پێشەكی

بەری دەولەتا سەلجوقی یا مەزن (٤٢٩ك/١٠٣٧ز) بهێتە دامەزراندن، توركمانان ڕولەكێ بەرز د سەركەڤتنێن واندا هەبووینە، ئەڤجا پشتی دەولەتا سەلجوقی هاتیە دامەزراندن و ل نیشابور، خوراسان و هەتا باژێڕێ رەی جێگیربوونا خۆ بهێزكری، كوچبەریا توركمانان هەر ژ دەڤەرێن وان یێن ڕەسەن كو ئاسیا ناڤەراستە، هەروەسا ژ دەڤەرێن وەلاتێ پشتی رویباران بەرەڤ ناڤا دەولەتا سەلجوقی كوچكرن.

دڤی ماوەییدا جیهانا ئیسلامی د كێشەیێن ناڤخۆییدا دژیا، لەوڕا ب پەیدابوونا دەولەتەكا نوی و بهێز كارەكێ گرنگ بوو ژبۆ ڤەگەراندنا ئێكگرتنا سیاسی دناڤ موسلماناندا، هەروەسا دەستپێكرن ژبۆ گرتنا دەڤەرێن نوی و بەلاڤكرنا ئیسلامێ، ئەڤجا بو بجههینانا ئەڤێ ئارمانجێ پێویستی هێزەكا ئابووری و گیانی هەبوو، لەوڕا هاتنا ژمارا زێدەیا كوچبەریا توركمانی بۆ ناڤا دەولەتا سەلجوقی ل ئیرانێ، شییانێن وان یێن سەربازی بلندكرن، و دەڤەرا گرنگ ژبۆ بهێزكرنا لایەنێ ئابووری ئەوژی وەلاتێ ئەنادوڵێ بوو، ژبەركو دڤی سەردەمیدا ئیمپراتوریەتا بیزەنتی د كێشەیێن ناڤخۆییدا دژیا، ژبەرهندێ دەولەتا سەلجوقی ژبۆ گرتنا ڤێ دەڤەرا ستراتیجی و گرنگ، دەست ب هەوێن لەشكەریكرن، ب تایبەت پشتی سالێن (٤٤٠ك/١٠٤٨ز)، كو دەولەتا سەلجوقی هێرشێن خۆ بەرەڤ ئەنادوڵێ زێدەكرن بمەرەما تالانیێ، دیسان ئارمانجەكا دی ژ ئەڤان هێرشان ژبەر ژمارا زورا توركمانان بوو داكو ل ئەنادۆڵێ جێگیربكەن، ژبەركو بهاتنا بەردەواما توركمانان بو دەڤەرێن دەولەتا سەلجوقی ئاریشا ئاخێ و كێمییا چاڤكانیێن رزقی بۆ پەیدابوون.

دناڤبەرا سالێن (٤٤٠-٤٦٠ك/١٠٤٨-١٠٦٨ز) پشتی چەندین هەوێن لەشكەری بۆ سەر ئەنادۆڵێ نەشیان چ سەركەفتنێن ئێكلاكەر و دلخوشكەر بدەستڤە بینن، بەلێ دگەل ئەڤێ چەندێ خێرو بەرەكەتا ئەنادۆڵێ بۆ دەولەتا سەلجوقی و توركمانان دیاربوو، ژبەرهندێ دەست ژ خەونا خۆ بۆ گرتنا ئەڤی وەڵاتی بەرنەدان، دیسان پشتی مرنا توغرل بەگی ل سالا (٤٥٥ك/١٠٦٣ز) ل پایتەختێ سەلجوقیان باژێرێ رەی، و هاتنا برازایێ وی ئەلب ئەرسەلان (٤٥٥-٤٦٥ك/١٠٦٣-١٠٧٢ز) بو سەر كورسیكا دەستهەڵاتێ، و پشتی رێكخستنا كاروبارێن دەولەتێ، ئەلب ئەرسەلانی هێرشێن خۆ بەرەڤ ئەنادولێ چركرن، د ئەنجامدا سالا (٤٦٣ك/١٠٧١ز) پشتی د شەرێ مەلازگرد دا لسەر لەشكەرێ بیزەنتی سەركەڤتین، دەرگەهێ كوچكرنێ لهەمبەری توركمانان ڤەبوون و شیان ل ئەڤی وەڵاتی جێگیرببن، و دەست ب دامەزراندنا كیانێن سیاسییێن تایبەت بخۆڤە ل ئەڤی وەڵاتی كرن.

گرنگیا ڤەكولینێ:

برێكا ڤەكولینێ بەرسڤا چەندین پرسیاران سەبارەت ر‌ەگەزێ تورك و توركمان دهێتەدان، وەكو دیاركرنا وەلاتێ سەرەكییێ توركان، و چاوانیا موسلمانبوون و كوچكرنا ئەوان بۆ وەلاتێ ئەنادۆڵێ، دیسان چاوانیا دامەزراندنا كیانێن سیاسی یێن توركمانان یێن ل ئەنادوڵێ هاتین دامەزراند، ژلایەكێ دی بەحس ل رونكرنا پەیڤا ئەنادول، تورک و توركمان و چەوانیا هاتنا ئەڤان پەیڤان د دیروكێدا هاتیەكرن.

ئارمانجا ڤەكولینێ:

ئەڤ ڤەكولینە هەوڵددەت رونكرنێ لسەر ئەوان پالدەران بدەت، یین بوینە ئەگەر كو توركمانان بەرەڤ ئەنادۆڵێ كوچبكەن، دیسان دیاركرنا ئەو دەرفەتێن ژبۆ توركان هاتینە پێش ژبۆ دامەزراندنا دەولەت و كیانێن سەربەخۆ، و بوون بهێزەكا دیار و گەش ل جیهانا ئیسلامیدا، تایبەت ل چەرخێن (٥-٦ك/١١-١٢ز).

ڕێبازا ڤەكولینێ:

د ڤەكولینێدا ڕێبازا شلوڤەكرن (پێداچون و دیڤچون) بۆ رویدانان هاتیەكرن، ژبەركو تومارێن بەردەست یێن ب بابەتیڤە گرێدایی، گەلەك ژ ئەوان رویدانان بتنێ ئاماژە پێ هاتییەدان، و گەلەلەك بكورتی هاتینە توماركرن، ژبەرهندێ پێویستی ب دیڤچون و شلوڤەكرن و بەراوردیێ دگەل نڤێسارێن دییێن دیروكی لسەر هەمان رویدان دكەت، مەرەم ژی گەهشتن یان نێزیكبوونە ژ راستیێ.

پلانا ڤەكولینێ:

ڤەكولین لسەر سێ تەوەران هاتیە دابەشكرن، د تەوەرێ ئێكێدا باسێ چاوانیا هاتنا پەیڤا ئەنادۆڵ و جوگرافیا وێ هاتیەكرن، هەروەسا تەوەرێ دوویێ باسێ ڕامان و چاوانیا هاتنا پەیڤا توركمان د مێژوویێدا و قوناغێن دەستپێكی یێن كوچكرنا توركمانان بۆ وەڵاتێ ئەنادۆڵێ شەڕێ مەلازگرد هاتیەكرن، د تەوەرێ سیێ دا کورتیەک لدور دامەزراندنا میرگەهێن تورکمانى و ژناڤچوونا ئەوان، دیسان باسێ ڕوڵێ ئەوان د بەرفرەهکرنا سنوران و پەیوەندییێن ئەوان یێن سیاسی، ئابوری و کومەڵآیەتی هاتیەکرن.

تەوەرێ ئێكێ/ پەیڤا ئەنادۆڵ و جوگرافیا وێ.

١-١: چاوانیا هاتنا پەیڤا ئەنادۆڵ

ئەنادوڵ وەك دەڤەرەكا جوگرافی بناڤێن جۆراوجۆر هاتیە بناڤكرن ژئەوان ناڤان (ئاسیا بچوویك، وەڵاتێ ڕۆمێ، وەڵاتێ توركان..)، ئەڤ چەندەژی لدویڤ قوناغێن مێژووی یێن ئێك لدویڤ ئێكێ دمینیت، بەلێ دراستیدا ئەو هەمی ناڤێن ل ئەڤێ دەڤەرێ هاتینەكرن لژێر هەر ناڤ و زاراڤەكی بیت بۆ ئێك دەڤەر دزڤریت ئەوژی (ئەنادۆڵ)ە.

سەبارەت پەیڤا ئەنادۆڵی یان ب یۆنانی ئەناتولی (Hautsma,Arnold,1913,345) ژلایێ بیزەنتیانڤە وەكو زاراڤەكێ جۆگرافی دهاتەبكارهینان، مەرەما ئەوان ب ئەڤێ پەیڤێ باسكرنا دەڤەرێن لایێ ڕوژهەلاتێ قستەنتینیە بوو ( مصطفی وأخرون،٢٠١٠،٢٨).

مێژوویا دیاربوونا زاراڤێ ئەنادۆل (Anatolia) بۆ چەرخێ (٣ك/٩ز) دزڤریت، ئەڤ ناڤە ژی هەڤواتایێ زاراڤێ ئاسیا بچویكە^(١)، وەك (ابن خردادبە) دیاردكەت كو دناڤ هەرێمێن وەڵاتێ ڕۆمێدا یێن دبن دەستهەلاتا بیزەنتییان هەرێمەك هەیە بناڤێ (ناتولوس)، مەزنترین هەرێما وەڵاتێ ڕۆمێیە (١٨٨٩، ١٠٧-١٠٨؛ زیباری،٢٠٠٩ ،٣١)، لدویڤدا ناڤێ ئەڤێ دەڤەرێ ژلایێ توركانڤە بۆ ئەنادۆڵ یان ئەنادۆڵیا هاتە گوهاڕتن، و ئەنادۆڵ بۆ زاراڤەك لسەر ئەوان دەڤەرێن توركان دەستهەلاتا خۆ لسەر سەپاندی ژ خاكا بیزەنتییان (زیباری،٢٠٠٩،٢٩).

دیسان گەلەك مێژوونڤێس و گەڕۆكێن موسلمانان دگوتنە ئەنادۆڵێ (وەڵاتێ ڕۆمێ)، ئەوژی باسێ ئەوان دەڤەرابوون یێن دكەڤتنە دبن دەستهەڵاتا ئیمپراتوریەتا بیزەنتی و سەلجۆقییێن ڕۆمێدا(الیعقوبی ،٢٠٠٢،٢٠٥ ، الاصطخری ،٢٠٠٤ ،٣٤؛ ابن خرداذبە،١٨٨٩ ،١٢٣،١٧٦-١٧٧، ٢٥٩؛ یاقوت الحموی،:د.ت، ج٣، ١١١، شیخ الربوە، ١٩٩٨،٢٨٩؛ ابن الأثیر، ٢٠١٢، ج١٠،١٩٧-١٩٨، أبوالفدا‌ء، ١٩٦٨، ج٣،١٥٤؛ النویری، د.ت، ج٢٧،٦٣)، بەلێ دچەرخێن دەستپێكێ یێن ئیسلامی پەیڤا ڕۆم هەڤواتایێ مەسیحی بوو( لیسترنج، ١٩٥٤، ١٥٩)، ئەڤ چەندەژی ژبەری هاتنا سەلجۆقییان بۆ ئەنادۆڵێ بوو، هەروەكی (ابن فقیه) ئەڤێ چەندێ پشتڕاست دكەت و دیاردكەت وەڵاتێ ڕۆمێ هەمی نەسرانینە (١٨٨٥، ١٣٦)، ژبەركو ئەڤ وەڵاتە بۆ ماوەیەكێ درێژ د دەستێ ڕۆماناندا بوو، ژبەر ئەڤێ چەندێ ب ئەوانڤە هاتەگرێدان (ابن بطوطە، ١٩٩٧، مج٢، ١٦٠)، هەر ژ ڤەكرنێن ئیسلامی یێن چەرخێن دەستپێكێ دیار بوو كو پەیڤا وەڵاتێ ڕۆمێ ژلایی موسلمانانڤە دهاتە بكارهینان، لەورا دەمێ سەلجوقيیان ئەڤ دەڤەرە كرینە دبن دەستهەلاتا خوەدا، و سالا (٤٧٠ك/١٠٧٧ز) دەولەت دامەزراندین، هەر پاشكویێ ڕۆم پێڤە هاتەگرێدان (لیسترنج،١٩٥٤ ،١٥٩ ؛ مؤنس،١٩٨٧ ،٢٣٧)، و ب سەلجۆقییێن ڕۆمێ هاتنە ناڤكرن.

دیسان گەڕۆك و مێژونڤیسێن موسلمانان تایبەتی ل چەرخێن (٧-٨ك/١٣-١٤ز). وەڵاتێ ئەنادوڵێ ب هندەك ناڤێن دیتر داینە نیاسین، ب تایبەتی د دەمێ هاتنا مەغوولان بۆ وەڵاتێ ئەنادوڵێ و لاوازبوون و ژناڤچوونا دەولەتا سەلجوقییێن ڕۆمێ و دامەزڕاندنا میرگەهێن توركمانی یێن سەربەخۆ، ژئەوان ناڤان وەكو: (دروب-دەربەند) ئەوژی ژبەر هەبوونا رێكێن تەنگ و زنجیرێن چیایی (شیخ الربوە ١٩٩٨ ،٢٨٩؛ العمری،١٩٨٨ ،٦٠)، دیسان ب وەڵاتێ توركان ژی دهاتە ناڤكرن (القلقشندی،١٩١٥، ٣٣٨-٣٣٩؛ ابن بطوطە،١٩٩٧،مج٢ ،١٦٠)، ئەڤ چەندەژی بەڵگەنە لسەر ئەوێ چەندی كو پتریا ئاكنجییێن ئەڤی وەڵاتی ژ توركان پێكدهات، ئەوژی پشتی دەستهەڵاتدارییا خۆ لسەر ئەڤی وەڵاتی سەپاندی (زیباری،٢٠٠٩ ،٣٦)، ژلایەكێ دی ئاكنجییێن ڕەسەنێن ڕۆمی یێن ئەنادوڵێ د پڕۆسێسا تورككرنێدا بەرەڤ كەنارانڤە چوون، یان ل باژاران دگەل ڕەگەز و دابو نەریتێن توركمانان خۆ گونجاندن و بەردەوامی دانە ژیانێ(Inalcik,2009,4)، یان ژی چوون سەر ئاینێ ئیسلامێ (توران، ١٩٩٧، ٥)، سەرەڕای كێمییا پێزانینان لسەر ئەڤێ مژارێ.

١-٢: جوگرافیا ئەنادوڵێ

گەلەك جوگرافیناسان ب شێوەیێن جۆراوجۆر جهێ جۆگڕافییێ ئەنادوڵێ دایەدیاركرن، وەكو (ابو الفدا‌ء) دیاردكەت و دبێژیت: وەڵاتێ ڕۆمێ (ئەنادوڵ) دكەڤیتە ڕۆژهەلاتێ كەنداڤێ قستەنتینیە و باكورێ وەڵاتێ شامێیە، یا دەوردایە ژلایێ ڕۆژئاڤا دەریا ڕۆمێ، كەنداوی قستەنتینیە و دەریا قەرەمە، ژلایێ باشوری وەڵاتێ شامێ و جزیرێیە، لایێ ڕۆژهەلاتی ئەرمینیایە، باكورێ وێ وەڵاتێ گورج و دەریا قەرەمە (١٨٤٠ ،٣٧٨).

