پێشەکی

گرنگییا ئەڤی بابەتی د هندێدایە ب ڤەکۆلین و لێگەریانا ژیانا رەفعەت بەگی دێ بسەر گەلەک بوویەرو روودانێن ڤی سەردەمی پەیدابووین هەلبی، ژ وان دێ بزاڤا ئوپوزسیونا دەولەتا ئوسمانی، ئتتیحادو تەرەقیێ و موستەفا کەمالی زانی، دێ ئاشنا بی ب ئەوان توهمەتێن هاتینە دروستکرن بو ئەڤان لایەن و کەسێن ئەرکێ دژایەتیێ و کارێ ئوپوسزیونێ بستوویێ خوڤە گرتین، ئەگەر ب رەنگەکێ گشتی تو ل سەر ئەڤی بواری براوەستی ئەڤان کویراتیێن بابەتی بدەست ناکەڤن، لەو ب ئەنجامدانا ئەڤی کاری زانیاریێن باش دێ بدەست کەڤن، هەروەسا چ کارێن زانستی یێن تایبەت و گرێدای ئەڤی کەسی نەهاتینە ئەنجامدان، کارێن ب رەنگەکێ سەرڤە سەرڤە یێ هاتینکرن، بەلێ ئەڤ چەندە نەبوویە ئەگەرێ نە هلێڤرینا پەردێ ل سەر لایەنێن نخافتی یێن ژیانا ئەڤی کەسی ژ هەمی رەخانڤە.

ئەڤ ڤەکۆلینە هاتییە پارڤەکرن ل سەر چار تەوەران، ئەڤ تەوەرە ژی هاتینە دابەشکرن ل سەر هندەک خالێن بچووکتر، د تەوەرێ ئێکێدا ئەوێ ل ژێر ناڤێ(خێزان و ژییێ گەنجایەتیێ ١٨٦٩-١٨٩٦)، د ئەڤی تەوەریدا ئاماژە ب خێزانا رەفعەت بەگی و ژیانا وی یا دەستپێکی وگەنجاتیێ وی هاتییەکرن، بەرسڤ ل سەر هندەک پسیاران هاتییەدان مینا رەسەنێ رەفعەت بەگی بۆ کێ ڤەدگەریت؟ بابێ وی کییە و چ کار ئەنجامداینە؟. د تەوەرێ دووێدا ئەوێ هاتییە بناڤکرن ب(ژیانا پەنابەریێ ١٨٩٦-١٩٠٨)، ئاماژە ب ژیانا پەنابەریێ ل باژێرێ قەیسەریێ و ویلایەتا یەمەنێ هاتییەکرن، هەردیسان بەرسڤا ئەوان پسیاران هاتییەدان ئەوێن ئاماژەیێ ب وان دەردەسەری و نەخوشی ئەزیەتێن کەفتینە د رێکا رەفعەت بەگیدا لدەمێ ئەو ل غوربەتێ، ئایە بەرسڤا نامە و داخوازیێن وی ژ لایێ دەولەتێڤە هاتینەدان یاننە؟. د تەوەریێ سیێدا ئەوێ ب(رەفعەت بەگ ل سەردەمێ مەشرووتییەتا دووێ ١٩٠٨-١٩١٨)هاتییە بناڤکرن، د ئەڤی تەوەریدا ئاماژە ب چەوانییا ڤەگەریانا رەفعەت بەگی بۆ پایتەختی، کومەلا فیدایێن مللەتی و رۆژناما سەربەستی هاتییەکرن، د ئەڤی تەوەریدا پسیارێن گرێدای ئایە رەفعەت بەگی چ کر دەمێ زڤرییە پایتەختی؟ ئایە رەفعەت بەگی دەست ژ ئەوان بهایان بەردا ئەوێن سەرا وان هاتییە فرێکرن بۆ ژیانا پەنابەریێ؟ ئایە بۆ ئەو چوو دناڤا وان پێکهاتەیێن ب کارێ ئوپوزسیونا دەستهەلاتدارێن دەمیدا؟. هەروەسا د تەوەریێ چارێ و دووماهیێدا ئەوێ ل ژێر ناڤێ(هەلویستێ رەفعەت بەگی هەمبەری دەولەتا تورکی یا نوو ١٩١٩-١٩٣٠)تیشک هاڤێتییە سەر هەلویستێ رەفعەت بەگی ژ بزاڤا سەربەخو یا تورکی یا نوو ١٩١٩-١٩٢٢، هەروەسا هەلویستێ وی بەرامبەری دەولەتا تورکی یا نوو و مرنا رەفعەت بەگی، ئایە گوهورین د هزرێن رەفعەت بەگیدا پەیدابوون یاننە؟ بۆچی ئەو ژ هزرێن لامەرکەزییەتێ بەرەڤ هزرێن کوردپەروەریێ چوو؟ بۆچی ئەوی دژایەتییا دەولەتا تورکی یا نوو دکر؟، د ماوەیێ ئەڤێ ڤەکۆلینێدا دێ بەرسڤا ئەڤان پسیاران و گەلەک پسیارێن دیتر ژی هێتە دیتن.

دەربارەی ژێدەرێن مفا ژێهاتییە وەرگرتن، ژێدەرێن جوراو جور هاتینە بکارئینان، ئێک ژ ئەوان ژێدەرێن سەرەکی یێ د ماوێ ڤەکۆلینێدا هاتییە بکارئینان، بیرەوەریێن مەولانازادە رەفعەت بەگی بخو بووینە، ئەوێن ل ژێر ناڤێ(Mevlanazade Rıfat Sürgün Hatıratlarım). هەروەسا ئەگەر ئەرشیفێ دەولەتا ئوسمانی نەبیت گەلەک ژ لایەن و بوویەرێن مێژوویا گەلەک مللەتان دێ مینت تاری و پری کێماسی، مللەتێ کورد ژی ئێک ژ ئەڤان مللەتانە یێن ب سەدان هزاران بەلگەیێن گرێدای کەس، لایەن، مێژوویا وان د بەرپەرێن ئەڤی ئەرشیفیدا هەین. د ئەڤێ ڤەکۆلینێدا مفا ژ ئەرشیفێ دەولەتا ئوسمانی هاتییە دیتن، و چەندین بەلگەنامەیێن گرێدای بابەتی هاتیینە بکارئینان. هەروەسا هندەک پەرتوکێن ب شێوێ نامەیێن ئەکادیمی یێن دکتورایێ و ماستەرێ مفایەک باش ژێ هاتییە دیتن مینا(Mustafa Coşkun, Mevlanazade Rifat Beyin Gazetecelik Hayatı ve Faaliyetleri). هەروەسا(Hasan Fahmi Demir, II Meşrutiyet Döneminde Serbesti Gazetesi Ve baş yazarı Hasan Fahmi Misyonu)، و گەلەک پەرتوک و گوتارێن دیتر یێن جوراو جور.

ئێک:خێزان و ژیێ گەنجایەتییێ ١٨٦٩-١٨٩٦

آ.خێزانا رەفعەت بەگی:

رەسەنێ مالباتا رەفعەت بەگی بۆ ئێک ژ بەگێن باژێرێ سلێمانیێ ب ناڤێ(محه‌مه‌د بەگ)ی ڤەدگەرت(Coşkun, 2019, s 21)، ئەڤە دبیتە باپیرێ رەفعەت بەگی. ل دور بابێ وی(عەبدولرەحمان ناجم بەگ)ی زانیاریێن باش لبەر دەست یێن هەین، ژ بەر کو د ناڤبەرا سالێن(١٨٦٢-١٨٩٤)دا فەرمانبەرێ دەولەتا ئوسمانی بوو(Birinci, 1996, s 109-110)، بابێ رەفعەت بەگی ل سالا ١٨٣٣ ل سلێمانیێ هاتییە سەر دونیایێ، خواندنا خو یا مەدرەسێ ل سلێمانیێ و بەغداد بدووماهی ئینایە(Coşkun, 2019, s 22)، ل سالا(١٨٦٢-١٨٦٣) د ژییەکێ گەنجدا هەمبەری(٤٠٠) قرووشان ل فەرمانگەها (موفەتشییا کتێباخانەیا دەرسەعادەت)ێ هاتییە دامەزراندن، ب درێژاهییا ژیانا خو یا فەرمانبەریێ ل جهێن جودا جودا گەلەک ئەرک وەرگرتنینە، دەمەکی وەک ماموستا ل(مەکتەبا ئوسمانی) ل پاریس دەرس یێت گوتین، ل سالا ١٨٨٨ دەمێ سەروکێ (مەحکەما بیدائی) ل دیاربەکرێ ب توهمەتا خەلەت بکارئینانا ئەرکێ خو ئەو تووشی دووڤچوونەکێ دبیت و ژ کارێ وی دهێتە دەرئێخستن(Köse, istanbul 1997, s 274)، بەلێ پشتی ڤێ بویەرێ ب دوو سالان ئەڤ چەندا د دەرهەقا ویدا هاتییەکرن ب خەلەتی دهێتە هەژمارتن و جارەکا دی ئعتیبارا وی پێ دهێتەدان، پشتی ڤێ چەندێ دهێتە راسپاردن ب سەروکاتییا(مەحکەما ئستیئنافا)ویلایەتا بەیروتێ، دووماهی ئەرکێ وی یێ فەرمانبەریێ وەرگرتنا پوستێ وی(سەروکاتییا ژورا تاوانێن مەحکەما ئستیئنافی)یا ویلایەتا مەعموورەتولعەزیزە بوو(Kırbıyık, 1997, s 133).

ژێدەر ب ناجم بەحسێ ڤی کەسی دکەن، د ماوێ فەرمانبەرییا خودا بتنێ بڤی کاریڤە مژوول نەبوویە، بەلکو زمانێن(تورکی، عەرەب و فارسی)دزانین، کارێ پولینکرنا گەلەک پەرتوکێن د پەرتوکخانێن وەقفێن ئیستابولێدا ئەنجامدایە، هەروەسا ئەو وەک شاعر ژی دهاتە نیاسین، دووماهی کارێ ناجم ئەفەندی سەروکاتییا رێڤەبەریا تاوانان ل خەرپوتێ بوو، ل ٢٣ خزیران ١٨٩٥ ل باژێرێ خەرپووتێ چوویە بەر دلوڤانیا خودێ(Kırbıyık, 1997, s134).

د ژێدەراندا هاتییە دیارکرن کو دەیکا رەفعەت بەگی هەتا سالا ١٩٠٩د ژیانێدا بوویە، بەلێ دەربارەی تاکێن خێزانا وی یێن دیتر چ پێزانینێن ل بەردەست نینن(Maaruf, 1997, s160).

ب: ژیانا دەستپێکی و گەنجاتی:

سال و جهێ ژ دایکبوونا رەفعەت بەگی ب دروستی دیار نینە، بەلێ دوو بوچوون لدور سالا ژ دایکبوونا وی یێن هەین، ، د تەلگرافەکا سکالایێدا ئەوا ل ٩ ئەیلول ١٨٩٥ هاتییە بلندکرن بو جهێن شولەژێ تێدا ئاماژە ب هندێ هاتییەدان کو د ژیێ٢٥ سالیێدایە(Issı, 2010, s3)، د نامەیه‌کێدا کو هاتییە نڤیسان ژ لایێ ویڤە ل ١٥ خزیران ١٩٠٩ێ دیاردکەت کو نوکە ژیێ من ٤٠ سالە(BOA, DH.MKT, D:431, G:1)، بگورەی ڤان زانیارییان سالا ژ دایکبوونا رەفعەت بەگی دکەڤیتە دەوروبەرێن سالێن(١٨٦٩-١٨٧٠)هەروەسا ل دویڤ هندێ کو ل ڤی دەمی بابێ وی عبدالرحمن ناجم فەرمانبەر بوو ل ئیستانبولێ لەو دبیت ژ دایکبوویێ ڤی باژێری بیت!، هەروەسا سالا دەستپێکرنا فەرمانبەرییا وی ژی دیار نینە، بەلێ زانیاریێن هەین کو یێ بوویە رێڤەبەرێ گرتیخانا باژێرێ سینوپێ هەمبەری ١٥٠٠ قرووشان(BOA, DH.MKT, D:431, G:1)، ژێدەرێ ئەڤ زانیارییە دیارکری دبێژیت ل ٩ ئەیلولا ١٨٩٥ سکالایا موتەسەرفێ سینوپێ فازل بەگی لدور رەفعەت بەگی هاتییە بلندکرن بو سەدارەتێ، د ڤێ تەلگرافێدا رەفعەت بەگ بـ"کەسەکێ نەپێگیرو هەڤدژ د گەل دەستهەلاتێ و ئەنجامدەرێ کریارێن نە شرین" دایە نیاسین، هەروەسا د تەمامەتییا تەلگرافا خودا دیارکرییە کو رەفعەت بەگ ژ کارێ وی بهێتە دوورئێخستن یان ئەو دێ داخوازا ڤەگوهاستنا موتەسەرفییا خو کەت بو جهەکێ دیتر(BOA, BEO, D:3462, G:259633).

پشتی ڤێ تەلگرافێ ب چەندەکێ رەفعەت بەگ دچیتە باژێرێ(قەستەموونوو)و د بیتە کاتبێ تایبەتی یێ والیێ(قەستەموونوو) خەلیل خالد بەگی، ئەڤە بەلگەیه‌ ل سەر هندێ کو تەلگرافا فازل بەگی بوویە ئەگەرێ دەرئێخستنا رەفعەت بەگی ژ پوستێ وی، و هەتا ٤ خزیرانا ١٨٩٦ مایە د ڤی کاریدا، ئەڤی خەلیلی ماوەکی دەرسێن گوتینە کورێ سولتانیێ ئوسمانی(جێهنشین رەشاد ئەفەند)ی، دهێتە گوتن کو خەلیل بەگ ژ بنەمالا(بابان)بوو، ژ بەر هندێ رەفعەت بەگێ سلێمانی یێ کرییە کاتبێ خو یێ کەسوکی(Tas, 2014, p 502).

خەلیل خالد بەگ کەسەکێ نێزیکی روسیا بوو، روسیا ژ بەر خزمەتا وی ئەو ژ هەژی نیشانێن رێزلێنانێ هاتبوو خەلاتکرن، ئەڤە بەلگەیە لدور نێزیکییا ڤی کەسی بۆ روسیا، ئەڤ چەندە بۆ ئەگەرێ هندێ کو کاربدەستێن دەولەتێ ڤی کەسی ل ٢٠ خزیران ١٨٩٥خانەنشین بکەن و ب رەنگەکێ نەچاری ل باژێرێ قەیسەریێ ئاکنجی دکەن(Bulut, 2020, s 7).

مەولانازادە رەفعەت بەگ ژی ب شووپا رێڤەبەرێ خودا چوو، ل دور ڤێ چەندێ ل سەردەمێن پاشتر رەفعەت بەگ د رۆژناما(سەربەستیSerbesti-)دا بڤی رەنگی ئاماژەیێ ب ڤێ روودانێ دکەت: "ل دور وێ بوویەرا هەمبەری والیێ قەستەموونوو یێ بەرێ خەلیل خالد بەگی پەیدابووی ئەز ژی ب هەمان رەنگ و ب شێوەکێ نەیاسایی هاتمە دوورخستن، ب رەنگەکێ نەچاری ل باژێرێ قەیسەری هاتمە ئاکنجیکرن و مووچەیێ من ژی هاتییە برین، ئەڤە دەستپێکا وان ١٢ سالان بوو ئەوێن ئەز هاتیمە دورخستن"( Birinci, 1996, s 109).

دوو: ژیانا پەنابەریێ ١٨٩٦-١٩٠٨

أ:باژێرێ قەیسەریێ

ئێکەم جارا رەفعەت بەگ ژ وەلاتی هاتییە دەرئێخستن بۆ باژێرێ قەیسەریێ بوو، پێزانینێن باش و دروست لدور سالا ڤێ دوورئێخستنێ نینن، ل دور ڤێ یەکێ رەفعەت بەگ د بیرەوەریێن خودا ئاماژەیێ ب هندێ ددەت کو"ئەڤێ دوورئێخستنێ ١٢ سالان ڤەکێشایە"( Rıfat, 2009, s19).

زانیاری ل سەر ژییانا رەفعەت بەگی ل ده‌مێ دوورئێخستنا وی بۆ باژێرێ قەیسەریێ دکێمن، بەلێ یا خویایە کو ئەڤ دوورکەفتنە ب نەخوشی و ئەزیەت و خەریبییەکا مەزن بسەردا دەربازبوویە، ب تایبەتی پشتی ل ٤ نیسان ١٩٠٢خەلیل خالد بەگ چوویە بەر دلوڤانییا خودێ(Rifat, 2009, s 20)، ل دەمێ رەفعەت بەگی کاروبارێن خو ب مەرەما رەڤینێ بەرەڤ ئەوروپا دکرن، دەنگووباسێن ڤێ چەندێ دگەهنە لایەنێن پەیوەندیدار، لەورا ئێکسەر بسەر جهێ ئەویدا دگرن و رەفعەت بەگی دەستەسەر دکەن، د ئەڤی دەمیدا رەفعەت بەگی چەند کتێبەک نڤیسا بوون، وەکی(ئەڤا ژ بوری پەیدابووی-Maziden ibraret) ژ دوو بەرگان پێک دهات، پەرتوکەکا مێژووی بوو، هەروەسا پەرتوکەکا دی ب ناڤێ (نهێنیێن گەردوونیEsrar-i kainat-) كو پەرتوکەکا گرێدای فەلسەفێ بوو، هەردیسان پەرتوکەک ژی ل سەر فەرمودەیێن پێغەمبەری(س.ل) ب ناڤێ(مدافعێ ئیرشاد- Müdafaa-i irşad)، هەرسێ پەرتوکێن وی هاتنە دەستەسەرکرن و بو قەسرا سولتانی هاتنە هنارت، رەفعەت بەگی ئەڤ چەندە دکرە ستویێ رۆژنامەڤانه‌كێ ب ناڤێ (کاباساکال محەممەد پاشایی١٨٥٤-١٩٠٩)، ئەگەر ڤێ چەندێ ژی ڤەدگەرینیت بو هندێ کو وێنەیەکێ وەلی عەهدێ سولتان رەشادی دناڤ کەلوپەلێن ویدا دیتبوو(Açık Arıza,Serbesti, 28 Teşrinisani1324(11 Aralik 1908)No:27, s1).

زانیاری سه‌باره‌ت ماوەیێ مانا رەفعەت بەگی دزیندانێڤە ل به‌رده‌ست نینن، هەر چەندە وەسیەتا خەلیل خالد بەگی ئەو بوو کو رەفعەت بەگ مەزارێ وی چێکەت بەلێ ئەڤ چەندە نەهاتە ئەنجامدان، بو ڤێ مەرەمێ چەندین تەلگراف هاتبوونە هنارتن بو جهێن شولەژێ، بەلێ داخوازی نەهاتە جێبەجێکرن(Açık Arıza,Serbesti, 28 Teşrinisani1324(11 Aralik 1908)No:27, s2)، رەفعەت بەگ د وی ماوەیێ مایە د زیندانێڤە، د ئێک ژ ئەڤان تەلگرافێن بو پایتەختی هنارتیدا دیارکربوو" ئەو کەسەکێ گریدای ئیسلامێ و دەولەتا ئوسمانییە" هەروەسا دیاردکەت کو هەمی کەس لدور بێ گونەهییا وی دیدەڤانن، هەروەسا د تەلگرافا دووێدا دیاردکەت:"جارەکا دی ئەڤە وەرزێ زڤستانێ هات و بۆ رەمەزان، نەهامەتیێ و کارەستان پەرێن خو بسەرمەدا بەردان"(BOA.DH.TMIK,D:156,G:26). ب رەنگەکێ گشتی د تەلگرافێن خودا ئاماژە ب وێ بێدادیێ کرییە ئەوا د دەرهەقێ ویدا هاتییەکرن، ئاماژە ب رەوشا خو یا خرابکرییە، گازندە ژ هندێ کرییە کو دەنگێ ئەوی ناگەهیتە جهێن شولەژێ، هەروەسا د خواست بزووترین دەم بچیتە بەرامبەر دادگەهێ و بێ تاوانییا ئەوی بهێتە دیارکرن و ئازادکرن، هەروەسا داخوازا گریدانا مووچەیەکی دکر، د هەمبەری ئەڤێ چەندێدا بابەت بو رۆژەڤ و گەهشتە جهێن بەرپرس، لەوڕا ب بریارا پایتەختی ب مەرجێ مانا ئەوی ل بن چاڤدێرییا بخورتی ل باژێرێ قەیسەریێ و ژبەر رەوشا وی یا خراب ئەو هاته‌ ئازادکرن(Coşkun, 2019, s29)، ب دروستی دەمێ هاتییە ئازادکرنا وى خویا نینە، بەلێ دناڤبەرا ٢٥ خزیران ١٩٠٤ و ١٧ چرییا ئێکێ ١٩٠٤ هاتییە ئازادکرن، پاشی تەلگرافەکێ بو ویلایەتا ئەنقەرە فرێدکەت و داخوازا وەرگرتنا پوستێ (دانپێدانێن یاساییKayseri Müstankiliği-)ل قەیسەریێ دکەت، پشتی ڤێ داخوازیێ ب دوو مەهان ویلایەتا ئەنقەرە بەرسڤەکێ بۆ وەزارەتا ناڤخوو فرێدکەت، تێدا دیارکرییە کو ئەڤ کەسێ داخوازا ئەڤی پوستێ ناڤبری کری، ناڤوونیشانێن وی د دیار نینن، ئەڤ چەندە ژی ڤەدگەریت بۆ تێکەلکرنا ناڤێ وی د گەل یێ فەرمانبەرەکێ دیتر ل باژێرێ(چورومÇorum-) کو هەمان ناڤ هەبوو، لەو وەزارەتێ دیارکرییە کو دڤێت ئەڤ کەسە نوکە ل چورومێ بت، ب چ مەبەست ئەو ل قەیسەریێ هاتییە دیارکرن؟، بەلێ ژ روودانێن پاشتر خویا دبیت کو ئەڤ پوستە ب رەفعەت بەگی نەهاتییەدان(BOA,DH.MKT,D:915,G:23). و ل پاشەرۆژێ ئەڤ داخوازییه‌ گه‌هشته‌ كیڤه‌؟ چ تشت دیار نینە! بەلێ ژ سەروبەرێ پاشتر خویا دبیت کو ئەڤ داخوازییا رەفعەت بەگی نەهاتییە بجهئینان. هەروەسا ل پاشه‌رۆژێ هێشتا کاروبارێ خراب یێ ئابوریێ رەفعەت بەگی ب هەمان رەنگ بوو، چ گوهورینێن باش بسەردانەهاتبوون، ئەڤ چەندە ژی باشتر روهن دبیت دەمێ رەوشا خو بو ویلایەتا ئەنقەرە دیارکری(Coşkun, 2019, s 31).

ل ١٢ شوباتا ١٩٠٥ دەنگوباسەکێ دلڤەکەر بو رەفعەت بەگی هات ئه‌وژى نڤیساره‌ك ژ وەزارەتا ناڤخوو بۆ وەزارەتا دارایی دهێتە فریکرن لدور گرێدانا کوژمەکێ مووچەی بۆ رەفعەت بەگی، هەروەسا چەند مووچەکێن مەهان ل سەر ئێک ب وی دهێنە دان، رەفعەت بەگی سکالیەک ل سەر موتەسەرفێ قەیسەریێ، ئەوێ بناڤودەنگ ب توندییا خو، تومارکربوو، لدور وێ چەندێ کو ئەوی ئەو یێ ئەشکەنجەدای، بەلێ زانیار لدور ئەڤی بابەتی بتنێ ئەڤ چەندەیە، زانیاریێن زێدەتر نینن(Rıfat, 2009, s 19).

ب: ل ویلایەتا یەمەنێ

جهێ دووێ یێ دویرئێخستنا رەفعەت بەگی بۆ وەلاتێ یەمەنێ بوو، ئەو سەردەمەکێ درێژ بوو رەفعەت بەگ د بن ئاکجیکرنا بزوریدا ل باژێرێ قەیسەریێ، هەتا ١٢ شوباتا ١٩٠٥ ل قەیسەریێ بوو، بەلێ یا دیار نینە کا کەنگی ئەو هاتییە دوورئێخستن بو یەمەنێ، بەلێ ل دەمێ مەشرووتییەت هاتییە راگەهاندن ل ٢٣ تیرمه‌هـ ١٩٠٨ ئەو ل وەلاتێ یەمەنێ بوو، ئەڤە بەلگەیە کو به‌ری هینگێ ئەو بو ڤی وەلاتی هاتییە دوورئێخستن، دهێتە گوتن کو نێزیکی ٣ سالان مایە ل ویلایەتا یەمەنێ، کەواتە ل سالا ١٩٠٥ بۆ یەمەنێ هاتییە هنارتن(Coşkun, 2019, s 32)، رەفعەت بەگی د بیرەوەریێن خودا ئاماژە ب هندێ کرییە، کو ئەو بو ماوێ نێزیکی ١٢ سالان ژ ئازادییا خو هاتییە بێ بەهرکرن، ژ دوورئێخستنەکێ بو ئێکا دیتر هاتییە ڤەگوهاستن، ئەڤێ چەندێ ئەو تووشی دەردەسەری و نەخوشیێن مەزن کریە، ئەڤێ چەندێ کارتێکرنەکا مەزن و نەرێنی ل سەر ژیانا ئەوی کرییە، هەروەسا دیارکرییە کو دووماهیک جهێ ئەو بۆ هاتییە دوورئێخستن وەلاتێ یەمەنێ بوو، و ئەو ل باژێرێ سەنعا هاتییە ئاکنجیکرن، هەردیسان د رۆژنامه‌یا سەربەستیدا ئەوی دایە دیارکرن کو ل دەمێ کودەتایا ١٩٠٨ ئەو گەلەک ژ پایتەختێ دەولەتێ یێ دووربوو، ئەو ل وەلاتێ ئەمەنێ بوو، دەربارەی ژیانا رەفعەت بەگی ل ئەمەنێ چ زانیاریێن باش لدور کاروچالاکیێن وی لبەردەست نینن، یا خویا ئەوە د ڤی ماوەیێ ئەوی بوراندی ل یەمەنێ ئەوێ بێ مووچە و کار بوو، رەفعەت بەگی د لایحەکا ١٦ لاپەریدا ئەوا بو وەزارەتا ناڤخوو هنارتی چ تشتێ دیتر سه‌باره‌ت رەوشا خو ل یەمەنێ دیارنەکرییە(Rıfat, 2009, s 21).

سیێ: رەفعەت بەگ ل سەردەمێ مەشرووتییەتێ ١٩٠٨-١٩١٨

آ: ڤەگەریان بۆ پایتەختی-ئیستانبولێ

پشتی بوراندنا سەردەمەکێ دوورو درێژ ل وەلاتێ یەمەنێ، د بن مەرجێن گران یێن زیندانێن یەمەنێدا ئەوی بوراندین، ب راگەهاندنا مەشرووتییەتێ ل ٢٣ تیرمه‌ها ١٩٠٨، و پشتی دەرئێخستنا لێبورینا گشتی ل ٢٩ تیرمه‌ها ١٩٠٨ ئەو د گەل سێ هەڤالێن خو ب ناڤێن(زییا مەلا بەگ، سەعید بەگێ کەمالپاشازادە و سەعید بەگێ لاستیک)ئەو زڤرین بۆ پایتەختی، ئێک ژ ئارمانجێن سەرەکی یێن رەفعەت بەگی پشتی ڤەدگەریتە ئیستانبولێ کاركرن بوو دژی سولتان عەبدولحەمیدێ دووێ( (Beyhan, 1993, s 16، بۆ ئەڤێ مەرەمێ د رێکا ڤەگەریانێدا و پشتی گەهشتی ژی گەنگەشە دگەل هەڤالێن خو کرییە مینا سەعید ئەفەندی١٨٤٨-١٩٢١ و حسێن سەنعان بەدرخان، دەمێ زڤرین بۆ وەلاتی ل دەستپێکێ ب گەمییەکێ هاتنە ئیزمیرێ، ل وێرێ لقا كومه‌لا ئتتیحاد و تەرەقیێ پێشوازییەکا باش ل ئەوان کر، پاشی ب جوشەکا مەزن بەرەڤ باژێرێ ئیستانبولێ برێکەفتن، ئەو باژێرێ ئەو ب سالان بوو ژێ دوورکەفتی، ل ٣٠ تیرمەها ١٩٠٨ ب گەمییەکا شاهێ مسرێ خدێوی کاروانێ ئەوان گەهشتە ئیستانبولێ، و ژلایێ هزاران کەسانڤە ب درووشمێن ئازادیێ ئەو هاتنە پێشوازیکرن(Kerimoğlu, 2005, s42 ).

کارێ ئێکێ یێ رەفعەت بەگی پشتی زڤرینێ ژ غوربەتێ چوونا دناڤ کومەلا ئیتتیاد و تەرەقی بوو، ئەوی د رێکێدا سووند خوار بوو، کو ئەو نەراوەستیت هەتا سولتانی ژ حوکمی لابدەت(Çetinsaya, 2016, S 355)، بڤێ مەرەمێ قەستا بارەگایێ کومەلا ناڤبری یێ سەرەکی ل ئیستانبولێ کر، د گەل (دکتور بهائەددین شاکری و خالد بەگێ قولئاغاسی) ب رەنگەکێ کویر ئاماژە ب گرنگی و پێدڤییا لادانا سولتانی کر، بەلێ چ پیشوازی ل ئەڤێ پێشنیارا رەفعەت بەگی نەهاتەکرن، لەو ئەو ژ کومەلا ناڤهاتی بێ هیڤی دبیت و دەست ب چالاکیێن دیتر دکەت، هەروەسا ئێک ژ کارێن دیتر یێن رەفعەت بەگی یێن دەستپێکی داخوازا رێککەفتنێ بوو دگەل ئەرمەنان، پاشی دگەل سەروکێ کومەلا کورد تەعاوون تەرەقی(سه‌یید عەبدولقادر نەهری١٨٥١-١٩٢٥) کوم دبیت، داخوازا کومبوونا ئەوان هەمی کەسان دکر ئەوێن ب بەهانەیێن جودا جودا ژلایێ دەستهەلاتا ئوسمانیڤە ژ وەلاتی هاتینە دوورخستن و تووشی زولم و نەهامەتیین مەزن بووین(Rıfat, 2009, s 23).

ب: کومەلا فیداکاریێن مللەتی

وێستگەهێ رەفعەت بەگی یێ دووێ کارکرن بوو دناڤ (کومەلا فیداکارێن مللەتی-Fedakaran-i Millet Cemiyeti) ئەڤ کومەلە ژ لایێ ئەوان کەسانڤە هاتە دامەزراندن ئەوێن ب بەهانەیێن رەنگاورەنگ ژلایێ دەستهەلاتا ئوسمانیڤە ژ وەلاتی هاتینە دەرئێخستن، توهمەتا ژ هەمییان دیارتر ئەو بوو ئەوا دگوت:" ئەڤان کەسان دژی سولتانی و بنەمالا وی کارو رێکخستن یێن ئەنجام داین"، بەلێ ئەو ئومێدێن ئەوان ب سەردەمێ نوو ڤەهاندین گەلەک پێڤەنەچوو تووشی نسکویێ و دلگرانیێ بوون، داخوازیێن ئەوان چ گرنگی پێ نەهاتەدانÇapanoğlu, 1964, s 21 ).

ل ١٢ خزیران ١٩٠٨ئەو کەسێن هاتینە دوورئێخستن ژ وەلاتی ب مەرەما هەڤنیاسینێ ل مەیدانا سولتان ئەحمەدی کومبوون، د ئەڤێ خرڤەبوونێدا(نەجیب نادر بەگ⁾[1]⁾( ئەڤ کەسە ئێک بۆ ژ روناکبیرو کارمەندەکێ دەولەتێ یێ خودان شیان، د هەمان دەمدا ئەو ئێک ژ ئەوان کەسان بۆ یێن سولتان عەبدولحەمیدێ دووێ هزرەک مەزن بۆ دکر، ژبەر هندێ بەردەوام ئەو دادمەزراند بۆ جهێن دویر ژ پایتەختی، هەروەسا ئەوی د پێشتردا کارێ دەڤەردارییا(کایاپنار)ێ کرییە، گوتارەکا ب جوش د خوینیت، د گوتارا خودا ئاماژە ب پێدڤییا قەرەبووکرنا زیانڤێکەفتییان پێدڤییە رێکخراوەک بهێتە دامەزراندن(Çapanoğlu, 1964, s24)، بڤی رەنگی ئەڤ داخوازییە هاتە بجهئینان، بریارا دامەزراندنا رێکخراوا فیدایێن مللەتی هاتەدان، د هەمان دەمدا ب هەمان ناڤ بریارا دەرئێخستنا رۆژنامەیه‌کێ ژی هاتەدان، ئەڤ کومەلە هاتە دامەزراندن ب سەرکێشییا کەسەکی ب ناڤێ(عەونوللاهـ ئەلکازمی)ناڤێ ڤی کەسی یێ دروستی(محەممەد سەلیم)بوو، پێشتر ئەڤ کەسە هاتبوو زیندانکرن و هەردوو پێن وی د زیندانێڤە ب زنجیرێن ئاسنی هاتبوونە گرێدان، هەتا راگەهاندنا مەشرووتییەتێ ئەو د ئەڤێ رەوشێدا بوو، ئەو کەسێن بەشدار د دامەزراندنا ئەڤێ رێکخراوێدا ئەڤێن ل خوارێ دیارکری بوون: (کاپتنێ گشتی ئەسەد بەگ، عەلی وەفایێ ژمێریار، د.علی سائیب، عبدالقادر قەدری، حجی جەمال، بەرپرسێ سندوقێ بەهجەت بەگ، ئەرتوغرول کاتب بەگ، سامی محموود عاسم، ئیبراهیم مسەحح، کەیگورک، محمد علی مەلاتیالی، ئەحمەد حەمدیێ کورد، یەحیا غالب، مەولانزادە رەفعەت بەگ، حەسەن خەیری و ئەرشاک داگاڤاریان)...هتد، رەفعەت بەگ دیاردکەت کو مە چ کارێن هەڤدژی یاسایێ نەکرینە، ئەو ژێهاتنێن یاسایێ ب مە بەخشین مەیێن ئەنجامداین، مەرەما مە یا سەرەکی ژ ئەڤێ رێخکراوێ پاراستنا مافێن هاولاتییانە(Tunaya, 1988, s 131).

مێژوونڤیسێ تورک(تارق زەفەر ئوزتونا) ب ئەڤی رەنگی بەحسێ ئەڤێ رێکخراوێ دکەت:" کومەلەکا خێرخوازی بوو، ناڤێ وێ تێکەل ببوو دناڤبەرا گەفلێکرنێ و کریارێن سەیردا، ژ بەر هندێ ئەو دناڤبەینا کومەلە و پارتەکا سیاسیدا ئاسێ ببوو"( Tunaya, 1988, s134). ل سالا ١٩٠٩ کومەلێ په‌یره‌وێ ناڤخوویی یێ کومەلێ د رۆژناما(حقوق عمومیە گازەتەسیHukuk-i Umumiye Gazetesi-)یدا ئینانە خوارێ، بنەمایێ په‌یره‌وێ ناڤخووی ل سەر بنەمایێن(ئازادی، وەکهەڤی و برایەتیێدا)هاتبوونە نڤیسین، ئەڤێ کومەلێ خویادکر دڤێت ئەم هەمی بۆ گەهشتنا مەرەم و ئارمانجێن خو قوربانیێ بدەین. ژلایێ خوڤە مێژوونڤیسێ تورک(سینا ئاکشینSina Akşin-)ئەڤێ کومەلێ ددەتە نیاسین ب کومەلا(پاشگوههاڤێتی، هاریکاری و هەڤپەیڤینێ)، ئەڤ ئەڤ کومەلە کومەلا کەسانێن زیانڤێکەفتی بوو، لەو دگوت ئەو کەسێن ل غەریبیێ و غوربەتێ دڤێت بهێنە قەرەبوکرن و زیانێن وان بهێنە زڤراندن بۆ وان، هەروەسا ئەو کەسێن ل غەربیێ مرین دڤێت هاریکاریێن پێدڤی بۆ خێزانێن وان بهێنەکرن(Akşin, 1974, s 125-126).

· رولێ رەفعەت بەگی د کومەل و رۆژنامه‌یا فیدایێن مللەتیدا:

ئێکەمین بەرپرس سەرنڤیسەرێ رۆژناما( حقوق عمومیە گازەتەسی) نەجیب نادر بەگ بوو، پشتی ئەڤی کەسی مەولانازادە رەفعەت بەگ دبیتە بەرپرسێ ئێکێ یێ رۆژنامێ، ل ١٨ چرییا ئێکێ ١٩٠٨دەست بکاربوویە، ژ هژمارا(٢٣ هەتا ٦٣)دبن چاڤدێریا رەفعەت بەگیدا دەرچوو، پشتی ئەوی ژی دکتور علی صائیب بەگ، روژنامێ وردگریت و دبیتە پەرپرسێ ئێکێ، د هەمان دەمدا رەفعەت بەگ ئێک ژ نڤیسەرێن ئەڤێ رۆژنامه‌یێ بوو، رەفعەت بەگ د بیرەوەریێن خودا دبێژیت: "ل دووماهیێ ئەم شییایین ببینە بەرپرسێ ئێکێ یێ رۆژنامه‌یێ، بڤێ رێکێ ئەم دێ شێین هەڤرکییا سولتانی کەین، دەم نەشییا ببیتە رێگر د رێکا مەدا بۆ گەهشتنا ئارمانجێ، ئەم ژ گەفان نە ترسییاین، هیڤیێن مە یێن مەزن بووین، گەلەک روودانێن سەیر پەیدابوون و هاتن و چوون، بەلێ چ کاروکریار نەشیان مە ژ ئارمانج و چاڤدێریا مە دووربێخن"(Arslan,2016,s135).

چ بەلگە نینن ئاماژەیێ ب هندێ بکەن کو رەفعەت بەگی بەری ئەڤی کارێ رۆژنامەڤانیێ کارەکێ دی یێ رۆژنامەڤانی ئەنجام دابیت، ئەڤ کارە دبیتە ئەگەرێ بناڤوودەنگبوونا رەفعەت بەگی، ل سالێن پاشتر ب ئەڤی کاری دهێتە نیاسینCoşkun, 2019, s 41)، بڤی رەنگی ل رێکەفتی ٩ چرییا ئێکێ ١٩٠٨ د ژیێ ٣٩ سالیێدا دەست بکارێ خو دکەت، د ماوێ بەرپرسیارەتییا خودا رەفعەت بەگ د رۆژنامه‌یا ناڤهاتیدا د تاقیکرنا خو یا ئێکێدا بەرامبەری پێشێلکاریێن حکومەتا دەولەتا ئوسمانی بێ دەنگ نابیت، بەلکو بەرەڤانییەکا باش ژ دەستەسەرکرنا سەرنڤیسەرێ رۆژنامه‌یا(میزانMizan-) موراد بەگی دکەت، دەمێ ل ١٠ چرییا ئێکێ ١٩٠٨ئەو هاتییە گرتن ژلایێ حکومەتا کامل پاشایڤە، ب فەرمانا سەروکێ حکومەتێ ژلایێ وەزارەتا (حەربییه‌)ڤە موراد بەگ هاتە دەستەسەرکرن، لدەڤ رەفعەت بەگی ئەڤە دربەکێ مەزن بوو ب ئازادییا رۆژنامەڤانیێ کەفتی(Kerimoglu, 2009, s29)، ب گورەی هزرا رەفعەت بەگی بابەت بابەتێ گرتنا کەسەکی نەبوو، بەلکو بابەت گرێدای ئازادیێیە، مەرەم ژ ئەڤێ کریارێ بێهنتەنگکرن و گڤاشتنا ئازادییا رۆژنامەڤانییە، لەو دڤێت ئەم هەمی ب ئێک دەنگ دژی ئەڤێ کریارێ براوەستین، ژ بەرکو ئەڤا دژی ئەڤروکە دژی موراد به‌گی هاتییەکرن سوباهی دبت هەمبەری مە هەمییان بهێتەکرن، هەژی گوتنێیە پتریا گوڤارو رۆژنامه‌یێن دیتر یێن ئەڤی سەردەمی هەمبەری ئەڤێ چەندێ دبێ دەنگ بوون، یان ژی هندەک ژ وانا پشتەڤانییا ئەڤێ کریارێ دکر(Coşkun, 2019, s 42).

ئەڤی هەلویستێ رۆژنامه‌یێ سەرنجا حکومەتێ بۆ لایێ خو کێشا، لەو ١٤ چرییا ئێکێ رەفعەت بەگ و هەڤالەکێ وی یێ دیتر هاتنە داخوازکرن بۆ باب ئەلعالی، ئەڤێ چاڤپێکەفتنێ دەمژمێرو نیڤەکێ ڤەکێشا، د ئەڤێ هەڤدیتنێدا گەف ل رەفعەت بەگی هاتنەکرن، سەروکێ حکومەتێ کامل پاشا بۆ رەفعەت بەگی دیاردکەت کو ئەگەر ئەو ل سەر ئەڤێ رێکێ و ڤی شێوازی هێرشکرنا سەر حکومەتێ بەردەوام بیت، دووماهییا ئەوی دێ وەکی یا موراد بەگی زیندان بت(Durmaz, 1999, s 1239)، هەروەسا ئەو رەفعەت بەگی ب بچووک و نەزان ددەتە دیارکرن، پاشی نەرمتر بەردەوامیێ ددەتە ئاخفتنێ و دبێژیت"دەولەتا مە یا روو ب روویێ ژناڤچوونێ، بولغاریا سەربەخویا خو راگەهاند، نەمسا بوسنا و هرسێک داگیرکر، لەو بهێلن داکو حکومەت د ئەڤی دەمێ هەستیاردا کارێ خو بکەت، هوین ژی زمانەکێ وەسا بکاربینن کو خزمەتا دەولەتێ بکەت"، ل ١٥ چرییا ئێکێ ١٩٠٨ موراد بەگ هاتە ئازادکرن، پشتی ڤێ چەندێ بۆ رەفعەت بەگی دیار دبیت کو موراد بەگی چ تاوان ئەنجام نەدابوون، بەلکو ئەڤ کارە ب راسپاردەیا سەروکێ حکومەتێ کامل پاشای هاتبوو ئەنجامدان، بەلێ د هەمبەری ئەڤێ دووڤچوونا رەفعەت بەگی بو ڤێ بوویەرێ دەما موراد بەگ هاتییە ئازادکرن ئەوی خویاکر کو ئەگەرێ دەرکەفتنا وی ژ زیندانێ دوڤچوونا(حەسەن فەهمی بەگی)بوو(Mizanci, 1997, s292 )، د بەرامبەردا حکومەتێ هەلویستێ خو بەرامبەری رەفعەت بەگی دیارکر دەمێ ل ١٨ چرییا ئێکێ ١٩٠٨ بادەکەک ل سەر وی هاتەڤەکرن، ژلایێ خوڤە رەفعەت بەگ هەمی توهمەتان رەد دکەت و دبێژیت"من چ کارێن هەڤدژ دگەل یاسایێ نەکرینە"، هەروەسا ل ٢١ چرییا ئێکێ جارەکا دیتر دهێتە داخوازکرن بو دادگەهێ، ئەو دبێژت"ئەز و رۆژناما من ب هەمی رەنج و شیانێن خو دێ ب رولێ خو رابین بۆ خزمەتکرنا مەشرووتییەتێ و ئازادییێ، و ئەو ب چ شێوەیان دەستان ژ ئەڤێ خەباتێ بەرنادەن، لەو بۆ دادەگێ دیار دکەت کو ژ ڤێرە پێڤە ئەو چ بنڤیسن دێ ئێنە دادگەهکرن، بەلێ بلا بۆ هەمی لایەکی یا خویا بیت کو مە چ کارێن هەڤدژی یاسایێ نەکرییە و ناکەین ژی"( Coşkun, 2019, s 43).

سەرەرایی ڤەکرنا دوو بادەکێة یاسایی ل سەر رەفعەت بەگی ئەوی بەردەوامی دایە به‌رهنگارییا خو بۆ حکومەتا کامل پاشایی، ب تایبەتی دەمێ رۆژنامه‌یا(قەلەمKalem-) وێنه‌یه‌ك ل سەر ئەلمانیا بەلاڤکری، رۆژنامه‌ هاتە کومکرن و سەرنڤیسەرێ رۆژنامه‌یێ هاتە گرتن، رۆژنامه‌یا رەفعەت بەگی ئەڤ چەندە ب دژایەتییا بنەمایێن مەشرووتییەتێ و یاسایێ ل قەلەمدا، و دژایەتییا ئەڤێ چەندی کر(Issı, 2010, s6)، د هەردوو توهمەتاندا چ توهمەتێن بهێز نەبوون بۆ گرتنا رەفعەت بەگی د هەردوو بادەکێن دادگەهێدا ئەوی بەرسڤا خو ل قولاچکێن دادگەهێڤە دان و د ئەنجامدا بریارهاتە پاشئێخستن بو ١٦ چرییا دووێ ١٩٠٨، سەردەمەکێ ب بزاڤ رەفعەت بەگی د رۆژنامه‌یا ناڤبریدا ئەنجامدا، د بیرەوەریێن خودا دبێژیت: "بڤی رەنگی مە بەردەوامی دا بزاڤا خو دژی حکومەتا کامل پاشای و کریارێن وی یێن دووری ئازادیێ و دیموکراسیێ و مەشرووتییەتێ(Rıfat, 2009, s 26)، ژلایەکێ دیڤە دیاردکەت کو مە ئەڤ کارە ئەنجامدایە ژبەر کو مە باوەری ب ڤێ سیاسەتێ، کامل پاشای گەف ل مە دکرن د دادگەهێدا و ب گوتنێن وی دەست ب داگەهێ و ئیفادێن مە دهاتەکرن"، هەروەسا رەفعەت بەگ ئەگەرێ دوورکەفتنا کومەلی و رۆژنامه‌یێ دیاردکەت کو کامل پاشای دەستێ تێکڤەدانێ کر بوو دناڤدا، واتە سیخوری دناڤ کومەلێدا ئەنجامدا بوو، ل کانوونا دووێ ١٩٠٩ حکومەتێ بسەر کومەلێدا گرت و ئەندامێن ئەڤێ کومەلێ گرتن، بەلی بەری ئەڤی دەمی رەفعەت بەگی دەست ژ کومەلێ و رۆژنامه‌یێ بەردا بوو، ل سەر دەمێ وی ٢٠ دانە ژ رۆژنامه‌یێ هاتنە دەرئێخستن، سەردەمێ وی یێ ببزاڤ بوو، هژمارا فروتنا دانەیێن وێ د ئەڤی دەمیدا د باش بوون(Coşkun, 2019, s45).

ج: رۆژنامه‌یا سەربەستی

مەولانازادە رەفعەت بەگی ل رێکەفتی ١٢چرییا دووێ ١٩٠٨ داخوازەکا فەرمی پێشکێشی رێڤەبەریا ناڤخو یا چاپەمەنیێ کر، ژ وێرێ ژی داخوازا وی بو وەزارەتا زەبتییە هاتە بلندکرن، ئیمزایا رەفعەت بەگی ل سەر ئەڤێ داخوازیێ بوو، د ناڤا داخوازییا خودا دیار کربوو کو ئەڤە رۆژنامه‌یەکا رۆژانە یا گرێدای کاروبارێن سیاسی و هندەک بابەتێن دیتره‌(Kabacalı, 1994, s 90)، بگورەی بەندێن ٣ و ٤ یێن رێڤەبەریا چاپەمەنیێ بریار ب کوم ل سەر رازیبوونا داخوازییا وی هاتەکرن، ب رەنگەکێ بلەز رازیبوون ل سەر داخوازییا وی هاتەکرن و هەر زویکا هژمارا ئێکێ یا رۆژنامه‌یێ ل رێکەفتی ١٦ چرییا دووێ ١٩٠٨ هاتە دەرئێخستن، ئەڤ رۆژنامه‌یە دهێتە هژمارتن ژ گرنگترین رۆژنامه‌یێن ب کارێ ئوپوزسیونێ رادبوو دژی سیاسەتا دەولەتێ و کریارێن وێ یێن دووری ئازادییان، رەفعەت بەگی خویا دکر کو ئەو پشتبەستنێ ل سەر چ لایەن و چ کەسان ناكه‌ت، پشتبەستنا وی بتنێ یا ل سەر وی و شیانێن وی یێن تاکەکەسی(Koloğlu, 2006, s 16)، دیار نینە کا کێ هاریکارییا ماددی پێشکێشی رەفعەت بەگی کریە د دەرئێخستنا ئەڤێ رۆژنامێدا، خویایە کو دەمێ ئەو ل دووری وەلاتی گەلەک خەبات کرییە بۆ هندێ کو مووچەکێ مەهانە بۆ بهێتە گرێدان، ئەڤە بەلگەیە کو رەوشا وی یا ئابوری د ئاستەکێ باشدا نەبوو، هەڤالێ وی یێ دامەزرێنەر د رۆژنامه‌یێدا(حەسەن فەهمی بەگ)بوو، ئەڤ کەسە ژی ژ خێزانەکا زەنگین نەبوو، دهێتە زانین کو هەردوو دامەزرێنەران تێرا دەرئێخستنا رۆژنامه‌یێ سەرمایە نەبوو(Kabacalı, 1994, s 92)، بەلێ هەردوویان پەیوەندیێن باش هەبوون دگەل میر(سەباحەددینی⁾^{^[2]}⁾(، هەروەسا یا خویایە کو ئەو ژی و سەباحەددین ژی هەڤدژ بوون دگەل ئیتتیحاد و تەرەقیێ، لەو دبت هاریکارییا پیدڤی بۆ دەرئێخستنا رۆژنامه‌یێ ژلایێ سەباحەددینی هاتبیتەکرن بۆ دەرئێخستنا رۆژنامه‌یێ!، ژلایەکێ دیترڤە دهێتە گوتن کو د بنەرەتدا رەفعەت بەگ زەلامێ سولتان رەشادییە، لەو هاریکارییا پێدڤی ژلایێ ویڤە بۆ هاتییە دابینکرن(Kabacalı, 1994, s 93)

هەژی گوتنێیە کو رەفعەت بەگی نڤێسینێن خو ژی د رۆژنامه‌یێدا بەلاڤدکرن، پتریا وان نڤیسەرێن نڤیسینێن وان د رۆژنامه‌یێدا دهاتنە بەلاڤکرن ل ژێر ناڤێن خواستی دهاتنە بەلاڤکرن، سەرنڤیسەر ژی حەسەن فەهمی بەگ بوو، ئەڤی کەسی نڤیسینێن خو ل ژێر ناڤێ(M.D)بەلاڤدکرن، هندەک نڤیسەرێن دیتر ژی ئەڤێن ل خوارێ دیارکری بوون(شەرەفەدین مەغنووم، موراد بەگێ خودانێ رۆژنامه‌یا میزان، بەدیعوزەمان سەعیدێ کوردی، عەبدولرەحمان تەحسین، ئەحمەد سدقی، عەلی ئولڤی، محەمەد سلیمان عه‌وانزادە، عمر سەفوەتێ توپالزادە و ئەحمەد سابتزادە رەشید بەگ، د ڤی ماوەیدا رۆژنامه‌یا سەربەستی بۆ ئێک ژ رۆژنامه‌یێن هەرە گرنگ و خودان ناڤ دناڤ جڤاکیدا و بو ئەگەرێ زێده‌بوونا فروتنا رۆژنامه‌یێ، رەفعەت بەگی ١٦٢ دانە ژ رۆژنامه‌یا ناڤهاتی بەلاڤکرن، و ل ٢٣ نیسان ١٩٠٩ رۆژنامه‌یە هاتە راوەستاندن و رەفعەت بەگ چوو ژ دەرڤەی وەلاتی(Koloğlu, 2006, s 19).

رۆژنامه‌یا سەربەستی د هژمارا ئێکێ و دووێدا بڤی رەنگی بەحسێ سیاسەتا رۆژنامه‌یێ دکەت: "سەربەستی ب هەمی رامانێن خوڤە یا ئازادە، بۆ پاراستنا بنەمایێن مەشرووتییەتێ ئەو و دێ هەمی قوربانییان دەن و دەستان ناداهێلن، بو ئاشنابوون و روناکبیرییا گشتی، ئەو دێ هەمی شیانێن خۆ مەزێخن بۆ گەهشتنا راستییان بۆ کومەلگەهێ و خزمەتکرن بۆ دروستکرنا به‌ره‌یه‌كێ ئێکگرتی هەمبەری دوژمنێن دەرەکی، دێ پاراستنێ ژ هەمی مافێن فەرمانبەران کەت، ب هەمی رەنگان ئەو دێ دژاتییا وان کاران کەت ئەوێن ژلایێ حکومەتێ دەردکەڤن و دژی مافێن فەرمانبەران بت، ئەو دێ ئەڤی کاری لبەر چاڤ وەرگرتنا هەمی پیڤەرێن رەوشتی کەت، ئەو دگەل چ کاراندا نابت یێن هەڤدژ دگەل بەرژەوەندییا گشتی"(Coşkun, 2019, s 49). هەروەسا بەرپرسیارەتییا ژ هەمییا زێدەتر رۆژنامه‌یێ پاراستن ژێ دکر ئەو بوو کو ئەو دێ کارکەن بو " ئێکگرتنا هەمی وان مللەتێن دناڤ دەولەتا ئوسمانیدا دژین، رێبەرێ مە یێ سەرەکی دەستوورێ دەولەتێیە، ژ رەخنەگرتنا زەلام و کاربدەستێن دەولەتێ ئەم دەستان ناداهێلن، ئەم ئەڤێ چەندێ بۆ خاترا چ کەس و لایەنێن دیارکری ناکەین، مەرەما سەرەکی ئازادی و ئازادییا مللەتییە"( Hanilce, 2008, s 148).

رەفعەت بەگی بەردەوام دژایەتییا خو بۆ کومەلا ئیتتیحادو تەرەقی رادگەهاند، د هەڤرکی و شەرەنیخەکا دژواردا بوو دگەل کومەلا ناڤبری، ب تایبەتی دگەل رۆژنامه‌یێن سەر ب ئەڤێ کومەلێڤە ژ وان رۆژنامه‌یان ژی(شورایا ئوممەتŞura-ı ümmet-)و(تەنینTanin-)، رۆژنامه‌یا سەربەستی بوو ئێک ژ هەڤرک و ئوپوزسیونەکا دژوار هەمبەری ئیتتیحادو تەرەقی(Koç, 2018, s 117 )، نێزیکییەک هەبوو دناڤبەرا سیاسەتا رۆژنامه‌یێ و کومەلا ئەحرار و میر سەباحەددینیدا، ژبەرکو سەباحەددینی داخوازا لامەرکەزییەتێ و ئێکگرتنا مللەتان دکر، هەمان هزر رۆژنامه‌یێ ژی هەبوون، لەو هەتا هندەک جاران دهاتە توهمەتبارکرن ب زمانحالێ میر سەباحەددینی، رەفعەت بەگی دیارکر کو وی چ پەیوەندی نە دەگل کومەلا ئەحرار هەنە و نە ژی دگەل میر سەباحەددینی(Hanilce, 2008, s 150)، بەلێ ب رەنگەکێ بەردەوام ئەوی گوتار لدور ڤان هەردوویان بەلاڤدکرن، پروپاگەندە بۆ هەردوویان دکر، دژایەتی و بەرسڤدانا وان هەمی گوتن و نڤیسانێن ئیتتیحادیان هەمبەری ڤان هەردوویان لایەن دکر، رۆژنامه‌یا سەربەستی هەمی ئاخفتن و گوتنێن سەباحەددینی ئەوێن تێدا دگوت دێ حوکمی وەرگرین بەلاڤدکرن و ب درێژی ل سەر د ئاخفت، ب تایبەتی ل دەمێ نێزیکبوونا هەلبژارتان، پتریا ئاخفتنێن میری د بوونە مانشێت د بەرپەرێن رۆژنامه‌یا سەربەستیدا، د گوتارەکێدا وەکی بەرسڤدانەک بۆ رۆژنامه‌یا تەنین لدور سەباحەددینی دیاردکەت کو میر کەسەکێ ژێهاتی و زیرەک و ژیرە، خەبات و بەرخودانا وی جهێ رێزو شانازیییە، ئەو خزمەتکارێ دەولەتێیە، ئەڤ بوختان و گوتنێن رۆژنامه‌یا تەنین لدور میری بتنێ پروپاگندەکا هەلبژارتنایە و چیێ دی نینە(Koç, 2018, s119).

پشتی روودانا ٣١ ته‌باخا ١٩٠٩ گەلەک کەس و روناکبیر نەچاربوون وەلاتی بهێلن و قەستا دەرڤەی وەلاتی بکەن، ئێک ژ وان کەسان مەولانازادە رەفعەت بەگ بوو، بنەچاریڤە بەرەڤ وەلاتێ مسرێڤە چوو، د سەر هندێرا کو مەولانازادەی گەلەک جاران دیار کربوو کو ئەو ئێک ژ ئەندامێن کومەلا ئەحرار نینە، بەلێ د سەر هندێرا ئەو ژی دگەل وێ پێلێ بوو ئەوا ب توهمەتا ئەندام بوونا ڤێ کومەلێ وەلات ل پاش خو هێلای، ژبەرکو دبێژن دەستێ ئەڤێ کومەلێ ل پشت روودانا ٣١ ته‌باخ بوو، ئەگەرێ چوونا رەفعەت بەگی بۆ دەرڤەی وەلاتی دژبه‌ریا وی یا دژوار بوو یا هەمبەری ئیتتیحادییان، پەیوەندیێن حکومەتێ-ئیتتیحادییان دگەل رۆژنامه‌یا سەربەستی و رەفعەت بەگی د لوتکا خرابیێدا بوون(Koloğlu, 2006, s 20)، ب تایبەتی پشتی تیرورکرنا سەرنڤیسەرێ رۆژنامه‌یا سەربەستی(حەسەن فەهمی بەگی) ل ٦ نیسان ١٩٠٩ ل ئیستانبولێ، پتریا وان کەسێن بەشداری د ڤەشارتنا حەسەن فەهمیدا کرین ئەو بوون ئەوێن هەڤدژ دگەل هزرێن ئیتتیحاد و تەرەقی، ئەڤ کەسێن خرڤه‌بووین پێکڤە چوونە بەر دەرگەهێ باب ئەلعالی و مەجلسێ مەبعووسان، هەمییا ب ئێک دەنگ داخوازا سزادانا تاوانبارێن دەست د ئەڤێ تیرورێدا هەی کرن، ڤان مروڤان هەمییان کومەلا ئیتتیحادو تەرەقی ب ئەنجامدەرێ ئەڤێ کریارێ دزانی(Kabacalı, 1994, s 96)، ژبەرکو ئەوان ب پروگرام دەست ب کوشتنا وان رۆژنامه‌یەڤانان کربوو ئەوێن دژایەتییا وان دکرن، ئەڤ چەندە ژی ب رێکا هندەک کەسان دکر کو ئەوان ناڤ ل خودانا بوو ب (جانگوریێن ئیتتیحادییانIttihatçı Fedailer-)، پشتی ژناڤبرنا روودانا ٣١ ته‌باخێ ئیتتیحادی بهێزتر کەفتن و شیان ڤێ یەکێ وەک بەهانەیه‌ک بۆ خو بکاربینت و پتریا ئەوان دەنگێن هەڤدژی وان بێدەنگ بکەت و وانا نەچاربکەت یان بێدەنگ ببن یان ژ وەلاتی دەرکەڤن. بڤی رەنگی هێزا وان زێدەبوو، ئەحکامێن عورفی هاتنە راگەهاندن. وەک پێشتر هاتییە دیارکرن کو رەفعەت بەگ بەرەڤ مسرێڤە چوو، رەفعەت بەگی دگوت"مە چ کارێن بێ یاسایی نەکرینە، مەرەما مە بتنێ ئازادییا چاپەمەنیێیە، ئەم دگەل یاسایینە، بێ یاساییێ چ بها لدەڤ مە نینە"( Uğur, 2018, s 450).

ب گورەیی هزرێن رەفعەت بەگی لایەنگرێن سولتان عەبدولحەمیدێ دووێ چووبوونە دناڤا کومەلا ئیتتیحادو تەرەقیدا، بەلگەیێ رەفعەت بەگی لدور ئەڤێ چەندێ پێشکێشکرنا دیاریان بوو ژلایێ سولتانیڤە بۆ وان کەسێن ب راگەهاندنا مەشرووتییەتێ رابووین، لەو ئەو دبێژیت مە ئەڤ چەندە کرییە وەک بنەرەتەک لێ ب هەمی رەنگان ئەو دژی هەر کریارەکا حکومەتێ و ئیتتیحادیانە و هەردەم ئەم دێ ل بەروکێ مللەتی بین دژی دەستهەلاتێ، هەر ژ بەر ئەڤێ چەندییە ئەمێن بووینە ئارمانجا ئێکێ و دەستپێکێ یا حکومەتێ، حەسەن فەهمی بەگی د ئەڤێ رێکێدا جانێ خو کرە قوربان، هەروەسا رەفعەت بەگی ئەو دەنگوباسێ رۆژنامه‌یا(ڤولکانVolkan-)رەدکر، ئەوێ لیستەکا ناڤان ئیناینە خوار و دیارکری کو ئەڤە ئەو کەسن ئەوێن داخوازا زڤراندنا سولتانی رەجعییەتێ دکەن، بو ماوێ چەندەکێ رەفعەت بەگ ما ل مسرێ، پاشی لدویڤ داخوازا نوژداری ب مەرەما چارەسەریێ ئەوی قەستا وەلاتێ یونانێ کر، و پاشی چوو وەلاتێ فرەنسا و ل پاریس ئاکنجی بوو، ل پارێس تێکەلییەکا باش پەیداکر دگەل (شەریف پاشایی⁾[3]⁽)بریارا دەرئێخستنا رۆژنامه‌یا سەربەستی ددەن، ١٢ دانە ژ رۆژنامه‌یێ ل پاریس دەرئێخستن و پاشی پشتی تێکچوونا پەیوەندیێن هەردوویان بەلاڤکرنا رۆژنامه‌یێ هاتە راوەستاندن(Coşkun, 2019, s 50).

سەربورا رۆژنامه‌یا سەربەستی ل پاریس کورت ڤەکێشا، رەفعەت بەگ جارەک دی زڤری مسرێ، گرنگیدانا رەفعەت بەگی بۆ رۆژنامه‌یا خو بۆ هندێ ڤەدگەریا ئەو ببوو زمانحالێ کەس و لایەنێن نەرازی ژ ئتتیحادیان، پشتی زڤرییە مسرێ جارەکا دی ب هاریکارییا شاهێ مسرێ عەباس حلمی یێ دووێ(١٨٧٤-١٩١٤)(خدیوی)ئەوی دەست ب دەرئێخستنا رۆژنامه‌یا سەربەستی کر، بەلێ ل سالا ١٩١٠ دەرئێخستنا رۆژنامه‌یا سەربەستی ب گورەیی بریارەکا حکومەتا مسری هاتە راوەساتاندن، ژبەر کو لیستەکا رۆژنامه‌یێن قەدەغەکری ل مسرێ دەرچوون ئێک ژ وان رۆژنامه‌یان سەربەستی بوو(Coşkun, 2019, s 52)، هەر د ئەڤی دەمیدا بریارا دادگەها دیوانا شەری ل دور پاشەرۆژا رەفعەت بەگی دەرچوو ئەو ژی سزادانا وی ب ١٠ سالان بوو، ئەگەرێ ئەڤی سزایی ب گورەی دادگەهێ پشتەڤانییا رەفعەت بەگی بوو بۆ روودانا ٣١ ته‌باخێ، پاشی ل سالا ١٩١١ رەفعەت بەگی ل وەلاتێ یونانێ دوو رۆژنامه‌یێن دیتر دەرئێخستن ئێک بناڤێ(فاروقFaruk-)کو ٢ دانە بتنێ ژێ دەرئیخستن و رۆژنامه‌یا دووێ ژی بناڤێ(جیهادCihad-) بوو ١١ دانە ژێ هاتنە دەرئێخستن(Coşkun, 2019, s 53)، بەلێ وەلاتێ یونانێ بێی کو ئەگەری دیارکەت ژ رەفعەت بەگی خواست ژ یونانێ دەرکەڤیت، لەو ب نەچاریڤە ئەو زڤری بۆ باژێرێ ئیستابولێ، بو ماوەکێ دیارکری ژبەر ئەحکامێن عورفی ئەو ب رەنگەکێ بزوری ل باژێرێ بورسا هاتە ئاکنجیکرن، بەلی پشتی پێکئینانا حکومەتا نوو ب سەرکێشییا (ئەحمەد موختار پاشایی)و دەرئیخستنا لێبوورینەکا گشتی ئەو زڤری ئیستانبولێ، جارەکا دی دەست ب دەرئێخستنا رۆژنامه‌یا سەربەستی کر، بەلێ ژبەر زمانێ زڤر یێ رۆژنامه‌یێ و کارێ وێ یێ ئوپوزسیونێ ئەو هاتە گرتن، ژلایێ خوڤە رەفعەت بەگی سوزدا کو ئەو بەشداریێ د چ پێکهاتەیێن سیاسیدا نەکەت، ژبەر هندێ رێک ب ئەوی هاتەدان ل ئیستانبولێ بمینیت(Serfiraz, 2016, s 63).

د ئەڤی ماوەیدا ل سالا ١٩١٣ ژیانا هەڤژینیێ پێکدئینیت د گەل ئێک ژ ژنێن هەرە بەرنیاس ئەو ژی(نوورییە ئولڤیە١٨٩٣-١٩٦٤Nuriye Ulviye-)بوو، خانما ئەوی نێزیکی ٢٤ سالا ژ رەفعەت بەگی بچووکتر بوو، ئولڤییە خودانا رۆژنامه‌یا(دونیایا ژنان-Kadınlar Dünyası)بوو، ژلایەکێ دیڤە رەفعەت د ئەڤی دەمیدا گوڤارەکێ دەردئێخیت بناڤێ(دونیایا زەلامانErkekler Dünyası-)بۆ زانین ئێک دانە بتنێ ژ ئەڤێ گوڤارێ دەرئێخستییە، رەفعەت بەگ دبێژیت"مەرەما من ژ دەرئێخستنا ئەڤێ گوڤارێ ئەو نینە کو ببیتە هەڤرکەک بۆ روژناما دونیایا ژنان، بەلکو مەرەم ژ ڤێ گوڤارێ ئەوە وەک ئەم هەمی دزانین ژن و زەلام تمامکەرێن ئێکوو دوونە، ژبەر هندێ دڤێت هەردوو پێکڤە خزمەتا مروڤایەتیێ بکەن، ئەڤ گرنگییا بستوویێ وانڤە ب باشترین رەنگ بجهبینن و جیهانا مروڤان دروست بکەن، رەفعەت بەگ و ئولڤییە خان نێزیکی ١٠ سالان مان د گەل ئێک(Kaya ve Siklon, , 2012, s 66 )، ل سالا ١٩٢٣ پشتی تێکچوونا رەوشا رەفعەت بەگی و دامەزراندنا دەولەتا تورکی و بریارا دەرئێخستنا ١٥٠ کەسێن ب خیانەتێ هاتینە ل قەلەمدان، کو رەفعەت بەگ ئێک ژ ئەڤان کەسان بوو، ژیانا هەڤژینییا رەفعەت بەگی و ئولڤییە خانمێ ل سالا ١٩٢٣ بدووماهیک دهێت، هەروەسا ل ٢٧ چریا ئێکێ ١٩١٨ روژنامەکا دیتر ب هەماهەنگی دگەل(ئەمین عالی بەدرخان، مەزلووم بەگ، محەممەد فایق بەگ، راغب بەگ و عەزیز بەگێ بابانی)روژناما(ئنقیلاب بەشەرinkilab Beşer-)ژی دهێتە دەرئێخستن، دهێتە زانین کو کامیران بەدرخانی د ئەڤێ روژنامێدا گوتار لدور مێژوویا کوردان، پەیوەندیێن کوردان و ئەرمەنان و بئاگەهبوونا کوردایەتیێ یێن بەلاڤکرین، بەلێ پاشەروژا ئەڤێ روژنامێ بێیکو هژمارا دانەیێن وێ بهێنە زانین بدووماهی هاتییە، پشتی بدووماهیک هاتنا شەرێ جیهانی یێ ئێکێ ل ٢٢ چرییا دووێ ١٩١٩ رەفعەت بەگ کومەلا(رادیکال عەوامRadikal Avama-)دامەزراند، زمانحالێ ئەڤێ کومەلێ روژناما(حقوق بەشەرHukk-i Beşer)بوو، بەلێ دیار نینە کا چەند دانە ژ ئەڤێ روژنامێ دەرئێخست بوون، د هەمان سالدا ئەڤ کومەلە ب روژناما خوڤە دهێنە گرتن، هەژییە بێژین کو خانما وی ئولڤییە خانێ و کامیران بەدرخانی ژی نڤیسین د ئەڤێ رۆژنامه‌یێدا بەلاڤدکرن(Coşkun, 2019, s 54).

چوار:هەلویستێ رەفعەت بەگی هەمبەری دەولەتا تورکی یا نوو ١٩١٩-١٩٣٠

آ:هەلویستێ رەفعەت بەگی هەمبەری بزاڤا رزگاریخوازا تورکی ١٩١٩-١٩٢٢

رەفعەت بەگی دگوت ئەڤ بزاڤە یا هاتییە بەرپاکرن بۆ دژایەتیکرنا سولتانی(Rıfat, 2017, s 228)، میساقا مللی ئەوا ژ کونگرێ سیواس ١٩١٩ دەرکەفتی یاخیبوونە هەمبەری سولتانی هاتیەکرن، هەروەسا دگوت ئەڤە کارێ ئیتتیحادیان بوو، ئەنوەر پاشا بۆ ئەڤێ مەرەمێ یێ چوویە روسیا، بەلێ ئەڤ رێکخستنا ئیتتیحادیان د بەرژەوەندییا مستەفا کەمالیدا بدووماهی هات(Rıfat, 2017, s 229)، هەروەسا روسیا ب رەنگەکێ راستەوخو پشتەڤانییا بزاڤا کەمالییان دکەت، ئەڤ کومەلێن ب ناڤێ بەرگریکرن ژ ئەنادولێ هەمی کومەلەیێن رێگرو یاخیبووی و دسەرداچووینە، رەفعەت بەگ ب هەمی رەنگان دژی بزاڤا مستەفا کەمالی بوو، هەردیسان ب گورەی رەفعەت بەگی "کومەلا ئیتتیحادو تەرەقی کومەلەکا جوهی بوو، ئەڤ بزاڤا کەمالی ژی تمامکرنا کاروانێ ئەڤێ رێبازێیە"، هەروەسا دبێژیت"ئەڤا ل ئەنادولێ پەیدا دبیت، پروپاگندەیەکا بیانییە، مەرەم ژێ هەرفاندن و ژناڤبرنا مەدەنییەتا ئوسمانییە، وەک پێشتر ژی هاتییە دیارکرن کو رەفعەت بەگ ئێک بۆ ژ وان ١٥٠ کەسێن ب گورەی یاسایێ ؛ سالا ١٩٢٤ ژ وەلاتێ تورکییا هاتینە دەرئیخستن ب توهمەتا خیانەتێ و هەڤکارییا دوژمنی"(Halıcı, 1998, s 211).

١.هزرێن رەفعەت بەگی دەربارەی کێشەیا کوردی:

رەفعەت بەگ ژلایێ دەستهەلاتێڤە ئێک ژ ئەوان کەسێن زیانڤێکەفتی و پاشگوهڤەهاڤێتی بوو، بەری مەشرووتییەتێ و دەمێ رۆژنامه‌یا سەربەستی ژی دەرئێخستی ئەو رەوشەنبیرەکێ خودان ئایدولوژیەکا ئوسمانی بوو(Şimşir, 2009, s 183)، هەردەم ئەوی دگوت دڤێت ئەڤ مللەتێن دناڤ دەولەتا ئوسمانیدا دژین، ئەو بخو خۆ برێڤەببەن، خودان رێکخستنێن خو یێن سیاسی بن، ئەو ئێک بۆ ژ لایەنگرێن ئێکگرتنا مللەتان ل ژێر چەترێ دەولەتا ئوسمانیدا(Kaya, 2017, s 11)، ئەو یێ داغبار بۆ ب هزرێن کومەلا(ئەحرار)لدور چەوانییا سیستەمێ ب رێڤەبرنا دەولەتێ کو وان پشتەڤانییا سیستەمێ(نە مەرکەزییەت)ێ دکر، هەروەسا ئەوی لایەنگریا هندێ دکر کو ئازادی ب هەمی رامانێن خوڤە رەنگڤەدانا خو ببینن دناڤ دەولەتا ئوسمانیدا، هەر بۆ هەمان مەبەست ئەوی دەست ب چالاکیان کر، هەروەسا ئەوی د خواست هەمی مللەتێن دناڤ دەولەتا ئوسمانیدا ب رەنگەکێ ئازاد ب هەمی کریارێن خو یێن سیاسی، جڤاکی، رەوشەنبیری و نەتەوەییڤە ئەنجام بدەن، هەمی رەشت وتیتال و بیرەوەریێن خۆ یێن نەتەوەیی ساخ بکەن، نابیت چ کەس و لایەن زوریێ و تەپەسەریێ لێ بکەن، هەمی مللەت بێی دەستتێوەردان ب چ رەنگێ بڤێت بژین، واتە ئەو سیستەمێ حوکمی یێ رەفعەت بەگی دخواست فیدرالیەت بۆ دناڤ دەولەتا ئوسمانیدا(Mumcu, 1994, s 184).

پشتی بدووماهی هاتنا شەرێ جیهانی یێ ئێکێ رەفعەت بەگی دەست ژ هزرێن خۆ یێن ئوسمانی بەردا، بەرەڤ هزرێن کوردپەروەریێ سەربەخویا کوردانڤە چوو(Ali Birinci, 1996, s 387)، رەفعەت بەگ ل سالا ١٩١٨ چوو دناڤ کومەلا تەعالی کوردستاندا، پاشی چوو دناڤ کومەلا(حەژێکەرێن ئینگلیزان)دا، هەروەسا ئەڤێ کومەلێ داخوازا هاریکاریی ژ بریتانیا کر، رەفعەت بەگ، ئەمین عالی بەدرخان و سەیید عەبدولقادر نەهری دەست ب چاڤپیکەفتنان کر دگەل دەولەتێن مەزن مینا بریتانیا، فرەنسا و یونان، د ماوێ گریدانا کونگرێ پاریسدا وان قەستا باب ئەلعالی کربوو(Tunaya, 1998, s 430)، ب مەرەما چارەنڤیسا کوردستانێ، رەفعەت بەگ د چاڤپیکەفتنێدا دبێژت ئوتونومییا کوردستانێ هەم بۆ دەولەتێ و هەم ژی بۆ کوردستانێ کریارەکا گەلەک باشە، د هەمان دەمدا پشتەڤانییا کومەلا(حوریەت و ئیتیلاف)دا، کومەلا کورد تەعاون داخوازا نە مەرکەزییەتێ و فیدارلیەتێ دکر بۆ کوردان، ل ڤی سەردەمێ ئەڤ کومەلا ناڤبری تووشی دابەشبوونێ بوو، ئەو کەسێن داخوازا دەولەتەکا سەربەخو بۆ کوردان دکر کومەلەک ب ناڤێ (تەشکیلات ئیجتیماعیە) ئەڤێ کومەلێ داخوازا دەولەتا کوردستانێ دکر، باره‌گایێ سه‌ره‌كیێ کومەلێ ل باژێرێ دیاربەکرێڤە بوو(Kaya, 2017, s 16)، د سەردەمێن پشتی شەریدا مستەفا کەمال هندەک رەوشەنبیرێن کوردان مینا(رەفعەت بەگ، ئەکرەم دیاربەکری، خەلیل رامی، جەلادەت بەدرخان، کامیران بەدرخان و حلمی ئەفەندی)ب کەسێن قاچاخ ل قەلەمدان و بریارا دەرئێخستنا وان ژ وەلاتی دەرئێخست، هەروەسا ل سالا ١٩٢١ د روونشتەنێکدا دگەل هندەک بەرپرسێن یونانی کوم دبن و داخوازا ب هەڤرا کارکرنێ دکەن دژی کەمالییان، کورد داخوازا چاڤپێکەفتنێ دکەن گەل کاربدەستەکێ یونانی یێ مەزن، لایەنێ یونانی رازی دبن ب ئەنجامدانا هاریکاریێن ماددی و لەشکەری ب رێکا باژێرێ بەغداد، بریتانیا ژی ل سه‌ر ئەڤێ چەندێ رازی دبن، پشتی ئەڤێ چەندێ چاڤپێکەفتنەک دناڤبەرا رەفعەت بەگ و هەڤالێن خو دگەل سەروک وەزیرو وەزیرێ دادێ یێ یونانی پێک دئێت، بریارا دەولەتا کوردستانێ یا سەربەخو کو مەرکەزێ وێ باژێرێ مووسل بت ئەوێ لبن چاڤدێریا دەولەتا بریتانی(Bulut, 2020, s15)، ئەو هاریکاریێن ناڤهاتی بۆ کوردان دهنێرن، بەلێ گەلەک گیرو دبن، رەفعەت بەگ دزانیت کو ئەڤە بتنێ کوشتنا دەمییە، بەلێ چ ژدەستێن وی نائێت ئەنجام بدەت، هەرەسا ل سالا ١٩٢٢ رەفعەت بەگ ل ئیتالیا دگەل سولتان وەحیددەدینی ب مەرەما چارەنڤیسێ کوردستانێ روونشتنەکێ ئەنجام ددەت، بەلێ بەرژەوەندیێن وان ناگەهنە ئێک(Bulut, istanbul, 2020, s18).

٢.بابەتێ ئەرمەنییان:

پەیوەندیێن رەفعەت بەگی دگەل کومەل و رێکخراوێن ئەرمەنی دباش بوون(Birinci, 1996, s 384)، پشتی بدووماهی هاتنا شەرێ جیهانی یێ ئێکێ، بابەتێ قرکرنا ئەرمەنان ئێک ژ بابەتێن گەرم و سەرەکی بۆ د لاپەرێن رۆژنامه‌یێن رەفعەت بەگیدا، ئەگەرێ ئەنجامدانا ئەڤێ قرکرنێ ژی د ئێخستە ستوویێ کومەلا ئیتتیحادو تەرەقیدا، د پەرتوکا خو(روویێ ناڤخو یێ شورەشا تورک)یدا، هزرێن خو لدور ئەڤێ چەندێ دارێژتینە، ژ بەر کو ئەڤ چەندە ب دلێ ئەرمەنان بۆ لەو پەرتوکا رەفعەت بەگی وەرگێرانە سەر زمانێ ئەرمەنی(Coşkun, 2019, s 133).

رەفعەت بەگ ب گورەی هزرو زانیاریێن خو و هندەک ژێدەران دیاردکەت کو ل سەنتەرێ کومەلا ئیتتیحادو تەرەقیدا کومبوونەکا نهێنی هاتبوو ئەنجامدان، د ئەڤێ کومبوونێدا ئاماژە ب هندێ هاتبووکرن هەتا دووماهی ئەرمەن لدەڤەرێ نەمینیت دڤێت ئەم وان بکوژین و قرکەین(Birinci, 1996, s 380)، ئەنجامدانا ئەڤێ کریارێ ژی هاتبوودان بۆ تیمەکا سێ کەسی ل ژێر ناڤێ(تەشکیلات مەخسووسە-Teşkilatı Mahsusa)، ئەڤ تیمە ژ(دکتور نازم، وەزیرێ مەعارفێ یێ بەرێ شوکرو و دکتور به‌هائەددین شاکر)پێک هاتبوو، هەروەسا د ئەڤێ کومبوونێدا بریار هاتبوودان پشتی ئەرمەنان بدووماهی دهێن دێ هەمان چارەنڤیس بۆ کوردان و عەرەبان ژی ئێت، هویراتیێن ئەڤێ چەندێ ب رەنگەکێ جوان تێرو تەسەل د پەرتوکا خودا رەفعەت بەگی ئاماژە پێدا بوو، هەروەکی دیدەڤان لدور ئەڤێ کریارێ(Nur, 1995, s 28).

چەوانییا ئەنجامدانا ئەڤێ کریارێ ببوو جهێ گەنگەشێ، لەوڕا رەفعەت بەگ ئەڤێ چەندێ دیاردکەت کو بریار هاتبوودان ئەو ئەرمەنێن ل جهێن پێشتر دیارکری دێ کوژن، بکەرێن ئەڤێ چەندێ دزانی دێ دناڤا لەشکەری و خەلکیدا دژایەتییا ئەڤێ کریارێ هێتەکرن، بگورەیی تطگەهشتنا ئەوان رەوشا شەری و بارودوخێن نە ئارام دێ بیتە ئەگەرێ هندێ کو گەلەک دووڤچوون و لێپرسین لدور ئەڤان بوویەرێن دووری مروڤایەتیێ نەهێتەکرن، هەروەسا بۆ ئەنجامدانا قوناغێن دیتر یێن ئەڤێ کوشتارێ بریارا پێک ئینانا تیمەکێ هاتەدان ژ ئەوان کەسێن تاوانبار ب تاوانێن خراب و کرێت ئەوێن د زینداناندا، کارێ کوشتنا ئەرمەنان ب ئەڤان کەسان هاتەدان، ل دەمێ ڤەگوهاستنا ئەرمەنان ئەڤ تیمە د رێکێن واندا بوون و ب شێوازێن کرێت و دویری مروڤایەتیێ ئەنجامدان(Rıfat, 2009, s 160).

هەروەسا دەربارەی هاریکاری و پەیوەندیێن ئەرمەنان دگەل روسیا ژی رەفعەت بەگ دبێژیت بۆ پاراستنا گیانێ خو ئەرمەن د مەجبوور بوون ئەڤێ چەندێ بکەن، هەروەسا ئاماژەیێ ب هندێ دکەت کو گەلێ تورکی چ کێشەیێن هند مەزن د گەل مللەتێ ئەرمەنان نەبوو، ژبەر هندێ گەلەک ژ ئەرمەنان د ژلایێ تورکانڤە هاتنە پاراستن، بەلکو ئەنجامدەرێ ئەڤێ کوشتارێ حکومەتا دسەرداچووی و چەتە ئەوێن دەستێن وان ب خوینا ئەرمەنان و مەزلوومان د سور بکەرێن ئەڤێ چەندێنە، کەواتە بەرپرس و تاوانبارێ سەرکی و ئێکانە یێ قرکرنا ئەرمەنان کومەلا ئیتتیحادو تەرەقی و زەلامێن وێ یێن دەست بخوین و کوژەکن(Coşkun, 2019, s 133).

٣.بابەتێ سیونیزمێ:

رەفعەت بەگ هەر تشتەکێ د دەولەتا ئوسمانیدا پەیدا بووی دکرە ستوویێ سیونیزمێ و جوهییان، هەتا سه‌باره‌ت ئەڤێ چەندێ ل سالا ١٩٢٣ نامیلكه‌یه‌ك ل ژێر ناڤێ(ئەو سیونیزم و جوهییێن دەولەتا ئوسمانی ژناڤبری) بەلاڤکر، ب هزرا رەفعەت بەگی حساباتێن جوهییان دگەل دەولەتا ئوسمانی د کوورو دوورن، هەڤرکییا جوهییان دگەل دەولەتا ئوسمانی ڤەدگەرینیت بۆ سالا ١٤١٦ێ دەمێ یاخیبوونا شێخ بەدرەددین[4](Rıfat, 2013, s30 )ی پەیدا بووی، دەستێ جوهیییان لپ شت ئەڤێ یاخیبوونێ بوو، ئەوژی ب رێکا دوو کەسان بناڤێ(هوتولاک کەمال و عەوام سوسا) مەرەما وان ژ ئەڤێ چەندێ هەرفاندنا دەولەتا ئوسمانی و دامەزراندنا دەولەتا ئیسرائیلی ل جهێ ئەوێ بوو، هەروەسا رێکخراوا(ئاهی)ئێک ژ رێکخراوێن جوهییان بوو، بەردەوام د خەبات و بەرخودانێدا بوو بۆ هندێ کو دەولەتا ئوسمانی لاواز بکەت بۆ مەرەمێن خو یێن تایبەتی(Coşkun 2019, s135)، لادان و کوشتنا سولتان عەبدولعەزیزی، راکرنا سولتان مورادێ پێنجێ و لادانان سولتان عەبدولحەمیدێ دووێ ژی کارێ جوهییان بوو، رێکخراو و چالاکڤانێن جوهیی ل ٢١ گولان ١٨٨٩رێکخراوەک بناڤێ(ئیتتیحادو تەرقی)ل باژێرێ سەلانیک ل ژێر درووشمێن(ئازادی، وەکهەڤی و برایەتیێ)دامەزراند، رەفعەت بەگ ئەڤێ کومەلێ ب کومەلا توڤێ نیفاقێ و تێکدانێ دناڤ دەولەتا ئوسمانیدا ب ناڤ دکەت، هەروەسا دیار دکەت پشتی ئێخستنا سولتان عەبدولحەمیدی ب تمامى دەولەت بسەرکێشییا ئیتتیحادیان کەفتبوو بن دەستێ سیونیزمێ(Rıfat, 2009, s 32).

رەفعەت بەگ دیاردکەت"ل چرییا ئێکێ ١٩٠٧ کومبوونەک دناