤێ كانیكێ ڤەخوە ..ئاوران: ئێدی تو نامری و دڤێت بڤی رەنگی د دنیایێ دا بژی و ببی كالێ سیڕیانێ))(هزرڤان، 2002، ل24- 36) . بێ گومان یاسایا ژیانێ ئەوە هندی كو گیاندارە ئەڤجا چ مرۆڤ یان گیانەوەر یان گژ و گیا بیت دێ بۆ دەمەكی ژیت و پاش دێ مریت ئانكو هەرو هەر یێ ساخ نابیت، لێ دڤێ نموونێدا ئەڤ یاسایا ژیانێ هاتیە شكاند و جۆرە سەیروسەمەری ب چیرۆكێ هاتیە بەخشین، وەكو كەسایەتیا (ئاوران و مەند) دبنە كەسایەتیێن زیندی و هەردەم ساخ.

2-1-9- كەسایەتیێن ئاشوپی- خەیالی:

كەسایەتیێن ئاشوپی ئەڤە ئەو جورە ((كەسایەتینە كو د كەتواریدا چ هەبوون نینە و پڕانیا جاران هەڤڕكیێ ل گەل مرۆڤان دكەن))(حنان قشارە و صارە بن قاتی، 2019، ص50). بۆ نموونە ((هندەك سێڤ ژێكرن و خوارن دیت دەمەكی بو گرێن و مرێن ئەو دورمان هەمی تاری بون، دێوەكێ بالەفر ژۆردا دانا دناڤ وێ راستی گەهێ دا. دێو هەی پێشپێشیلانكێ دنێ تو چ دكی دناڤ مێرگ و باخێن من دا.. تو نزانی ئەز دێ تە كمە بڕمویت و هەلكێشم.. پشتی گورزێ من كی دێ پرتێن تە و هەسپی ژ ناڤ ئێك گریت.. میرزا ل نیڤا مەیدانێ راوەستیا و دێوی ئەو گورزێ مەزن وەشاندە میرزای.. میرزای دو زەنگول ل بن زكێ هەسپی دان.. هەسپێ بایە و وەكی برویسیێ خوە هاڤیت.. چەرخەك ل خوە دا و ل دور مەیدانێ زڤڕی و ل پشت دێوی راوەستیا.. پشتی دێوی گورزێ خوە وەشاندی ل شوینا گورزێ خوە دنێڕی. دێو: دێ میرزا من تو چەوا كوشتی.. پشتی گورزێ من كی دێ پرتێن تە و هەسپی ژ ناڤ ئێك گریت. هەكو میرزای ل شوینا گورزێ دێوی نێرای.. كانیەكا ئاڤێ هلاڤێت.. میرزای دو زەنگو ل بن زكێ هەسپی دان و ژ دێوی بدویركەت و ل پشت دێوی زڤڕی و شیرەك ل شێلكا سەرێ وی دا و نیڤەكا سەرێ وی فراند و جارەكا دی شیرەك وەشاند ئالیێ دی یێ سەرێ وی هاڤێت.. بەلێ كەلەخێ دێوی دابێژی كو هەفت سەرێن پێڤە ل رەخەكی تیر دهاڤێتن میرزای.. ل ئالیێ دی زەرگ د وەشاندن و ب پێیان ل سەرێ خوە دگەری)(هزرڤان، 2002، ل370-373). هەبوونا كەسایەتیێن ئاشوپی - خەیال وەكو (دێو) گرێدایی ژێدەرێن رەوشەنبیریا مللەتانە و ل دەڤ پرانیا مللەتان ئەڤ جورە هەبوویە، ئانكو هەبوونا ئەڤی جورێ كەسایەتییە د ناڤ رویدانێن چیرۆكێدا ب رەگەزەكێ گرنگ دهێتە هژمارتن، چونكی دبیتە ئەگەر كو رویدانێن چیرۆكی داپوشەکا خەیالی پێرا بهێتە بەخشین، مەندەهوشی و سەرسورمانی ل دەڤ گوهداری دروست دبیت، ب ڤی رەنگی وێنێ سروشتی دهێتە شكاندن و دچیتە د قالبێ نەبەرنیاسیێدا و د هەمان دەمدا پتر كارتێكرنێ ل گوهداری دكەت، لەورا ئەڤ چەندە دمینیتە د بیردانكا ویدا.

2-2- سەیروسەمەریا ڕویدانێ:

ئێك ژ رەگەزێن دی یێن کو چیرۆكا فۆلکلوری ل سەر ئاڤا دبیت ڕویدانە، د چیرۆكێن فۆلکلوریدا ڕویدانێن سەرسروشتی یان سروشتبەز هەنە، هەبوونا وان رویدانێن سروشتبەز دبیتە ئەگەرێ دروستبوونا سەیروسەمەریێ، د ئەڤی بواریدا (تودروف) جەختیێ ل سەر رویدانێن سروشتبەز دكەت، بباوەرا وی ((رویدانێن سروشتبەز د گەوهەرێ خۆدا هەلگرێ زانیاریێن سەیروسەمەرە ئەوێن كو ژ زانیاریێن بەرنیاس هاتینە وەرگرتن))(شعیب حلیفی، 2009، ص32). ئەو رویدانێن مەرجێن سەیروسەمەریێ تێدا هەبن، ب رویدانێن سەرەنج راكێش دهێنە هژمارتن، چونكی گەوهەرێ رویدانێن چیرۆكا فۆلکلوری سەیروسەمەرییە. سەیروسەمەریا رویدانێ دێ ب ئەڤان دوو خالان باسكەین:

2-2-1- مەسخكرن- المسخ:

مەسخكرن د چیروكێدا ب ئێك ژ بەربەلاڤترین جورێ ڕویدانێ دهێتە هژمارتن و ئەڤ چەندە د ناڤ چیرۆكا فۆلکلوریا پرانیا مللەتێن جهیانێدا هەیە. هەروەسا ئەڤ بابەتە د قورئانا پیرۆزداژی باس لێ هاتیە كرن، ئەو ژی ب واتایا گوهارتنا وێنێ مرۆڤیە ژ وێنەكی بۆ ئێكی دیتر وەك خەفسكرنا مرۆڤی ئەوژی ب تنێ وەكو سزا بكارهاتیە. لێ ئەڤ دیاردەیە د چیرۆكا فۆلکلوریدا نە ب تنێ وەكو سزا بكارهاتیە، بەلكو وەك گۆهاڕتن بۆ هندەك مەرەمێن دی. ئەڤجا مەبەست ژ مەسخێ ((گورانی مرۆڤەوە بۆ ئاژەل یا بە پێچەوانە یان مرۆڤ دەبیتە دارو درەخت و گیا یا بە پێچەوانە))(مەولود ئیبراهیم حەسەن، 2020، ل90). د چیرۆكا فۆلکلوریا كوردیدا، مەسخكرن بۆ ڤان مەرەمێن ل خوارێ بكارهاتیە:

2-2-1-1- مەسخكرن بۆ خۆ ڤەشارتنێ:

هندەك جاران مەسخكرنا كەسایەتیێ د چیرۆكێن فۆلکلوریدا ژ پێخەمەت ترسێ هاتیە بكارهینان، هەروەكی د ئەڤێ نموونێدا ((گوت: هەتا ئێڤاری ئەحمەد و كچا چاڤشین بخو تێر یار و سوحبەت و كەیڤ بر و بو ئێڤار كچێ ئەحمەد كرە دەستكەكێ نێرگزا هەكو برایێن وێ ودەیكا وان ژ نێچیرێ زڤرین گوتە ئێكو دوو بێنا مروڤێن غەریب یا ژ مال دهێت كچكێ گوتێ بخو سەحكەنێ چ نەدیت، روژا دویڤدا بو سپێدە برایێن وێ چوونە نێچیر و جارەكادی ئەحمەد كرە مروڤ هەتا ئێڤاری تێر كەیف و یاری ب ئێكو دوو كرن و بو ئێڤار جارەكادی ئەحمەد كرە گێزك و هاڤێتە نیڤا قەسرێدا جارەكادی برایێن وێ زڤرین و گوتە دەیكێ بێهنا مروڤێن غەریب یا دهێت هەر سەحكرێ چ نەدیت و بو روژا دویڤدا ئەحمەد كرە مروڤ..كچكێ خو كرە پیرەمێرك و ئەحمەد كرە بیستانەكێ خیارا و مەرک دانا سەر ملێت خو تەی تەی ئاڤدان كر برایێن وێ گوتە وی پیرەمێری تە چ كەس نەدیتنە ڤێرا چووین گوتێ نەخێر، ئینا گوتێ پادێ هندەك خیارا بدەمە برایێن وان ئێكی دەست هاڤێتە شاكەكا خیاری دا خیاەكی كەت وی پیرمێری مەرك سەرێ برایێ خودا و شكاند و خو كرە مروڤ.. وان خۆ كرە دوو چركوكێن چنە ناڤ دەحلان را ژێ و دەیكێ خو كرە باوەشین و نێزیك بوو وان خێ هاڤێت بو حەلانەك و جارەكادی خو خلاس كر و دەیكێ ژی خو خلاس كر كچ و كورك فرین و چوونە ناڤ قەسرا حاكمی دا و وان خو كرە جوتەكێ هنارا و دەیكا وان خو كرە دەروێشەك ئەو جوتكێ هنارا برە بەرسینگی حاكمی دەروێشی گوت بومن حاكمی گوت تە گەلەك درێژ كر رابوو ئەو هنار ل عەردی دان و هەر پرتەك چوو عەردەكی و دەروێشی خو کرە مریشك و چوو ئەردەكی دندك خارن تنێ دوو دندكێت هنارێ مابوونە بین پێلاڤا حاكمی را و كچا سورا چاڤ شین خو كرە رویڤی و خو بەر حەفكا دەیكا خۆ گرت و كوشت))(ریحان سعدون، 19\ 3\2020).. ئەگەر ئەم بنێرینە ڤێ نموونا ل سەری دێ بۆ مە دیاربیت كو ئەڤ مەسخكرنە نەسزادانە، بەلكو مەرەم ژ ڤێ مەسخكرنێ خۆ قورتالكرنە ژ كاودانەكی و گەهاندنە بۆ كنارەكێ ئارامیێ، هەروەسان د ڤێ نموونێدا چ ئالاڤێن جادووگەریێ نابنە ئەگەرێ دروستبوونا مەسخكرنێ ژ مرۆڤ بۆ گیانەوەری یان هەر تشتەكێ دی، ئانكو ئەڤ گوهارتنە پێدڤی ب چ بونەوەرێن سەرڤەی سروشتی نینە، بەلكو ژ ئەنجامێ بكارهینا زمانەكێ دەربرینكارێ جادوویی پەیدا دبیت و ئەڤ چەندە دبیتە ئەگەرێ دروستبوونا پارادوكسەکا كەتواری کو تشتەکێ مەحال ژێ دروست دبیت و د هەمان دەمدا، هەر ل دەمێ ڤەگێڕ ئەڤان جورە ڕویدانان ڤەدگێریت سەرسورمانی و مەندەهوشی ل دەڤ گوهداری دروست دبیت. هەر وەكی (تودروڤ) ل دەربارەی ڕویدانێن ب ئەڤی رەنگی دبێژیت: ((ڤەگێڕ حەز دكەت ئەوان كەسێن کو ئەو پێشكێشی وەرگری-گوهداری دكەت، وەكی مە ب پەیڤن، لێ ئەو ژ نیشكەكێڤە گوهداری دادنیتە ل بەرامبەر ڕویدانەكێ کو ب زەحمەتە ئەو بشێت وێ ڕویدانێ راڤەكەت))(تزفتان تودوروف، 1993، ص49). واتە مێشكێ مروڤی شیانێن چەوانیا دروستبوونا ڕویدانێن ب ڤی شێوەی نینە.

2-2-1-2- مەسخكرن بۆ سزادان و تولڤەكرنێ:

هەروەسان هندەك جارا ئەڤ مەسخكرنە نە ب تنێ ژ بۆ خۆ قورتالكرنێیە، بەلکو بۆ سزادانێژی بكاردهێت، هەروەكی د ئەڤێ نموونێدا هاتی ((ئینا خو كرە مروڤ گوتە ئەحمەدی تە ئەز بخۆ هینایمە یان بو ئێكێ دی؟ گوت: ئەحمەدی گوتێ بو كورێ حاكمی یا هینای، گوت كچكێ كورێ حاكمی كرە دێهلك و چەند سەیێن گوندی دویڤ كەتن و بوو عیز عیزا وێ ددەستێت سەیاندا، گوت: كورێ حاكمی ب زمانێ خو گوت بەس من بكە مروڤ بەختێ خودێ ... ئەحمەدی گوت كچێ جارەكادی كرە ماكەر و چەند كەرەكی ل گوندی هەی مانە دویڤرا كچێ گوتێ دێ جارەكا دی مینیە ب ئەحمەدی ڤە كورێ حاكمی گوت بەختێ خودێ بەس من بكە مروڤ هەرە بلا ئەحمەدكێ كورێ پیرەژنێ بو تە بیت و دوماهیێ كچا سورا چاڤ شین ئەحمەد ماركر))(ریحان سعدون، 19\3\ 2021). بۆ نموونە ((لاوەند: ما ژ نویكا نە بێژم.. ژیانا من هەرچوو و من نەڤێت ببم تەماشە بو خەلكی.. بەلێ بابێ تەبو خوە كر دوپشك و دسەرەدەرا خانی ڕا خوە شووركر دا بتەڤەدە))(هزرڤان 2002، ل184) دڤان نموونێن سەریدا ئەو مەسخكرنێن ب سەر وێنێ كەسایەتیا كورێ حاكمیدا هاتین مەرەم پێ سزادان بوو، هەر جار ب وێنەكی کو وەك سزایەكی بۆ وی دهاتە بكارهینان، چونكی ئەگەر وێ كچێ ئەڤ كارە نەكربا دڤیابا شوی ب وی كربا، لێ وێ برێكا ڤێ مەسخكرنا سزایی شیا خۆ ژ وێ شویکرنا ب زۆڕی قورتال بكەت، هەروەسا د نموونا دوویێدا و مەسخكرنا ل سەر وێنێ بازرگانی بۆ كیسەلەی مەرەم ژێ سزادان و تولڤەكرن بوو، هەر دیسان مەسخكرنا بابێ بۆ دویپشكی بۆ سزادان و تولڤەكرنێ بكارهاتیە. ب ئەڤی رەنگی د ئەڤان نمووناندا دبینین کو سەیروسەمەریەكا زێدەروویی بەرهەم هاتیە، چونكی ب ئەنجامدان یان ب هەبوونا ئەڤان جورە ڕویدانان ئەڤ كار و كریارە دچنە د خانەیا سروشتبەزینێدا ئەوا ب ئەركێ خۆ دیاردەیەكا سەیروسەمەر د چیروكێدا پەیدا دكەت.

2-2-1-3- مەسخكرن بۆ فێلبازیێ:

هندەك جاران مەسخكرن د چیرخكێدا بۆ مەرەما فێل و فێلبازیێیە، هەر وەكی د ئەڤێ نموونێدا هاتی ((بازرگان ئەز دێ سێ جارا خوە ل تە ڤەشێرم هەكە تە ئەز دیتم ئەڤە تە ژ من بر.. هەكە تە ئەز نەدیتم ئەڤە من ژ تە بر. میرزا: هەر نۆكە خوە ڤەشێرە. میرزای هند دیت بازرگان بەرزە بو.. هندی ل بازرگانی گەریا نەدیت ل چاخەكی گەنجەك ل بەر سینگێ وی دەركەت. گەنج: میرزا بازرگان یێ بوی مشك و د توڤدانكا وی عەڤدێ رەش دا جارەكا دی بازرگان بەرزەبو..دیسا هندی میرزا ل بازرانی گەریا.. لێ هەرنەدیت.. چاخەكی گەنجەكێ دی ل بەر سینگێ وی دەركەت گەنج: هەر وەكی تویێ ل بازرگانی د گەری.. هەر چەندە تە شاشی یا كری بەلێ چونكی تە چاكیەك د گەل من كریە ئەز ژی دێ چاكیەكێ د گەل تە كەم.. هەرە بازرگانی یا خوە كریە مێشەك دبن كوریا هەسپێ تەڤە))(هزرڤان، 2002، ل428- 429). بۆ نموونە ((هات دنیایێ دا كچا پاشایەكی ل كوڕێ هەژارەكی ئاشق بكەت.. كچە دێوەكی ب ڤێ كریارێ زانی كچك ژ مالا بابێ وێ دزی و خوە كرە درەنگێ وێ كچكێ دا و ل چاخێ بابێ من هاتی ئەردی دلێ وی كەت كچكێ))(هزرڤان، 2002، ل238). د ڤەگێڕانا ڕویدانێن چیرۆكێدا هندەك جاران ڤەگێڕێ چیرۆكێ مەسخكرنا كەسایەتیێ نە ب مەرەما خوڤەشارتن و سزادانێ وەكو ترس بكاردهینیت، بەلكو مەرەم پێ بۆ ل سەردابرن و فێلبازیێیە داكو كەسایەتی پێ بگەهیتە ئەو مەبەستا وی دڤێت.

2-2-2- كاروكریارێن سەیروسەمەر:

نە ب تنێ مەسخكرن ب ڕویدانێن سەیروسەمەر د چیرۆكێدا دهێتە دیتن، بەلكو هندەك جاران كار و كریارێن نە بەر عاقل و دویر ژ خۆ گوهارتنێ هەنە و ئەو كار دبنە هندەك ڕویدانێن سەیروسەمەر، هەروەكی ئەڤان نموونان ((شۆكڤان كابانیا من ئەڤە عەمرێ مە هەردوكا بوری و خودێ چو دوندەه نەدانە مە و دیارە خودێ ئەڤ هەردو زارۆكە بو مە ئیناینە و خودێ بو مە دگەل ڤی رۆبارێ پیرۆز هنارتینە. ژنك: جوامێر بلا، بەلێ ما دێ چەوا بخودان كەین، تو بزۆری دشێی نانەكێ بو مە پەیدا بكەی. شۆكڤان: حورمەت ئەو سەرێ خودێ دا خوارنا وی ژی پەیدا دكەت، جارێ هەما چچكێ خوە بكە ددەڤێ وان دا بەلكی شیر بێتە وان.. هەر وەكی گۆتنا شۆكڤانی هەر چەوا ژنكێ چچكێ خوە كرە ددەڤێ كوڕكی دا چچكێ وێ پف بو تەژی شیر بو و پشتی دەیكا تە چچكێ خوە كریە ددەڤێ تەدا خودێ ئەو چچكێ ستەور تژی شیركر ژنك رابو سەرێ وان بشووت و سەرێ هەردو بچویكا د تەستێ دا شویشتن و ئاڤا وان ما دتەستێ دا هەتا ژنكێ بچویك لێكدان و دناڤ پاتان دا پێچان و زڤڕی ئاڤێ برێژیت دیت ئاڤا وێ یا بویە زێر و زیڤ.. هەردوو بچویك بو جارا ئێكێ سەرێ هەردوو زارۆكان د ئامانەكی دا شویشت بون.. ئاڤا هەردو زاڕۆكان خوە ژ هەڤ دابو پاش و هەر ئێك ژوان دجهێ خوەدا مەهی بو.. یا كچكێ ببو زێڕ و یا كوڕكی ببو زیڤ))(هزرڤان، 2002، ل359). بۆ نموونە ((دار ژ میرزای وەرگرت و ل سەر كانیكێ چاند هەر وێگاڤێ دار شین بو، هەتا بویە نیڤرۆ دار مەزن بو، گول دان و ئاواز گۆتن)) (هزرڤان، 2002، ل405). یان بۆ نموونە ((سەر ئاسنی خو بلند كرە بەر ئەسمانی و بەروار هاتێ و سەرێ خوە ل جهەكێ دی دا و درەخێ دی دا ل نك گوندی دەركەت.. جارەكا دی سەرێ خوە ل جهەكی دی دا و ل نك میرزای و میری دەركەت.. دو كونێن مەزن ل سەر ئەردی ل كەڤری كرن كو هەسپ ببارڤە تێرا ببوریت.))(هزرڤان، 2002، ل 415-416). د نموونەكا دیدا ((كچكێ گلولەكا ئارمیشی و گیزانكەكا خوش هینا وێ یا وی دفنا خودەت و دفنا عەردی كەڤیت و جارەكادی پێڤە دبیت و جارەكادی یا گیزانكەكی ل ئار میشی دەت و ئارمیش ل كێرێ دكەڤیت، كێرێ ل دفنا وێ دكەڤیت و دفنا وێ ژێڤە دبیت جارەكا دی راد كەت پێڤە دكەت))(ریحان سعدون، 19\3\2021). بۆ نموونە ((من سەرێ كوڕێ خوە بڕی و خوینا وی د لەشێ تەدا.. من تەست ڤەشارت و كوڕك وەكی بەرێ نخاڤت.. ئەز یێ د بینم نۆكە كوڕك یێ ساخە))(هزرڤان، 2002، ل188). بۆ نموونە ((نارین خالەت ئەز دێ ژ تێهنا مرم.. بو من ئاڤێ.خالەت: پادێ كا چاڤەكی خوە بدە ڤ من دا ئەز بو تە بدەم ب ئاڤ..نارین: دێ خالەت كا تە كیش چاڤێ من دڤێت بینە دەر، بەلێ بو من ئاڤێ بینە.. ئەز ژ تێهنا مرم و چاڤێ راستێ یێ نارینێ ئینادەر..ژ محافێ دەركەت و میزتە تاسەكی و ئینا داڤ نارینێ.. نارینێ ئەو میز ڤەخوار نارین: خالەتێ ئەڤ ئاڤە چ گەرم و سویرە؟ خالەت: خالەتۆ نێ ئاڤا بەرویێ هوسانە.. چەندەكا دی چون لێڤێن وێ زوهابون. نارین: خالەت تو بخودێ كەی بو من هندەك ئاڤا شرین پەیدا بكە..خالەت: دێ بلا خالەتۆ.. بەلێ چاڤێ دی ژی بدەڤ من. نارین: خالەت.. هەما چاڤێ دی ژی بینە دەر. خالەتێ چاڤێ دی ژی ئینا دەر و هندەك ئاڤا شرین دا نارینێ. پشتی خالەتێ هەردو چاڤێن نارینێ ئیناین دەر.. نارینا گولبارین گەلەك كەنی.. وەسا گول ل مالا وان بارین دابێژی مێرگەكا بەهاری یە. نارین: بابۆ من دڤێت ئێك بو من گولا ببەت نك قەسرا شاهی و گازی بكەت.. گول ب چاڤ.. بەلێ هشیار بن ئەو گول ب پارە نەهێن فرۆتن.. دارڤانی تەژی زەمبیلا خوە گولكرن و دبەر قەسرا شاهی را هات و دچو گازی دكر: وەرن گولا.. وەرن گولێن بەهشتێ.. گول نە ب پارەنە.. گول ب چاڤن ئێكی چاڤەكی زێدە هەبیت.. دەستەكی زێدە هەبیت.. من نۆكە چاڤ دڤێن.. ژنكێ د قەسرێ ڤە گوه ل دەنگێ دارڤانی بو.. ددلێ خوەدا گۆت ئەڤە خودێ چێكر.. ژنك: دێ بلا من دو چاڤێن زێدە یێن هەین))(هزرڤان، 2002، ل101-105). بۆ نموونە ((پیرێ گوتێ وەختێ پیرێ ل زوزان دمیزیت میزاوێ دگەهیتە بەریا شنگاری و خەلك سلك و كولندا بەر چینن))(حربیە عبدالرحمن، 17/3/2021). بۆ نموونە ((رۆژەكێ چوو د ژۆرەكێ ڤە دو كەهنیێن ئاڤێ د وێ ژۆرێ ڤەبون.. وی ژی تبلا خوە د ئێكێ هەلنا تبلا وی زەر بو و د یا دی هەلنا تبلا وی سپی بو.. پشتی چاخەكێ كورت تبلەكا وی بو زێڕ و یا دی بو زیڤ))(هزرڤان، 2002، 199). د ئەڤان نموونێن سەریدا كارێن سەرسورهێنەر هەنە و مێشكێ مرۆڤی د مینیت راوەستیای و نەشێت راڤەكرنێ بۆ ڕویدانێن بڤی رەنگی ڤەبینیت، چونكی كارێن بڤی رەنگی د لۆجیكێ سروشتیدا روینادەن، وەكو ژیێ مروڤی مەزن بیت و بێ زاروك بیت شیر بهێتە سینگا، ئاڤا سەرێ وان ببیتە زێر و زیف، دفن ژێڤەبوون، ب سەری عەردی كون بكەت، بگریت ببیتە باران و بباریت، دەرهینانا چاڤان، بكەنیێ گول ببارن، میز وەكو رویبارەكی بچیت، تبل ببنە زێر و زیڤ...هتد. واتە ئەڤە هندەك كاروكریارێن سەیروسەمەرن دناڤ چیرۆكا فۆلکلوریدا و هیج لۆجیكەك ئەڤان كاران قەبویل ناكەت.

2-3- سەیروسەمەریا جهی: جه ئەو چارچوڤەیە یێ كەسایەتی ڕویدانان تێدا ئەنجام ددەن، جهێن سەیروسەمەر د چیرۆكا فۆلکلوریدا:

2-3-1- جهێ ڤەكری:

جهێ ڤەكری ئەوە كو كەسایەتی تێدا د ئازادن و ب ئارەزوویا خۆ هاتن و چوونێ دكەن. هندەك جاران د چیرۆكا فۆلکلوریدا باس ل جهەكی دكەت ئەو جه یێ سروشتیە، لێ ژ ئەنجامێ هەبوونا ڕویدانەكا سەیروسەمەر ل وی جهی ئەو جه ژ چارچوڤێ سروشتی دەردكەڤیت و بەرەڤ ئاقارێ سەیروسەمەریێ دچیت.

2-3-1-1- باژێر:

باژێر ژوان جهێن ڤەكریە د چیرۆكێدا و گەلەك جاران باس ل باژێری هاتیە كرن، لێ ب ئاوایەكێ ئاشوپی و سەیروسەمەر هاتینە سالوخدان. بۆ نموونە ((چوون و باژێرەكی دەركەتن باژێرەكێ هنداڤ بەحرەكێ نە سەرێ دیار نە بنێ دیار ئینا میرزا محەمەدی گوتە كەسەكی ئەڤە چ باژێرە؟؟ وی گوتێ ئەڤە باژێرێ كافرێ میرێ شەیتانان...))(شعبان سلیم، 17\3\2021). د نموونەكا دیدا ((میرزای چاڤێن خوە دانان سەر ئێك و ڤەكرن دیت یێ ل بەرلێڤا باژێرەكێ كەسك، قەسرێن وان كەسكن، جلكێن وان كەسكن، دارێن وان كەسكن، بەرێن وان كەسكن، گولێن وان كەسكن، هەر تشتەكێ دڤی باژێری دا كەسكە))(هزرڤان، 2002، ل338). هەردوو نموونێن سەری ب باژێرێن سەیروسەمەرو ئاشوپی دهێتە هژمارتن، چونكی ب هندەک سالوخەتێن سەیروسەمەر وەسفا ڤان هەردوو باژێران هاتیە كرن ، وەك باژێرێ میرێ شەیتانان و هەروەسان هەبوونا باژێرەكی كو هەرتشتێ وی كەسك بیت، ئەڤە د سروشتیدا یا ب زەحمەتە هەبیت و ئەڤێ چەندێ سەیروسەمەری دروست كریە.

2-3-1-2- قەسر:

بێ گومان هندی قەسرە ژ جهێن ڤەكریە د چیرۆكا فۆلکلوریدا و هندەك جاران قەسر ب شێوەكی سەیروسەمەر دهێتە دیتن، بۆ نموونە ((قەسرەكا مەزن یا د نیڤا باخچەكی دا و دناڤ باخان دا بو.. جو و كانیێن ئاڤێ.. كا چەوا پیرەمێری بو میرزای گۆت بو.. وەسا قەستا قەسرێ كر، هەر چەوا سەردا دقەسرێ ڤە هەمی مرۆڤ بون.. شیرێن وان یێن ددەستان دا.. هەرچی میرزا دگەهشتە راستا وی شیرێ خوە دكێشا.. بەلێ میرزای دزانی هەمی دخاپینۆكن.. گوه نەدا وان هەتا گەهشتە ئۆدەكێ هەمی كورسی و مێزە بون و خوارن ل سەر دراخستی بون.. قاز و كەو و هەمی رەنگێن تەوالا یێن ل سەر سینیكێن گرارێ و هەلما ژێ دچیت.. میرزای چاڤێ خوە لێ گێڕا دیت ئەو مێزا سۆفی نیشانكری ژ هەمیان پیسترە.. قازەكا ساخ و هندەك برنجا هشك یا ل سەر و گۆزكەك شكەستی و بێ ئاڤ.. میرزای دەستێ خوە هاڤێت گۆزكی و دا سەر دەڤێ خوە.. دیت ساخە و تێر ئاڤا خوە ڤەخوار.. ل خوە زڤڕی دیت ئەو گۆزك هەمی بونە .. بەرەزیڤ و بو تەقرەقا وان و ڤێككەتن و بەر ب وان مرۆڤێن پێشتر چوون ڤ بناگوهێن وان كەفتن.. هەمی بونە كەڤال.. دەست هاڤێت قازێ دیت قازا قەلاندی یە و هەمی تەوالێن ل سەر گرارا ساخ بونە ڤە و فڕین و ل برنجا خوە زڤڕی ئەو ژی قەلاندی بو.. میرزای تێر خوار و ڤەخوار و پاشی ڤەگەریا ناڤ باخ و بیستانا.. ل دویف دلێ خوە یێ ڤیایی خوار و ڤەخوار.. ل چاخەكی هند گوهێ خوە دایێ ل ملەكێ ژوان ملان دەنگێ گازیان بلند بو هەی پێشویێ مێشان خواری.. ئەڤە كەنگی تو وەلێ هاتی بكەڤی ناڤ باخ و باخچێن من.. بكەڤی قەسرا من سحرا من بەتال بكی.. برایێ من بكوژی.. هەما ئەو یێ نەزان بو.. نێ تو ب فڕی بەر پەڕێن ئەسمانا تو ژ لەپێن من خەلاس نابی))(هزرڤان، 2002، ل371-373) . یان بۆ نموونە ((دیسان هەردو دەستەبرا ل هەسپێن خوە سوار بون و بلند بونە ئەسمانا و قەستا قەسرا سەربانێ هەیڤێ كرن.. هەر چەوا دەرگەهێ قەسرێ ڤەكرن شێری ل حڕێنیا دا و ب بەر وان ڤە هات.. دەروێشی دەرگەه پێڤەدا و نەداخست.. كلیل كرە د بەرویكا خوەدا))(هزرڤان، 2002، ل258). قەسر وەك جه جهەكێ مەزن د ڤەگێڕانا ڕویدانێن چیرۆكا فۆلکلوریدا گرتیە، هندەك جاران سالوخدانا قەسرێ ب شێوەكێ سەیروسەمەر مەزن هاتیە كرن كۆ چەند هوكار هەنە سیمایێ سەیروسەمەر ب قەسرێ بەخشیت، وەكو ئاڤاكرنا وێ یا بلەز د دەمەكێ گەلەك كورتدا یانژی دبیت پێكهاتەیا سەرەكییا ئاڤاكرنا زێر و زیڤ و كولوخ یانژی ڕویدانێن سەیروسەمەر دناڤدا ڕویدەن، وەك ساخبوونا گیانەوەرێن قەلاندی ل سەر سفرا خارنێ. یانژی هەبوونا قەسرێ ل بانێ هەیڤی ئەڤە هەمی ب دیاردێن سەیروسەمەر دهێنە هژمارتن زێدەباری هەبوونا سالوخدانەكا سەیروسەمەر بۆ ئەڤی جورێ جهی.

2-3-2- جهێ گرتی:

ئەڤ جورە جهە ب تەمامی بەروڤاژی جهێ ڤەكریە، دڤی جوریدا كەسایەتی ب ئارەزوویا خۆ هاتن و چونێ تێدا ناكەت، ئانكو شێوەكێ ژیانێ یێ سەپینەر ل سەر كەسایەتیێ دهێتە پەیرەوكرن و هندەك جاران جهێن گرتی (ددابری و ب ترسن و شیانا كارلیكێ لگەل جیهانا ژ دەرڤە نینە)(حسین علام، 2009، ص162). ئەڤ جورێ جهی دناڤ چیرۆكا فۆلکلوریدا هەیە و كەسایەتی حەز دكەت ژ ڤی جهی دەركەڤیت . هندەك ژ جهێن گرتی د چیرۆكا فۆلکلوریدا:

2-3-2-1- شكەفت:

شكەفت وەكو جه ب رەنگەكێ بەرفرەه د چیرۆكا فۆلکلوریدا دهێتە دیتن، ئەڤ جهە ژ جهێن گرتی دهێتە هژمارتن و هندەك ڕویدانێن سەیروسەمەر تێدا دهێنە ڕویدان و د ئەنجامدا بوویە جهەكێ سەیروسەمەر د چیرۆكا فۆلکلوریدا. بۆ نموونە ((بایەك هات و كافرەك و مەزن بوو و گەلەكێ قەوی بوو و وی بایرم گەل خو بر و ژووردا بر ئەو كافرێ گەل بابی هاتی و بایرم گەل خو بری مخدارەكێ برە خارێ و شكەفتەكێدا برە خارێ و ئەو شكەفت خر وەكو قەسرو قوسیرا بوو ل بن عەردی و بایرم هێلا ل وێرێ و دبێژن چەند روژان ئەو كافر هەروو سپێدێ و ئیڤاریان دهات و د چوو دبێژن پشتی چەند روژان وی كافری سێ كچكێت دی ژی هوسا هینان و هێلانە د وێ شكەفتێدا ئێك ژ وان كچا میرا ئەجنا بوو))(بەشیر سلیم، 24\2\2021). شكەفت د ئەڤێ نمووێندا ب جهێ گرتی یێ سەیروسەمەر دهێتە هژمارتن، ئەڤەژی ژ بەر هەبوونا بوونەوەرێن رادەبەردەر وەكو پەری و ئەجنە و كافر و كارێن وان یێن سروشت بەز، ب ئەڤی رەنگی شكەفت ب خۆ ژ چارچوڤێ سروشتی دەركەڤیت و ب ئەڤی رەنگی خەیالا ڤەگێڕی لۆجیكی و نەلۆجیكی تێكەل كریە و د ئەنجامدا وێنەیەكی سەیروسەمەر دروستكریە.

2-3-3- جهێ ڤەگوهازتی:

ئەو جۆرە جهە یێ ((كو ژ شێوەكی بۆ ئێكێ دیتر دهێتە ڤەگوهازتن، تایبەتیژی ڤەگوهازتنا جهی ژلایێ دەلالیڤە، ئانكو ژ دەلالەتا ڤەكری بۆ گرتی و بەروڤاژی))(د.سوسن البیاتی، 2010، ص80). بۆ نموونە ((ل پاشیا ڤێ شكەفتێ مە ژۆرەكا تایبەت یا هەی و ل رەخێ دی یێ زناری دەردكەڤیت.. ل هنداڤ باخچەیەكی مەزنە و بەرامبەری دەریایێ یە، ئەڤ ژۆرە یا بابێ مەبۆ، بو قەرەمەرجانێ ئاڤاكر بۆ، مەندی پاشی قەرگیز قەراغی تەژی زەری و پەری كریە ئەوێن مە ژ وەلات و بەر وەلاتا، ژ دەریا و ئەسمانا گرتین و هەمی ژ چاردێ هەتا بیستێ نە و هەركەسێ ل ناڤ وی باخچەی بیت چو جارا پیر نابیت، هەچیا تەڤیا بلا د گەل تەبیت.. ئەو نەشێن بێنە نك تە بەلێ تو د كاری وان بینییە نك خوە، ل تەنشتا چەپێ ژ شكەفتێ ب نێڕە دێ بیتە خودیك و كت كتە دێ هێنە بەرچاڤێن تە و هەچیا تە ڤیا دێ بو تەبیت.. هەما دەستێ خوە دانە سەر دێ ل نك تە ئامادە بیت، هەتا تو ژێ تێر بوی جارەكا دی پشتا وێ بدە وێ خودیكێ دێ چیتە جهێ خوە ل رەخێ راستێ دیسان خودیكەكە لێ ب نێرە هەرچی رەنگ خوارن هەیە دێ هێتە پێش چاڤێن تە و تە چ ڤیا دێ هێت بەر تە، تەنێ دەستێ خوە درێژ كەیێ و گەر تو ژێ تێر بوی دیسا پالدە قودیكێ نا مینیتە ل وێرێ، ل بنێ شكەفتێ رۆبارەك د بوریت پێلەك شیرە و ئێك شەكرە و ئێك مەی و مەیا ڤە و ئێك ئاڤ و گولاڤە))(هزرڤان، 2002، ل22-23). هندی شكەفتە جهەكێ گرتیە، لێ ژ ئەنجامی ئالاڤ و بونەوەرێن و رویبارێن مەی و شیر و گولاڤێ ژ چارچوڤی ئاسایی دەردكەڤیت د هەمان دەمدا ئەڤ جهە ژ جهەكێ گرتی بۆ جهەكێ خۆش و ڤەكری هاتیە ڤەگوهازتن. واتە سەیروسەمەرەكا زیدەروویی بەرهەم هاتیەو د ئەنجامدا جهێن سەیروسەمەر هاتینە دروستكرن.

2-4- سەیروسەمەریا دەمی:

ئێك ژ رەگەزێن بنەرەتیێن یێ كو تێكستێ چیرۆكا فۆلکلوری ل سەر ئاڤا دبیت دەمە، ئەڤی رەگەزی پەیوەندیەكا موكوم ب ڤەگێڕانێڤە هەیە. وەكی مە ل دەستپێكا بابەتی پێناسا سەیروسەمەرییێ كری هەر دەمێ تشت ژ سروشت یان یاسایێن لۆجیكی دەركەڤت دی ل وی دەمی سەیروسەمەری دروست بیت. ئەڤجا هەبوونا سەیروسەمەریا دەمی دچیرۆكا فۆلکلوریدا گرێدایی كار و كریارێن نەلۆجیكی یێن كەسایەتیێنە، چونكی بنەرەتێ ڤەگێڕانێن سەیروسەمەریی هەر كەس ب خۆیە))(حنان بشارە و صارە بن قاتی، 2019، ص85). واتە هەر دەمێ ڤەگێڕی باس ل ڕویدانەکێ كر و ئەوێ ڕویدانێ یاسا لۆجیكی و بەرنیاسیێ-مالوف شكاند دێ سەیروسەمەریا دەمی دروست بیت؛ لەورا سەیروسەمەریا دەمی ب ڤی رەنگی دهێتە دیارکرن:

2-4-1- پێشبینی:

پێشبینی زێدەگاڤیە ل سەر دەربازبوونا دەمی، چونكی ڤەگێڕ باس ل ڕویدانەكێ دكەت كو دێ ل داهاتیدا ڕویدەت و ب ڤی رەنگی گوهداری دێ زانیاری ل سەر ڕویدانێ هەبن (شڤان جرجیس عبدالرحمن، 2018، ل177) بۆ نموونە ((وی گۆت ل چاخێ ئەو د گەهن نێزیك باژێرێ خوە بابێ مەندێ دێ خوە كەت تەیرەك و دێ هێتە درێكا وان دا.. هەر چاخێ ئەو تیرەكی تێوەركەن هەر چار دێ بنە بەر.. تە دیت تەیر هات پێشیا مە ومن نەهێلا تو چو تیرا تێوەر بكەی.. گۆت پشتی هنگێ بابێ مەندێ دێ خوە كەت نێریەك كیڤی و هێتە پیِیا وان دیسان ئەگەر ئەو تیرەكێ داننێ دێ هەمی بنەبەر))(هزرڤان، 2002، ل179). بۆ نموونە ((دناڤ وێ مێرگێدا دارەك هەبوو سێ تەیر هاتنە سەر و ئێك ژ وان تەیران گوتە هەر دوو تەیرێن دی هین ڤان دوو كەسا د نیاسن و كینە؟ ئینا هەر دوو تەیرێن دی گوت نەخێر ئەم نانیاسین وی تەیری ژی وان هەر دووكێن دی، وان گوتە وی تەیری پا تو دزانی ئەڤە كینە؟ ئینا وی گوتە وان بەلێ ئەز دنیاسم .. ئینا ڤی تەیركی گوتە یێن دی هین زانن دی پشتی چەندەكا دی كی هێتە سەر ڤێ دارێ وان گوت نە ئەم نزانین وی گوتە وان دێ تەیركەك هێتە سەر ڤێ دارێ دێ خینیت و خینیت و خینیت هەتا كیژ دبیت و كەڤیتە خار خوزی ڤان دوو كورا .. قەلاندبا و هەر ئێكی ژ وان رەخی راستی یێ وی تەیری خار دێ بیتە حاكم و یێ رەخی چەپێ بخوو دی هەر شەڤ نڤیت و رابیت عەلبەكا زێری بن سەرێ وی بیت.. كوری هات و گازی كرە زەلامێ خو گوتێ جامێرو گوتێ بەلێ حورمەت، گوت پشتی هین هاتینە دوكانێ ئەز چووم من جهێت وی لێكدان من عەلبەكا زێرا بن سەرێ وی دیت))(بەشیر سلیم، 24\2\2021). ئەو ڕویدانێن ڤەگێڕ د هەر ئێك ژ ڤان نموونێن سەریدا ئاماژە پێ دكەت هندەك ڕویدانێن پێشبینكرینە کو دبیت ل دەمێ داهاتیی ڕویبدەن، ب ئاوایەكێ سەیروسەمەر هاتینە پێشكێشكرن، د ئەنجامدا دەمەكێ سەیر و ئاشوپی دروستكرینە، چونكی وەك ڕویدان ژ ئەوان ڕویدانێن سەیروسەمەر دهێنە هژمارتن، ئەڤێ چەندێ وەكریە کو سەیروسەمەریا دەمی ژ جورێ داهاتی د چیرۆكێدا دروست دبن، ئەڤ سەیروسەمەریا دەمی گرێدایی كەس و ڕویدانێ ب خۆیە.

2-4-2- لێڤەگەڕ:

لێڤەگەڕ ئەو كو هندەك جاران ڤەگێڕێ چیروكێ ڕویدانەكا بوری د دەمێ نوكەدا باس دكەت(ارام یوسف ابراهیم،2012، ل137). ب ڤی رەنگی ڤەگێڕ دەمێ نوكە یێ ڤەگێڕانێ ڤەدقەتینیت و بەرەڤ دەمێ بوری دچیت. بۆ نموونە((خودانێ ڤی كولۆخكی هەفت جاران ژیایە هەر جارێ ل تەبەقەكا ئەردی سەر دنیایێ وی چل سەرێن بڕین))(هزرڤان، 2002، ل159). یان بۆ نموونە ((بابێ من فریشتەكێ یەزدانی بو هات دنیایێ دا كچا پاشایەكی ل كوڕێ هەژارەكی ئاشق بكەت.. كچە دێوەكی بڤێ كریارێ زانی كچك ژ مالا بابێ وێ دزی و خوە كرە درەنگێ وێ كچكێ دا و ل چاخێ بابێ من هاتی ئەردی دلێ وی كەت كچكێ و كچك ژی دێو بو و ژ بەر هندێ وەل خوە كربو.. پشتی د ناڤبەرا وان دا شولا نە پاك هاتیە كرن ئەو فریشتە كو بابێ منە پوشمان بو و جارەكا دی زڤڕی و ل وێرێ سەرا ڤێ كریارێ هاتە سزادان))(هزرڤان عەبدولا، 2002، ل238). ئەگەر بنێرینە ڤان هەردوو نموونا دێ بینین كو سەیروسەمەریا دەمی پێڤە دیارە، چونكی د ڤێرەدا ڤەگێڕ باس ل رویدانەكا كەڤن ب شێوەكێ سەیروسەمەر دكەت، ئەو رویدانا سەیروسەمەر وەكریە كو دەمەكێ سەیری دروست بیت، چونكی یا مەحالە كەسەك بشێت ب ئەڤی رەنگی دەمی تێپەرینیت یان وەكو كەسەك هەشت جار بژیت و بمریت یانژی پەیوەندیەکێ دناڤبەرا جیهانا بلندا فریشتا و جیهانا نزما دێوادا دروست بکەت. واتە ئەڤ دەمە ناكەڤنە د چارچوڤێ دەمێ سروشتیدا و دچنە د خانەیا سەرڤەی سروشتیدا یان دشێن بێژین یێ سروشتبەزە. تپێپەرینا دەمی ژ جیهانەكێ بۆ ئێكا دی د ئێك دەمدا ب ئاوایەكێ ئاسایی ژلایێ كەسەكیڤە نە كارەكێ لۆجیكیە، ب ڤی رەنگی دیاردەیا تێپەرینا دەمی ب ئاوایەکێ سەیروسەمەر دروست دبیت.

2-5- سەیروسەمەریا دابونەریتی:

د چیرۆكا فۆلکلوریدا هندەك دابونەریت هەنە دشێن وەكو سەیروسەمەریێ بدانین، بۆ نموونە ((رەڤشتا باژێری ئەو بو هەر ئێكێ ببا میر دڤیا نەهێنیێ نەبێژیت چونكی دهاتە سویند دان .. ل چاخێ مرنا میری دڤیا ئێك ژ مالا میری نەچوبا سەر گورێ وی و دەست ژ كارێ كوچكێ بەرنەدابا.. میراتی بو وی كەسی ڤەدگەریت ژ بنەمالێ بیت و ژ فەرمان و رەڤشتێن بابو باپیرا دەرنەكەڤیت.. بو هەیە بو هەمی لایەكی دەركەڤیت لێ نابیت گورستانا باژێری ب بینیت.ل رۆژا مرنا میری بو شینی و تازی و هندەكا تەرمێ میری بەرهەڤدكرن و هندەك ل گورستانێ بون.. میرزای گازی هەردو براێن خوە یێن مەزن كر: گەلی برا دڤێت ئەم ژ گوتنا بابێ خوە و رەفشتێن باژێرێ خوە دەرنەكەڤین لێ هەردو برا گوه نەدانە میرزای كورۆ میرزا بابێ مە پیر ببو و ئاقلێ وی كێم ببو، نابیت ئەم نەچین سەرگۆڕا بابێ خوە، ماخەلك نابێژن هەما وان ب خوە بابێ خوە كوشتی یە. هندی میرزای هیڤی و پارپار ل برایێن خوە كر چوو مفا نەبو، هەردو برایێن مەزن دەركەتن.. میرزای هزرێن خوە كرن هەرچەوا بیت هەردو برایێن من دەركەتن.. باش بیت و خراب بیت دڤێت ئەز دگەل برایێن خوە بم، مرن و ژین پێكڤە و خوەشی و نەخوەشی پێكڤە.. شین و شاهی پێكڤە میرزا ژی ل دویف برایێن خوە دەركەفت هەرسێ برا پێكڤە چوون سەر گوڕا بابێ خوە.. هەتا ڤەگەریان ریهسپی و مەزنێن باژێری پسمامەكێ وان ل مال مابو كرنە میر و گۆتە هەرسێ برا هوین بكێر میراتی یێ نەهاتن چونكی كەس ژ وە ل سەر گۆتنا میرێ مە نەما، بەلێ پسمامێ هەوە ژ كوچكێ نە دەركەت و پێگیری ب هەمی شیرەتێن میری كر وەكی رەڤشت ل باژێری))(هزرڤان، 2002، ل399). ئەگەر بنێرینە ڤان نموونا دێ بۆ مە خویابیت كو ئەڤ هندەك نەریتێن سەیرن، چونكی وەكی مە ل دەستپێكا بابەتێ ئاماژە ب ئەركێ سەیروسەمەریێ كری ئەركێ جڤاكیە، چونكی د كەتواریدا ب زەحمەتە مرۆڤ ب ساناهی و بێ ماندیبوون بگەهیتە بلندترین ئاستێ دەستهەلاتێ، ئانكو د كەتواریدا چ دابونەریتێن ب ڤی رەنگی هەبوون نینە، لەورا دشێن بێژینی سەیروسەمەرییا دابونەریتی.

2-6- سەیروسەمەریا ئالاڤی:

د چیرۆكا فۆلکلوریدا گەلەك ئالاڤ هەنە مرۆڤ دشێت بێژیتێ ئالاڤێن سەیروسەمەر. بۆ نموونە((گوتی موركا خەوێ دانا بو سەر سینگێ دەه زەلاما كەس نە رابیتەڤە ... پیرهەڤیا گوت پا چ بكەین چنە كەین؟؟ وان گوت بخودێ ڤێت ئەم رابین بچینە سەر ئاڤێ و ئاڤێ ڤەخوین و ئەم دێ چەك و جلكێت خو ئێخین و چین ئاڤێ ڤەخوین ودێ چین گوت حەتا پیرهەڤی چووینە سەر ئاڤێ ئەو رابوو دەرگەه چل مێرەكرو و پیرهەڤی هاتن گوتی پیرهەڤیا گوتێ دەری بو مە ڤەكە بەختێ خودێ دا جلكێت خو بەین بیك تیتی گوتێ حەتا هین موركا خەوێ نیشا من نەدەن ئەز بو وە دەری ڤەناكەم هندی پیرهەڤیا هاتنە بیك تیتێ وێ جەر ڤەنەكر و گوتە وان حەتا هین نەبێژن كانێ موركا خەوێ ئینا پیرهەڤیا مەزن گوتە پیرهەڤێن دی دایێ هەما یا قەتیای ئەو مورك یا د بەریكا كورتەكێ مندا و وەختێ بیك تێتێ مورك دیتی هەر دەه زەلام رابوونەڤە))(ریحان سعدون، 26/3/2021) بۆ نموونە((رێناسی زانی چیڤ ڤەكێشان د گەل دەروێشی نابیت، دەستێ وی ماچی كر و جلكێن خوە یێن رەش كرن بەرخوە و گوستیرا خوە بادا هەسپەكێ رەش ل بەر وی راوەستیا و خوە هلاڤێت سەر پشتا هەسپی))(هزرڤان، 2002، 202). بۆ نموونە ((گوت سەید رابوو همبانكا خوڤەكر و سێڤەك هینادەر و گوتە حاكمی كەرەكی بدە ژنكا خو و كەرەكی بدە ماهینا خو و هەتا سالەكا دی ڤی وەختی چ ناڤا نەدانە سەر ئەز دێ دانمە سەر وان گوت ژنكا وی ب حال كەت و ماهینا وی ژی فرك كەت))(حربیە عبدالرحمن، 17\3\2021). بۆ نموونە ((حاكم: تە هەردو موی ئینان؟ دەروێش: ئەڤەنە بدەستێ من ڤە. هەردو مویێن خوە لێكدان.. دو هەسپێن بایی ل بەر وان حازر بون.. هەسپەكی رەش و هەمی تدارەكا وی رەش بو، هەسپێ دی یێ سپی بو و هەمی تدارەكا وی یا سپی بو.. هەر ئێك ل هەسپەكی سوار بو و قەستا قەسرا ل سەر هەیڤێ كرن. هندی ل دور هەیڤێ زڤڕین و ل سەر بانێ وێ راوەستیان.. ل دوور قەسرێ گەڕیان و ژ هەمی لایان ڤە هاتن قەسرێ چو دەریك نەدیتن))(هزرڤان، 2002، ل255). ئەگەر بنێرینە ڤان چەند نموونا دێ بۆ مە خویا بیت كو چەند ئالاڤەک دهێنە دیتن و ئەو ئالاڤە وەكو ئالاڤێن سەیروسەمەر دهێنە هژمارتن، چونكی هەر ئێك ژ (مورك، گوستیرك، لغاڤ و خودیك و موی) د كەتواریدا تشتێن ئاسایینە و هیچ كارەكێ سروشتبەز نەشێن ئەنجام بدەن، لێ ڤەگێڕێ چیرۆكێ ب رێكا خەیالا خۆ شیایە وان ئالاڤان ب شێوەكێ سەیروسەمەر نیشا مە بدەت و ب رەنگەكێ سەیروسەمەر بگەهینتە گوهداری و ل دەمی گوهداریكرنێدا توشی مەندەهوشیێ بكەت و د ئەنجامدا ئەڤ ئالاڤە دبنە هندەک ئالاڤێن سەیروسەمەر. چونكی چەند كارەکێن سەیروسەمەر ئەنجام ددن.

ئەنجام

1- هەبوونا سەیروسەمەریێ د چیرۆكێن (پەرتوكا نارینا گولبارین و چیرۆكێن سەر زاری)دا بووینە ئەگەر كۆ دوودلی و ومەندەهوشی وەك نەریتەكێ كەڤنەشوپ ل دەڤ گوهداری پەیدابیت و گوهدار دكەڤیتە بەرامبەر هندەك ڕویدان و دیاردا، ب چ ئاوایەكی مێشكێ وی نەشێت راڤە بكەت. ئەوژی چونکی ئەو چیرۆک ل سەر بنەمایێ سەیروسەمەریێ هاتینە ئاڤاكرن.

2- سەیروسەمەریێ جهەكێ مەزن د چیرۆكێن (پەرتوكا نارینا گولبارین و چیرۆكێن سەر زاری)دا گرتیە، ئەڤە ژی ب رێكا هندەك لایەنێن وەك (كەسایەتی، ڕویدان، جه، دەم، دابونەریت و ئالاڤ)ان، هەبوونا ئەوان رەگەزان ب ئاوایەكێ سەیر وێنەیەكێ سەیروسەمەرێ روهن و ئاشكرا ب تێكستێن فۆلکلوری پەخشیە.

3- سەیروسەمەریا كەسان د چیرۆكێن (پەرتوكا نارینا گولبارین و چیرۆكێن سەر زاری)دا چەند جورن جورێ ئێكێ كەسێن سروشتینە، لێ كارێن رادەبەدەر ئەنجام ددەن، جورێ دووێ بلندترن ژ سروشتی ئانكو سروشتبەزن وەك (فریشتە، ئەجنە)، جورێ سیێ نەمروڤن، لێ وەكو مروڤا رەفتارێ دكەن وەكو (بەر و دار و گیانەوەر) و جورێ چارێ خەیالینە وەكو (دێو دەهبە). واتە هەبوونا كەسایەتێن ب ڤی رەنگی د چیرۆكێدا سنورێ بەرنیاسیێ دەرباز دكەن، د ئەنجامدا یاسایێن لۆجیكی د شكێنن، ئەڤە ژی ب رێكا مەسخكرن و گوهارینا رەنگ و سەرو سیمایێن وان كەسان.

4- سەیروسەمەیا دەمی دچیرۆكێن(پەرتوكا نارینا گولبارین و چیرۆكێن سەر زاری)دا ب رێژەیەكا پێشچاڤ دەمێ پێشبینی ب خۆڤە گرتیە.

5- سەیروسەمەریا جهی دچیرۆكێن (پەرتوكا نارینا گولبارین و چیرۆكێن سەر زاری)دا پتر ب شێوێ ڤەكری بەرچاڤ دبیت.

6- مەسخكرن و كارێن رادەبەدەر ژلایێ كەسانڤە ژ گرنگترین بنەمایێن ئاڤاكرنا ڕویدانێن سەیروسەمەرە د تێكستێن چیرۆكێن (پەرتوكا نارینا گولبارین و چیرۆكێن سەر زاری)دا.

7- هەبوونا چەندین ئالاڤێن، وەكو(خودیك، گوستریك، لغاڤ، مورك..هتد) ئەوێن د تێكستێن دچیرۆكێن (پەرتوكا نارینا گولبارین و چیرۆكێن سەر زاری)دا دهێنە دیتن، هندەك كارێن سەیروسەمەرێن دویری لۆجیكی ئەنجام ددەن، د ئەنجامدا دبنە ئەگەرێ پەیدابوونا هندەك دیاردێن سەیروسەمەر د چیرۆكێن فۆلکلورێن كوردیدا.

لیستا ژێدەران

1- پەرتوك

أ- ب زمانێ كوردی:

1. ئارام یوسف ئیبراهیم، بنەمایێن درامایێ د چل حیكایەتێن مەلا محمودێ بازیدیدا، چاب و بەلاڤكرن، دهوك، 2012.

2. رووناك سەلاح عەلی، هونەری فنتازیا لە چیرۆكی نویێ كوردی بە نموونەی چیرۆكەكانی سابیر رەشید وشێرزاد حەسەن، ناوەندی ئاوێر، هەولێر،2017.

3. شڤان جرجیس عبدالرحمن، رەنگڤەدانا ئەفسانێ د رۆمانا دەڤەرا بەهدیناندا، چابخانا گازی، دهوك، 2018.

4. مولود ئیبراهیم حەسەن، قەدەغەشكێنی دارەریێ ئەفسانەی كوردی، مالی سوهرەوەری،2020.

5. د.نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد، فەرهەنگی ئەدەب و زانستە مرۆڤایەتییەكان، ناوەندی غەزەلنووس بۆ چاب و بلاوكردنەوەی، 2013

6. هزرڤان، نارینا گولبارین، دەزگەهێ سپیریز، دهوك، 2002.

ب زمانێ عەرەبی:

7. ابو الفضل جمال الدين إبن منظور، لسان العرب، مجلد،4، مادة(عجب).

8. تزفيتان تودوروف، مدخل إلى الادب العجائبي، ت: الصديق بوعلام، دار كلام الرباط، 1993.

9. حسين علام، العجائبي في الادب من منظور شعرية السردي، دار العربية العلوم الناشرون، الرباط، 2009.

10. دانيال ريغ، معجم لاروس، ت: احم الكافي، مكتبة لاروس باريس، ب.س.

11. د.سوسن البياتي، أساطير العراق القديم البابلية و السومرية دراسة تشكلها السردي، دار الحوار للنشر، سورية،2010.

12. شعيب حليفي، شعرية الرواية الفانتاستيكية، دار العربية للعلون الناشرون، الرباط، 2009

13. لؤي علي خليل، العجائبي و السردي العربي بين نظرية التلقي و النص، دار العربية للعلوم و الناشرون، بيروت، 2014.

14. لؤى على خليل، عجائبية النثر الحكائي أدب المعارج ك المناقب، دار التكوين، للتاليف و الترجمة و النشر، دمشق، 2009

15. محمد القاضى و اخرون، معجم السرديات، دار محمد علي للنشر، تونس، 2010

ج- ب زمانێ ئێنگلیزی:

16. Jerwan , Sabek : El- Kanze, Dictionnaire Français – Arabe , maison Sabek S.A.R.L,1997.

17. Pau Robert. Le petit Ropert. Nouvelle edition.Paris.1987.

2- نامێن ئەكادیمی:

أ- ب زمانێ كوردی

18. ئازاد محەمەد سەعید، فانتازیا لە رومانی كوردیدا رومانی شاری موسیقارە سپیەكان، دەغدو وەك نموونە) نامەی ماستەر، زانكوی سلێمانی، 2019.

ب- ب زمانێ عەرەبی:

19. ايمان بو الحاج ليلى كريكط، العجائبي في رواية السراب ل خليل ابراهيم، رسالة ماجستر، جامعة محمد الصديق بن يحى، 2017.

20. بهاًء بن نوار، العجائبية في الرواية العربية المعاصرة مقاربة موضوعاتية تحليلة، رسالة دكتورا، جامعة الحاج لخضر- باتنة، الجزائر،2013.

21. حنان بن بشار و صارة بن قاتي، العجائيبية في الحكاية الشعبية الجزائرية، رسالة ماجستر، جامعة العربي بن مهيدي أم البواقي، 2019.

22. سعدة هدى، السرد العجائبي في رواية كلاب الجحيم لابراهيم درغوثي، رسالة ماستر، جامعة، محمد خيضر بسكرة، 2020.

23. علاوي الخامسة، العجائبية في ادب الرحلات رحلة ابن فضلان نموذجا، رسالة ماجستر، جامعة منتوري- قسطنينة، الجزائر، 2005.

3- مالپەرێ ئەنترنێتێ:

26- جمیل الحمداوی، الروایە العربیە الفانطاستیكیە، مجلە حوار المتمدن، 20-11-2006.

4- دیدار ل گەل:

27. بەشیر سلیم ئێمینكی، ژدایكبوویێ، 1984، ل 24\4 2021

28. حربیە عبدالرحمن ئێمینكی، ژ دایكبوویا 1961، ل روژا 17\3\2021.

29. ریحان سعدون كوزكی، ژدایكبوویا 1936، ل روژا 19\3\ 2021.

30. شعبان سلیم ئێمینكی، ژدایكبویێ 1967، ل 17\3\2021.

الغرائب والعجائبیة في الحکایة الفلکلوریة الكردية (كتاب "نارينا گولبارين" وحکایات شفاهية) نموذجا

الملخص:

الغرائب والعجائبیة واحدة من المواضيع التي ترد في الحکایة الفلکلوریة الكردية بشكل واسع، وهذا الأمر يعود إلى سعة خيال سرد الحکایة الفلکلوریة، بمعنى وجود الغرائب والعجائبیة في أحداث الحکایة يصبح عاملا في نقل الأحداث واحدة تلو الأخرى، وفي الوقت ذاته تنقل باسلوب مشوق ووصول فکرة الحکایة إلى السامع بشكل مثير، لان العجائبیة کموضوع لە بعد فوق الطبیعة او تتعدی الطبیعة. فهل صحیح بان العجائبیة ذلك التداخل العنیف والمخفی الذی تحدث تداخلا فی واقع الحیاة الیومیة، او بتعبیرا ادق تحدث انعزال او شق فی النظام السائد والمعهود لدی الانسان.

لذلك أردنا أن نقدّم بحثا حول الحکایة الفلکلوریة الكردية تحت عنوان (الغرائب والعجائبیة في الحکایة الفلکلوریة الكردية (كتاب "نارينا گولبارين" وحکایات شفاهية) نموذجا، وهو محاولة لبيان جانب الغرائب والعجائب في الحکایة وكيفية استخدامها، وهذه الدراسة مكونة من قسمين: القسم الأول: يتناول الجانب النظري، والقسم الثاني: خصّص للجانب العملي.

الكلمات الدالة: الحکایة، الفولكلور، الغرائب والعجائبیة، التعجب، الاندهاش، تجاوز الطبيعة، ظاهرة الطبيعة، الملامح.

The oddities and wonders in the Kurdish folk tale, the book of

“Narina gulbarin and some of the oral folk tales as a model”

Abstract:

Oddities and wonders are widley found in the Kurdish folklore tales, and this matter is due to the imagination of the narrator of the folklore tales. The presence of oddities and wonders in the events of the story becomes a factor in narrating the events one after the other, and at the same time it is conveyed in an interesting and exciting way reaches the reader and listener and adds a supernatural dimension or transcends nature to the story. Is it true that the miraculous is that violent and hidden interference that interferes with the reality of daily life, or more precisely, creates isolation or a rift in the prevailing and familiar system of man? Therefore, such a study was conducted on the Kurdish folkloric tale under the title Oddities and wonders in the Kurdish folkloric tale “Narina Gulbarin” and oral tales as a model, and it is an attempt to show the side of the strangeness and wonders in the tale and how to use it. This study consists of two parts: the first part deals with the theoretical background, and the second part is devoted to the practical part.

Keywords: Tale, Folklore, Oddities and wonders, Astonishment, Astonishment, Transcending nature, Natural phenomena, Features.

---

* ظةكولةريَ بةرثرس.

This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)