(حاجی خەلیفە) د باسكرنا جوگرافیا ئەنادوڵێدا دیاردكەت كو سنوورێن ئەوێ ژ ئسكودارێ (ڕۆژهەلاتێ قستەنتینیە) بەرەڤ باكوری دەستپێدكەت، تا كەنارین دەریا ڕەش و پاشی بەرەف ترابزونێ درێژ دبیت، لایێ ڕۆژئاڤای ژ ئسكودارێ بەرەڤ باشوری ئەزمیر شۆر دبیت تا دەریا سپی (ناوەراست)، پاشی ژلایێ ڕۆژهەلاتی بەرەڤ ئەنتالیا، عەلائیە و كەنارێن ئەیاس دچیت و ژ ئەسكەندەرونە كو دبیت دەریا سپی لایێ باشوری تا ڕووبارێ فورات و ئەرزنجان دچیت، ئەرزنجان دبیتە سنوورێ ڕۆژهەلاتی هەتا دگەهیتە ترابزونێ لسەر دەریا رەش (١٧٣٣ ،٦٣٠).

وەڵاتێ ئەنادوڵێ ژ دوازدە ناڤەندێن هەرێمی پێكدهێت، ژگرنكترین ئەڤان دەڤەرێن د سەردەمێ پێشكەڤتییێ دەولەتا سەلجوقییێن ڕۆمێدا ئەوژی (ئەرزەڕۆم و دەوروبەر، ئەرزنجان و دەوروبەر(الدوادار، ١٩٨٨ ،٣١)، سیواس و دەوروبەر، هەر ژ دەڤەرێن دانیشمەندیان ژ نیكسار تا توقات و ئەماسیە (القلقشندی،١٩١٥،ج٥ ،٣٤٩-٣٥٥)، دەڤەرێن كەناری یێن دەریا ڕەش وەكو قەستەمونە، سامسون، سینوب و دەوروبەر (الدوادار، ١٩٨٨، ٣١).

دیسان دەڤەرێن ناڤەراستا ئەنادوڵێ ئەوژی ئەنقەرە (=ئەنكوریە)، و قونیە و دەوروبەر، پاشی ئەقسەرا، نەكیدە، قەیسەری و ئەبلستین (=البستان) (أقسرائی، ١٣٦٢ ،٢٩-٣٠؛القلقشندی،١٩١٥،ج٥ ،٣٤٩ و سەردا)، و دەڤەرێن دكەڤنە ڕۆژئاڤایێ ئەزنیك(=نیقیە)، ئەسكی شەهیر، كوتاهیە، لادیق (=لازیق)، قەرەحیسار، طنغرلوا و دەنیزلی (العمری، ١٩٨٨ ،٦٢-٦٤؛ ابن بطوطە،١٩٩٧، مج٢، ١٦٨ و سەردا؛ القلقشندی،١٩١٥،ج٥ ،٣٤٩ و سەردا)، و گرنكترین دەڤەرێن كەناری یێن باشوری لسەر دەریا ڕۆمێ، ئەوژی دەڤەرێن: ئەرمیناك، سلوقیە، عەلائیە و ئەنتالیا نە (القلقشندی،١٩١٥،ج٥ ،٣٤٥-٣٤٧؛ مجهول، ٢٠٠٧، ١٢٠ و دویڤدا).

هەژییە بێژین كو دەڤەرێن ڕۆژئاڤا و باكورێ كوردستانێ ب شێوەیەكێ ئیداری (میری) سەر ب هەرێما جەزیرێ و ئەرمنیا بوون (مستوفی قزوینی، ١٣٦٢ ،١٠٠-١٠٢؛ زیباری، ٢٠٠٩ ،٣٠-٣١)، بەلێ ئەڤە ئەوێ چەندێ ناگەهینیت كو ئەڤ دەڤەرە دبن دەستهەڵاتا سەلجوقییێن ڕۆمێدا نەبن، بەلكو سەلجوقییان دەستێ خۆ دانا بوو سەر گەلەك باژێڕێن ئەڤێ هەرێمێ، وەكو: میافارقین و ئامەد بۆ ماوەیەكی و مەرەش و مەلاتییە بۆ ماوەیەك درێژ(زیباری، ٢٠٠٩، ٣١).

ژلایێ سروشتیڤە وەڵاتێ ئەنادوڵێ ناڤدارە ب هەبوونا گەلەك چیایان و ئاڤەكا زێدە (ابن حوقل،١٩٩٢ ،١٨١-١٨٢)، ژبەرهەبوونا چیایێن بلند و هندەك بانان بارینا بەفرێ ل وەرزێ زڤستانێ زێدە دبیت (القلقشندی،١٩١٥،ج٥ ،٣٤٠؛ زیباری، ٢٠٠٩ ،٣١)، دیسان گەلەك ڕویبار ل وەڵاتێ ئەنادوڵێ هەنە پاشی دگەهنە دەریایێن دەوروبەر، ژناڤدارترین ئەوان ڕویباران (ڕویباری سیحان و جیحان(=جیهان) كو سەڕۆكانیا ئەوان ژ بلنداهییێن توڕوسی دهێن و پاشی شوڕدبن بۆ باشوری هەتا دگەهنە دەریا ناوەڕاست ل باشورێ ئەدەنە، (ابن رستە،١٨٩٢ ،٩١؛ لیسترنج، ١٩٥٤ ،١٦٣-١٦٤) ڕویبارێ (قزل ئیرماق) دلایێ باكورێ ڕۆژهەلاتێ بانێ ئەنادۆڵێدا دگەهیتە دەریا ڕەش (زیباری، ٢٠٠٩ ،٣١)، ڕووبارێ ئەماسیە كو د ئەڤی باژێریدا بەرەڤ دەریا ڕەش دەرباز دبیت (ابو الفدا‌ء،١٨٤٠، ٣٨٣)، دیسان ڕۆیبارێ (سەقاریا) بڕێیا باكورێ ڕۆژئاڤایێ ئەنادۆڵێ دگەهیتە دەریا ڕەش و پاشی ژ بلنداهییا بانێن ڕۆژئاڤا ڕۆبارێن دوریس و مەندەریس دەردكەڤن و بەرەڤ ڕۆژئاڤایێ دەریا ئیجە دچن (زیادە، ١٩٩٩ ،٦٨؛ زیباری، ٢٠٠٩ ،٣١-٣٢) زێدەباری چەندین ڕووبارێن دی.

ئەنادوڵ ژلایێ سروشتی و جوگرافی دهێتە هژمارتن ب ئێك ژ دەڤەرێن گرنگ و خالەكا پێكڤە گرێدانێ د ناڤبەرا ڕۆژهەلات و ڕۆژئاڤایدا، كو خودان گرنگییەكا مێژووی، سیاسی، ئابووری، كەلتووری و كۆمەلایەتییە، دیسان ژلایێ سەربازیڤە گرنگییەكا مەزن پێ دهاتەدان، ئەوژی ب مەرەما كۆنترۆڵكرنا ئەڤێ دەڤەرێ. لەوڕا بدرێژاهیا دیرۆكێ گەلەك جاران بوویە پاشكۆیێ گەلەك ئیمپڕاتۆریەتێن مەزن، وەكو ئیمپڕاتۆریەتا فارسی، هیلینستی، ڕۆمانی، بیزەنتی و ئوسمانی (برونو، ٢٠١٩ ،٥٢).

تەوەرێ دوویێ: كۆچێن دەستپێكییێن توركمانان بۆ وەڵاتێ ئەنادوڵێ

٢-١: ڕامان و چاوانیا هاتنا پەیڤا توركمان د مێژوویێدا

چ ڕامانێن ئێكلاكری لدەڤ مێژوونڤێسان یێنكو باسێ چاوانیا هاتن و سەرۆكانییا پەیڤا توركمان دكەن نینن، بەلكو بۆ چەند بیرو بۆچو‌ونان دابەشدبن. وەكو دهێتە گوتن دەمێ بەشەك ژ ئوغوز^(٢) و توركان^(٣) تێكەلی دگەل نەڤییێن گەلێن هندو ئەوروپیێن كەڤن ل ئاسیا ناڤەڕاست كرین، ناڤێ توركمان لسەروان هاتەدانان، دیسان ژ بەلگەیێن دی سەبارەت ب بكارهینانا پەیڤا توركمان لسەر بەشەك ژ ئوغوزان، ئەوژی دەمێ چوینە دناڤ ئیسلامێدا^(٤) و موسلمانبوونا خۆ ڕاگەهاندین ئەڤ ناڤە كەڤتە سەر ئەوان(Zelyut,2010, 109)، بەلگە لسەر ئەڤێ چەندێ بۆچو‌ونا جوگرافیناس (مقدسی)یە كو ل چەرخێ (٤ك/١٠ز) ژیایە، دەمێ دیاردكەت كو توركمانان ب شێوەیەكێ كۆم موسلمانبوونا خۆ ڕاگەهاند، ل ئەڤی سەردەمی و دویڤدا ب ئەڤی ناڤی هاتنە ناسكرن(٢٠٠٢، ٢١٧؛ .(Peacock,2016,57

دیسان (بیرونی) دیاردكەت دەمێ بەشەك ژ توركێن ئوغوز موسلمان بووین و تێكەلی موسلمانان کرین، ناڤێ توركمان كەڤتە سەرئەوان (٢٠١٠ ،٩٠)، دهێتەگوتن هەر ئوغوزان ب خۆ ئەڤ ناڤە دانایە سەر ئەوی بەشێ ئوغوزان یێ موسلمانبوونا خۆ ڕاگەهاندی (Zelyut,2010,109)، هەروەك (مەحموود كاشغەری) ئاماژە ب ئەوێ چەندێ ددەت كو ناڤەك دییێ ئوغوزان توركمانە دەمێ دبێژت غەزێن توركمان (١٣٣٣، مج١ ،٢٧)، دیسان دهێتە گوتن لسەردەمێ ئەسكەندەرێ مەقدونی، دەمێ بەرەڤ دەڤەرێن توركان چو‌وی سەروەرێ ئەوان ڕەڤی، بتنێ (٢٢-٢٤) كەس مان، پایشی هۆزێن ئوغوزان لسەردەستێ ئەوان هاتنە ئاڤاكرن، د بەلگەیێن توركیدا ئاماژە ب پەیڤا فارسی یا (ترك ما نند=وەکو تورکان) ب ئەوان هاتیەدان، ڕامان ژێ ئانكو ب سەروسیمایێن خو وەكو توركانە، دیاردكەن ب ئەڤی شێوەیی پەیڤا توركمان دروستبوویە (tuysuz, 2002,cilt4, 964)، بەلێ بارتولد ئەڤێ چەندێ ڕەتدكەت و دیار دكەت كو ل چەرخێ (٤ك/١٠ز) ئێكەم جار ناڤێ توركمان هاتیە، لێ سەرۆكانییا ئەوێ نەدیارە(١٩٩٦ ،٩٣).

هەروەسا ڕامانەك دی یا ناڤدار هەیە كو گەلەك مێژوونڤیس ب تایبەتی یێن سەردەم و یێن تورك پەسەند دبینن، ئەوژی گوتنا مێژوونڤێس (ابن كثیر)ییە دەمێ باسێ ڕەسەنیا پەیڤا توركمان ‌و باسێ ڕ‌ویدانێن سالا (٣٤٩ك/٩٦١ز)دكەت و دیاردکەت كو نێزیكی (٢٠٠)هزار خێزان ژ هۆزێن توركان موسلمانبوون، و ب (تورك-ئیمان) هاتنە ناڤكرن، پاشی ئەڤ پەیڤە بۆ توركمان هاتە كورتكرن، تایبەت لدەمێ ڤەگێرانا ڕویدانێن سالا (٤٣٢ك/١٠٤١ز)دا باسێ توركێن باوەردار دكەن كو ب توركمان دهاتنە بانگكرن (١٩٩٧،ج١٥ ،٢٤٣ ،٦٨١)، ژبەر ئەڤێ چەندێ ژ ئە‌وی دەمی و د‌ویڤدا هێدی ناڤێ توركمان د ژێدەراندا د بیتە ناڤەكێ دیار، وەكو (گەردیزی) د ڤەگێرانێن خو یێن سالێن (٤١٨-٤١٩ك/١٠٢٧-١٠٢٨ز) باسێ مەحموودێ غەزنەوی و هەولێن ئەوی دكەت ژبۆ دویماهیهینانا كارێن تێكدەرێن توركمانان ل وەڵاتێ ئەوی (٢٠٠٦ ،٢٧١-٢٧٢) وەڵاتێ پشت ڕ‌ویباران.

ئانكو دگوتنە ئەوان گروپێن ئوغوزان (توركمان) یێن ل وەڵاتێ پشتی ڕ‌و‌یباران موسلمانبووین، ئەڤ ناڤە دانا سەر داكو ژ برایێن خۆیێن نەموسلمان بهێنە جوداكرن ، ل چەرخێ (٧ك/١٣ز) و سەردا هێدی هێدی ناڤێ ئوغوز بەرەڤ نەمانێڤەچوو و پەیڤا توركمان جهێ وێ گرت (tuysuz, 2002,cilt4, 965).

٢-٢: قوناغێن دەستپێكییێن كۆچكرنا توركمانان بۆ وەڵاتێ ئەنادۆڵێ

قوناغا ئێكێ یا كوچبەرییا توركمەنێن ئوغوزی بەرەڤ ڕۆژئاڤای هەر ژ سالا (٤١٠ك/١٠٢٠ز)^(٥) دەستپێكر، ئەوژی ب سەركێشییا سەلجوقییان بوو، كۆ پشتی گرتنا ئازەربایجان بەرەڤ ئەنادۆڵێ دەست ب لڤینانكرن (Inalcik,2009,4) ، ژبەركو ل چەرخێ (٥ك/١١ز) ڕەوشەكا گونجایی بۆ توركان هاتە پێش بەرەڤ ئەنادوڵێ لڤینان بكەن (sounder,1965,141) ، ئەوژی ژبەر لاوازبوونا ئیمپراتوریەتا بیزەنتی و تێكچوونا ڕەوشا سیاسی و نەجێگیرییا كورسیكا ئیمپڕاتۆریەتی، ب تایبەتی د ناڤبەرا سالێن (٤١٦-٤٦٠ك/١٠٢٥-١٠٦٧ز)، د ئەڤی ماوەیدا (١٠) ئیمپڕاتۆران كو د ناڤدا دوو ژن بوون دەستهەڵات گێڕان(ول دیورانت، ١٩٨٨ ، ج١٤ ،١٦٧) ئەڤ چەندە بوویە هۆكار ڕەوشا ناڤخۆیی تایبەتی ژلایێ سەربازی تێك بچیت، زێدەباری پەیدابوونا گەلەك بزاڤێن نەڕازیبوونێ، كو بوویە ئەگەرێ نەمانا بەرگرییەكا بهێز، ژلایەكێ دیترڤە هێرشكرنا لسەر ئەرمەنستانێ و گرێدانا ئەوێ ب شێوەیەكێ ئێكسەر ب ئیدارا ئیمپراتوریەتا بیزەنتی ئەرمەن تو‌وڕەكرن، ئەڤێ یەكێ وە ل ئەرمەنان كر ژ دەستهەلاتا بیزەنتی تێر ببن و ورەیا بەرگریكرنێ ژدەست بدەن، ژ لایەكێ دی كەڤتنە دژایەتیكرنا بیزەنتیان، لەوڕا ئەڤ چەندە بۆ گروپێن توركمانان بوو ڕێخوشكەر بساناهی سنوورێن بیزەنتییان تێپەڕینن(عطا، د.ت،٤٦ ؛. (shaw, 2017,cilt1, 23

دامەزراندنا دەولەتا سەلجوقییا مەزن و دەستهەڵاتدارییا توركان لسەر جیهانا ئیسلامی خالەكا وەچەرخان بو د مێژوویا شارستانیەتا ئیسلامی و گەلێن موسلماندا، ژبەركو د ئەوی دەمیدا جیهانا ئیسلامی د كێشەیێن ناڤخۆیی و دەرەكیدا دژیا، بەلێ سەلجوقی وەكو هێزەكا نوی جارەكادی ئێكگرتنا سیاسی دووبارە زڤڕاند، ژ گۆڕانكارییێن دی ئەوژی تورككرنا ڕۆژهەلاتا نێزیك، ب تایبەت وەڵاتێ ئەنادۆڵێ بوو (توران، ١٩٩٧ ،٢).

هەروەسا پشتی سەلجوقییان دەستهەلاتا خۆ لسەر وەڵاتێ ئیرانێ سەپاندی، هۆزێن توركمانی ل ڕۆژئاڤایێ ئیرانێ جێگربوون پاشی بەرەڤ خاكا بیزەنتە وەڵاتێ ئەنادۆڵێ دەست ب لڤینانكرن (إدوارد،١٩٨٦، مج٣ ،٣٣٨)، وەكو سالا(٤٤٠ك/١٠٤٨ز) دەمێ (ئیبراهیم كورێ ئیناڵی) و (كوتولموش كورێ ئیسرائیلی=ئەرسەلانی) ب سەركردایەتییا هەوەكا لەشكەرییا مەزن بەرەڤ ڕۆژهەلاتێ ئەنادۆڵێ چووین، پشتی چەند سەركەڤتنان لسەر بیزەنتییان و ب دەستڤەهینانا چەند دەستكەڤتان ڤەگەڕیان، و پەسنا خێرو بەرەكەتا ئەڤی وەڵاتی بۆ سولتان توغرل بەگی كر، ئەو هاندا بۆ هنارتنا هەوێن لەشكەری بۆ ئەڤێ دەڤەرێ، لەوڕا سولتان لسەر ئەڤێ چەندێ بەردەوام بوو (Sevim,mercil,1995,35)، و چەند هەوێن دییێن لەشكەری بو سەر ئەنادۆڵێ دەستپێكرن، وەكو سالا (٤٤٠ك/١٠٤٨ز) بو سەر ئەرزەن ڕۆم، سالا (٤٤٦ك/١٠٥٤ز) قارس، سالا (٤٤٩ك/١٠٥٧ز) مەلاتییە، (٤٥١ك/١٠٥٩ز) سیواس، بەلێ ژبەر زەحەمەتییا جێگیربوونا توركمانان د ئەڤی ماوەیدا ل ئەنادۆڵێ، ئەوژی ژبەر هەبوونا ژمارەكا مەزنا كەلهە و باژێڕێن ئاسێ و بەرگرییا بهێزا بیزەنتییان، ئەڤ چەندە بۆ ئەگەر توركمان پاشڤە بزڤڕنە ئازەربایجانێ (رانسیمان، ١٩٩٤ ، ج١، ١١٧ ؛ توران، ١٩٩٧ ،٤)، سەرەڕای ئەوێ چەندێ كو دهێتە گوتن هەوێن لەشكەرییێن سەلجوقییان هەتا شەرێ مەلازگردێ بتنێ بۆ تالانکرنێ و وەرگرتنا پێزانینان بۆ لسەر لەشكەرێ بیزەنتی و دەڤەرێن ئەنادۆڵێ.

ژبلی خێرو بەرەكەتا وەڵاتێ ئەنادوڵێ چەندین هۆكارێن دی هەبوون كو سولتانێن سەلجۆقی بەرێ توركمانان بدەنە ئەڤێ دەڤەرێ، وەكو ئاریشەیا ئاخێ و كێمیا چاڤكانییێن ژییانێ ژبەر وێ پێلا زێدە یا كۆچبەران كو ژ ئاسیا نافەڕاست هاتینە ناڤا دەولەتا سەلجوقیدا، ئەڤ چەندە بۆ ئاریشە و سولتانێن سەلجوقی بفەر زانین ئەڤێ كێشێ چارە بكەن و جهەكێ ئاكنجیبوونێ ژبۆ ئەڤان كۆچبەران پەیدا بكەن(Turan,2014,5) ، ژلایەكێ دیتر گازندەیێن ژ گەلەك دەڤەرێن موسلمانان ژ ڕەفتار و كریارێن ئەڤان توركمانان د گەهاندنە سولتانی، هەتا خەلیفێ عەبباسی القائم بأمرالله (٤٢٢-٤٦٧ك/١٠٣١-١٠٧٥ز) ل سالا (٤٣٥ك/١٠٤٤ز) نوێنەرێ خۆ هنارتە دەڤ (توغرل بەگی) ژ بۆ دانوستاندن لسەر هندەك كێشەیان، ئێك ژ ئەوان كێشەیان زێدەگاڤییێن هۆزێن توركمانی بوو، داخواز ژێكر ب ڕاوەستینیت، دەمێ دبێژیتی" ئەی توغرل بەگ ئەو ئەردێن تە دەست ب سەردا گرتین تێرا تە دكەن دەستێ خو نەدانە سەر ئەردێ موسلمانان، د بەرسڤا خەلیفەیدا توغرل بەگ دبێژیت: "ژبۆ چارەكرنا ئەڤێ كێشێ هەر تشتێ ژ دەستێ من بهێت دێ كەم، بەلێ ئەگەر زەلامێن من (توركمان) یێن برسی خرابیێ بكەن دێ چ لگەل ئەوان كەم؟ هەروەسا ژمارا ئەوان گەلەكە ئەڤ وەڵاتە تێرا ئەوان ناكەت"، سەرەڕای ئەڤێ بەرسڤێ بۆ خەلیفەیی ئەوی رێزەگا مەزن نیشاندا، و پارە و دیاری بۆ ڤڕێكرن(ابن الجوزی،٢٠١٣،ج١٨ ،٤٥٢؛ ابن العبری، ١٩٩١ ،٩٤-٩٥؛ (Turan,2009,114-115، ئەڤ چەندەژی ئێك ژ ئەگەران بۆ بەرێ هوزێن توركمانی بدەتە ئەنادۆڵێ، دهەمان دەمدا داکو د ئایندەییدا ژبۆ کارێن سەربازی مفا ژئەوان بهێتە دیتن، ژبەرکو ئەڤ خاکە ژلایێ سەرکردایەتییا دەولەتا سەلجوقیڤە هاتبوو بەرچاڤکرن.

دیسان سالا (٤٣٨ك/١٠٤٧ز) دەمێ هژمارەك مەزن ژ توركمانێن ئوغوز ژ توركستانێ هاتنە نیشابور، ئەوان ژ مالوێرانی و بێ مال و هەژاریێ گازندە دكرن، برایێ توغرل بەگی ئیبراهیم ئینالی گوتە ئەوان" وەڵاتێ من هندە مەزن نینە تێرا جێگیربوونا هەوە بكەت، ژبەر ئەڤی هۆكاری یا دروست ئەوە هوین بچنە ئەنادۆڵێ، جیهادێ و غەزایێ دڕێكا خودێدا بكەن، دەستكەڤتان ب دەستخۆڤە بینن، د ئەڤی بواریدا دێ دگەل هەوەدا هاریكاربم و دێ لدویڤ هەوەدا هێم" (ابن الجوزی، ٢٠١٣،ج١٨، ٤٥؛ (Turan, 2009, 114

پشتی چەندین هەوێن لەشكەری یێن سەلجوقی و توركمانان، زێدەباری هەولدانا سولتان توغرل بەگی ب خۆژی ئەوا سالا (٤٤٦ك/١٠٥٤ز) دەمێ سەركێشییا لەشكەرەك مەزن بەرەڤ ئەنادۆڵێ چویی، پشتی چەندین هەڤركییان دگەل بیزەنتیان هەردوو لایەنان دربێن مەزن خوارن، پشتی دەستڤە نەئینانا چ ئەنجامێن دلخوشكەر توغرل بەگ ڤەگەڕیاڤە باژێڕێ رەی (ابن الأثیر،٢٠١٢،ج٨ ،١١٥-١١٦؛(Beihammer,2017,80_81;öğün Bezer,2013,27 ، و تا مرنا توغرل بەگی د هەڤركییێن ئەوی یێن دگەل بیزەنتییان چ سەركەڤتنێن مەزن ناهێنە دیتن، كو ببنە هۆكار توركمان ل ئەنادۆڵێ جێگیرببن.

پشتی مرنا توغرل بەگی ل سالا (٤٥٥ك/١٠٦٣ز) ل پایتەختێ سەلجوقییان باژێڕێ رەی، برازایێ ئەوی ئەلب ئەرسەلان (٤٥٥-٤٦٥ك/١٠٦٣-١٠٧٢ز) بۆ سولتانێ سەلجۆقی (Beihammer,2017,111)، ئەڤجا پشتی ئەلب ئەرسەلانی كاروبارێن ڕۆژهەلاتی جێگیرو سەر ڕاستكرین، لڤینێن سەلجوقی و توركمانان بۆ ئەنادۆڵێ بەرەڤ زێدەبوونێڤە چوون، وەكو هەوا لەشكەرییا سالا (٤٦٠ك/١٠٦٨ز) بو ئەنادۆڵێ كو چەند ئەنجامێن دلخۆشكەر بدەستڤەهینان، تایبەت لدەڤەرێن قەیسەریە و مەلاتیە (Kesik,2018,47)، دیسان سەركردێ توركمانی (ئەفشین) شیا پتر بچیتە دکوراتیا دەڤەرێن بیزەنتەدا هەتا گەهشتیە كەنارێن دەریایی، یێن د قستەنتینیەدا دەربازدبن (ابن العبری،١٩٩١ ،١٠٩)، ب ئەڤان پێشڤەچو‌ونێن خۆ سەلجوقییان شیان دەستهەلاتا خۆ لسەر دەروازە و ڕێكێن پەیوەندییان یێن دناڤبەرا وەڵاتێ ئەنادوڵێ (=ڕۆمێ) و وەڵاتێ شامێدا بكەن(Cahen,1968,70-71).

هێرشێن سەلجوقییان و توركمانان لسەردەمێ ئەلب ئەرسەلانی ژبۆ جێگیربوون و دەست بسەرداگرتنا خاكا ئەنادوڵێ پتر ڕژدی تێدا هەبوو، سولتانی پشتگیرییەكا مەزن بۆ هەوێن لەشكەری و كوچێن توركمانان بەرەڤ ئەنادۆڵێ دكر، ژلایەكی دڤیا خۆ ژ دەست نەخۆشییێن هۆزێن توركمانی یێت بووین گەف لسەر سیستەمێ دەولەتێ قورتال بكەت، ئەوژی ب ڕێكا جێگیركرنا ئەوان بۆ ماوەیێن درێژ ل ئەنادۆڵی، ژلایەكێ دی دڤیا سنوورێن خۆ لسەر كیستێ بیزەنتییان بەرفرەهـ بكەت (ابراهیم، د.ت،٤٥-٤٧؛ زیباری، ٢٠٠٩ ،٦٢-٦١؛ .(Turan 2009 , 167-168

كۆچكرن و هەوێن توركمانان بۆ ئەنادوڵێ بیزەنتی ئێخستبوونە د ڕەوشەكا نەجێگیردا، كۆ بەردەوام هەوێن لەشكەری ئامادەبكەن و هێرشی توركمانان بكەن، بەلێ هەرگاڤا بیزەنتییان ئەو ژ دەڤەرەكێ دەركربان جارەك دی دچوونە دەڤەرەكا دیتر، ژبەركو دەمێ ئەڤ هۆزە ژ ئاسیا ناڤەڕاست هاتینە ئەنادۆڵێ ژبۆ هندێ بوو داكو لێ ئاكنجی و جێگیر ببن، ژبەر ئەڤێ چەندێ نەچاربوون تا مرنێ د ئەڤێ ڕێكێدا تێكوشینێ بكەن، هەروەسا زڤڕینا ئەوان جارەكا دی ژبۆ ئاسیا ناڤەڕاست ژ كارێن ئەستەم بوو، ئەڤجا تا شەرێ مەلازگرد نە بیزەنتی د دەركرنا ئەڤان هۆزێن توركمانیدا سەركەڤتی بوون، نە هۆزێن توركمانی شیان ب دروستی ل ئەنادوڵێ جهێ خۆ بكەن و جێگیر ببن .(Turan, 2014 ,6)

٢-٣: شەڕێ مەلازگرد (٤٦٣ك/١٠٧١ز).

ل سالا (٤٦٠ك/١٠٦٧ز) ب مرنا ئیمبراتورێ بیزەنتی قستەنتینێ دەهێ (١٠٥٩-١٠٦٧ز)، گورانكاری ب سەر دەولەتێدا هاتن، هەڤژینا ئیمبراتوری ئەیودوكیا (Eudocia) وەك چاڤدێر لسەر هەردوو كوڕێن خۆ یێن بچویك (میشیل و قستەنتین)ی هاتە سەر دەستهەڵاتێ، پاشی ئەیودوكیایێ هەڤژینی دگەل سەركردێ لەشكەری ڕۆمانوس دیوجینی پێكهینا، و ب كارتێكرنێن ویێن سەربازی ل سالا (٤٦١ك/١٠٦٨ز) وەك ئیمبراتور دانپێدان پێهاتەكرن، ڕۆمانوس ژلایێ سەربازی گەلەك پێگر و ئازا بوو، و بڕیاردا بەرەنگاری سەلجوقییان بیت ‌و ئە‌وان ژ ئەنادۆڵێ دەربكەت (رانسیمان، ١٩٩٤ ، ج١ ،١٢٠-١٢١؛ .(Ostrogorsky,2011,318

لدەستپێكێن سالا (٤٦٣ك/١٠٧١ز) ئەلب ئەرسەلان بەرەڤ وەڵاتێ شامێ چوو، ب مەرەما زڤڕاندنا وێ ژبن دەستهەلاتدارییا فاتمیان بۆ باوەشا خیلافەتا عەباسی، ژلایەكێ دیتر ژبەر ئەوێ مەرترسیا د ناڤبەرا سالێن (٤٦٠-٤٦٢ك/١٠٦٨-١٠٧٠ز) بیزەنتییان ئێخستییە سەر وەڵاتێ شامێ (ابن القلانسی، ١٩٨٣، ١٦-١٦٧؛ . (Sevim,2020,63-66.

پشتی ئەلب ئەرسەلان ژ شامێ ڤەگەریایە باژێڕێ (خوی) ل ئازەربایجان، گەلەك نەما تا دەنگوباس گەهشتینێ كو ئیمپڕاتۆرێ بیزەنتی ڕۆمانوسێ چوارێ ب لەشكەرەكێ مەزن یێ ژ قستەنتینیە دەركەڤتی ژ بۆ هێرشكرنا سەلجوقییان ل ئەرمینیا و ئازەربایجان، ژبەر ئەڤێ چەندێ سولتانی ب شێوەیەكێ بلەز دەست ب زڤڕینێ كر، هەر لسالا (٤٦٣ك/١٠٧١ز) گەهشتە مەلازگرد(ابن الأثیر، ٢٠١٢ ، ج٨ ،٢٢٢-٢٢٣).

ل دەستپێكێ و ژبەری پێکدادانا هەردوو لەشكەران سولتان ئەلب ئەرسەلانی دەستپێشخەرییا راوەستاندنا شەری ئێخستە بەردەستێ ئیمپڕاتۆر ڕۆمانوسی، ئەڤ چەندە ژی ژبەر چەند هۆكاران بوو، ژ ئەوان مفا وەرگرتن ژ دەمی بۆ بهێزكرنا خۆ، دیسان ژمارا زۆرا لەشكەرێ بیزەنتی كو چار جارا پتری یێ سەلجوقی بوو(Freely,2012,28)، كو د ژێدەرێن ب ( ١٠٠-٢٠٠) هزار سەربازان د خەملینن، د بەرامبەردا لەشكەرێ موسلمانان (١٥-٤٠) هزار سەرباز بوون (ابن الأثیر، ٢٠١٢،ج٨ ،٢٢٣؛ ابن العمراتی، ٢٠١٠ ،٣١٠؛ الهجرانی ٢٠٠٨ ،ج٣ ،٤٨٣؛ ا‌قسرائی،١٣٦٢ ،٢٧؛(Freely,2012,28، دیسان سولتانی نەدڤیا ببیتە دەستپێشخەر ژبۆ ڕشتنا خوینا موسلمانان، داكو پشتی شەڕی ب ئەڤێ چەندێ نەهێتە گونەهبارکرن، ژلایەكێ دی دڤیا مفای ژ دەمی وەربگریت، ب هنارتنا نوێنەرێ خۆ پێزانینێن ڤەشارتی لدور لەشكەرێ بیزەنتی بزانیت، بەلێ بەرسڤا ئیمپڕاتۆری بۆ دەستپێشخەرییا سولتانی نەخێر بوو، و دیاركر كو من مالەكێ زێدە یێ مەزاختی و لەشكەرەكێ مەزن یێ كومكری هەتا ئەز گەهشتیمە ڕەوشەك ب ئەڤی ئاوایی، ئەڤجا دێ بەردەوام بم هەتاکو دگەهمە باژێرێ (رەی) (الأصفهانی،٢٠٠٤، ٢٠٨ ؛ ابن العبری، ١٩٩٢ ،١٨٥؛ ١٩٩١ ،١١٠) كو پایتەختێ دەولەتا سەلجوقی یا مەزنە ل ئیرانێ.

تشتێ ئیمپڕاتۆیر رومانوسێ چوارێ پالدای کو شەڕێ سەلجوقیان بكەت، ئەوژی سەركەڤتنێن وییێن دەستپێكی دژی موسلمانان بوون یێن ژبەری شەرێ مەلازگرد، لەوڕا لەشكەرەكێ مەزن یێ تێكەل ژ (فرەنگی، مەقدونی، بولغاری، تورک، یونانی، ئەرمەنی و گورجان) ژبۆ بەرەنگارییا سەلجوقییان پێكهینا (ابن الجوزی،٢٠١٣ ، ج١٩، ٢٠٨ ،٢٣٢-٢٣٧؛ الأصفهانی ،٢٠٠٤ ،٣٧؛ .(vassiliev,1952,356

دیسان ئیمپڕاتۆری وەسا د دیت هەڵویستی سولتانی یێ لاوازە، ژلایەكێ دیتر باوەری بسۆزێن سولتانێ سەلجوقی نەبوو، ژبەركو ئەوی دەستهەڵاتەكا باش لسەر لایەنگرێن خۆ یێن توركمانی نەبوو (إدوارد،١٩٨٦ ، مج٣ ،٣٣٨، زیباری، ٢٠٠٩ ،٦٥).

د ئەنجامدا ل (٢٦ تەباخ ٤٦٣ك/١٠٧١ز) ل دەڤەرا مەلازگرد باكورێ دەریاچا وانێ شەڕ د ناڤبەرا هەردوو لەشكەراندا هاتە ڕویدان، پێزانین لدور ئەڤی شەری و ئەنجامێن وێ د ژێدەرێن ئیسلامی و بیزەنتیدا تارادەیەكی نێزیكی ئێكن، هەردوولا لسەر سەركەڤتنا مەزنا سەلجوقییان لسەر بیزەنتییان كوكن، بەلگە لسەر ئەڤێ چەندێ ئەوژی دیلکرنا ئیمپڕاتۆرێ بیزەنتی ڕۆمانوسی بوو، كو ئێكەم جار بو ئیمپڕاتۆرەكێ بیزەنتی بكەڤیتە دەستێ موسلمانان، بو پتر پێزانینا بنێرە: (الأصفهانی ،٢٠٠٤ ،٣٧-٤٢؛ ابن الأثیر ،٢٠١٢،ج٨، ٢٢٣-٢٢٤؛ ;Savvıdıs,1994,307 .(vassiliev,1952,356;sounder,1965, 149

سەركەڤتنا سەلجوقییان د شەڕێ مەلازگرد دا بۆ ئەگەرێ گۆڕانكارییێن ڕەگەزی یێن بلەز و ژنیشكەكێڤە ل ئەنادۆڵێ، وەكو كۆچكرنا مەزن یا توركمانان و جێگیربوونا ئەوان ل ئەنادوڵێ و تورككرنا وێ، كو دچەرخێن دویڤدا بوویە وەڵاتەکێ نوی بۆ توركان (توران،١٩٩٧ ،٤-٥؛(sounder,1965,149، ژبەركو بیزەنتییان شیانێن بەرگریكرنێ ژ هاتنا توركان بۆ ناڤا ئەنادۆڵێ ژ دەستدان (vassiliev, 1952,356)، دیسان لژێر كارتێكرنا كوچكرنا توركمانان یا بشێوەیێن كوم كوم بوویە ڕێخوشكەر ژبو دامەزراندنا دەولەتا سەلجوقییێن ڕۆمێ (بنیامین التطیلی،٢٠٠٢ ،٤٢) ل سالا (٤٧١ك/١٠٧٧ز) لسەردەستێ (سلێمان كورێ كوتولموشی)، ژبەركو توركمانان ڕۆلەكێ بەرز د لەشكەرێ سولتان سلێمانی و سەركەڤتنێن ئەویدا هەبوون، د هەمان دەمدا لدەڤەرێن چیایی و كەنارێن دەریایی یێن ئەنادۆڵێ جێگربوون (ابن خلدون، ١٩٨٨، ج٥ ،٦٣٤).

هەروەسا میرێن توركمانی یێن بەشداری شەڕێ مەلازگرد بووین، ل وەڵاتێ ئەنادوڵێ ڕابوون ب دامەزراندنا مێرگەهان، ژ ئەوان میران ژی وەكو: (ئەرتوك، سەلتوك، مەنكوچك و دانیشمەندی) (نیشابوری،١٣٣٢، ٢٨)، هەرمیرەك خودان لایەنگرو سەربازێن خۆ یێن تایبەت بوون، كو دبن فەرمانێن ئەواندا چالاكی ئەنجامددان.

تەوەرێ سیێ: دامەزراندنا میرگەهێن تورکمانی و رۆڵێ ئەوان یێ (سیاسی، ئابووری و کومەڵایەتی)

٣-١: کورتیەک لدور دامەزراندنا میرگەهێن تورکمانى و ژناڤچوونا ئەوان

توركمانان ڕۆلەكێ گرنگ د هەوێن لەشكەری یێن سەلجوقییان بۆ وەڵاتێ ئەنادوڵێ هەبوو، ژ گرنكترین ئەنجامێن ئەوێ دامەزراندنا دەولەتا سەلجوقییێن ڕۆمێ و دروستبوونا میرگەهێن توركمانییێن سەربەخۆ بوون، ژ ئەوان میرگەهان وەكو:

-میرگەها زاخاس-چاكا (=ئەزمیر)

زاخاس ئێك ژ ئەوان میرێن توركمانی یێن چالاك و بهێز بوو، كو بەشداری د شەڕێ مەلازگردا كری، و سالا (٤٦٤ك/١٠٧٢ز) شیا بنگەهەكێ لەشكەری ل باژێڕێ ئەزمیر لسەر كەنارێن دەریا ئیجە بوخو دابمەزرینیت، ل ئەڤی جهێ ستراتیجی زاخاس بۆ مەترسیەكا بەردەوام لسەر ئیمپڕاتۆریەتا بیزەنتی، چەندین هەڤڕكی و شەڕ د ناڤبەرا ئەوان و بیزەنتییان لسەر كەنارێن ڕۆژئاڤایێ ئەنادۆڵێ دروستبوون، ب تایبەتی پشتی هاتنا ئەلێكسیوس کومنین (١٠٨١-١١١٨ز) ل سالا (١٠٨١ز) بوسەر كورسیكا دەستهەلاتدارییا بیزەنتی، چەندین شەڕ دناڤبەرا ئەوان و زاخاسی دروستبوون، د پرانیا شەڕاندا ب سایا هێزێن خۆ یێن دەریایی زاخاس سەركەڤتی بوو، ب ئەڤێ چەندێ ل سالا (٤٨٣ك/١٠٩٠ز) زاخاس بوویە دەستهەلاتدارێ كەنارێن دەریا ئیجە (رانسیمان، ١٩٩٤، ج١ ،١٤٢-١٤٣؛ عبداللطیف، ١٩٨٦ ،٢٥؛ .(Ostrogorsky,2011,332-333; Kafesoglu,1984,55-56

ب زێدەبوونا گەف و مەترسیێن زاخاسی و سەركەڤتنێن ئەوی یێن ئێك لدویڤ ئێكێ یێن دەریایی و هشكاتی لسەر لەشكەرێ بیزەنتی، ئەڤێ چەندێ ئیمپڕاتۆر ئەلێكسیوس كۆمنین نەچاركر ل هێزەكا هاریكار بگەڕیت ژبۆ قورتالبوون ژ زاخاسی، ژبەر ئەڤێ چەندێ نامەك بۆ سولتانێ سەلجوقی قلچ ئەرسەلانێ ئێكێ(٤٨٥-٥٠٠ك/١٠٩٢-١١٠٧ز) ڤڕێكر و داخواز ژێكر پێكڤە خو ژ زاخاسی قورتال بكەن، بۆ دیاركر كا چاوا لسەر بیزەنتییان مەترسییە لسەر سەلجوقییان ژی ب هەمان شێوە، سولتانی پێشوازی ل ئەڤێ دەستپێشخەریێ كر، پاشان هەردوو هێزان پێكڤە شیان خو ژ زاخاسی قورتال بكەن و ئەوی بكوژن، بۆ پتر پێزانینا بنێرە: (Anna comnena,2000,153-146)، ب ئەڤێ چەندێ ل دەوروبەرێن سالا (٤٨٨ك/١٠٩٥ز) مەترسییا میرگەها چاكا لسەر هەردوو دەولەتان ب دویماهی هات، بەلێ ژلایەكێ دیڤە قلچ ئەرسەلانی دربەك مەزن ل كەشتیگەلێ دەریایی یێ توركیدا، كارتێكرنا ژدەستدانا میرگەها چاكا ل سالا (٤٩٠ك/١٠٩٧ز) دیاردبیت دەمێ خاچ هەلگران هێرشی ئەنادۆڵێ كری (Kesik,2017,59)، و ئەو ئێخستینە د ڕەوشەکا بەرتەنگدا.

-میرگەها دانیشمەندی

ئێك ژمیرگەهێن توركمانیە ل ڕۆژهەلاتێ ئەنادوڵێ ل دەڤەرا كەبادوكیا لسەردەستێ (ئەحمەد دانیشمەند غازی) هاتیە دامەزراندن، دەستپێكا دامەزراندنا وێ بۆ سالا (٤٦٤ك/١٠٧١ز) پشتی شەرێ مەلازگرد و كۆچكرنا توركمانان بۆ ئەنادۆڵێ دزڤریت، ببورینا دەمی دانیشمەندی شیا دەستهەلاتا خۆ ل ئەنادۆڵێ بەرفرەهـ بكەت، ژ بلی بنگەهێ خۆ سیواسێ، چەندین دەڤەرو باژێڕێن دی كرنە بن دەستهەلاتدارییا خۆ دا ، وەكو باژێڕێن (ئەماسیە، نیكسار، توقات ، البستان و زێدەباری باژێرێ مەڵاتیە)، ب ئەڤی شێوەی شیا میرگەهەكا بهێز ل سنوورێن ڕۆژهەلاتێ ئەنادۆڵێ دروستبكەن (القرمانی، ١٩٩٢،مج٢ ،٥٠٨؛ .(Hemedani,2010,120

میرگەها دانیشمەندی دانپێدان ب سەروەرییا دەولەتا سەلجوقییێن ڕۆمێ نەدكر، د بەرامبەردا دانپێدان ب سەلجۆقییێن مەزن ل ئیرانێ دكر، ئەڤ چەندە لسەر سەلجوقیێن ڕۆمێ مەترسی بوو، ژبەر ئەڤێ چەندێ سولتانێن سەلجوقی دوودل نەبوون ژ هەولدانێن ژ ناڤبرنا ئەڤێ میرگەهێ، سولتان قلچ ئەرسەلانێ ئێكێ ئێك ژ ئەوان سولتانا بوو دگەل دانیشمەندیا د هەڤڕكی و شەڕاندا بوو، (عبداللطیف،١٩٨٦ ،٢٨)، وەكو سالا (٤٩٠ك/١٠٩٧ز)دەمێ سولتان ل باژێڕێ مەلاتییە دگەل دانیشمەندیا د شەریدا، دەنگوباسێن هەوا خاچ هەلگران گەهشتێ كو پایتەخت نیقیە(=ئەزنیك) دورپێچ كریە، ب ئەڤێ چەندێ سولتانی هەست ب مەترسیێ كر، لەورا ژبۆ دویركرنا مەترسیا لسەر وەڵاتێ ئەنادۆڵێ، هەروەسا ژبۆ بەرەنگاربوونا خاچ هەلگران داخوازا ئاشتی و ڕێكەڤتنێ دگەل میری دانیشمەندی مەلک غازی گوموشتەكین كورێ ئەحمەد دانیشمەندی كر(٤٧٧-٤٩٩ك/١٠٨٤-١١٠٥ز)، د ئەنجامدا پێكهاتن دناڤبەرا دانیشمەندی و سەلجوقییاندا هاتە ئەنجامدان (المحیمید، ١٩٩٤ ،١٦٨-١٦٩؛ روستا، ١٣٩٢ ،٢٤).

گرنگییا ڕێكەڤتنا سەلجوقی و دانیشمەندییان لدەستپێکێن سالا (٤٩١ك/١٠٩٧ز) دشەرێ (دوریلوم)^(٦) دا دیار دبیت، دەمێ سولتان قلچ ئەرسەلانی و گوموشتەکینی پێكڤە بەرەنگاری خاچ هەلگران بووین(Rice,1961,54) ، دیسان مەزناتییا گوموشتەکینی د ئەوی دەمیدا باش دیاردبیت، دەمێ سالا (٤٩٤ك/١١٠٠ز) سەركەڤتن لسەر لەشكەرێ بوهیموندێ نورمانی میرێ ئەنتاكیا هیینای و ل مەڵاتیە ئەو دیلگرتی (ابن قلانس، ١٩٠٨ ،١٣٨).

گوموشتەکینی هەولدا مفای ژسەركەڤتنێن خۆ یێن دگەل خاچ هەلگران وەربگریت و دەستهەلاتاخۆ ل وەڵاتێ ئەنادۆڵێ بەرفرە‌‌ بكەت، لەوڕا دەستێ خۆ دانا سەر باژێڕێ (قەستەمون)، دیسان دراڤ بناڤێ خۆ لێدا (القرمانی،١٩٩٢،مج٢ ،٥٠٨)، ب ئەڤێ چەندێ مەترسییا دانیشمەندییا لسەر سەلجوقییان زێدە بوو، ژبەرهندێ هەولدانێن ئەوان ژبۆ نەهێلانا دەستهەڵاتا دانیشمەندییا ب تایبەت ل مەلاتییە بەردەوام بوون (ابن قلانس،١٩٠٨ ،٢٣١)، بەلێ پشتی مرنا گوموشتەکینی سالا (٤٩٩ك/١١٠٥ز) و ب هاتنا كورێ وی غازی كورێ دانیشمەند (٤٩٩-٥٢٩ك/١١٠٥-١١٣٥ز)، لدویڤدا بهاتنا محمد كورێ غازی (٥٢٩-٥٣٧ك/١١٣٥-١١٤٣ز) سەلجوقییان نەشیا بوون دانیشمەندییان بكەنە ژێر دەستهەڵاتا خودا(ابن الأثیر،٢٠١٢،ج٩ ،١٢٥؛ بو پتر پێزانینا بنێرە: المحیمید، ١٩٩٤ ،٥٠-٦١؛(Cahen,1968 ,97

بهاتنا عزالدین قلچ ئەرسەلانێ دوویێ(٥٥٠-٥٨٨ک/١١٥٥-١١٩٢ز) کورێ سولتان مەسعوود ئێکێ بۆ سەر کورسیکا دەستهەڵاتێ، هەولدانێن بەردەوام ژبۆ ژناڤبرنا میرگەها دانیشمەندی داینە(ابن الأثیر ،٢٠١٢، ج٩ ،٣٢٠-٣٢١ ،٣٨٣-٣٨٤)، و سالا (٥٧٠ك/١١٧٤ز) شیا دەستێ خو دانا سەر سیواس و دویماهی ب دەستهەڵاتا میر زەنوون كورێ محمد كورێ غازی ئینا (٥٦٨-٥٧٠ك/١١٧٢-١١٧٤ز) ، دیسان سالا (٥٧٣ك/١١٧٧ز) دەستێ خۆ دانا سەر مەلاتییە و دویماهی ب دەستهەڵاتا میرێ دانیشمەندی یێ دووماهیێ میر نصرالدین محمد كورێ زوالقرنین هینا (٥٧١-٥٧٣ك/١١٧٥-١١٧٧ز) (القرمانی، ١٩٩٢، مج٢ ،٥٠٩؛ المحیمید،١٩٩٤ ،٧٣ ،١٠١؛ عبداللطیف،١٩٨٦ ،٣١-٣٢)، ب ئەڤی شێوەی دەڤەرێن دانیشمەندییان ئیخستنە سەر دەولەتا سەلجوقیێن ڕۆمێ.

-میرگەها مەنكوچك

مەنكوچك غازی ئێك ژ ئەوان میرێن توركمانی بۆ یێ بەشداری شەڕێ مەلازگردێ بووی، هەروەسا سولتان ئەلب ئەرسەلانی پشتی شەڕێ مەلازگردێ ژ بو ڤەكرنا دەڤەرێن نوی هنارتە ئەنادۆڵێ، ل سالا (٤٦٤ك/١٠٧١ز) شیا جهێ جێگیربوونا خۆِ ل ئەنادوڵێ بكەت و باژێرێ ئەرزنجان كرە بنگەهەك بۆ بنەماڵا خۆ، هەروەسا مەنكوچك ب ئەڤێ چەندێ ڕازینەبوو، بەلكو دەستهەلاتا خۆ لسەر باژێڕێن(كماخ، دیوریكی و قرا حصار) سەپاند، ب ئەڤی شێوەی مەنكوچك بونە گەفەكا سیاسی لسەر دەولەتا سەلجوقییێن ڕۆمێ، تایبەتی دەمێ دانپێدان ب سەروەریا ئەوان نەكری (نیشابوری،١٣٣٢ ،٢٨؛ منجم باشی،٢٠٠٠،مج٢ ،١٨١) ژبەرهندێ سولتانێن سەلجوقی هەولا ژناڤبرنا ئەوان داینە.

دیسان میر مەنكوچكی گەلەك جاران بەرەنگاری بیزەنتی، خاچ هەلگران و گورجییان بوویە، گرنكییەكا مەزن ب جیهادێ و گرتنا دەڤەرێن خاكا بیزەنتی دایە، و هاریكارییا میرگەهێن دی یێن ئەنادۆڵێ كریە، وەكو دانیشمەندیان(منجم باشی،٢٠٠٠، مج٢ ،١٨١).

دیسان پشتی میر مەنکوچکی کورێ ئەوی ئیسحاقی (٥١٢-٥٣٧ک/١١١٨-١١٤٢ز) دەستهەڵاتا میرگەهێ وەرگرتییە، و ب پەیوەندییێن خو یێن دگەل دەوروبەران شیایە پاراستنێ لسەر دەستهەڵاتا بابێ خو بکەت، بەلێ بهاتنا میر داود کورێ ئیسحاقی (٥٣٧-٥٥٩ک/١١٤٢-١١٦٢ز)نەشێت ئێکرێزیا میرگەهێ ب پارێزیت و دابەشبوون د میرگەهێ دا پەیدا دبیت، ژلایەکێ دی دکەڤیتە دبن گەفێن دانیشمەندیان، ب ئەڤێ چەندێ میرگە‌هـ بەرەڤ لاوازبوونێ ڤە دچیت، بەلێ بهاتنا میر فخرالدین بهرام شاهی(٥٥٩-٦٢٢ز/١١٦٢-١٢٢٥ز) دشێت تا رادەیەکی رەوشا میرگەهێ ئاسایی بکەت و پەیوەندیان دگەل دەوروبەران خوش بکەت، ب تایبەت سولتانێن سەلجوقییێن ڕۆمێ(زیباری،٢٠٠٢، ل١٥٠).

بەلێ لسەردەمێ میر علا‌ء الدین داود شاهێ دووێ(٦٢٢-٦٢٥ک/١١٦٢-١٢٢٥ز) ڕەوش دهێتە گهورین و ئەڤ میرگەهە وەکو میرگەهێن دییێن ئەنادۆڵێ لسالا (٦٢٥ك/١٢٢٨ز) ژلایێ سولتانێ سەلجۆقی علا‌ء الدین كەیقوبادێ ئێكێ (٦١٦-٦٣٤ك/١٢١٩-١٢٣٧ز) دهێتە ژناڤبرن و بنگەهێ ئەڤێ میرگەهێ ئەرزنجان و دەڤەرێن وێ یێن دی دکەڤنە دبن سەرەریا دەولەتا سەلجۆقییێن ڕۆمێدا(ابن الأثیر ،٢٠١٢،ج١٠ ،٤٣٠-٤٣١(Minyat,2019,26;.

-میرگەها سەلتوك

بنەماڵا سەلتوك وەكو بنەماڵێن دی یێن توركمانان دماوێ شەڕێ مەلازگرد، سالا (٤٦٣ك/١٠٧١ز) هاتینە وەڵاتێ ئەنادۆڵێ، ل ڕۆژهەلاتێ وێ جێگیربووینە، ئەوژی ب سەركردایەتییا سەروكێ سەلتوكیان ابو قاسمی(٤٦٤-٤٩٦ک/١٠٧٢-١١٠٣ز) دەمێ دەستێ خو دانایە سەر باژێڕێ (ئەرزەڕۆم)ێ و كرییە بنگەهێ خۆ (ابن العمرانی، ٢٠٠١ ،٣٢٠؛ .(Hemedani,2010,120

مرنا دامەزرێنەرێ میرگەهێ سەلتوکی کورێ ئەوی عەلی (٤٩٦-٥٤٨ک/١١٠٣-١١٥٣ز) جهێ ئەوی دگریت و ب پەیوەندییێن خو دگەل دەوروبەران و خودویرکرن ژ کێشەیان شیایە پاراستنێ لسەردەستهەڵاتا بابێ خو بکەت، و بەردەوامی ب گوهداریا دەولەتا سەلجوقی یا مەزن دا، ب هەمان شێوەیێ میر عەلی میرێن پشتی ئەوی عزالدین سەلتوک کورێ علی (٥٤٨-٥٦٣ک/١١٥٣-١١٦٨ز) و میر مظفرالدین ملکشاهـ (٥٨٠-٥٩٣ک/١١٨٥-١١٩٧ز) شیان پارستن و ئێمناهیا میرگەهێ بپارێزن، و پەیوەندیێن خو دگەل دەوروبەران خوشکرن ب تایبەت سەلجوقیێن ڕۆمێ، ژبەرکو د ئەڤی دەمیدا دەولەتا سەلجوقی یا مەزن لاواز ببوو و نەدشیان ئەوان بپارێزن (زێباری،٢٠٠٢، ٨٥-٨٦).

سەڕەرایی ئەوێ چەندێ کو سەلتوکیان هەولدایە ب پەیوەندییێن خو دگەل سەلجوقییێن ڕۆمێ خو ژناڤچونێ بپارێزن، بەلێ ژلایەکێ دیڤە دەولەتا سەلجوقی میرگەهێن تورکمانی وەک گەف و مەترسی لسەر وەڵاتێ خۆ د دیتن، ژبەر ئەڤێ چەندێ سولتانێن سەلجوقی هەولدانێن كونترولكرنا دەڤەرا ئەرزەڕۆم ژ دەستێ سەلتوكیان داینە، بەلێ بۆ ماوەیەكی ئەڤ چەندە بجهـ نەهات تا سالا (٥٩٧ك/١٢٠١ز) دەمێ ركن الدین سلیمان کورێ قلچ ئەرسەلانێ دوویێ(٥٩٣-٦٠٠ک/١١٩٦-١٢٠٤ز) ژبۆ دەربازبوون ژ گەفێن میرگەها سەلتوكییان هێرشی دەڤەرێن ئەوان كرییە، ل دەستپێكێ میرێ سەلتوكی علاءالدین كوڕێ مەلك شاهێ كوڕێ محمد كۆڕێ سەلتوكی(٥٩٣-٥٩٧ک/١١٩٧-١٢٠١ز) هەوڵدا ڕێككەڤتنێ دگەل سولتانێ سەلجوقی ب مەرجێن سولتان پێ ڕازیبیت ئەنجامبدەت، بەلێ سولتان ڕازی نەبوو و میرێ سەلتوكی دیلگرت و دەستبسەر وڵاتێ ئەویداگرت و لسەر دەولەتا سەلجوقی زێدەكر(ابن الأثیر ،٢٠١٢، ج١٠ ،١٨٠؛ عبداللطیف،١٩٨٦، ٣٨-٤١).

٣-٢: ڕوڵێ میرگەهێن تورکمانی د بەرفرەهکرنا سنوران و پەیوەندییێن ئەوان یێن سیاسی ل ئەنادۆڵێ

پشتی دامەزراندنا میرگەهێن تورکمانی و جێگیرکرنا تورکمانان ل وەڵاتێ ئەنادۆڵی دەست ب بەرفرەهکرنا سنوران و گرتنا دەڤەرێن نوی و هاتەکرن، ئەڤ جەندەژی بهاریکاریا ئەوان کومێن تورکمانی بوون یێن ژ ئاسیا ناڤەراست بەرەڤ ئەنادۆڵێ کوچکرین، کو ببوونە ڕێخوشکەر ژبو بەرفرەهکرنا هەژموونا تورکان ژلایێ میرگەهێن(دانیشمەندی، سەلتوکی و مەنکوچک) ل ڕۆژهەلات و باشورێ ڕۆژهەلاتێ ئەنادۆڵێ(Tuysuz,2002,C4, 987)، دیسان بەرفرەهییێن میرگەها چاکا ل ڕۆژئاڤایێ ئەنادۆڵێ.

ئەڤجا پشتی دەستپێکرنا هێرشێن تورکمانان بو ناڤا خاکا ئیمپراتوریەتا بیزەنتی رێژەکا مەزن ژ ئەرمەن و یونانییێن ل ئەڤان دەڤەران نەچاربوون بەرەڤ باژێرێن مەزن کوچ بکەن، وەکو یونانیان کو بەرەڤ باکور و ڕۆژئاڤایێ ئەنادۆڵێ چوون، دیسان ئەرمەن ژی بەرەڤ باشورێ روژهەلاتێ ئەندۆڵێ کوچکرن، ئانکو بۆ ئەوان دەڤەرێن هێرشێن تورکمانان کێمتر دگەهشتنێ، ژبەرکو ب پەیدابوونا شەرو هەڤرکی و وێرانکارییێن ل دەڤەرێن ئەوان پەیدادبویین بوونە ئەگەرێ تکچوونا رەوشا خەلکێ ب تایبەت جوتیاران، لەورا بەشەک زێدە ب نەچاری بریارا کوچکرنێ دان(Anna Komnena, 1996, 25-26; Kayhan ,v3,no2,2018, 60)، ب ئەڤێ چەندێ کومێن تورکمانی ل جهێن ئەوان هاتنە نیشتەجێکرن.

ژمیرگەهێن هەرە دیار یێن ڕولەکێ بەرزێ سیاسی و بەرفرەهکرنا هەژموونا تورکان ل ئەنادۆڵێ گێرایی ئەوژی میرگەها دانیشمەندی بوو، دیسان د پلانا گرتنا دەڤەرێن نوی و نیشتەجێکرنا کومێن تورکمانی ل ئەنادۆڵێ سەرکەڤتی بوون(Solmaz,2002,cilt8,97)، ئەوژی پشتی دانانا بنگەهێ میرگەهێ ل باژێرێ سیواس و گرتنا دەڤەرێن (ئەماسیا، توقات، نیکسار، قەیسەری، زامانتی، ئەلبستان، دەڤەلی، چوروم...) (Kaya,2016,cilt40,sayi1,107)، و بەردەواومبوون لسەر هێرشێن خو ب تایبەت پشتی سالێن (٤٩٣ک/١١٠٠ز) بەرەڤ دەڤەرێن ئەرمەنان (کلیکیە) ل باشورێ ڕۆژهەلاتێ ئەنادۆڵێ، ئەڤجا ب بەردەوامبوونا هێرشێن دانیشمەندیان بو سەر خاکا ئەرمەنان ل سالا (٥٢٥ک/١١٣١ز) پاشایێ ئەرمەنی لیونی پشتی زانی بەرسنکگرتنا ئەوان بزەحمەتە ب دانا باجا سالانە بۆ میرێ دانیشمەندی (ئەمیر غازی) رازیبوو، داکو وەڵاتێ خو ژ داگێرکرنێ ب پارێزیت، بەلێ پێگری ب ئەڤێ رێکەڤتنێ نەهاتەکرن و جارەکدی شەرو هەڤرکی دناڤبەرا ئەواندا بەردەوامبوون، بەلێ پشتی مرنا میرێ دانیشمەندی مەلک محمدی لسالا (٥٣٧ک/١١٤٣ز) میرگە‌هـ بەرەڤ لاوازبوونێ دچیت لەورا ئێدی هێرشێن رێکخستی بۆ ناڤا خاکا ئەرمەنی نەهاتنە ئەنجامدان (Abû’l-Farac,cilt2,1950,342 ve sonrasi; Kayhan ,v3,no2,2018,53-56).

ژلایەکێ دیڤە پەیوەندییێن دانیشمەندییان دگەل میرێن ترابزونێ یێن یونانی د نەخوش بوون، و لسەردەمێ مەلک غازی یێ دانیشمەندی گەهشتە ئاستێ پێکدادانێ، بشێوەیەکی دەمێ سالا (٥١٤ک/١١٢٠ز) میرێ ترابزونێ قستەنتین کابراسی رەوشا میرگەها دانیشمەندی ب دەرفەت وەرگرتی و ب هەڤالبەندی دگەل میرێ مەنکوچکیان ئیسحاق کورێ مەنکوچکی هێرشی دەڤەرێن دانیشمەندیان کرن، مەرەما ئەوی ئەوبوو داکو وان دەڤەرێن بیزەنتییان ژدەستدایین ڤەگەرینیت، بەلێ سەرکەڤتنێ د ئەڤێ چەندێدا نائینیت و ب دژواری دهێنە شکاندن(زیباری،٢٠١١، ١٥٠).

سەبارەت میرگەها سەلتوکی پشتی دامەزراندنا میرگەهێ دەستنیشانکرنا ئەرزروم وەک بنگەهێ میرگەهێ شیا دەستهەڵاتا خو ل گەلەک کەلهە و باژێرێن ئیمپراتوریەتا بیزەنتی بسەپینن وەکو (بایبورت، تورتوم، میجینگەرد، تەرجان ئیسپیر، پاسینلەر و ئولتو)، بشێوەیەکێ وورد و دروست سنورێن دەستهەلاتا سەلتوکیان د ژێدەراندا ناهێتە زانین(Turan,2022,19)، بەلێ د تومارێن دیروکیدا ناڤێ ئەڤان دەڤەران هاتیە کو سەلتوکییان دەستهەلات لێ گێرایە.

وەکو دیار میرگەها سەلتوکی دبن سەروەریا دەولەتا سەلجوقی یا مەزن بوو، ئەڤجا لدویماهیکێن چەرخێ (٥ک/١١ز)پشتی دەولەتا سەلجوقی دگەل خاچ هەلگران کەڤتینە د شەرو هەڤرکیاندا و ڕەوشا ناڤخوی بەرەڤ لاوازبوونێ چویی، لڤێرە گورجیان ب دەرفەت دیت ژبو هێرشکرنا دەڤەرێن سەلتوکییان، بەلێ تورکمان دشێن د دویرکرنا ئەواندا سەرکەڤتی بن (Şahbaz, ,2017 ,Vo 12/26, 157-158) ، ئەڤجا پشتی زێدەبوونا گەفێن گورجیان، ل ناڤەراستا چەرخێ (٦ک/١٢ز) سەلتوکیان هەولا خوشکرن و گرێدانا پەیوەندییێن سیاسی تایبەت برێکا خزمایەتییێ دگەل میرێن موسلمان یێن دەوروبەر دایە ب تایبەت سەلجوقییێن ڕومێ، ئەڤەژی پشتی ئەوێ چەندێ هات دەمێ سەلتوکیان زانی ئێدی دەولەتا سەلجوقیا مەزن نەشێت ئەوان ژ گەفێن دەرەکی ب تایبەت ژ جیرانێن ئەوان گورجیان ب پارێزیت، ئەڤجا ل دویماهیا سەردەمێ سەلتوکیان پشتی میرێن سەلتوکیان زانی نەشێن بەرەنگاریا گورجیان ببن کەڤتنە هەولا خوشکرنا پەیوەندیان دگەل دەستهەڵاتدارێن گورجی (زێباری،٢٠٠٢،٨٥،٨٩).

دیسان هەر ب مەرەما خو دویرکرن ژ گەفێن دەرەکی میرێن سەلتوکی دگەل میرگەهێن دییێن تورکمانی د پەیوەندییێن دوستایەتیێ دا بوون، وەکو هەڤالبەندیا ئەوان یا دگەل میرگەها دانیشمەندی، ئەڤ چەندەژی ل ئەوی دەمی باش دیاردبیت دەمێ لسەردەمێ میرێ سەلتوکی عەلی کورێ سەلتوکی (٤٩٦-٥٤٨ک/١١٠٣-١١٥٣ز) میرێ یونانی یێ ترابزونێ سیودور کافراسی هێرشی ئەرزرومێ کری، د ئەڤی دەمیدا میرێ دانیشمەندی مەلک غازی کورێ گوموشتەکین (٤٩٨-٥٢٩ک/١١٠٥-١١٣٤ز) پشتگیریا سەربازی یا سەلتوکیان کر و شکەست ب هەولا میرێ ترابزونێ ئینات(زێباری،٢٠٠٢، ٨٥).

ژبەرکو پێگەهێ سەلتوکیان دکەڤتە سەر رێکەکا گرنگیا بازرگانی لەورا گرنگیا ئەوی پتر لسەر ئەڤی لایەنی و کارێن شارستانی بوو، تا رادەیەکی هەوڵا دویربوونێ ژ شەرو هەڤرکیان دایە، و پتر گرنگی ب گەشەپێدانێ و جێگیرکرنا تورکمانان بوون ل دەڤەرێن دبن دەستهەڵاتا ئەواندا، وەکو جێگیرکرنا ئەوێ پێلا کوچبەرێن تورکمانی ئەوێن سەردەمێ دویماهیا دەولەتا سەلجوقی یا مەزن و ل دەوروبەرێن سالا (٥٨٠ک/١١٨٥ز) بەرێ خوداینە ڕۆژهەلات و باشورێ ڕۆژهەلاتێ ئەنادۆڵێ(Tuysuz,2002,C4, 987) ، و پشتی ئەڤی سەردەمی و ژناڤچوونا دەولەتا سەلجوقی یا مەزن، میرگەها سەلتوکی کەڤتە دبن سەروەریا دەولەتا سەلجوقییێن رۆمێدا(Şahbaz, ,2017 ,Vo 12/26, 158) .

دیسان ژ میرگەهێن دی یێن ڕۆژهەلاتێ ئەنادۆڵێ ئەوژی میرگەها مەنگوچک بوو، ئەڤجا پشتی سەپاندنا دەستهەلاتا خو لسەر دەڤەرێن (ئەرزنجان، کەماخ، دیڤریجی، شەبنکاراحیسار و دەوروبەران (sumer,1990,1) ب سەروەریا دەولەتا سەلجوقی رازیبوو، ب ئەڤێ چەندێ خو ژ فشارێن دەرەکی پاراستن، و ب دەڤەرێن دبن دەستهەڵاتا خو رازیبوون و کێم جارارن سەرەدەری دگەل شەراندا کرینە، بەلکو دەست ب خوشکرنا پەیوەندیان دگەل دەوروبەران کرن، ب ئەڤێ چەندێ میرگەهـ بەرەڤ خوشگوزەرانییێ ڤە بر (Turan,2022,19; Turan, 2014,6-7)، دیسان د دەمێ پێدڤیدا بەرەنگاری مەترسییێن دەرەکی بووینە وەکو بەرەنگاریا بیزەنتی و گورجییان، و هندەک جاران ئەڤ چەندە ب هەڤالبەندی دگەل میرگەهێن دییێن تورکمانی بوو ب تایبەت دانیشمەندییان(منجم باشی،٢٠٠٠، مج٢ ،١٨١)، ژبەرکو هەڤالبەندی و پەیوەندییێن خزمایەتییێ دناڤبەرا ئەڤان هەردوو میرگەهاندا هەبوو، ژلایەکێ دی سەلتوکیان هەوڵا گرێدانا پەیوندییێن خزمایەتییێ دگەل دەستهەلاتدارێن سەلجوقییێن ڕۆمێ داینە، ئەوژی دەمێ میرێ سەلتوکی فخرالدین بهرام شاهی(٥٥٩-٦٢٢ک/١١٦٢-١٢٢٥ز) ئێک ژ کچێن سولتانێ سەلجوقی قلچ ئەرسەلانێ دووێ بو خو خواستی(زیباری،٢٠١١، ١٥٠).

میرگەها مەنگوچک ڕۆلەکێ بەرز د جێگیرکرنا تورکمانان ل دەڤەرێن دبن دەستهەڵاتا ئەواندا هەبوو، سەرەڕایی ژمارەکا بەرچاڤ یا کورد و مەسیحیان ل دەڤەرێن دبن دەستهەڵاتا ئەواندا، ژمارەکا مەزن یا تورکمانان ل گوند و باژێرکان نیشتەجێبوون، بەلێ ب بورینا دەمی ژمارا تورکمانان ل باژێرێن مەزن بەرەڤ زێدەبوونێ ڤە چوو، و هەمی دەڤەران سیمایەکێ تورکی بخوڤە گرت(Şahbaz, ,2017 ,Vo 12/26, 159).

سەبارەت میرگەهێن تورکمانی یێن ل ڕۆژئاڤایێ ئەنادۆڵێ ئەوژی دامەزراندنا میرگەها چاکا بو ل ئەزمیری، ئەڤجا پشتی تورکمانان ئەڤ دەڤەرە ژدەست ئیمپراتوریەتا بیزەنتی دەرێخستی و جێگیربوونا خو لێ مسوگەر کری ، میر چاکا لڤێرە نەراوەستان بەلکو ل دەوروبەرێن سالا (٥٧٦ک/١٠٨١ز) رابو ب دامەزراندنا هێزا دەریایی و چالاکییێن لەشکەری د دەریا ئیجەدا، مەرەما ئەوی ژ ئەڤێ چەندێ سەپاندنا هەژموونا تورکان بوو د دەریا ئیجەدا (Şahin,2017,131-133; İlgurel, Mücteba, Çakabey, İslâm Ansiklopedisi,1992,187-188)

چاکا بەگی ب هێرشێن خو یێن دەریایی بو سەر گزیرتێن دەریا ئیجە یێن وەکو (میدیلی، ساکیز و رودوس)ێ شیا ماوەیەکی دەستهەڵاتا لسەر ئەوان و چەند گزیرتەیێن دی ب سەپینیت(Yücel,sevim,1989,c1,174)، ئەڤجا ب سیاسەتا خویا بهێز و کارتێرنا هێزا خو چاکا بەگی شیا جێگیربوونا تورکمانان ل ئەزمیر و دەوروبەران بهێزتر بکەت، دیسان بۆ رێخوشکەر کو ل قوناغێن دویڤدا تورکمان پتر ل دەڤەرێن ڕۆژئاڤایێ ئەنادۆڵێ جێگیرببن (Kurat,1966,59).

٣-٣: لایەنێ ئابووری و کومەلایەتی یێن میرگەهێن تورکمانی ل ئەنادۆڵێ

-لایەنێ ئابووری

میرگەهێن سەلتوکی و مەنگوچەک پتر ژ میرگەهێن دییێن تورکمانی گرنگی ب لایەنێ ئابووری دایە، و جهێ ئەوان یێ ستراتیجی ژبۆ چاڵاکییێن بازرگانی هاریکاربوون، وەکو میرگەها سەلتوک کو بنگەهێ ئەوان ئەرزروم دکەڤتە سەر رێکەکا گرنگا بازرگانی ئەوا ژ بەندەرێن دەریا سپی یا ناڤەراست و وەڵاتێ شامێ دەستپێدکر، پاشی برێکا ناڤا قونیە، قەیسەرییە و ئەرزنجانێ و لدویڤدا بوناڤا خاکا سەلتوکییان بەرەڤ ئازەربایجان و وەڵاتێ فارس دچوو، یان ژی د هەمان رێکدا ژ تورکستانێ بۆ ئەرزرومێ و پاشی بو دەریا ڕەش (ترابزونێ) دهات، ژبەر ئەڤێ چەندێ بازرگانی بشێوەیەکێ بەرچاڤ ل دەڤەرێن سەلتوکییان چاڵاک بوو، Özkan, 2002,cilt8,116):Sumer,1990,43) ، ب ئەڤێ چەندێ مفایەکێ باشێ ئابووری بۆ ئەڤێ میرگەهێ پەیدا دبوو.

ب هەمان شێوەیێ سەلتوکییان بنگەهێ میرگەها مەنگوچک دکەڤتە سەر هەمان رێکا بازرگانی یا بەری نوکە ئاماژە پێهاتیەدان، ژبەر ئەڤێ چەندێ باژێرێ ئەرزنجان گەشەکر و بو ناڤەندەکێ بازرگانی(Öngül, 2002,cilt8,778)، دیسان گرنگیدانا ئەڤێ میرگەهێ ب کشتوکالی ژبەر هەبوونا ئەردێن ب پیت و هەروەسا هەبوونا کانییێن کانزایی بۆ ئەگەرێ پتر چاڵاکبوونا بازرگانیێ و دگەلدا کارێن پیشەسازی ژی بەرەڤ پێش چوون، وەکو دروستکرنا کەلوپەلێن ژ مسی یێن دەستکرد و دروستکرنا قوماشێن جوراوجور... ، ئەڤ چەندە بۆ ئەگەرێ پەیدابوونا خوشگوزەرانیێ د میرگەها مەنگوچک دا ب تایبەت باژێرێ ئەرزنجان (ابن بطوطە، ١٩٩٧، مج٢، ١٨٣؛ Turan, 2014, 7).

لگورەیی سەرچاوەیان پتریا مامەلەیێن بازرگانی یێن ئەڤان میرگەهان لسەر چاڵاکییێن کشتوکالی بوون، ژبەرکو ئەردێن ئەڤان میرگەهان ب پیت بوون ژبو ئەنجامدنا کارێن کشتوکالی (Turan,2022,87-89)، دیسان ب هەبوونا کانییێن کانزایی ب تایبەت ل دەڤەرێن دیڤریجی و سیواسێ بوونە ئەگەرێ سەرهلدانا کارێن پیشەسازی و دەستی د ئەڤان میرگەهاندا، ئەڤجا ب هەبوونا کەرەستێن خاڤ و پیشەسازییێ بۆ ئەگەرێ پەیدابوونا رێکێن جیاواز یێن بازرگانی، ئەڤجا ب سودوەرگرتن ژ ئەڤان سەرچاوەیێن سروشتی پێگەهێ ئەڤان میرگەهان د ماوەیەکێ کورتدا بلند بوو(ابن بطوطە، ١٩٩٧، مج٢، ١٨٣؛Öngül, 2002,cilt8,778;Turan, 2014,12)، دیسان خوشگوزەرانی و بەرزبوونا ئاستێ ئابوری یێ ئەڤان میرگەهان بو رێخوشکەر ژبو ئەنجامدانا کارێن شارستانی.

-لایەنێ کومەڵایەتی

بهاتنا تورکمانان بۆ وەڵاتێ ئەنادۆڵێ و دامەزراندنا میرگەهان، پشتی ئەڤێ چەندێ گرنگی ب چاڵاکییێن کەلتوری هاتەدان، لەورا د دەمێ گرتنا دەڤەراندا گرنگییەکا مەزن ب دامەزراوەیێن ئاینی، زانستی، کەلتوری و کومەڵایەتی داینە، وەکو ئاڤاکرنا مزگەفت، قوتابخانە، تەکیە و زاویە... یان دایە (Solmaz,2002,cilt8,102)، کو ب ئەڤێ رێکێ بەڵاڤبوونا ئیسلامێ و تورککرنا ئەنادۆڵێ ژلایێ میرگەهێن تورکمانی ڤە ب ساناهیتر لێهات.

ئەڤجا ب جێگیربوونا تورکمانێن دانیشمەندی، مەنگوچک و سەلتوکییان ل ناڤەراست و ڕۆژهەلاتێ ئەنادۆڵێ هەوڵدا کەلتورێ خو ل شوینا یێ کەڤن بسەپینن و بگوهرن(Özkan, 2002,cilt8,116)، بەلێ ئەڤە ئەوێ چەندێ ناگەهینیت کو ب توندیێ هەوڵا ئەڤ کارە ئەنجامدابیت ژبەرکو ئەڤان میرگەهان ب شێوەیەکێ مروڤایانە سەرەدەری دگەل خەلکێ نەموسلمان کرییە وەکو ئەرمەنی و مەسیحییێن رومی، و ل گوند و باژێرێن خو ژلایێ کومەلایەتی، کەلتوری، ئاینی و ئابوری ئازاد بوون، و ل دەڤەرێن خو ببوونە مروڤێن بەرهەمدار(Vartabet,1937,201; Kayhan ,v3,no2,2018,60-61).

بشێوەیەکێ گشتی کەلتور و دابونەریتێن ژیانا کوچەری یا ئاسیا ناڤەراست لسەر تورکمانێن ئەڤان میرگەهاندا یا زالبوو، لەورا ب ئەنجامدانا کارێن ئەڤەدانی خزمەتەکا مەزن یا تورککرنێ ب ئەوان دەڤەران د گەهاند (aslanapa,1984,c2,19-29;Şahbaz, ,2017 ,Vo 12/26, 158) ، ل پێشیا ئەڤان میرگەهان ژی میرگەها دانیشمەندی دهات، یاکو گرنگیەکا مەزن ب کەلتورێ تورکی و تورکمانیزمێ دایی، لەورا هەر لدەستپێکێ هەولدا وەڵاتێ خو لسەر ئەڤێ چەندێ دروست بکەن و ئەڤێ ئایدیایێ بەڵاڤ بکەن، هەروەکو د (دانشمەندنامە)دا دیار کو پاراستنا بەرهەمێ کەلتوری یێ دانیشمەندیان ددەتە دیارکرن (Şahbaz, ,2017 ,Vo 12/26, 164؛Melikoff,1960,53 et puis) کو هەتا دویماهیا سەردەمێ سەلجوقیان و هاتنا ئوسمانیان ژی بنەماڵا دانیشمەندی ل دەڤەرێن خو سیما و رەسەنەتیا خو نەگوهری ( wittek,1943,582)، دیسان ئێکەم بەرهەم ب زمانێ تورکی ل ئەنادۆڵێ هاتبیتە نڤێسێن هەر لسەر پێشنیارا میرێ دانیشمەندی یێ سولتانێ سەلجوقی علاء الدین کەیقووبادێ ئێکێ بناڤێ(٦١٦-٦٣٤ك/١٢١٩-١٢٣٧ز) مبارز الدین خەلیفەت غازی کو والیێ باژێرێ ئەماسیە بوو، بشێوەیەکی دەمێ زانایەکێ ئەوی سەردەمی بناڤێ (حەکیم بەرەکەت) بەرهەمێ خو یێ ژ عەرەبی ڤەگوهاستی سەر زمانێ فارسی و لژێر ناڤێ (تحفێ موباریزی) پێشکێشی ئەوی کری، ئەڤ بەرهەمە گەلەک بدلێ خەلیفەت غازی بوو، لەورا پێ راگەهاند کو ئەگەر ئەڤ بەرهەمە ب زمانێ تورکی هاتبایە نڤێسین دا گەلەک ب بها بیت، لەورا پشتی ماوەیەکی وەک ئێکەم بەرهەم بو زمانێ تورکی دهێتە ڤەگوهاست (Bayram,2005,146-147)، بشێوەیەکێ گشتی میرگەهێن تورکمانی خزمەتەکا مەزن د بەڵاڤکرنا کەلتور و دابونەریتێن تورکی ل ئەنادۆڵێ گەهاندییە.

ئەنجام

پشتی بدویماهیک هاتنا ڤەکولینێ ئەڤ ئەنجامێن لخوارێ هاتنە دیارکرن:

ئێک: ژمارا زێدە یا تورکان ژیانا ئەوان ل ئاسیا ناڤەراست ب زەحمەت کربوو، ئەڤجا ب موسلمانبوونا ئەوان بۆ دەرگەهەک بەرەڤ دەڤەرێن دی یێن سنورێن دەستهەڵاتا ئیسلامی ژ وەڵاتێ فارس هەتا نێزیکی وەڵاتێ ئەنادۆڵێ کوچ بکەن.

دوو: جهێ جوگرافی و ستراتیجی یێ گرنگێ ئەنادۆڵێ بۆ ئەگەر لدەستپێکێن چەرخێ (٥ک/١١ز) دەولەتا سەلجوقی بەرێ تورکمانان بدەنە ئەڤی وەڵاتی و هەولا جێگیرکرن و نیشتەجێکرنا ئەوان بدەن.

سێ:هەڤرکییێن دناڤبەرا بنەماڵا دەستهەڵاتدار یا ئیمپراتورییەتا بیزەنتی د چەرخێ (٥ک/١١ز) بۆ رێخوشکەر ژبو هاتنا تورکمانان بۆ ناڤا سنورێن ئەنادۆڵێ، دیسان ئەڤێ هەڤرکییا دناڤا ئیمبراتوریەتا بیزەنتیدا کارتێکرنا خۆ لسەر شکەستنا ئەوان بەرامبەر لەشکەرێ سەلجوقییان دشەرێ مەلازگرد دا هەبوو.

چوار: ژبلی کو وەڵاتێ ئەنادۆلێ بژاردەیەکا گونجایی بۆ ژبو ئاکنجیکرنا وێ پێلا زێدە یا تورکمانان یاکو ل نیڤا دووێ ژ چەرخێ (٥ک/١١ز) ژئاسیا ناڤین بۆ ناڤا دەولەتا سەلجوقی هاتی، ژلایەکێ دی ب جهەکێ ستراتیجی و چاڤکانییەکێ ئابوورییێ گرنگ لدەڤ سولتانێن سەلجوقی دهاتە دیتن.

پێنج: ژ ئەنجامێ سەرکەڤتنا سەلجوقییان د شەرێ مەلازگردێدا بۆ ئەگەرێ دامەزراندنا چەند میرگەهێن تورکمانی یێن سەربەخۆ وەکو (دانیشمەندی، سەلتوکی، مەنکوچک و زاخاس(چاکا)، دیسان هەر ژ ئەنجامێن ڤێ سەرکەڤتنێ دەولەتا سەلجوقییێن ڕۆمێ لسالا (٤٧٠ک/١٠٧٧ز) هاتە دامەزراندن.

شەش: پشتی دامەزراندنا میرگەهان میرێن تورکمانی دەست ب بەڵاڤکرنا کەلتورو دابونەریتێن تورکان و تورکمانیزمکرنا ئەنادۆڵێ کرن.

پەراوێز

^(١) سەبارەت دیاربوونا زاراڤێ ئاسیا بچووک یا ناسیار ل دەڤ یونانیان ب(میخرا ئاسیا) (تیشنر، د.ت،مج٤،٥٠٢) ل چەرخێ (٥ز) دیار بوو، ژبەرکو هەرێمەک ڕۆمانى بوو ل ئاسیا، ژبەر ئەڤێ چەندێ زاراڤێ ئاسیا بچویک دانابوسەر، داکو ژ هەرێمێن دییێن ڕۆمانى بهێتە جوداکرن (ليسترنج، ١٩٥٤،١٥٩؛ زیبارى، ٢٠٠٩،٢٩).

^(٢)وەکو دیار ئوغوز ژ مەزنترین هوزا تورکانە، دابەش دبن لسەر دوازدە بابکان، تورکمان ژى بەشەکن ژئەوان (کتابجي،١٩٦٧،٣٣)، ئانکو تورکمان و ئوغوز هەر ئێک هوزا تورکینە بەلێ تورکمان ب موسلمانبوونێ ژییێن دى هاتن جوداکرن Günşen,1997,60)).

^(٣)تورک: بوجارا ئێکێ پەیڤا تورک لسەردەمێ دەولەتا گوک تورک (٥٥٢-٧٤٤ز) یا ل ئاسیا ناڤەراست هاتیە دامەزراندن هاتە بکارهینان، کو د ژێدەرێن چینی دا ب پەیڤا (Tu-Kue)هاتییە (Orkun,2011,17-19;1936,76-77) د زمانێ تورکیدا ب رامانا کولاڤ دهێت، ئانکو دهێتە گوتن تورکان ناڤێ خو ژ چیایێ ئالتایی یێ وەرگرتی، کو بشێوەیەکی دەمێ لسەر پیان براوەستن وەک شێوەیێ چیایی لێ دهێن، ئەڤجا لسەردەمێ گوک تورکان ناڤێ تورک بەربەڵاڤ بوو، و کەڤتە سەرهەموو ئەوان هوزێن ل ئاسیا ناڤەراست دژیان و یێن دبن سەروەریا دەولەتا گوک تورک دا وەکوهوزێن (باسمیل، دوکوز ئوغوز، ئوتوز تەتار، ئون ئوک، ئوغوز و سیر تورک) و چەندین هوزێن دی، ئەڤجا پشتی بەرفرەهبوونا سنورێن دەولەتا گوک تورک ناڤێ تورکان ژی بەربەڵاڤتر بوو، و پشتی ژناڤچوونا دەولەتا گوک تورک، ئوغوزان رولەکێ بەرز د پاراستنا ناڤێ تورک دا هەبوو، لگورەیی ژێدەران دیاردبیت کو ل سەدێ (٦-٩ز) زاراڤێ تورک بۆ ئاسیا ناڤەراست دهاتە بکارهینان، بەلێ ل سەدێ (١٢ز) و سەردا بو ئەنادۆڵێ هاتە بکارهینان، سەبارەت پەیڤا تورکمان ل سەدێ (١٠ز) و سەردا شان بەشانێ تورکان ئانکو ب رامانا تورکێن موسلمان هات(Kafesoğlu, 1989,29-30,91; Durmuş,2017, 38-44).

^(٤)د چەرخێ (٤ک/١٠ز)دا بنەمالا سامانى ل تورکستانى و ئاسیا ناڤەڕاست ڕۆلەکێ بەرز د موسلمانبوونا تورکان دا هەبوو، هەر ژ ئەڤى سەردەمى چاڤێ تورکان کەڤتە سەر ئەردێن باشۆرێ ڕۆژئاڤایێ ئاسیا و ڕۆژهەلاتا ناوەراست (بارتولد،١٩٩٦،٧٤ ؛ رانسیمان،١٩٩٤،ج١،١١٧).

^(٥) لگورەی هندەک ژێدەران دیار دکەن کو سەلجوقییان دناڤبەرا سالێن (٤٠٧-٤٠٩ک/ ١٠١٦-١٠١٨ز)هێرشێن خۆ بۆ ناڤا خاکا بیزەنتییان دەستپێکربوون (ابراهیم،د.ت،٣٢؛ عطا،د.ت،٤٣)، بێگومان تورکمان بەشەک بوون ژ ئەوی لەشکەری.

^(٦)دوریلوم: د نوکەدا دبێژنێ ئەسکی شهیر، دکەڤیتە ڕۆژئاڤایێ باژێرێ ئەنقەرە (ليسترنج،١٩٥٤،١٦٧).

لیستا ژێدەران

ئێک: دەستنڤێسێن (المخطوطات) ئوسمانی

-حاجی خلیفە، مصطفی بن عبدالله كاتب چلبی(ت:١٠٦٧هـ/١٦٥٦م)، (١٧٣٣). جهان نما، مخطوط، رقم ١٠٦٢،القسطنطینیە، دار الطباعەعامرە.

دوو: ژێدەرێن ڕەسەن (عەرەبی) و ڤەگوهاستی

-ابن الأثیر،عزالدین ابی الحسن علی بن محمد(ت:٦٣٠ هـ/١٢٣٢م) ، (٢٠١٢).الكامل فی التاریخ، حققه:عمر عبدالسلام التدمری، بیروت، دار الكتاب العربی،ج ٨، ٩، ١٠.

-الاسطخری، أبو اسحاق ابراهیم بن محمد الفارسی(ت:٣٤٦ هـ/٩٥٧م)، (٢٠٠٤).مسالك الممالك، تحقیق: محمد جابر عبدالعال،القاهرە،.الهیئە العامە لقصور الثقافة.

-الأصفهانی، عمادالدین محمد بن محمد بن حامد(ت:٥٩٧هـ/١٢٠١م)، (٢٠٠٤).تاریخ دولە آ‌ل سلجوق، بیروت، دارالكتب العلمیة.

-ابن بطوطة، شمس الدین أبی عبدالله محمد بن عبدالله الطنجی (ت:٧٧٩هـ/١٣٧٧م) ، (١٩٩٧).رحلە ابن بطوطة"تحفە النظر فی غرائب الأمصار وعجائب الأسفار،تحقیق: عبدالهادي التازي،مغرب، للأكادیمیة،مج٢.

-بنیامین التطیلی، الرابی بنیامین بن الرابی یونە الیهودی(ت:٥٦٩هـ/١١٧٤م)، (٢٠٠٢).رحلە بنیامین التطیلی،أبو ظبی، المجمع الثقافي.

-ابن الجوزی، شمس الدین ابی مظفرالدین یوسف(ت:٦٥٤هـ/١٢٥٦م)، (٢٠١٣).مرأ‌ە الزمان فی تواریخ الأعیان،تحقیق: محمد أنس الحسن،دیمشق، الرسالە العالمیة،ج١٨،١٩.

-ابن حوقل، ابو قاسم البغدادي الموصلي(ت:بعد ٣٦٧‌هـ/٩٧٧م) ، (١٩٩٢)صورە الأرض،بیروت، دار مكتبة الحیاة.

-ابن خرداذبە، ابو القاسم عبیداللە بن عبداللە(ت:٢٨٠هـ/٨٩٣م)، (١٨٨٩).المسالك والممالك،لیدن-بریل.

ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد بن محمد(ت:٨٠٨هـ/١٤٠٥م)، (١٩٨٨).دیوان المبتدأ والخبر فی تاریخ العرب والبربر ومن عاصرهم من ذوی الشأن الأكبر، تحقیق: خلیل شحادة،بیروت، دار الفكر، ج٥.

الدوادار، ركن الدین بیبرس بن عبداللە المنصوري (ت:٧٢٥هـ/١٣٢٥م)، (١٩٨٨).زبدە الفكرە فی تاریخ الهجرة، تحقیق:دونالد س.ریتشارد،بیروت، مطبعة مسؤسة حسیب درغام.

-ابن رستە، ابو علی احمد بن عمر (ت:٣٠٠هـ/٩١٢م)، (١٨٩٢). الاعلاق النفیسە، لیدن-بریل.

-شیخ الربوە، شمس الدین ابی عبداللە محمد الانصاری (ت:هـ٧٢٧/١٣٢٧م)، (١٩٩٨).نخبة الدهر فی عجائب البر والبحر، ط٢،بیروت، د.م.

-ابن العبری، أبو الفرج غریغوریوس بن اهرون الملطی (ت:٦٨٥هـ/١٢٨٦م)، (١٩٩١).تاریخ الزمان،ن.الی العربیة: الأب إسحق أرملە، بیروت، دار المشرق.

-------١٩٩٢.مختصر الدول، تحقیق: أنطون صالحانی الیسوعي،بیروت، دار الشرق.

-ابن العمرانی، محمد بن علی بن محمد(ت:٥٨٠هـ/١١٨٤م)، (٢٠٠١).الإنبا‌ء في تاریخ الخلفا‌و،تحقیق: قاسم سامرائی،القاهرە، دار الأفاق العربیەة

-العمری،ابن فضل اللە أحمد بن یحیی بن فضل اللە القرشي (ت:٧٤٩هـ/١٣٤٨م)، (١٩٨٨).التعریف بالمصطلح الشریف، تحقیق:محمد حسین شمس الدین،بیروت، دار الكتب العلمیة .

-الغردیزي، ابو سعید عبدالحی بن الضحاك بن محمود (ت:٤٤٣هـ/١٠٥٢م)، (٢٠٠٦).زین الأخبار، عفاف السید زیدان،القاهرە، مجلسالأعلی للثقافة.

-أبوالفدا‌ء، عماد الدین اسماعیل بن علی بن محمود الایوبي (ت:٧٣٢هـ/١٣٣١م)، (١٩٦٨).المختصر فی أخبار البشر، مصر،المطبعة الحسینیة،ج٣.

----- - ١٨٤٠.زتقویم البلدان، بیروت، دار صادر.

-ابن فقیه، احمد بن محمد بن اسحاق بن ابراهیم الهمذانی (٣٤٠هـ/٩٥١م)، (١٨٨٥).مختصر كتاب البلدان، بریل.

-القرماني، أحمد بن یوسف القرماني (ت:١٠١٩هـ/١٦١٠م)، (١٩٩٢).أخبار الدول اثار الأول، تحقیق: أحمد حطیط وفهمي سعد، بیروت، عالم الكتب، مج٢.

-ابن القلانسي، أبی یعلی حمزە بن اسد بن علی بن محمد التمیمی (ت:٥٥٥هـ/١١٦٠م)، (١٩٨٣).تاریخ دمشق (٣٦٠-٥٥٥هـ)، تحقیق: سهیل زكار،دمشق، دار حسان.

----١٩٠٨.ذیل تاریخ دیمشق، بیروت، مطبعة الأبا‌ء الیسوعیین.

-القلقشندی، احمد بن علی (ت:٨٢١هـ/١٤١٨م)، (١٩١٥).صبح الأعشی، القاهرة،المطبعة الأمیریة، ج٥.

-كاشغري، محمود بن حسین (ت:٤٩٩هـ/١١٠٥م)، (١٩١٥).دیوان لغات الترك،استنبول، دار الخلافە العلیة،مج١.

ابن كثیر، عماد الدین ابو الفدا اسماعیل الحافظ الدمشقي (ت:٧٧٤هـ/١٣٧٢م)، (١٩٩٧).البدایة والنهایة، تحقیق: عبدالله بن عبدالمحسن التركی، القاهرة، دار هجر، ج١٥.

-مؤلف مجهول/من مؤلفات القرن الثامن الهجري(٢٠٠٧).اخبار سلاجقة الروم مسمی"مختصر سلجوقنامە"،ت:محمد السعید جمال الدین،القاهرة، المركز القومي للترجمەة

-المقدسي، محمد بن احمد بن ابی بكر(ت:٣٩٠هـ/١٠٠٠م) (٢٠٠٢).أحسن التقاسیم فی معرفە الأقالیم، بیروت، دار الكتب العلمیة.

-النویري، شهاب الدین احمد بن عبدالوهاب(ت:٧٣٣هـ/١٣٣٣م)، (د.ت).نهایة الأرب، تحقیق: نجیب مصطفی فواز وحكمت كشلی فواز، بیروت، دار الكتب العلمیة، ج٢٧.

-الهجراني الحضرمی الشافعي، ابو محمد الطیب بن عبدالله بن احمد بن علی(ت:٩٤٧هـ/١٥٤٠م)، (٢٠٠٨).قلادة النحر فی وفیات أعیان الدهر،جدە، دار المنهاج،ج٣.

-یاقوت الحموي، شهاب الدین ابو عبداللە یاقوت بن عبداللە الرومی الحموی(ت:٦٢٦هـ/١٢٢٩م)، (د.ت).معجم البلدان، تحقیق: فرید عبدالعزیز الجندی، بیروت،دار صادر، ج3.

-الیعقوبي، احمد بن ابی یعقوب اسحاق بن جعفر(ت:٢٨٤هـ/٨٩٧م) ،(٢٠٠٢).البلدان،بیروت، دارالكتب العلمیة.

چوار: ژێدەرێن ڕەسەن (فارسی).

-آقسرائی، محمود بن محمد(تالیف الکتاب٧٢٣هـ/١٣٢٣م)، (١٣٦٢ش).مسامرە الأخبار ومسایرە الاخیار، تصحیح: عپمان توران، چ٢،تهران.

-مستوفی قزوینی، حمدالله بن ابی بكر بن احمد بن نصر (ت:٧٥٠هـ/١٣٤٩م)، (١٣٦٢ش).نزهە القلوب،ایران، چاپخانە ارمغان.

-نیشابوری، خواجە امام ظهیرالدین (ت:٥٨٢هـ/١١٨٦م)، (١٣٣٢ش).سلجوقنامه،تهران، از نشریات گلالە خاور-چاپخانە خاور.

پێنج: ژێدەرێن ڕەسەن (توركی) ڤەگوهاستی

-Abû’l-Farac, Gregory(1950), Abû’l-Farac Tarihi, Çev.Omer Riza Doğrul, Ankara,T.T.Kurumu, cilt2.

-Hemedani,Reşidüdin, Fazlullah (2012).CamiüTevarih-selçuklu devleti,t:Erkan Goksu, Hüseyin Güneş, Istanbul,selenge.

شەش: ژێدەرێن لاوەكی (عەرەبی) و ڤەگوهاستی

-ابراهیم، نعیمە‌ محمد(د.ت).اسیا الصغرا والحروب الصلیبیە فی القرن الثانی العشر المیلادی،مصر،دار الافاق العربیة.

-إدوارد بروی(١٩٨٦).تاریخ الحضارات العام-القرون الوسطی، ت:یوسف أسعد و فرید م.داغر، بیروت، منشورات عویدان، ط٢، مج٣.

-بارتولد(١٩٩٦).تاریخ الترك فی اسیا الوسطی، ت: احمد السعید سلیمان، مصر، الهیئة المصریة العامة للكتاب.

-برونو، میشیل(٢٠١٩).من الاسیا الصغری الی تركیا، ت: معاویە سعیدوني،كویت، المجلس الوطنی للثقاقة والفنون والاداب.

-توران، عثمان(١٩٩٧).الأناضول فی عهد السلاجقة والامارات التركمانیە، ت:علی بن محمد العودە الغامدي، مكة المكرمة، مكتبة الملك فهد الوطنیة.

-رانسیمان، ستیفن(١٩٩٤).تاریخ الحملات الصلیبیة، ت: نورالدین خلیل، مصر، الهیئة المصریة العامة للكتاب.

-زیادە، نیقولا(١٩٩٩).أطلس العالم، بیروت، مكتبة لبنان.

-زیباری، محمد صالح(٢٠٠٩).سلاجقە الروم في ا‌سیا الصغری، ط2 ،بغداد، دار الدجلة.

-عامر، محمود علي(٢٠٠٦).تاریخ الدولة العثمانیة، دیمشق، جامعة دیمشق.

-عطا، زبیدە(د.ت).بلاد الترك في العصور الوصطی، القاهرة: دار الفكر العربي.

-لیسترنج(١٩٥٤).بلدان الخلافة الشرقیة،ت:بشیر فرنسیس و كوركیس عواد، بغداد، مطبعة الرابطة.

-مؤنس، حسین(١٩٨٧).أطلس تاریخ الإسلامي، القاهرة، الزهرا‌ء للإعلام العربي.

-المحیمید، علی بن صالح(١٩٩٤).الدانشمندیون وجهادهم فی بلاد الاناضول،الاسكندریە، مؤسسە شبیل الجامعة.

-مصطفی، إبراهیم واخرون(٢٠١١).المعجم الوسیط، القاهرة، دار الدعوة.

-المغربي، محمد عبدالشافي(٢٠٠٣).اسیا الصغری في العصور الوسطی " دراسة في التاریخ السیاسي والحضاري (القرن ١١-١٣م)، الاسكندریة، دار الوفا‌ء لدنیا الطباعة والنشر.

-ول دیورانت، ویلیام جیمس(١٩٨٨).قصة الحچارة، ت: زكي نجیب محمود وا‌خرون،بیروت، دار الجیل، ج١٤.

حەفت: ژێدەرێن ئینگلیزی

-Anna comnena(2000).The Alexiad,t:Elizabeth A.S, Cambridge, Ontario.

-Beihammer,Daniel Alexander(2017).Byzantium and the Emergence of Muslim-Turkish Anatolia (1040-11300,London and new york, Routledge.

-Cahen,Claude(1968).pre-Ottoman Turkey,new York,taplinger.

-Rice, Tamara Talbot(1961).the selJuks,London,T and H.

-sounder, j.j(1965).A History of medieval islam,London,routledge.

-vassiliev.A.A(1952).history of the Byzantine empire,324-1453,Canada,uow.

هەشت: ژێدەرێن توركی و ڤەگوهاستی

-Aslanapa, Oktay, Türk sanati, c2,Istanbul, Kervan yayinlari,(1984).

-Anna Komnena (1996), Alexiad, Çev: B. Umar, Malazgirt’in Sonrası, İstanbul.

-Freely, John(2012).Anadolu selçuklulari,c:neşenur Domaniç,Istanbul, doğan kitap.

-Inalcik,halil(2009).devlet-I Aliyye,Istanbul, kültür yayinları.

-Günşen,Ahmed(1997).anadolunun türkleşmesi sürecinde,Istanbul.

-Gülay öğün Bezer(2013).Büyük selçuklular tarih,EskişehIr.

-Kafesoğlu,Ibrahim (1989), turk milli kulturu ,Istanbul, Ötüken.

-Kesik, Muharrem(2017).Anadolu türk beylikleri ,Istanbul,bilge.

- (2018).Malazgirt (1071), Istanbul,Timas.

-Kurat, Akdes Nimet (1966), Çaka Bey İzmir ve Yakınındaki Adaların İlk Türk Beyi,1081-1096,Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara.

-Orkun, Hüseyin Namık(1936),Eski Türk yaz Türkitlari,Istanbul, devlet basimevi.

- (2011), Türk sözünün aslı, Ankara: Türk Dil Kurumu.

-Ostrogorsky,Georg(2011).bizans devleti tarihi, ç:Fikret işiltan,Ankara,t.t.kurumu.

-Peacock, A.C.S(2016).Selçuklu devletinin Kuruluşu, ç: Zeynep Rona,Istanbul.

-Sevim, ali ve mercil, Erdogan(1995).Selçuklu Devletleri Tarihi,Ankara,T.T.kurumu.

-Sevim,Ali(2020).anadolunun fethi selçuklular dönemi,Ankara,t.t.kurumu.

-Shaw.Stanford j(2017).osmanli imparatorluğu ve modern türkiye, ç; Mehmet harmanci, Istanbul,e-yayinlar,cilt1.

-Sümer, Faruk. (1990), Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk beylikleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara.

-Şahin, Haşim.( 2017), Anadolu Beylikleri El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara.

-Turan ,Osman(2009).selçuklular tarihi ve türk islam medeniyeti,Istanbul.

- (2010).selçuklular zamaninda türkiye ,Istanbul,otuken.

- (2014).Selçuklu tarihi araştirmalari, Ankara.

- (2022), Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Ötuken Neşriyat Yurdu, İstanbul.

-Turan, Şakir(2014), Mengüceklerinde Kültür ve mimarisi, Kütahya, 2014.

- Vartabet ,Vardan(1937), Türk Fütuhatı Tarihi(889-1269), ç: Hranl D. Andreasyan, Istanbul, Milli Mecmua Basimevi.

-Wittek, Paul. (1943), ç: Halil inalcik, Ankara Bozgunundan İstanbul Zaptına", Belleten, Ankara, VII,559-589.

-Yücel, Yaşar(1989) , sevim,Ali, Turkiye tarihi, Ankara ,c1.

-Zelyut, Riza(2010).yabanci kaynaklara gore türk kimliği,Ankara.

نەهـ: ژێدەرێن فرەنسی

-Melikoff,Irene(1960), La Geste de Melik Danismend ,Paris , librarie Adreien Maisonneuve.

دەهـ: نامەیێن ئەكادیمی

-عبداللطیف، احممد توني(١٩٨٦).الحیاة السیاسیة ومظاهر الحضارة دولة سلاجقة الروم، أطروحە دكتوراه- غیر منشورە- كلیة الأداب، جامعة المنیا ، القاهرة.

یازدە: ئەنسیكلوپێدیا ئینگلیزی

-M.Th.Hautsma,T.W.Arnold(1913).(Anadoli) , encyclopedia of islam,vol1,E.J.Brill

دوازدە: گوڤارێن توركی و یێن سكووباس

-Bayram,Mikâil(2005), Danişmend Oğulları’nın Dinî ve Millî Siyaseti , Türkiyat araştirmalari dergisi ,131-147.

-Durmuş, Ilhami(2017), Türk Adının Ortaya Çıkışı, Anlamı ve Yayılışı, Gazi Akademik Bakış,cilt10,sayi20 ,37-47.

-İlgurel, Mücteba (1992), Çakabey , İslâm Ansiklopedisi ,186-188.

-Kafesoglu, Ibrahim (1984). “Selçuklu Çağındaki İzmir Türk Beyi'nin Adı: Çaka mı, Çağa mı, Çakan mı?” Tarih Dergisi ,sayi34,55-60.

-Kaya,Abdullah(2016),CÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Haziran, Cilt: 40, Sayı: 1, 107-116.

-Kayhan, Hüseyin(2018), Anadolu’da İlk Türk Beyliklerinin Ermenilerle İlişkileri, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi,vol3,no2,50-79

-Minyat,Ali, A Mengujekid Turkmen Beg: Fakhr Al-din Bahramshah and his newly discovered gold coins,Tarih Dergisi,sayi70,2019,19-36.

- Öngül, Ali, Mengücekler ,(Ankara, yeni Turkiye yayinlari: 2002),cilt6,775-791.

- Özkan ,Haldun, Saltuklu Mimarisi,(Ankara, yeni Turkiye yayinlari: 2002),cilt8,116-134.

-Savvıdıs, Aleksis,(1994), Selçuklu Sultanı Alp Arslan ve Bizans. Ç: Esin Ozansoy,Tarih Dergisi,sayi35,303-313.

- Solmaz ,Sefer, Danismendlilerde Kültür ve Sanat, (Ankara, yeni Turkiye yayinlari: 2002),cilt8,97-115.

-Şahbaz,Mehibe(2017), İlk Turk Beyliklerinin fetihleri,sosyal ve kulturel esrleri ile Anadolu’nun Türkleşmesindeki rolu, Ankara, Turkish Studies,Volume 12/26, p. 153-170.

-Tuysuz,Cem(2002).turkmenler, Ankara, yeni Turkiye yayinlari,cilt4,963-1000.

سێزدە: گوڤار عەرەبی

-زیباری، محمد صالح (٢٠٠٢)، إمارة أرضروم(٤٦٤-٥٩٧هـ/١٠٧٢-١٢٠١م)، مجلة جامعة دهوک، مج٥، ع١، ٨٣-٩٤.

- (٢٠١١)، إمارة أرزنجان (٤٦٤-٦٢٥هـ/١٠٧٢-١٢٢٨م)، مجلة جامعة دهوک، مج١٤، ع١، ١٤٧-١٦٤.

چاردە: ئەنسیكلوپێدیا عەرەبی

دائرة المعارف الاسلامیە(د.ت). اعداد وتحریر، ابراهیم زكي خورشید، احمد الشنتناوی وعبد الحمید یونس، كتاب الشعب، القاهرة.

-تیشنر، مادە (الأناضول)،مج٤.

پازدە: گوڤار فارسی

-روستا، جمشید(١٣٩٢ش).ال دانشمند، مجلە پژوهش های تاریخی ایران و اسلام، ژ١٣ پاییز و زمستان.

* ظةكولةريَ بةرثرس.

This is an open access under a CC BY-NC-SA 4.0 license (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/)