تەوەرێ ئێکێ : دامەزراندنا سیستەمێ کوماری ل رومایێ و بارودوخێن سییاسی
سیستەمێ سییاسی ددەولەتا رومایێ دا ئەفسانە وێ جەندێ دیار دکەن ، کو گوهرینەک دبنەرەتێ سییاسەتا دەولەتا رومایێ دا دروست بوویە ، کو ل سالا (٥٠٩)(١) بەری زایینی کودەتایەک ل دژی سیستەمێ پاشایەتی هاتییە ئەنجام دان ، ژ ئەگەرێ سیتەم و زوردارییا پاشای و کورێن وی ل سەر دەسهەلاتێ بەرامبەر هاولاتیێن رومایێ ، و ئەنجامێ ڤێ جەندێ بوویە ئەگەرێ رابوونا خەلکێ ل دژی پاشایێ رومانی ، و راکرنا وی ل سەر دەسهەلاتا سییاسی ل دەولەتا رومایێ و لادانا سیستەمێ پاشایەتی ل روما ( عبو، عادل نجم و محمد، عبداللمنعم رشاد : ١٩٩٣ : صفحة ٢٦٧ ) . پشتی زێدەبوونا هێزا ئەرستکراتان رابوون ب دژایەتیکرنا پاشایێ رومانی ، چونکی ل دەستپێکێ بریار ددەستێ پاشای دابوو ، ب تنێ ( ئەنجومەنێ سینا )(٣) راوێژکاری ژ بوو پاشای دکر ، بتایبەتی ل دەمێ دەرێخستنا بریارێ ژ بۆ کاروبارێن ب رێڤەبرنا دەولەتێ ، بەلێ ( بروتوس ) دوماهیک ب دەسهەلاتا ئەتروسکانییان(٣) ئینات ، و ل سالا ( ٥٠٠ ) بەری زاینی دەسهەلاتا ئەرستوکراتا ب هێزتر لێ کرییە ، هەتا وی رادەی کو کاریگەرییەکا مەزن ل سەر بریارا پاشای هەبوویە ، و ل دوماهیکێ شییاینە حکومەتا رومانی کونترول بکەن ، پاشی ل سالا (٥٠٩ پ ، ز ) ئەڤ ئەنجومەنە رابوویە ب ئەنجامدانا کومبونەکێ ، و بریارا دەرێخستنا دوماهیک پاشای دایە ب ناڤێ ( ئارکوینیوس سوبریوس )(٤) ، رابووینە حکومەتەکا کوماری دامەزراندییە ( محمد، نەهرۆ اسماعیل : ٢٠٢٠ : لاپەر ٦٨ ) . پشتی ڤێ چەندێ سیستەمەکێ نوی ل رومایێ هاتە دامەزراندن سیستەمێ کوماری ل سالا ( ٥٠٩ ) بەری زایینی کو ئەڤ سیستەمی دهاتە نییاسین ب سیستەمێ ( res pubilik) ب رامانا تشتێن گشتی ، یان ژی ب رامانا پرسێن گشتی ، و هاولاتیێن رومانی زورینەیا خەلکێ رومانی ، ئانکو ئەڤ سیستەمە وەکو سیستەمێ پاشایەتی نە بوویە ، کو ب تنێ ژ بوو بەرژەوەندییا خەلكێ ئورستکرات بریارێ بدەن ، و چارەنڤیسێ کەسێن لاواز و هەژار ددەستێ چینەکا کێم دابیت ، و مافێن چینا گشتی دسنوردار کریبین ، بەلێ سیستەمێ کوماری ل رومایێ پترێ خزمەتا چینا گشتی کرییە بەراوردکرنا وی سەردەمی دگەل سەردەمێ پاشایەتی ، چونکی سیستەمێ کوماری خزمەتا چینا گشتی دکر ( السعدنیی، محمود ابراهیم : ١٩٩٧ : صفحة ٦٣ ) .
سەردەمێ کوماری ل رومایێ هاتییە دابەشکرن ل سەر سێ قوناخێن جیاواز
١ ) سەردەمێ ناکوکییا دناڤبەرا چینا گشتی و چینا خانەدانان دا ( ٥١٠ ٣٦٧ پ.ز ) ، پشتی ژناڤبرنا سیستەمێ پاشایەتی ، و سەرهلدانا سیستەمێ کوماری ل رومایێ ، دەستهەلاتا خانەدانان گەلەک بهێز کەفتبوو هەتا وی رادەی دشییان هەر بریارەکا بهێتە دان و دژی بەرژەوەندیێن وان بیت ، ئەڤی ئەنجومەنێ پیران ئەو بریارە رەت دکر ، بڤێ چەندێ چینا گشتی گەلەک دهاتە بکارئینان ژ بو بەرژەوەندییا چینا خانەدان ل دەستپێکا سیستەمێ کوماری ل رومایێ ( الصفدی ، هشام : ١٩٦٧ : صفحة ٨٥ ) .
ئەڤ ململانێیە پەیدابوویە ، ژ ئەنجامێ هەبوونا چینەکا گەلەک هەژار و نەبوونا ب دەستخستنا شتومەکێن سەرەکی بۆ تێرکرنا پێداویستیێن روژانە ، ئەڤ چینە گەلەکا هەژار بوو و دهاتە نالاندن ژبەر نەبوونا ئەردێ چاندنێ ، و هەروەسان یاسایا قەرزان ل دژی بەرژەوەندییا ڤێ چینێ دا هاتبوویە رێکخستن ، کو ڤێ یاسایێ گەلەک نەهامەتی و دەردەسەری دروست کردبوو د سەردەمێن کەڤندا ل رومایێ ، ژبەر ڤێ چەندێ ئەڤ چینە رابویە ب شێوەیەکێ رێک و پێک داخوازا مافێن خو یێن رەوا بکەت ، و دژی سەپاندنا ڤان یاسایێن توندرەو ل دژی چینا گشتی ژناڤ ببەن ، و داخوازا باشترکرنا بارێ ژیانێ ل رومایێ کرییە ( درلی، دونالدر : بدون تاریخ : صفحة ٤٧ ) . وەسا دیار بوویە ل دەمێ چینا گشتی داخوازا مافێن خو یێن گرنگ کری ، چینا خانەدانان ل دەسپێکێ ب شێوەیەکێ توند نەرازیبوونا خو ل سەر ڤان داخوازیان دیار کرییە ، بەلێ چینا گشتی ل سەر داخوازا خو یا بەردەوام بوو ، پاشی رابووینە ب ئەنجامدانا گەفا ل دژی حکومەتێ ، ب ئێک دەنگ دیار کر ، ئەگەر مافێن مە ئەوێن هاتینە خارنێ دوبارە بو چینا گشتی نە هێنە زڤراندنێ ، چینا گشتی بەژداریێ دناڤ رێزێن سەربازی ژ بو پاراستنا رومایێ ناکەن ، هەروەسان ئەڤێ چینێ گەفا دەرکەفتنێ ل رومایێ کرییە ، بەرێ خو بدەنە دەڤەرێن چییایی وەکی ناوچەیێن ( چییایێ پیروز ) ، بریاردا دێ ل وێرێ نیشتەجێ بن ، ب ڤێ چەندێ دەسهەلاتا رومایێ هاتە ترساندن ، چونکی هێشتا روما مەترسی ل سەر هەبوو ، ژبەر هەبوونا هوزێن دەوروبەری رومایێ ( Elliott, simon :without year p 30) . ئەڤجا ل دەمێ ڤولچییا هێرشی رومایێ کری ، و شەرێ رومانییا و ڤولچییا دەست پێکری ، چینا گشتی بایکوتا شەری کرن ، بەلێ ئێک ژ قونسولان(٥) بریارا ئازادکرنا زیندانیێن ب تومەتا قەرزان هاتین زیندان کرنێ ئازاد بکەت ، ئەڤێ جەندێ چینا گشتی رازیکرن بەشداری شەری ببەن ، بەلێ پشتی سەرکەفتنێ قونسولێ دیترێ ئەڤ بریارە رەد کر ، دەمێ چینا گشتی ئەڤ چەندە زانی ، نە راوەستییان و رابوون بو جارا دووێ بایکوتا شەری کر ، بەلێ دەمێ ( مانیوس ڤالیروس ) ب دکتاتور هاتییە هەلبژارتن ، رابوو ب دانا چەندین سوزان بۆ چینا گشتی کو جارەکادی بزڤرن بو بەشداریکرنا شەری بو رومایێ ، بەلێ ئەنجومەنێ پیران ب دژی چاکسازیێن دیکتاتووری رابوون ، و چینا گشتی بریارا ئاڤاکرنا رومایەکا نوی دا داکو ژبن زولما چینا خانەدانا رزگار ببەن ، ژبەر هەلویستێ بەردەوام یێ چینا گشتی ، چەندین جەنگاوەر رابوون ب رێکخستنا جەماوەری ، وەکی ( سدوریوس کاسیوس ) خزمەتەکا مەزن پێشکێشی چینا گشتی کرییە ، و پشتەڤانی ل داخوازیێن چینا گشتی کرییە ، ژبەر ڤێ چەندێ هاتە سێدارەدانێ ( عبو ، عادل نجم و محمد ، عبدالمنعم رشاد : ١٩٩٣ : صفحة ٢٧١ ٢٧٢ ) .
ژبەر ڤی هەلویستێ چینا گشتی ئەڤ چینە شییان چینا گشتی رازی بکەن ، و بۆ خۆ ( ئەنجومەنێ گەل ) دابمەزرینن ، کو هەر سال ( ١٠ ) نوینەر دهاتنە هەلبژارتن ، ژ بۆ ڤێ ئەنجومەنی کو ڤی ئەنجومەنی بەرگڕی ژ چینا گشتی دکر ، و هەر بریارەکا چینا خانەدانان پێشنیار کربایە ، ئێکسەر ل دژی بەرژەوەندییا چینا گشتی بایە ڤی ئەنجومەنی ئەو بریارە رەد دکر ، ژبەر ڤێ چەندێ چینا گشتی گەلەک مافێن خۆ ب دەستڤە ئینان ، چینا گشتی ب شێوەیەکێ ئێک ل دویڤ ئێک داخوازا مافێن خو دکرن ، پاشی شییان داخوازا نڤێساندنا یاسایان ل سالا ( ٤٥٠ پ،ز ) ب دەست خوڤە بینن ئەڤ یاسایە ل سەر ( ١٢ ) لەوحان بنڤێسن و بهەلاویسن ، خانەدانان نەشییان یاسایان د بەرژەوەندییا خۆ دا بکاربینن ، و چینا گشتی زانی ل سەر چ تومەت دهێنە سزادان و ب چ یاسا بەرەڤانیێ ژ خو بکەن ( محمد، نەهرۆ ئیسماعیل : ٢٠٢٠ : لاپەر ٧٥ ٧٦ ) . هەروەسان پشتی چەندەکێ ئێکگرتنەک پەیدابوویە ب سەرکردایەتییا ( لیسنیوس ستولو ) ی ، و داخوازا سێ مافێن گرنگ کرییە ، کو ئێک ژ قونسولا ژ چینا گشتی بیت ، هەروەسان دیارکرنا ئەردێ گشتی کو هەر کەسەکی ژ ( ٢٥٠ ) دونم زێدەترێ نەبیت ، و دەمێ دانا قەرزان بو ( ٣ ) سالان بهێتە پاشئێخستنێ ، هەروەها قازانجێ قەرزا ل سەر هاولاتییا کێم بکەت ل دەست پێکێ ئەنجومەنی پیران خو نەرازی کر ، بەلێ ل دوماهیکێ ( لیسنیوس ) شییایە سەرکەفتنێ بینیت و ئەنجومەنێ پیران رازی بکەت ، بڤێ چەندێ چینا گشتی بییە خودان پلە و پوست . بڤێ چەندێ چینا گشتی هەمی مافێن خو ب دەست خستن وەکی چینا خانەدانان لێهاتن ، هەرچەندە چینا خانەدانان چەندین هەولدان کرن جارەکادی دەستهەلستا خو بلند بکەت ، بەلێ سەرکەفتن نە ئینات و پشتی هینگێ کومەلگەهێ رومایێ وەکی ئیک لێهاتن و بوونە یەک دەست ( عبو ، عادل نجم و محمد ، عبدالمنعم رشاد : ١٩٩٣ : صفحة ٢٧٣ ٢٧٤ ) .
پشتی کومەلگەهێ رومایێ وەکی ئێک یەکسان بین ، و چ جییاوازی دناڤبەرا واندا نەمای ، کومەلگەهێ روما بوویە ئێک دەست و گەلەک بهێز کەفت ، چونکی بەری هینگێ ئەڤ هێزە هاتبوویە شەلەل کرن ژ ئەنجامێ جییاوازییا چینا ، بەلێ پشتی هینگێ هەمی هاولاتییان ب هەمی هێزا خوڤە کارکر ژ بۆ پاراستن و سەرکەفتنا رومایێ د سەردەمێن کەڤندا .
پشتی قوناعا نەمانا جییاوازییا دناڤبەرا چیناندا دناڤ کومەلگەهێ رومایێ دا ل سەردەمێ کوماریدا هێزا رومایێ هاتییە کومکرنێ ، و بووینە هێزەکا ئێکجار مەزن و کاریگەر ل دەڤەرێ ب شێوەیەکێ گشتی ئەڤ هێزە هاتییە دیارکرن ، چونکی بەری ئێکگرتنا کومەلگەهێ رومایێ ئەڤ هێزە هاتبو دابەشکرن بۆ دوو هێزێن دژی ئێک ل رومایێ .
ئەڤ قوناعە دهێتە نییاسین ب قوناعا بەرفرەهکرنێ ، کو ئەڤ بەرفراوانکرنە ژی دبیتە دوو قوناخێن ژێک دجییاواز ، کو قاناعا ئێکێ دەڤەرێن دەوروبەری روما دهێنە داگیرکرنێ ، و هێزێن وان هوزا ئەوێن دەستهەلات دکر هاتنە ژناڤبرنێ ، و پشتی ڤێ چەندێ روما دبیتە هێزەکا مەزن ل دەڤەرێ د سەردەمێن کەڤندا ( اللههیبی، احمد فیصل دلول : ٢٠١٥ : صفحة ١٩).
پشتی ڤێ ئێکگرتێ چینا ل رومایێ کانێ چەوا چینا گشتی ب شێوەیەکێ بەرە بەرە ئانکو ئێک ل دویڤ ئێک داخوازا مافێن خو یێن رەوا کرییە ژ جینا خانەدانا ، و مافێن خو ب دەست خستینە ب هەمان شێوە ئێک ل دویڤ ئێک ناوچەیێن ئیتالییا ب جەند قوناغا بو ماوێ ( ٧٣ ) سالان ب شێوەیێ ئاشتی و شەری هاتیینە ل بن دەستهەلاتا رومایێ ( فرید، محمد : بدون التاریخ: صفحة ٧١ ) . پەیوەندیێن رومانییا دگەل لاتینییان پەیوەندیێن کەڤنن ڤەدگەرن بو سەردەمێ پاشایەتی ل رومایێ ، هەڤپەیمانەک دناڤبەرا رومایێ و لاتیناندا ل سالا ( ٤٩٣ پ.ز ) دهێتە کرن ، هەروەکی ( دیونیسیوس ) کورتییەک دیارکرییە د پەرتوکاندا ب ژمارێن ( ٩٥ ، ٦ ، ١ ٣ ) ئاماژە دایە لیستا تابلویێن دناڤ بازاریدا ، ئەوێن ل سەردەمێ ( شیشرونی ) (^) ل دویڤ ڤان تابلویان پێتڤییە ئاشتی دناڤبەرا باژێرێن لاتیوم و رومادا هەبیت ، ب هێچ رەنگەکی ل دژی ئێک شەری نەکەن ، و پشتگیرییا دوژمنان نەکەن ل دژی بەرژەوەندیێن ئێک دوو ، هەروەسان ل هەمی شەرا و نەخوشییاندا هەردوو هێز هاریکارییا ئێک بکەن ، و هەمی دەستکەفتێن شەری ب شێوەیەکێ دادپەروەرانە دناڤبەرا وانادا بهێنە دابەشکرنێ ، کەواتە ب ڤی شێوەی هێزا روما و هوزێن لاتیوم ئێکگرتی بوون ( درلی، دونالدر : بدون التاریخ : صفحة ٣٤ ٣٥ ) .
پشی رومانییا لاتییوم کونترول کری ، کەفتییە ململانێ ل دژی ئەتروسکانییا ئێکەم پێکدادانا هەردوو هوزان ڤەدگەریت بو سالا ( ٤٠٦ پ،ز ) ، کو ل نێزیکی باژێرەکی ب ناڤێ ( کراما ) ی کاریگەرییا ڤی شەری ل سەر پاشماوەیێن پەرستگەها و گورا هاتییە دیارکرنێ ، و ئەڤ ململانێیە ژ ئەنجامێ ب دەسڤەئینانا بەرژەوەندیێن سییاسی و بازرگانی بوویە ل باکورێ لاتییوم بوو ، بەلێ ل سالا (٤٠٠ پ.ز ) هێرشا غالییان بۆ باکورێ ئیتالییا دەستپێکرییە ،بۆ سەر هوزێن دەڤەرێ ، و ب دژی ئەتروسکانییا رابووینە ل دەڤەرێن دناڤبەرا روبارێ ( الپو و انکویا ) ، و هێزێن غالییان شییاینە خۆ بگەهینن باشورێ روژهەلاتی، و هێزێن ئەتروسکانییان نە شییاینە بەرسینگێ ڤێ هێزێ براوەستینیت و ل سالا ( ٣٩٠ پ.ز ) دەڤەر داگیرکرییە ( الاحد، سامی سعید : ١٩٦٧ : صفحة ٤٠ ٤١ ) ، پشتی هێزێن غالییا نێزیکی دەوروبەرێن رومانیان بووین ، هەردوو هێز کەفتینە ململانێیەکا دژوار ل هەمبەری بەرژەوەندیێن ئێکو دوو ، و هێزا غالییا هێرش برینە سەر دەڤەرێن ئیتالییا و گەلەک زییان و دەردەسەری و تالانکرن و خرابکرن بەر ب دەڤەرێن رومانییان کەفتییە ، و گەلەک جهێن رومانییان هاتیینە داگێرکرنێ ، هەروەسان بۆ ماوێ ( ٧ ) مەها غالی شییاینە کەلها ( کاپیتول ) (٧) گەماروو بدەن ، بەلێ ژبەر هەبوونا و بەلاڤبوونا نەخوشییا مەلاریێ دناڤ هێزێن غالییاندا نەچاربوون ڤێ گەمارویێ ب راوەستینن و خو ڤەکێشن ، و رومانی ب ڤی شێوەی ژ داگیکرنێ رزگاربووینە ژ هێزا غالییا د سەردەمێ کەڤندا ( عبو، عادل نجم و محمد، عبدالمنعم رشاد : ١٩٩٣ : صفحة ٢٧٥ ٢٧٦ ) . هەرچەندە هێزێن رومانییان بەردەوام توشی هێرشێن هوزێن ناڤەراستا ئیتالییا وەکی ئەتروسکانییا و غالییا و ئەمبیرییا و سامینییان ) بووینە ، بەلێ لەشکەڕی روما بەردەوام بوویە ل سەر بەرگریکرنێ ژ رومایێ ، پاشی دوماهیکێ شییایە ئەڤان هوزا ل بن دەستهەلاتا خۆ کوم بکەت ، و ناڤەراستا ئیتالییا داگیر بکەت ( محمد، نەهرۆ ئیسماعیل : ٢٠٢٠ : لاپەر ٨٣ ) .
هەردیسان پشتی غالییان هێزێن خو ڤەکێشاین ئەو هێزێن توشی هێرشێن غالییا بووین ، داخوازا ئێکگرتنرکێ کرن ب دژی غالییا ، و روما بوویە هێزەکا بالادەست و وان هوزا داخوازا هاریکاریێ ژ رومانیا کرن ، هەژێ گوتنێ یە ل دەمێ غالییان هێرشی رومانییان کری هندەک دەڤەران ئەڤ چەندە بدەلیڤە زانی ، و بریارا سەربەخۆیا خۆ راگەهاند وەکی باژێرێ ( ڤییێ ) یێ ئەتروسکانییا ، بەلێ پشتی هنگێ رومانییان هێرشەکا دژوار کرە سەر ڤێ باژێری و ب شێوەیەکێ دلرندانە تالانکر ، و سییاسەتەکا توند ل دژی وانا بکارئینات ژ بۆ هندێ دا دیار بکەت هەر هێزەکا ب دژی رومانییان رابییت دێ چارەنڤیسێ وێ ئەڤ چەندە بیت ( عبو، عادل نجم و محمد، عبدالمنعم رشاد : ١٩٩٣ : صفحة ٢٧٥ ) . هەروەسان هێزێن رومانی هێرش برینە ل سەر باکورێ ئیتالییا ، و ب هەمی هێزا خوڤە هێرش کرییە ل سەر هێزێن سەر دەڤەرێن باکوری ژی ب تنێ رئیبارێ ( پۆ ) نەبیت ، و دناڤبەرا سالێن ( ٢٨٥ ٢٨٠ پ، ز ) شییاینە هێزێن ئەتروسکانییا و ئەمبیرییا و غالییان ژ دەڤەرێ دەربێخیت ، و باکور کرە دبن داستهەلاتا خوڤە ( فرید ، محمد : بدون التاریخ : صفحة ٧١ ) . پشتی هێزا رومانی توشی شکەستنێ بووی بەرامبەر هێزا غالییان بویە ئەگەرێ وێ چەندێ ، کو گەلەک هێز بەرامبەری هێزا رومانییان ل دەڤەرێ بەرەڤانیێ ژ خو بکەن ، و داخوازا سەربەخویێ کرن و وەکی هندەک ژ دەڤەرێن لاتیوم رابوون ب دروستکرنا هەڤپەیمانییەکێ ، بەلێ رومایێ ب توندی ب دژی ڤێ هەڤپەیمانیێ رابوویە و شییایە ل سالا ( ٣٣٨ پ،ز ) ئەڤێ هەڤپەیمانییا دەڤەرێن لاتیووم ژناڤ ببەت ، و ئەڤێ چەندێ کاریگەری ل سەر هێزا رومانییان کرییە . رومانی شییاینە ناڤەراستا ئێتالییا هەمیێ کونتروول بکەن ( عبو، عادل نجم و محمد، عبدالمنعم رشاد : ١٩٩٣ : صفحة ٢٧٦ ٢٧٧ ) . هەروەسان پشتی چەندەکێ رومانییا هەولدان کرن کو دەڤەرێن باشورێ ئیتالییا بێخیتە دبن دەستهەلاتا خوڤە ، چونکی روما خو ب خودانا هەمی دەڤەرێن رومانی دزانی ، و رومانی شییاینە ب هێرشێن سەربازی ئێک ل دویڤ ئێک هەمی دەڤەرێن باشورێ ئیتالییا داگیر بکەت ، کو ئەو دەڤەر دبن دەستهەلاتا یونانییان دابوون ، و ژبەر هەبوونا ململانێیێن نافخوی نە شییان بەرەڤانیێ ژ هێزا رومانییان بکەن و هاتینە داگیرکرنێ ، و ب ڤێ شێوەی بوویە خودان بەندەر ژێ ل باشورێ ئیتالییا ( محمد ، نەهرۆ ئیسماعیل : ٢٠٢٠ : لاپەر ٨٣ ) .
پشتی روما شییای هەمی دەڤەرێن ئیتالییا داگیر بکەت ، و هەمی هێزا وان دەڤەران ژێ کوم بکەت ، ئێدی رومانی ل دەڤەرێ بووینە هێزەکا سەرانسەری و ململانێێن سەربازی ژ دەرڤەی ئیتالییا ، و رابوویە ب پاراستن و دەستکەفتێن خو ژ دەرڤەی رومایێ ،
دەمێ روما سەرکەفتن ل سەر قوناغا بەرفراوانخوازییا ئیتالییادا ئینای ، رومانییان دەست ب قوناخەکا نوی یا بەرفراوانخوازیێ کرییە بو ماوەیەکێ درێژ دناڤبەرا سالێن ( ٢٦٤ ١٤٦ پ، ز ) ، ئەوژێ بەرفراوانخوازییا ژ دەرڤەی ئیتالییایە ، و دەست ب سەرداگرتنا دەریایا ناڤەەراست کرییە د سەردەمێن کەڤندا ( اللهیبی ، احمد فیصل دلول : ٢٠١٥ : صفحة ٢٠ )(٥).
پشتی هینگێ ل رومایێ قوناغەکا نوی پەیدا بوویە ، کو دبێژنێ دامەزراندنا ئیمپراتورییەتا رومانی ، ئەڤ چەندە دزڤریت بو سالا ( ٢٧ پ.ز ) ، کو دڤێ سالێدا ئەنجومەنێ پیران داخوازێ ژ ( جولیوس قەیسەری )(٨) دکەت ئەرکێ خۆ زێدەتر لێبکەت ، ب تایبەتی درێڤەبرنا وان ویلایەتێن ژ دەرڤەی رومایێ ، وەکو دەڤەرێن غال و ئسپانییا و سورییا و پاشی هێدی هێدی دەستهەلاتا وی زێدە بوویە ، نازناڤێ وی بوویە ( ئوغوستوس ) و سەردەمەکێ نوی ل رومایێ دروست بوویە دبێژنێ سەردەمێ ئیمپراتورییەتێ ( ورث, تشارلز : ٢٠٠٣ : صفحة ١٨ ) .
مێژوویا رومایێ د سەردەمێ کوماریدا ، ب شێوەیەکێ گشتی روویدانێن ڤێ قوناغێ د بەرژەوەندیییا رومایێ دا بووینە ، چونکی د سەردەمێ کوماریدا رومایێ دەست ب بەرفراوانخوازیێ کرییە ، کو ئەنجامێ ڤێ سییاسەتی بوویە ئەگەرێ بهێزخستنا ئابوورێ رومایێ ، و بوویە هێزەکا کاریگەر ل دەوروبەران و شییایە بوو ماوەیەکێ زێدە ژییانا دەستهەلاتا خو زێدە بکەت د سەردەمێن کەڤندا . ب شێوەیەکێ تێر و تەسەل ل پشکا سیێ باس ل ڤێ قوناغێ هاتییە کرن (٩).
پشتی قوناغا ئێکگرتنا دەڤەرێن ئیتالییا و چەندین دەڤەرێن دیترێ ژ دەرڤەی ئیتالییا بووینە داگیرگەهێن رومانی ، ل سەردەمێ سیستەمێ کوماریدا ل رومایێ قوناغەکا نوی دەست پێدکەت ، کو دڤێ قوناغێدا چەندین رویدان دروست دبن ، و ناکوکی دهێتە دیتن دناڤخوییا رومایێ دا ل سالا ( ١٤٦ پ،ز) هەتا هاتنا ئوغستوسا بۆ سەر دەستهەلاتێ ، دڤی دەمیدا مێژوویا رومایێ ب سیمایەکێ دیترێ دهێتە دیتن ، و دبیتە ئەگەرێ ژناڤبرنا سیستەمێ کوماری ل رومایێ .
پشتی بەرفراوانخوازیێن رومایێ د سەردەمێ کوماریدا ، چەندین شورەشێن کویلەیان دناڤ رومایێ دا سەرهلداینە ،و بووینە ئەگەرێ خوین رشتێ دناڤ رومایێ دا ، چونکی ل ناڤەراستا سەدێ دووێ بەری زایینی ل دەڤەرا ( سیسیلییا ) یێ کویلەیێن روومانی ، ب شێوەیەکێ هێدی هێدی دەست ب شورەشان کرییە ، بەلێ پشتی چەندەکێ ئەڤ شورەشە ل پاییزا سالا ( ١٣٥ پ.ز ) بەرفراوان بوویە ، ئەڤ شورەشە ب سەرکردایەتییا کەسەکێ سوری ب ناڤێ ( جونوس ) ی بوویە ئەڤ کەسە بوویە جهێ رێزێ دناڤ کویلەیان دا ، جونکی وی رێزێن کویلەیان گەهاندینە ئێک ، و شورەش بو مافێن کویلەیان ئەنجامداینە ، پاشی ئەڤ شورەشە بووینە مەترسی ل سەر رومایێ ، کۆ ماوێ سێ سالان بەردەوام بوویە ( حمدان، عبدالمجید : ٢٠١٢ : ص ٦٨ ) .
شورەشەکا دی یا ( السمبریین و التیتونین ) پەیدا بوویە ، ئەڤە دوو هۆز بووینە ل باکورێ ئەوروپایێ نیشتەجێ بوون نێزیکی بلنداهیێن چییایێ ( ئەلپ )(١٠) ، رابووینە ب کارێ تالانکرنێ و تێکدانا دەڤەرێن ( گال ) ، ژبەر ڤێ چەندێ رومانی نەچار بوون هێزەکێ بۆ ژناڤبرنا ڤان هوزان فرێکەن دەڤەرێ ، بەلێ ل سالا ( ١٠٢ پ.ز ) هاتە تێکشکاندن و رابوون ب تالانکرنا دەڤەرێ زێر و زیڤ و کەلوپەلێن بها گران و هاڤێتنە دناڤ رویباراندا و چەک شکاندن ، مفا ژوان دەستکەفتان وەرنەگرت ، هەروەسان پێتڤی بوو بلنداهیێن چییایێ ئەلپ بریبان ، بەلێ پاشەکشە کرییە و دووبارە ل سالا ( ١٠١ پ.ز ) بەرامبەری ئێک راوەستان ، هەرچەندە هوزا ( السمبرین ) داخواز ژ قونسولێ رومایێ کری ل گەلێک بژین ل دەڤەرێ وەکی برا ، بەلێ رومانییان ئەڤ چەندە رەدکر و دوژمنێن خۆ ژناڤ برن سفکاتی ب وانا کرییە ( طراد, نجیب ابراهیم : ١٩٩٧- ١٩٩٨ : ص ١٧٤ ١٧٦ ) .
هەروەسان ژ ئەگەرێ زێدەبوونا کویلەیان کو ئێک ل سەر سیێ دانیشتوانێن رومانی پێک دئیناتن د سەردەمێ کەڤندا ، چەندین جاران پێکدادان چێبووینە و داخوازا مافێن خو کریینە ، بو نموونە شورەشا ( گلادیاتورەکان ) کو سەرکردێ ڤێ شورەشێ ( سپارتاکوس )(١١) بوو و شییایە چەندین هێزێن رومانییان بشکێنیت دڤێ قوناغێدا ( محمد، نەهرۆ اسماعیل : ٢٠٢٠ : ١٣٢ ١٣٥ ) ، شورەشا سپارتاکوسی ل سالا ( ٧٣ ٧١ پ.ز ) بوویە ، شورەشەکا مەزن و بەرفراوان بوو ل رومایێ . ل دەستپێکێ ٤٠ هزار کویلەیان بەشداری دڤێ شورەشێدا دکر پاشی زێدەبوون هەتا گەهشتییە ٧٠ هزار سەربازان ، ل باشورێ ئیتالیادا بەلاڤ بوون شییان هندەک دەڤەران ل ئیتالییا تالان بکەن ، وەکی کامپانییا و لوکانییا . پاشان هەمی کویلەیێن ل رومایێ زورداری لێ دهاتە کرن بەشدار بوون دڤێ شورەشێدا ، بەلێ ئەڤ شوروشە ل سالا ( ٧١ پ.ز ) هاتە ژنابرن و نێزیکی ٦٠ هزار کویلە هاتن گرتن و کوشتن و دوماهیک ب شورەشا سسپارتاکوسی هات ( مؤمن. على مؤمن ادريس : 2012 : ص ٧١ ٧٣ ) .
ناڤخوییا رومایێ بەرداوام ئالوزی هەبوویە دڤێ قوناغێدا ل سالا ( ٥٠ پ.ز ) ژ ئەگەرێ زێدەبوونا گەندەلیێ ، چەند ناوچەیەکێن رومایێ توشی ئالوزییان بوویە ، ( پومپیوس )(١٢) داخواز ژ هەمی کەسێن رومانی دکەت ئەوێن دشێن چەکی هەلگرن ، سویندا وەفاداریێ بخون و بێن خزمەتا وەلاتی بکەن ، پومپیوسی دڤییا ببیتە تاکە فەرمانرەوایێ رومایێ ب هێزا سەربازی ، و شییایە ل سالا ( ٤٩ پ.ز ) ببیتە تاکە کونسولێ رومانی ( محمد، نەهرۆ اسماعیل : ٢٠٢٠ : ل ١٤٥ ) ، هەروەسان یولیوس قەیسەری ژی دڤییا ل سالا ( ٤٨ پ،ز ) ببیتە قونسولێ رومانی ، و دوژمنێن وی بەردەوام هەولدان دکرن تومەتبار بکەن ، و دانوستاندنا دناڤبەرا قەیسەری و ( سیناتو ) دا تێک چوون و پاشی ل سالا ( ٤٩ پ،ز ) دا ئەنجومەنێ پیران دیار کر کو قەیسەر دوژمنێ نیشتمانی یە ، و پومپیوس راستپارد دا کومارا رومایێ بپارێزیت و شەری دەست پێکر ( الحمدانی، نامد عبدالحلیم : ٢٠٠٨ : ص ٥٧ ٥٨ ) . هەروەسان پشتی بوورینا چەندەکێ یولیوس قەیسەر ل ١٥ ئادارا سالا ( ٤٤ پ،ز ) د هولا مەجلسا ( پیران ) ڤە ژ لایێ ( بروتس ) و ( کاسیوس ) ی هاتە تیرورکرنی ، و پاشی ناکوکی دناڤ وەلاتێ رومایێ بەردەوام بوو هەرکەسەکی دڤییا دەستهەلاتێ وەربگریت ، و کەسەکی ( ئوکتافیوس ) هەڤالێ قەیسەری بوو شییایە دەستهەلاتێ وەربگریت ل رومایێ ل سالا ( ٤٣ پ.ز ) ، و پاشی ئەنجومەنێ پیران ل سالا ( ٢٧ پ.ز ) دەستهەلاتا رومایێ ب ( ئوغستوس ) ی دا ، و بوویە سەرکردێ سوپای و رێڤەبرنا گرنگترین ویلایەت سەر ب رومایێ ڤە ئێخستن دبن دەستهەلاتا خوڤە ، پاشی سەردەمەکێ نوی ل رومایێ دەست پێکر ب سەردەمێ ئیمپراتورییەتا رومایێ ( باقر، تەها : ٢٠١٨ : ل ٥١١ ٥١٣ ) .
رومانی ل سەردەمێ کوماریدا گەلەک خو ب هێز دیتییە ، چونکی دەمەکێ درێژ دڤێ قوناغێدا هەولا بەرفراوانخوازیێ دایە ، رومانی د زوربەیا جاراندا د شەراندا دڤێ قوناغێدا سەرکەفتن ئینایە بەرامبەری دوژمنێن خۆ ، هەروەسان رومایێ شییایە کارتێکرنەکا راستەوخۆ ل سەر دەڤەرا دەریایا ناڤەراست بکەت و بگەهیتە ئارمانجێن خو ، هەرچەندە هندەک جاران ناڤخوییا رومایێ تێک چوویە دڤێ قوناگێدا بەلێ رومانییا شییایە خو دگەل وێ رەوشێ بگونجینیت ،ل سەر ئارمانجێن خو بەردەوام بیت .
تەوەرێ دووێ : کشتوکال ل سەردەمێ کوماریدا ل رومایێ
کشتوکال و ئەرد چاندن د سەردومێن کەڤندا ئیک بوویە ، ژ گرنگترین بنەمایێن ب دەستڤەئینانا پێداویستیێن روژانە ، بۆ خودانکرنا خیزانێن خۆ ، رومانییان ژی گرنگی ب ڤی بنەمایێ ژیانێ دایە ، د سەردەمێن کەڤندا ب تایبەتی ل سەردەمێ کوماریدا ، بەردوام وان چالاکیێن کشتوکالی ئەنجام ددان و روژ بۆ روژێ هەولدان دکرن ب مەرەما پێشڤەبرنا پروژەیێن کشتوکالی ، هەرچەندە کشتوکال کرن دسەردەمێن کەڤندا لبن بەرژەوەندییا چینەکێ بوویە ل رومایێ ، بەلێ کشتوکالی رووما بەرەڤ پێشڤە برییە ، و بوویە خودان هێزەکا گرنگ د وی سەردەمی دا .
ب شێوەیەکێ گشتی ناوچەیێن دەوروبەری دەریایا ناڤەراست تایبەتمەندییەکا جییاواز یا کەش و هەوای هەبوویە بۆ کشتوکالکرنێ ، ئەو جییاوازییە ئەوە بارانباریینا دەڤەرێن دەوروبوری دەریایا ناڤەراست زورە ، باران ب شێوەیەکی باش لێ دباریت ، هەروەسان ل وەرزێ هاڤینێدا زوربەیا وان دەڤەران دگەرم و هشک بوون ، زڤستانان ژی سڤک و تێر باراناوی بوون ، ژبەر ڤێ چەندێ رووەک و کشتوکالکرن ل رومایێ ب شێوەیەکێ دیار بێ کێماسی بوون ل دەوروبەری دەریایا ناڤەراست( thibodeant . Philip : 2015 : p 522 ) . کەش و هەوایێ ئیتالییا گەلەک هاریکار بوویە بۆ چاندنا دانەوێلەی، هەردیسان ل دەڤەرێن ئیتالییا سیستەمێ ئاودێری باش بوویە بۆ چاندنا دانەوێلەی ، کو بوویە ئەگەر وان دەڤەران بەرهەمەکێ زێدە هەبیت ، دیسان دەڤەرێن دەریایا ناڤەراست گەلەک یا گونجای بوویە بۆ چاندنا سێ جورێن داران ئەو ژی ، دارێن زەیتون و تری و هەژێر بووینە ، هاتییە زانین ئەڤ جورە بەرهەمە گونجاوترین بەرهەمن ل گەل کەش و هەوایێ ل دەڤەرێن دەریایا ناڤەراست ، چونکی پلێن گەرمێ د وەرزێ هاڤینێدا ل وان دەڤەران گەلەک دهاریکارن ژ بۆ گەهشتنا بەرهەمێ وان داران ( بوساحة، فاطمة : 2013- 2014 : ص 30 ) . د تەوەرێ ئێکێ دا ل پشکا ئێکێ ب شێوەیەکێ بەرفرهتر باس ل کەشوهەوایێ ئیتالییا هاتییە کرن .
رومانییان دسەردەمێ کەڤندا ب تایبەتی ل سەردەمێ کوماریدا ، بەردەوام کاروبارێن چاندنێ و لەشکەری ئەنجام ددان ، ژبەر ڤی چەندێ هاولاتیێن رومانی بووینە خودان ساخلەمییەکا باش و هێزەکا زۆر ، ل دەمێ یونانی هاتینە سەر دەریایێ رومانییان دەست ب چاندةی کرییە ، چونکی وی سەردەمی چاندن بنیاتێ سەرەکی یی ژییانا وان بوویە ، و بەرهەمێن خۆ یێن چاندنێ ڤەدگوهاستن باژێران و ئالوگورکردن دکر ل گەل شتومەکێن پێتڤی دبوونێ ، هەروەسان رومانی رابووینە ب دامەزراندن و رێکخستنا لەشکەرەکێ ب هێز ، ل سەر بنیاتێ دامەزراندنا دەولەتەکا مەزن ، داکو خۆ بەرهەڤ بکەن بۆ بەرگریکرنا ئەردێن خۆ ، ژ هێرشێن دوژمنان و رزگارکرنا مولکین خۆ ژ تالانکرنێ ، و بەرهەڤکرنا ئەردێ خۆ بۆ ب دەستخستنا بەرهەمێن چاندنێ ( دیورانت. ول وایرل : ١٩٨٨ : ص ١٥٨ ) . ژبەر بەردەوامییا رومانییان دشەرێن وی سەردەمیدا ، بۆ دەمەکێ درێژ کو نێزیکی دوو سەدە و نیڤا بەردەوام بوو ، ل سەردەمێ کوماریدا رومانی ل سەر پێشکەفتنا چالاکیێن چاندنێ ، و ژییانا ئابووری بوویە ، د سەرهندێرا رووبەرێ مولکێ گشتی بەرفراوان بوویە ، ژ ئەگەرێ سەرکەفتنا وانا دشەرێن بەردەوام یێن وی سەردەمیدا ( ایوب. ابراهیم رزق الله : ١٩٩٦ : ض ٩٨ ) . هەرچەندە رومانییان دسەردەمێ کەڤندا تەمەنەکێ دیارکری هەبوویە ، ژ بۆ ئەنجام دانا هاوسەرگیریێ ، کو ئەو تەمەنە دناڤبەرا بیست هەتا سیهـ سالیێ بوویە، بەلێ گەلەک جاران زەلامێن رومانییان ، ئەنجامدانا هاوسەرگیریێ پاشخستییە ، و پاشی هاوسەرگیری دگەل کچەکا هەرزەکار یا رومانی ئەنجام دایە ، ژبەر ڤێ چەندێ ، و هەروەسان ژبەر هەبوونا گەلەک شەران ، و بەردەوامییا زەلامێن رومانییا دناڤ شەراندا ، دگەل هێزێن دەوروبەری رومایێ ، زاروکێن وان دمانە بێ سەمییان ، ل دەڤ دانیشتوانێن رومانی ئەڤە ئاریشەیەکا مەزن بوویە ، چونکی دایک و بابێن وان نە دشییان ب شێوەیەکێ دروست ، زانییارییێن خۆ دەربارەی چاندنێ فێری زاروکێن خۆ بدەن ، و کارێ چاندنێ بەرەڤ پێشڤە ببەن ( Holland. B. david : 2019 : p 23 ) .
خاوەندارییا تاکە کەسی ل رومایێ ، ل دەستپێکێدا هەبوویە ، هندەک ئەردێ چاندنێ ب مولکێ گشتی داینە دیارکرنێ ، بتایبەتی ئەو ئەردێن ب شێوازێ بەرفرەهکرنێ ب دەست رومایێ کەفتین . ل دەستپێکا دەرکەفتنا سیستەمێ کوماری ، جوتیار خودانێ دوو هەتا سێ دونەمێن ئەردێ چاندنێ بوویە ، جوتیار دگەل ئەندامێن خێزانا خۆ ، و کویلەیێن خۆ ئەگەر کویلە هەبان ، کارێ چاندنێ دکر دناڤ ئەردێ خۆ وێنەی ژمارە (١) ، داکو ژیانا خۆ یا روژانە ، ل سەر بەرهەمێن وێ پارچا زەڤیێ دبوراند . بەردەوام دگەل هەلهاتنا رۆژێ ژ خەو رادبین و دەردکەفتن ، ژ بۆ ئەنجامدانا کارێ خۆ یێ روژانە ، زەڤیێن خۆ دکێلان و رێکێن خۆ یێن هاتن و چوونێ ، بۆ ناڤ زەڤیێن خۆ خوش دکرن داکو بشێن ب شێوەیەکێ ئاسایی ، هاتن و چوونێ بکەن بۆ ناڤ پارچێن ئەردێ خۆ ( دیورانت. ول وایرل : ١٩٨٨ : ض ١٥٨ ) . کشتوکال ل رومایێ گەلەک هەولدان دکرن ئەردێن نێزیکی دەریاچە و روباران ، بۆ کارێ کشتوکالی بکاربینن ، چونکی کارێ ئاڤدان و ئاودێری ب ساناهی دکەڤتن ( thibodean. Philip : 2015 : p 522 ) .
وێنەیێ ژمارە (١)
تشتەکێ گرنگ دبوارێ کشتوکالیدا هاتە ئەنجامدان ل رومایێ ، بوویە ئەگەرێ پێشڤەبرنا چاندنێ ، ئەوژی ئینانا جورەکێ گەنمی بوویە ل نیڤا سەردەمێ کوماریدا ، دهاتە نییاسین ب ناڤێ گەنمێ ( frumentum ) ، ژدەرڤەی رومایێ ئینات بوو ، ل دویڤ وان پێزانینا ئەڤ جورە گەنمە گەلەک بمفاترێ بوویە ، بەراوردکرن دگەل جورێن گەنمێن دیترێ ، ئەوێن ل رومایێ دهاتنە چاندنێ بتایبەتی مفایەکێ زۆر هەبوویە د بەرهەمئینانا نانی دا ، رومانییان ئەڤ جورە گەنمە دناڤ خۆدا بالاڤ کر، بوویە دانەوێلەیەکێ گرنگ ، سەرەرای هەبوونا چەندین جورێن دیترێ یێن دانەوێلەی و سەرزەواتی ، وەکی ( فاصولی ، نیسک ، نوک ، پیڤاز ، سییر ..... هتد ) ( ایوب. ابراهیم رزق اللە : ١٩٩٦ : ص ٩٨ ) . هندەک ناوچەیێن گرنگ و ب ناڤ دەنگ هەبوون بۆ چاندنا دانەوێلەی ل رومایێ ، وەکی ( اترورییا و اپولییا و کامپانییا ) ب شێوەیەکێ گشتی کویلەیان کارێ چاندنێ ل ڤان جها ئەنجام ددان ، بەلێ هندەک بەلگە ئاماژێ ب وێ چەندێ دکەن ل هندەک دەڤەران کرێکارێن کرێ گرتی یان ب ئەرکێ چاندنێ رابووینە ( درلی. دونالدر : بدون تاریخ : ص ١٧٤ ) . هەرچەندە گەلەک جورێن گەنمی ل رومایێ دهاتنە چاندن بەلێ ب شێوەیەکێ گشتی گرنگی ب چاندنا سێ جورێن گەنمی دهاتە دان ، وەکی گەنمێ ئیمەر و دوروم و گەنمێ نانی ، هەرچەندە زانییاری دەربارەی ڤی دانەوێلەی بەراورد دگەل دانەوێلەیێن دیترێ نە هاتییە زانین ، دەربارەی چاندن و هەلگرتن و ڤەگوهاستنا گەنمی ، پێزانین نە هاتیینە دیارکرنێ ل رومایێ ( Holland. B. david : 2019 : p 23 ) . ل رومایێ دوو جورێن جەهی هاتیینە چاندن ، یێ ئێکێ ( tow rowed ) ئەڤی جوری پروتین تێدا کێم بوو بەلێ کاربوهایترات زێدەبوو ، جورێ دووێ یێ جەهی ( six rowed) دڤی جوریدا پروتین زێدە هەبوویە و کاربوهایترات تێدا کێم بوو ، دانەوێلەیێ جەهی ل رومایێ گەلەک دهاتە چاندن ، بەلێ ب رێژەیەکا کێم بو خوارنێ دهاتە بکارئینان ، وەکی دروستکرنا کێکا و هەروەسان بۆ دروستکرنا شوربەیان ، ئەڤ دانەوێلە ل رومایێ ب پلەیا دووێ دهاتە تەماشەکرنێ ب شێوەیەکێ گشتی بو خوارن و تێرکرنا ئاژەلان دهاتە بکارئینان ( ( thibodeant . Philip : 2015 : p 525 . دسەردەمێ کەڤندا ل رومایێ ژبلی چاندنا دارێن تری و زەیتونان گەلەک جورێن دارا ل رومایێ دهاتنە چاندن و مفا ژێ دهاتە وەرگرتن ، وەکی چاندنا دارێن ( سێڤ و گویزا هندی و هەژیر و گێلاس ....هتد ) ( درلی. دونالدر: بدون تاریخ : ص ١٧٤ ) . رومانییان گەلەک جورێن سەوزەی دچاندن ، وەکی نەع نەع و زەنجەفیل و جەرجیر و رەشکە و زەعفەران ، زوربەیا وان سەوزەیان رومانییان ژ یونانییان وەرگرتیینە ، گییایێن زور تام تال چاندیینە ( thibodeant . Philip : 2015 : p 529 ) . رومانییان بایەخ ب باخچەیێن جوانیێ ژی دایە دسەدەمێن کەڤندا ، باخچەیێن جوانیێ بوون ، و پارەیەکێ زور دمەزاختن بۆ دانانا باخچەیان و کرێکار بو دابین دکرن ، بۆ کارێ سەخبێریکرن و چاندنا رووەکێن جوانیێ و دارێن جوان و دەگمەن ل رومایێ ( درلی. دونالدر : بدون تاریخ : ص ١٧٢ ) .
سەرهلدانا زەڤیێن کشتوکالی یێن مەزن و بێ دەستهەلاتییا چینا ناوەند ، پێکهاتبوو ژ بازرگان و خودان مولکێن بچویک و دانیشتوانێن گوندان ، بووینە ئەگەرێ سەقامگیرکرنا و هاوسەنگییا کومەلگەهێ ، پێشترێ ب رێکا نوینەران ژ کومەلێن جەماوەری رومایێ رولەکێ سەرەکی هەبوویە ، هەروەسان ئامرازێ ئەساسێ دەولەتا رومایێ بوون ، سەرکەفتیبوون د نە هێلانا رشتنا خوینێ دا ، بەردەوام یەکسانی دناڤبەرا داسهەلاتدارا و جەماوەریدا پەیدا دکر ( الحمدانی. نامد عبدالحلیم : ٢٠٠٨ : ص ٢١ ٢٢ ) .رومانییان گرنگی دایە چاندنا داران ژی ب تایبەتی دارێن ژ هەمییان گرنگترێ ژی چاندنا دارێن تری و زەیتونان ، چونکی ئەڤ جورێ دارێ بەرهەمێ وان گەلەک ب مفا بووینە ، چونکی شەراب ژ تری بەرهەم دئینات و گەلەک گرنگ بوو د سەردەمێ کەڤندا ، رومانییان ژی جهێ خو بوو د دروستکرنا شەرابێ دا هەبوو و ب ناڤ دەنگ بوون ، وەکی شەرابا ( فالیرینا ) ، دهاتە بەرهەمئینان ژ بو بازارێ ناڤخویی و هەردیسان دهنارتە بازارێ ژدەرڤە ژی د سەردەمێن کەڤندا ( درلی. دونالدر : بدون تاریخ : ١٧٣ ) . گەلەک بەرهەمێن گرنگ ژ زەیتونان هاتینە بەرهەمئینان ، وەکی سوتەمەنی بۆ چرایێ روناهیێ و دەرمان بۆ پاراستنا خوراکی ژ مێروویان ژێ دروستکریینە ، سابون و هەروەسان بونێن خوش کەواتە دارا زەیتونان گەلەک بمفا بوون ( thibodeant . Philip : 2015 : p 528 ) . کاریگەرییا شەران ژی کارتێکرنا خۆ هەببیە د گوهارتنا بەرهەمێن چاندنێ دا ل رومایێ ، چونکی رومانییان ل جهێ گەنم چاندنێ دەست ب چاندنا دارێن تری کرییە ، ژ ئەنجامێ کێبرکییا گەنمێ سیسیلی و ئەفریقی ل گەل گەنمێ رومانی خواست ل سەر کێم بوویە ( الناصری، سید احمد علی : ١٩٨٢ : ص ١٩٥ ) .
هندەک کار هاتیینە ئەنجام دان ژ بو ئەردێن کشتوکالی بەرهەمێن وان باشترێ بن ، وەکی هەلکولین و دابەشکرنا مادەیێن خوراکی داکو ب رێکا بارانێ بچنە دناڤ ئەردێ چآندنێدا ، پارچەیێن ئەردێ خۆ پاقژ کریینە ژ گژوگییای ئەوێن بێ بەرهەم، چونکی ئەرد بێ گژوگییا ئاڤ و خوراک و روناکی ب شێوەیەکێ ئاسان و زێدە بو ئەردێ چاندی دچن ، هەروەسان رومانییان دورماندوری دارێن خو دکێلان داکو زێدەترێ شێی هەلمێژێت ، جوتیارێ رومانی دسالێدا نێزیکی سێ جاران ئەردێ خۆ دکێلان ( thibodean . Philip : 2015 : p 521 ) . هەرچەندە هەبوونا چەندین نەخوشیێن جورا و جور د سەردەمێن کەڤندا ب تایبەتی نەخوشیێن ڤەگر د چەندین دەمێن جییاوازدا ل رومایێ بەلاڤ بووینە کاریگەری ل سەر کشتوکالی کرییە و بوویە ئەگەرێ کێمکرنا کشتوکالی ( الناصری. سید احمد علی :١٩٩١: ص ٣٩١ ) .
رومانییان
د سەردەمێ
کەڤندا هندەک
ئامیر دروستکریینە
، ژ بۆ
خوشکرنا
ئەردێ چاندنێ
و پاقژکرنا
ئەردی ، ژ
رەگێن
گژوگییای و
راستکرنا ئاخا
ئەردێ
زەڤییان بۆ
چاندنێ ، وەکی
ئامیرێ ( cartis )
ئەڤ ئامیرە پێکهاتییە
ل چەند لقێن
داری پێچاوپێچ
پێکڤە دهاتنە
ئاسێ کرن ،
گەلەک بهێز
بوون و
ئامیرەکێ
گران بوو ، ب
شێوەیەکێ
گشتی ئەڤ ئامیرە
دهاتە
بکارئینان
ئارمانجان ،
بڤی ئامیری
ئاخ دهاتە
تێکەلکرن
پشتی کێلانێ و
ئەرد ژی دهاتە
راستکرنێ (
الصناوی،
سماح محمد :
٢٠١٣ : ص ١٩٦ ) .
وێنەی ژمارە
(٢) . رومانییان
ئامیرەکێ دی
دروستکرییە ژ
بو
کارپێکرنا
کارێ روژانە ،
وەکی ئومیرێ
بیبالیوم ( bibaliyum )(١٣)
،
ئەڤ ئامیرە
دناڤ
کێلگەهێن
رومانییاندا
دهاتە
بکارئینان ژ
بو دوو کارێن
گەلەک گرنگ ،
ل دەمێ چاندنا
بەروبومێن
کشتوکالی
دهاتە بکارئینان
و بو ئەرکێ
تێکەلکرنا
چینێن ئاخێ ژی
دناڤ زەڤییاندا
، ئانکو بۆ
کارێ خوشکرنا
ئەردی بو
چاندنێ دهاتە
بکارئینان ( white,k.,d. : 1967 : p 20 22).وێنەی
ژمارە (١) دیسان
رومانییان
ئامیرەکێ
دیترێ ژی
بکارئینایە ب
ناڤێ (
Irpex ) ،
ئەڤ ئامیرە ژی
بۆ پاقژکرنا
ئەردی و دەرئێخستنا
گژوگییای ب
رەگڤە ، شێوێ
ڤی ئامیری پێکهاتبوو
ژ دارەکێ راست
و ددانێن بهێز
، و پێکڤە
دهاتنە گرێدان
ب گایانڤە و
ژلایێ وان
گایانڤە
دهاتە راکێشان
، بڤێ چەندێ
ئەو تشتێن ل
سەر ئەردی
ژناڤ دبرن و
ئەرد پاقژ دبی
(الصناوی،
سماح محمد :
٢٠١٣ : ص ١٩٦ ) .
وێنەی ژمارە٣
(٣) . 
وێنەی ژمارە (٢)
وێنەی ژمارە (٣)
حکومەتا رومایێ بەردەوام پالپشتییا سەقامگیرکرنا کشتوکالی ددا ، چونکی پێتڤی بوو بەردەوام گەنمێ رەق و نەرم پەیدا بکەن ، ژبەر کو یا گرنگ بوویە ، پێداویستێن وان کەسێن دناڤ سوپایێ رومانیدا دابین بکەن ، چونکی هاولاتیێن رومانی بەردەوام هێزەکا مەعنەوی بوویە ، بۆ سوپایێ رومانی چونکی سوپایێ رومایێ بەردەوام جوتیار و بەرهەمێن وان دپاراستن ژ هێرشێن دوژمنان د هەر روویدانەکا نە چاڤەرێکریدا ( ورث . آ . ب . تشارلز : ٢٠٠٣ : ض ٨٠ ) . رومانییان پرە پارەیەک تەرخان دکر ، ژ بو تاقیکرنا شێوازێن نوی یێن کشتوکالی و ئاژەلداری ، ب مەرەما پێشڤەبرنا کشتوکالی ، بوویە ئەگەرێ پێشڤەبرنا چاندنێ ( درلی. دونالدر : بدون تاریخ : ص ١٧٣ ) . کارەکێ دیژێ هاتییە ئەنجام دان ، بو باشترکرنا ئەردێ چاندنێ ئەوژی دابەشکرنا زبلێ ئاژەلان بوویە ، ئەڤ کارە ب رێکا کویلەیان و کرێکاران هاتییە ئەنجام دانێ ، وەکی زبلێ ( بەراز و بزن و مەر و گا ... هتد ) ئەڤ کارە ب تایبەتی ل سەدێ چوارێ بەری زاینی بەربالاڤ بوویە ل رومایێ ( thibodeant. Philip : 2015 : p 521 ) .
ل رومایێ ژ ئەگەرێ دەرکەفتنا دەستەیەکا سەرمایەداری ل رومایێ، شییاینە کەرتێ کشتوکالی ب شێوەیەکێ بەرچاڤ کونترول بکەن ، پاشی بەشداری و پالپشتییا بەرفرەهکرنێ کرییە ، ل رومایێ شییاینە دەستکاریێ دناڤ کارێن سییاسیدا بکەن ، چونکی بەشەکێ زورێ چالاکییا دارایی و بازرگانی داگیر کریینە، ژبەر ڤێ چەندێ دەستهەلاتا بریاردانێ هەبوویە ، ل دەمێ بریارا سییاسی هاتبایە دەرکرنێ ( الحمدانی. ناهد عبدالحلیم : ٢٠٠٨ : ص ٢٢ ) . هەروەسان ل رومایێ بەری زاینی هندەک چاکسازی هاتینە ئەنجام دان ، وەکو هاریکاری بۆ هاولاتیێن رومایێ رابووینە ب دابەشکرنا روبەرەکێ ئەردێ چاندێ ، بەلێ ب مەرجەکی ئەو جوتیارێن ئەو پارچا ئەردی وەکو هاریکاری وەردگریت نە فروشیت ، رابووینە ب دروستکرنا لژنەیەکا سێ قولی بو دابەشکرنا ئەردێ هاریکاری بهێتە دابەشکرنێ ، کو ئەو ئەردە ب شێوەیەکێ دادپەروەر بهێتە دان بۆ کەسێن پتیڤی ( خالد، شهرة : ٢٠١٤ ٢٠١٥ : ص ١٤٢ ١٤٣ ) .
ل ڤێرێ دییار دبیت جوتیارێن رومانی گەلەک کارو و ماندیبوون دیتییە ، بەلێ ل سەر کارو چالاکیێن خو بەردەوام بووینە ، بەردەوام دجەنگان ژ بو زێدەکرنا بەرهەمێن خو یێن کشتوکالی ، چونکی پێداویستیێن وان گەلەک ل سەر وان بەرهەمان بوون ب تایبەتی پێداویستیێن خوراکی ، چونکی بابەتەکێ گرنگ بوو د سەردەمێن کەڤندا ل هەمی دەڤەران .
رومانی ب ئەرکێ خودانکرنا چەندین گییانەوەران رابووینە ، ب مەرەما مفا ژێ وەرگرتنا بەرهەمێن وان ( وێنەیێ ژمارە (٤) ، وەکی هەسپ و بزن و مەران ب تایبەتی ل کێلگەهێن باشورێ رومایێ بەربەلاڤ بوون ، چونکی دسەردەمێن کەڤندا گەلەک گرنگی ب پیستی هاتییە دان ، دیسان رومانییان کارێ هەنگەوانی ئەنجان دایە ، ژبەر کو دسەردەمێن کەڤندا شەکر نەبوویە ، هنگڤین وەکو مادەیەکێ شەکرێ بکاردئینان و دخوار ( درلی. دونالدر : بدون تاریخ : ١٧٤ ) . ل رومایێ زێدە گرنگی دایە کارێ خودانکرنا مەر و بزنان ، چونکی ئەڤ گییانەوەرە دگرنگ بوون گەلەک ژ پێداویستیێن وان تژی دکرن ، وەکی پیست و شییر و گوشتی ، بزن ئاژەلەکە بەردەوام حەزا چەراندنا گژوگییایێ تێکەلاوە ، وەکی خوارنا گولێن جوان و گییایێ زێدە کەسکە ، بەلێ مەر زێدە حەزا هاتن و چونێ نیینە ، بەلکو دوبارە گییایێ هاتییە چەراندن دخوت ، رومانییان ژبەر هندێ حەز بۆ خودانکرنا بزن و مەرا بوویە چونکی گەلەک گژوگییا ل سەر ئەردێن چاندنێ هەبوویە ، ب شێوەیەکێ ئاسان ئاژەلێن خۆ خودان دکرن ( thibodean. Philip : 2015 : p 529 531 ) . کارێ خودانکرنا پەلەوەر و بالندان ژی ل دەڤەرێن رومایێ هاتییە ئەنجام دان ، وەکی خودانکرنا مریشکێ بەڵێ نە ب مەرەما بدەستخستنا خوارنا گوشتی بوویە بەلکو ب مەرەما پەیداکرنا هێلکەیان بوو ، هەروەسا چەندین جورێن بالندەیان دگەل خودانکرنا مریشکان بوویە وەکی کوتر و جورێن مریشکێن سودانی و تاوس خوداندکرن داکو ل بازاری بفروشن ( درلی. دونالدر
 |
: بدون تاریخ : ص ١٧٤ ) .
وێنەی ژمارە (٣)
شەران
کاریگەرییەکا
مەزن یا
نەرێنی ژی ل
سەر کشتوکالی
هەبوویە ،
چونکە
بەردەوام ئەو
جهێن شەر تێدا
دهێتە ئەنجام
دان ، توشی
وێرانکرنێ و
تالانکرنێ
وبرینا رێکێن
ڤەگوهاستنێ
دبن ، ژبەر ڤێ
چەندێ
هەبوونا
چەندین
شورەشێن ناڤخووییا
رومایێ ،
کاریگەرییەکا
نەرێنی هەبوویە
ل روما ل سەر
چاندنێ ،
حکوموتا
رومایێ باج ل
سەر جوتیاران
زێدە دکرن ،
خودان ئەردێ
زەڤییا کرێیا
ئەردێ خۆ زێدە
کر ، ئەڤێ
چەندێ کاریگەرییەکا
مەزن ل سەر
بەردەوامی
بوونا جوتیاران
کرییە ،
جوتیار ل سەر
کارێ خۆ
بەردەوام نە دبوون
، هەروەسان
هەبوونا
چەندیین
هێزێن بێ
بەرهەم وەکی ،
سەربازێن
شەری و
دەستتەیەکا
دناڤ
پایتەختتی دا
و بەرپرسێن
ئیداری بووینە
بارگرانییەکا
مەزن ل سەر
ملێن
جوتیاران ل
رومایێ، (
الناصری. سید احمد
علی : ١٩٩١ : ص
٣٩١ ) . رۆژ بو
روژێ کشتوکال
بەرەڤ ئاییندەیەکێ
تاریک دچوو ،
چالاکیێن
کشتوکالی
بەرەڤ خراب 
بوونێ
دچوون ، ئەردێ
چاندنێ بێ
خودان دمان و
هاتنە چولکرن
، ب شێوەیەکێ
گشتی ئەردێن
چاندنێ
چووینە دبن دەستهەلاتا
خودان هێز و
دەولەمەندا
بنەمالێن
بناڤ و دەنگ ل
رومایێ ، ژبەر
هندێ کشتوکال ل
رومایێ
پاشکەفت ، و
جوتیاران
بەرێ خودانە کوچکرنێ
ژ گوندان بۆ
باژێران ژبەر
ڤێ چەندێ
ئەردێبن
چاندنێ هاتنە
ئێهمالکرنێ ،
زەڤیێن وان پر
بوون ژ
گژوگییای و
دارێن بێ
بەرهەم ، هەتا
وی رادەی
ئیتالییا
نەشییا پێداویستیێن
خۆ یێن خوراکی
بەرهەم بینن (
الفتیان. احمد
مالک : بدون
تاریخ : ص ٤٨٦
٤٨٧ ) . زێدەبوونا
نیشتەجێبوونا
خەلکێ ل
باژێرێ رومایێ
ب تایبەتی
خەلکێ ئاسایی یێ
کارێ چاندنێ
دکر و گەلەک
هاولاتیێن
ژیان ل رومایێ
دکر ژیانا خۆ
یا روژانە
گرێدابوو ، ب
وان دیاریێن
دەولەتێ ل
رومایێ دابەش
دکرن ل دەمێ
ئاهەنگێن
نیشتیمانی و
دیاریێن ئاخا
و دەولەمەندان
د سەردەمێ
کەڤندا ، ئەڤ
چەندە بوویە
ئەگەرێ نە سەقامگیرییا
ئەمنی ،
ناڤخوویا
رومایێ بەرەڤ
نەخوشیێ
برییە و
کاریگەری ل
سەر ژییانا
سییاسی
هەبوویە (
الحمدانی.
نامد
عبدالحلیم :
٢٠٠٨ : ص ٢١ ) .
گەلەک جاران دەمێ جوتیارێن رومانی ژ بەروکێن شەران ڤەدگەران ڤە ب تایبەتی ل سەدێ سیێ بەری زاینی ، ژ ئەگەرێ خراب بوونا مولکێن وان یێن چآندنێ و کێم بوونا بەرهەمێن زەڤیێن وان ، جوتیارێن رومانی نەچار بووینە مولکێن خو ب نرخەکێ گەلەک ئەرزان بفروشن کەسێن دەولەمەند ، ئەڤ چەندە بوویە ئەگەرێ هندێ ئەو جوتیارە ببنە کویلە دناڤ زەڤیێن دەولەمەندان دا ( عبدالستار، لبیب : ٢٠٠٨ : ص ٢٠٨ ) . ئەڤجا خودان زەڤییان سەرەدەرییەکا خراب دگەل وان دکر ، بارودوخێن وان کویلەیێن بووینە جوتیار گەلەک خراب بوون ، ژبەر ڤێ چەندێ گەلەک جاران ئەو کویلەیێن ل رومایێ ب ئەرکێ کاروبارێن کشتوکالی رادبوون ، گەلەک جاران راپەرین ئەنجام داینە ، وەکی شورەشا کویلەیان ل سیسیلییا سەرهەلدای ، ئەڤ راپەریینە ل دەستپێکا سەدێ دووێ بەری زاینی بوویە ، بەلێ رومانییان شییایە ڤێ شورەشی کونترول بکەت ( حمدان، عبدالمجید : ٢٠١٢ : ص ٦٨ ) .
هندەک ژ باژێرێن رومانییان د سەردەمێن کەڤندا دهاتنە دەستنیشانکرن ، وەکو دەولەمەندترین بازار ژ ب کرین و فروتنا دانەوێلەی ل باشورێ ئیتالییا و سردینییا و سیسیلییا ، چونکی وان دەڤەران گەلەک کرین و فروتنا دانەوێلەی دهاتە ئەنجام دان ، هەروەسان جییاوازی دناڤبەرا دەڤەرێن ئیتالییادا هەبوویە ، دبوارێ ژییان و بەرهەمئینانا بەرهەمێن کشتوکالی د سەردەمێن کەڤندا ( خنزڤ، رسنو : ١٩٥٧ : ص ٢٨ ) .
ل رومایێ دسەردەمێن کەڤندا چەند ئامیرەک دهاتنە دروستکرن بۆ ئەنجامدانا کارێ جوداکرنا بەربومێن دانەوێلەی ژ گییای ، وەکی ئامیرێ ( trabae drags )(١٤) . ئەڤ ئامیرە ب رێکا گایان ل سەر بەروبوومی دهاتە کێشان ، ئەڤ چەندە دبوو ئەگەرێ هویرکرنا بەروبومی و گییایێ بەروبومی ، هەروەسان ئامیرەکێ دیترێ هاتییە دروستکرن ب ناڤێ ( tribulum ) ، ئەڤ ئامیرە تەختەکێ دارییە و هندەک ددانێن ئاسنی یان بەری یان فلینت ل بنێ وی تەختیڤە دهاتنە گرێدان ، ژ بۆ ژێڤەکرنا دانێ گەنمەشامی ، بڤێ چەندێ رومانییان پروسسا پاقژکرینا بەرهەمێن خو یێن چاندنێ ئەنجام داینە ( الصناوی، سماح محمد: ٢٠١٣ : ١٩٦ ) ، وێنەی ژمارە (٤) .
وێنەی ژمارە (٥)
ژ لایەنەکێ دیڤە زوربەیا دەڤەرێن جیهانێ گرنگی دایە خوارنا ماسییان ب شێوەیەکێ گشتی و دەڤەرێن ل سەر کەناران بتایبەتی ، چونکی ماسی ل کەناراندا د زور بوون ، ، ئەڤجا رومانییان ژی ماسی وەکو خوارنەکا سەرەکی دیتییە دسەردەمێ کەڤندا ، دەربارەی نرخێ ماسییان ل رومایێ ل دەڤەرەکێ ژ دەڤەرەکا دیترێ جییاواز بوویە ، دیسان ل هندەک قوناغاندا بەرزو و نزمی ل سەر بهایێ ماسی هەبوویە ، بو نموونە ماسیێ ( الحفش ) ، کو جورەکێ ماسییە ژ ئەگەرێ دەگمەنیێ ل سەردەمێ کوماریدا بەهایەکێ بەرز هەبوویە ( النحاس، هبة فارووق : ٣٥٨ : ٢٠٢١ ) . ماسی دسەردەمێ کەڤندا ئێک ژ رێکێن گرنگ بوویە بۆ بدەستڤەئینانا خوارنێ ، ژبەر هندێ رامانییان هاولاتیێن خۆ هانداینە ژ بو راوکرنا ماسییان و ئاگەهی ل سەر کارێ ماسگرتنێ هەبوویە ، حکومەتا رومانی ب ئەرک زانییە هندەک ئیمتییازاتان بۆ ماسیگران بکەت بۆ رێڤەبرنا کارێ وان یێ ماسیگرتنێ ( عباس، علیاء عاطف عاطية علي : 2021 : ص 17 )
جهێ جوگرافی یێ رومایێ هوکارەکێ کاریگەر بوویە ، ب تایبەتی ئەو دەڤەرێن ئەو دەڤەرێن ل سەر کەناران ب شێوەیەکێ ئاسان ماسی ب دەستخوڤە دئینان ، روما دەڤەرەک بوویە ژ سێ لایانڤە ب ئاڤێ دورپێچکرریە ، و زوربەیا هاولاتیێن رومانی ماسی بدەست خوڤە ئینایە بۆ خوارنێ ، ، ژبەر ڤێ چەندێ سامانێ ماسی ل رومایێ زور بوویە دسەدەمێ کەڤندا ، بەلێ ژ ئەگەرێ دەگمەنییا هندەک جورێن ماسی ل رومایێ ، هاولاتیێنن رومانی ئەوێن دەولەمەند دخوارن ( Marzano, annalisa : 2018 : p 438 ) . رومانییان چەندین ئامراز بکارئیناینە ل دەمێ کارێ ماسیگرتێ کار دکر دسەردەمێن کەڤندا ، وەکی تورا مەزن ل رومایێ دهاتە بکارئینان ژ بۆ ماسیێن قەبارێ وان مەزن ، و تورێن بچویک دهاتنە بکارئینان بو گرتنا ماسیێن بچویک ، هەروەسان جورەکێ تورێ بکاردئینات کو ب دوو دارانڤە گرێدای بوو ، دیسان راوکرنا ماسییان دناڤ ئاڤا کوردا ب کێرکا ماسیگران بکاردهات و قەبارێ وان کێران دجییاواز بوون ، هەروەسان روومانییان ئامیرێ (روم)(١٥) بو ماسیگرتنێ بکاردئینات دسەردەمێن کەڤندا ( عباس، علیاء عاطف عاطية علي : 2021 : ص ٢٧ ٢٨ ) .
رومانییان کشتوکالکردن ب ئەرکەکێ پیروز دیتییە ، ژبەر ڤێ چەندێ رومانییان ل دویڤ بیروباوەرێن خو یێن وی سەردەمی خوداوەندێ سیرس ( sers ) دهاتە پەرستن وەکی خوداوەندێ ئەردی و کشتوکالی ، هەروەسان رومانییان جەژنەکا تایبەت یا کشتوکالی هەبوویە بناڤێ جەژنا ( ئەمبارفالییا ) ، کو دڤێ جەژنێدا ئاهەنگ دهاتە گێراندن و مانگا و بەراز و گامێش ل دوور خەلکێ دزڤراندن ( مەحەمەد، نەهرۆ اسماعیل : ٢٠٢٠ : ل ٢٩٦ ٣٠١ ) . رومانییان ژ ئەگەرێ پیروزکرنا دارا زەیتونان د سەردەمێ کەڤنا رابووینە ب دروستکرن و چێکرنا ئەفسانەیەکێ کو خوداوەندا ئەو کەسێن گالتە ب حوریێن دناڤ شکەفتادا دژییان ل رومایێ ( سیرکین، یولین
دهێتە دییارکرن کشتوکال مژارەکا گرنگ بوویە ل رومایێ ، چونکی رومانی شییاینە کشتوکالی د سەردەمێن کەڤندا تێکەلی بابەتێن گرنگ بکەن ، وەکی برێڤەبرنا ژییانا روژانە و ئابورێ نیشتمانی و کاروبارێن سییاسی و ئایینی ، زوربەیا دانیشتوانێن رومانی ئەرکێ کشتوکالکرنێ ئەنجام داینە ، ئەڤ چالاکییا کشتوکالی دگەلەک کاودانێن جوراوجوردا ل رومایێ دەرباز بوویە و کارتێکرنا وان رویدانان ل سەر کشتوکالی هەبوویە ل رومایێ وەکی سەرهلدانێن ناڤخویی و شەرێن ژدەرڤەی رومایێ و بەرفراوانخوازییا رومایێ بۆ ژدەرڤە ، بەلێ کشتوکالکرن ل رومایێ بەردەوام بوویە و بوویە ئەگەرێ ب هێزکرنا رومایێ ب شێوەیەکێ گشتی. .
ئەنجامێن ڤەکولینێ
١) دەرکەفتنا سەردەمەکێ نوی ل رومایێ و پێشخستنا رومایێ د بوارێ سیاسی دا ، بوویە ئەگەر روما ب شێوەیەکێ بەردەوام دهەمی بواراندا پێشبکەڤیت، ب تایبەتی د بوارێ ئابووری و سییاسەتا ژ دەرڤەی رومایێ.
٢) رووما بوویە هێزەکا دەستهەلات و کاریگەر ل دەوروبەرێن دەریایا ناڤەراست، و شییایە ناڤ و دەنگی و هاوسەنگییا خو هەبیت ل بەرامبەری دوژمنێن خۆ ، ب تایبەتی ئەو هێزێن ل دەوروبەری سنورێ روما یێ سییاسی.
٣) ژ ئەگەرێ بهێزبوو و پێشکەفتنا رومایێ ژ هەمی لایانڤە ، رومایێ هەست بهێزا خو کرییە ، و هزر دداگیرکرنا دەڤەرێن دەوروبەری خو کرییە، و دوژمنێن خو شکاندیینە.
٤) بەرفرەهبوونا رومایێ بوویە ئەگەرێ تێکچوونا ناڤخوییا رومایێ د هندەک دەماندا روما بەرەڤ ئالوزی و نەخوشییان برییە، ب تایبەتی ل دەمێ بەرپابوونا شورەشێن کویلەیان ل رومایێ.
٥) هەر ژ دەستپێکێ رومانییان گرنگی دایە لایەنێ کشتوکالی ژ بۆ خودانکرنا خویا روژانە، و دقوناغا کومایدا ژی کەرتێ کشتوکالی ب گرنگی تەماشە کرییە کشتوکالی .
٦) کێم بوونا ئەردێ چاندنێ بوویە ئەگەرەکێ بهێز رومانی بەرێ خۆ بدەنە زەڤیێن دەوروبەری خۆ ژ بو چاندنێ و کارێ کشتوکالی تێدا ئەنجام ددا، کەواتە نەبوونا ئەردی ل رومایێ کاریگەری ل سەر سییاسەتا رومایێ یا ژ دەرڤە هەبوویە.
٧) رومانییان دگەل کارێ چاندنێ ، کارێ خودانکرنا مەر و مالاتی ئەنجام دایە و بوویە ژێدەرەکێ مەزن بو بدەستخستنا شتومەکێن روژانە ، وەکی گوشتی و پیستی ..هتد.
٨) رومانییان ژ بۆ ئاسانکرنا کاری و باشترکرنا بەرهەمێ ئەردێ چاندنێ بەردەوام هەولداینە ئامیران دروستبکەن و ئەردێ خو پاقژ بکەن و کشتوکالکرنێ بەرەڤ پێشڤە ببەن.
٩) هەروەسا هزر و بیرێن رومانییان یێن ئایینی ژی کاریگەری ل سەر رامانییان هەبوویە کو لایەنێ کشتوکالی ب گرنگ وەربگرن ، چونکی خوداوەندەک تایبەت ب کشتوکالیڤە هەبوویە.
پەراوێز
١) هەرچەندە دڤی ژێدەریدا ئاماژە دایە هندێ ، کو ل سالا (٥١٠ پ.ز) کودەتا ل رومایێ هاتییە ئەنجام دان ، بەلێ پشتی دیڤچوون ل سەر چەند ژێدەراندا هاتییە کرن دیاربوویە ل سالا (٥٠٩ پ،ز) کودەتا هاتییە رویدان ، ژبەر ڤێ چەندێ دەستکاری ل سالا دڤی ژێدەریدا هاتییە کرن .
٢) ئەنجومەنێ پیران ( سێنا ) : دەولەتا روما پشتی سیستەمێ وێ هاتییە گوهرین ، ژ سیستەمێ پاشایەتی بو سیستەمێ کوماری ، دشییانێن وێدا نەبوویە دەستکاریێ د هندەک دامودەزگەهێن رێڤەبەریێ دا بکەت یان ژناڤ ببەت ، وەکی ئەنجومەنێ پیران هەر مایە دەزگەهەکێ خودان بریار ، و دەسهەلاتا ڤی ئەنجومەنی بلندترێ بوویە د سەردەمێ کوماریدا ل رومایێ ، ئەرکێ ڤی ئەنجومەنی راوێژکاری ژ بۆ قونسولا دکر ، هەردیسان بریارێ ل سەر جییاوازییا هەردوو قونسولا بدەت ، ژمارەیا ئەندامێن ئەنجومەنێ پیران ژ سێ سەد ئەندامان پێک دهات ، یا پێتڤی بوو ئەندامێن ڤی ئەنجومەنی ب شێوەیەکێ گشتی ژ چینا خانەدانان بن ، هەروەسا ئەڤ ئەنجومونە رادبی ب پەسەندکرنا بریارێن ئەنجومەنێ گەل یان رەدکرنا بریارا وی ئەنجومەنی ( الصفدی ، هشام : ١٩٦٧ : صفحة ٨٤ ٨٥ ) .
٣) ئەتروسکانی : ئێکە ژ مللەتێن کەڤن ل ئیتالییا بوون ئەتروسکانی دەستپێکا سەدێ هەشتێ بەری زایینی برێکا دەریایێ ژ روژئاڤایێ ئاسییا بچویک شییاینە خۆ بگەهیننە دەڤەرێن ئیتالییا ب تایبەتی ناپولی و جنەوا ئەتروسکانی دبوارێ ئاڤەدانکرنێ دا گەلەک دشارەزا بوون و رابوون ل وان دەڤەران جهێ نیشتەجێبوونێ بۆ خۆ ئاڤاکر هەروەسان ژبەر شییانێن وان یێن ممروڤی و ماددی بووینە هێزەکا مەزن یا سییاسی ل ئیتالییا ب شێوەیەکێ گشتی ( ایوب. رزق الله ابراهیم : ١٩٩٦ : ص ٢٠ -٢١ )
٤) تارکوینیوس سوبریوس : دهێتە هژمارتن ئێک ژ پاشایێن روومانی د سەردەمێ کەڤندا ، دەستهەلاتا وی ژ (٥٣٤ _ ٥٠٩ پ.،ز ) بوویە ، دوماهیک پاشایێ رومانی بوویە .چونکی ل پشتی وی سیستەمێ دەستهەلاتێ ل روومایێ هاتییە گوهارتن و خەلکێ روومایێ ژ زوردارییا ڤی پاشای رزگاربووینە ( طراد.نجیب ابراهیم : ١٩٩٧-١٩٩٨ :ص ٥٢).
٥) قونسول ( consul ): قونسول دهاتنە هەلبژارتن بۆ ماوێ سالەکێ ، ئانکو دەستهەلاتا وان ژ سالەکێ زێدەترێ نەبوو ، ئەڤان هەردوو قونسولا سەروکاتییا روما دکر ل سەردەمێ سیستەمێ کوماری و دەستهەلاتا وان وەکی ئێک بوو ، هەروەسان ئەو کەسێن دهاتنە بەربژێر کرنێ ژ بوو وەرگرتنا پوستێ قونسولیێ ل روما پێتڤی بوو چینا خانەدانا بیت . د شییانێن ڤان هەردوو قونسولا دابوو ئێک ل دژی بریارا قونسولێ دیترێ نەرازیبوونا خو دییار بکەت ، هەروەها کاروبارێن داددوەری و سەربازی وەکی پاشای ددەستێ هەردوو قونسولا دابوو ل سەردەمێ کوماری ل رومایێ ، بەلێ دەستهەلاتا ئایینی ددەستێ قونسولا دا نەبوو ، ئانکو دەستهەلاتا وان یا دونیایی بوو د سەردەمێ کوماریدا ( الخفاجی. مزهر : ٢٠١٦ : ص ٢١٢ ) و ( باقر. تەها : ٢٠١٨ : ص ٥٠٥ )
٦) شیشرون : شیشرون دناڤبەرا سالێن ( ١٠٦ ٤٣ پ.ز ) ژییایە و ل ئارپینیوم ژدایک بوویە ، شیشرون ژ بنەمالەکا هەژار بوویە ، بەلێ بابێ وی بەردەوام پالپشتییا وی دکر ژ بۆ خواندنێ ، کەسەکێ زیرەک بوویە دبوارێ خواندنێ دا فێری زمانێ یونانی بوویە و پاشان یاسا خواندییە ، ل یونان بو ماوێ پێنج سالان کارێ پارێزەری کرییە ، شیشرون لایەنگێرێ چینا ناوەند بوویە ل رومایێ ، و ل سالا ( ٦٣ پ.ز ) بوویە راوێژکار و بناڤ و دەنگ بوویە دبوارێ وتاربێژی دا ، چەندین بەرهەم هەبووینە ، وەکی ( de legibus on the laws ) و( dere publica ) و ( on the ends of good and evil ) و چەندین بەرهەمێن دیترێ ( محمد، نەهرو ئیسماعیل : ٢٠٢٠ : ٣٥٤ ٣٥٦ ).
٧) قەلای کاپیتول : قەلایەکا دێرینا تایبەتە ب سابینییانڤە ، ناڤەکە دهاتە بکارئینان ژ بو گرەکی ل ناڤەندا روومایێ ل دەمێ دوو پاشایێن ڤێ دەڤەرێ رێکەفتنەکێ دکەن ، کو ئەڤ ناڤە ئاماژەیەکە بو هەردوو ناڤێن وان دەڤەران ب ناڤێ (روملیوس ) و ( تیتوس تاتییوس) ، ئەڤ گرە بوویە ناڤەندەکا سەربازییا باژێرێ نوی، پاشی ل سەردەمێ پاشا (تارکوینی) دا ل دەمێ دروستکرنا پەرستگەها موشتەری بوویە ناڤەندەکا ئاینی ژی ل روومایێ دسەردەمێ کەڤندا ( e. rodocanachi : 1906 : p 5 )
٨) یولیوس قەیسەر : کەسەکێ بناڤ و دەنگ بوویە دمێژوویا رومانییاندا ل سالا (١٠٠ پ،ز ) هاتییە سەر دونیایێ ژ بنەمالەکا مامناوەند بوویە ژ لایێ ئابووریڤە یولیوس هەر ژ گەنجایەتییا خو کەسەکێ زیرەک و لێهاتوو بووب و خزمەتا سەربازی بو رومایێ کرییە ل دەڤەرێن ئاسیا و پاشی ل دەمێ زڤرییە رومایێ کارێ پارێزەری کرییە و کەسەکی ژێهاتیبی د بوارێ گوتاربێژیدا و چەندین پوست د حکومەتێدا وەرگرتیینە پاشی ل سالا (٥٩ پ.ز ) بوویە قونسولێ رومانی و پاشی بوویە پارێزگارێ ل ناوچەیەکێ د گوتنێ ( gaul ) هەروەسان یولیوسی سەرکردایەتییا سوپایەکێ مەزن کرییە ژ بو داگیرکرنا دەڤەرێن ( گال ) و چەندین سەرکەفتن ب دەست خستینە دناڤبەرا سالێن ( ٥٨ ٥١ پ.ز ) ( E D Hirsch , jr : 2017 : p 31 32 ) .
٩) بۆ پتر پێزانینا ل سەر ڤێ قوناغێ بنێرە تەوەرێ سییێ ژ ئەڤێ ڤەکولینێ .
١٠) چیایێ ئەلپ : بلنداهیێن چییایێ ئەلپ ل ئیتالییا ژ باکووری شاخێن ب شێوەیێ کەوانەیی پێک دهێت، بەرەڤ دەشتان نزم دبن فرەهییەکا کێم هەیە و چەندین رێرەو لێ هەنە، وەکو ( ئیرول ل ئیجە) بلندترین لوتکە ل ئیتالییادا هەیە، وەکی لوتکەیا (مونت روزا) کو بلنداهییا وێ نێزیکی (٤٦٣٥ م ) یە ل نێزیکی دەریایا (ماجیور) ل سەر سنورێ سویسرا نوکەیە ( ایوب، ابراهیم رزق الله : ١٩٩٦ : ص ١٥).
١١) سپارتاکوس : خەلکێ دەڤەرا تراکی بوویە ، ل دەستپێکێ کەسەکێ ئازادا بوو ل رومایێ ل سەردەمێ کوماریدا ، بەلێ پشتی هینگێ هاتییە زیندانکرن و فروتن وەکو کویلە . کەسەکێ خودان شییان و زیرەک بوویە و شییایە ل سالا ( ٧٣ پ،ز ) خو بگەهینیتە یاخیبوویێن کویلە ، د ئەنجامدا رادبیت ب بەرپاکرنا شورەشەکێ ل سالا ( ٧٣ ٧١ پ،ز ) کو دهێتە هژمارتن ئێک ژ شورەشێن مەترسیدا ل سەر روومایێ د سەردەمێ کوماریدا ( Dillon, matthew and gavland. Lynda : 2021 : p 278 )..
١٢) پولپیوس ( بومبایوس ) : ئێک ژ سەرکردێن سەربازی بوویە د سەردەمێ ( سولای ) دا ، پاشی پشتی نەمانا سولای خەلکێ خو گەهاندە پومپیوسی ، ل سالا ( ٩١ پ.ز ) فلیپوس داخوازێ ژ ئەنجومەنێ پیران دکەت ، دەستهەلاتێ بدەن پومپیوسی پاراستنا دەڤەرێن خوارێ یێن ئیسپانییا بکەت ، پشتی بارودوخێن رومایێ ژ لایێ سییاسیڤە بەرەڤ قەیرانێ ڤە چووین ، پومپیوس بەرەڤ رومایێڤە چوویە و داخازا کونسولییێ دکر ، بەلێ تەمەنێ وی کێم بوویە ببیتە کاندید بو پوستێ کونسولی ، ژبەر هەولدانێن وی یێن بەردەوام ل سالا ( ٧٠ پ،ز ) بوویە کونسول ل رومایێ ( ایوب، ابراهیم رزق الله : ١٩٩٦ : ص ٢٢١ ٢٢٢ ) .
١٣) بیبالییوم : ئەڤە ئێکە ژ ئامیرێن کەڤن دهاتە بکارئیینان دناڤ ئەردێن چاندنێ دا ، ئەڤ جورە ئامیرە وەکی مەربێلێن ڤی سەردەمی بوویە ، کو ژ دارەکێ راست و درێژ پێکهاتییە و ناڤەندا وی دوو جهێن پییان لێ هەبوون و بنێ وێ پەحن بوو، بنێ وێ بو پالدانا ئاخێ بوویە دناڤ زەڤییاندا ، بو کارێ چاندنێ و کێلانێ بکاردئینات ( white, k., d., : 1967 : p 20 22 ) .
١٤) ( trabae ) drags : ئەڤە ئامیرەکە دهاتە دروستکرن د سەردەمێن کەڤندا وەکو عەرەبانەیەکا داری بەلێ بێ تاهێرە ، پاشی ئەڤ عەرەبانە دهاتە گرێدان ب ئاژەلێ مانگاڤە ، برێکا وی گای ئەو عەرەبانە بێ تاهێرە ل سەر بەروبومێن کشتوکالی دگێرا ، و ئەڤ کردارە بوویە ئەگەرێ هویرکرنا بەروبومێن کشتوکالی و گییایێ زێدە ( الصناوی، سماح محمد : ٢٠١٣ : ص ١٩٦ ) .
١٥) روم : ئەڤ ئامیرە دهاتە دروستکرن د سەردەمێن کەڤندا ، روم پێکهاتییە ژ دارەکێ درێژ و راست و رادبوون پارچەیەکا هەستیکی یان شاخێ ئاژەلەکی یان پارچەیەکا کانزای یا سەرێ وی تیژ ب داریڤە ب شێوەیەکێ ئاسێ دهاتە گرێدان ، ئەڤ ئامیرە دهاتە دروستکرن بۆ گەلەک کاران ، ل سەردەمێ کرڤندا ژی بو کارێ ماسیگرتێ دهاتە بکارئینان ل رومایێ ( عباس، علیاء عاطف عطیة : ٢٠٢١ : ص ٢٨ ).
لیستا ژێدەرا
ژێدەرێن ب زمانێ عەرەبی
ا) المصدر الکتابیة
1) الاحد، سامی سعید (١٩٦٧): تاریخ الرومان :ط١: بغداد .
2) ایوب، ابراهیم رزق اللە (١٩٩٦): التاریخ الرومان: ط،١: لبنان.
3) الحمدانی، ناهد عبدالحلیم (٢٠٠٨): تاریخ الرومان رؤیة فی سقوط النضام الجمهوری و قیام النضام الامبراطوری: القاهرة.
4) الخافاچی، مزهر (٢٠١٦): من الدولة الدینییة الی الدولة المدینة دراسة فی نضام الحکم فی الدولة القدیمة: بغداد: دارومکتبة کلکامش للطباعة والنشر .
5) درلی، دونالدر (بدون تاریخ): حضارة روما: ت. فاروق فرید و جمیل بواقیم الذهبی: مصر: دار نهضة مصر للطبع والنشر.
6) دیورانت، ول وایرل (١٩٨٨): قصة الحضارة: ج،٩: ت، محمد بدران: لبنان: بیروت، دار جیلان.
7) رسنو، م.خنزف (١٩٥٧): تاریخ الامبراتوریة الرومانیة الاجتماعی والاقتصادیة: ج،١: ت، زکی علی و احمد سلیم سالم: قاهرة.
8) السعدنی، محمد ابراهیم (١٩٩٧): معالم تاریخ روما القدیم: : مصر؛ دار النشر الجامعات.
9) الصفدی، هشام (١٩٦٧): تاریخ الرومان فی العصور الملکیة الجمهوریة حتی عهد الامبراتورییة قسطنطین: لبنان: دار فکر الحدیث.
10) طراد، نجیب ابراهیم (١٩٩٧-١٩٩٨): تاریخ الرومان: جیزة: مکتبة و طبعة الغد.
11) عبدالستار، لبیب (٢٠٠٨): الحضارات، موسوعة: ط،١: لبنان: بیروت: دار المشرق ش، م. م .
12) عبو، عادل نجم و محمد، عبدالمنعم رشاد (١٩٩٣):الیونان والرومان: جامعة موصل.
13) علی، عبداللطیف احمد (١٩٧٠): مصادر التاریخ الرومانی: بیروت: دار النهضة العربیة.
14) فرید، محمد (٢٠١٢): تاریخ الرومانین:مصر:القاهرة ،جمیع الحقوق محفوضة للناشر کلمات عربیة للترجمة والنشر(شرکـة ذات مسئولة محدودة).
15) الناصری، سید احمد علی (١٩٨٢): تاریخ و حضارة الرومان من ضهور القریة حتی سقوط الجمهوریة: بیروت: دار النهضة العربیة.
16) الناصری، سید احمد علی (١٩٩١): تاریخ الامبراطوریة الرومانیة السیاسی والحضاری: القاهرة: دار النهضة آلعربیة.
17) ورث, تشارلز (٢٠٠٣): الامبراتریة الرومانیة:ت، رمزی عبدە جرجس: القاهرة.
ب) المصدر الرسائل والاطاریح الجامعیة العربیة
1) بوساحة. فاطمة (٢٠١٣-٢٠١٤): تنضیم الجیش عند الرومان (٧٥٣-٤٧٦ ق.م): رسالة المانجستیر غیر منشورة: کلیة العلوم الانسانیة والاجتماعیة: قسم التاریخ والاثار: جامعة 08 مای 1945.
2) علی، مؤمن ادریس مؤمن (٢٠١٢): الحیاة الاجتماعیة خلال العهد الجمهوری (133 27 ق.م): رسالة المانجستیر غیر منشورة: کلیة الاداب ، قسم التاریخ : جامعة بغازی.
3) اللهیبی، احمد فیصل دلول (٢٠١٥): الحکومة الثلاثية الاولی فی بلاد الرومان دراسة تارتخیة (٥٩-٤٤ ق.م) : رسالـة الماجستیر غیر منشورة: قسم التاریخ: کلیة الاداب : جامعة بغداد.
ج) المجلات العلمیة العربیة:
1) حمدان، عبدالمجید (٢٠١٢) : العبید عند الرومان خلال القرنین الثانى و الاول قبل الملاد: مجلة دراسات تاریخیة: قسم التاریخ، کلیة الاداب: جامعة دمشق.
2) الصناوی، سماح محمد (٢٠١٣): اشکال ادوات الزراعة فی العصر الرومانی: دراسة اثرية: الاتحاد العالم للاثارین العرب والمنطقة العربیة للتربیة والثقافة والعلوم الالیسیکون.
3) عباس، علیاء عاطف علی (٢٠٢١): النشاط البحری علی لوحات الفیسفاء الرومانیة فی منطقة شمال افریقیا: مجلة کلیة الاداب: جامعة الاسکندریة .
4) قمش، خدیجة ٠٢٠١٩-٢٠٢٠): الاغریق والرومان: کلیة الاداب والعلوم الانسانیة: جامعة ابن طفیل.
5) النحاس، هبة فاروق (٢٠٢١): مصانع حفظ الاسماک عند مناطق غرب البحر المتوسط ومناطق البحر الاسود عند البسفور: کلیة الاداب: جامعة طنطا ، قسم الاثار الیونانیة والرومانیة.
ژێدەرێن کوردی
١) باقر، تەها (٢٠١٨): سەرەتایەک بو مێژووی شارستانییە دێرینەکان ؛ وەرگێر، عوسمان عەللاف و کەمال نوری مەعروف: بەرگ ٢ : چاپخانەی تاران : دەزگای رەوشەنبیری جەمال عیرفان.
٢) محمد، نەهرۆ ئیسماعیل ( ٢٠٢٠ ) :مێژووی شارستانییەتی یونان و رومان : رومان بەرگی ٢: هەولێر: نوسینگەی تەفسیر.
ژێدەرێن ئنگلیزی
1) annalis, marzano ( 2018) : fish and fishing in the roman world : journal of maritime archaeology .
2) david. B. Holland (2019) c: farmers and agricuilture in the roman economy: british library cataloguing .
3) phllip, thibodeant (2015): greek and roman agriculture: part vi : food scienees .
4) sim0n, Elliott ( without year): roman at war: oxford : Philadelphia .
5) white, k, d (1967) : agriculturel implement of the roman world : Cambridge .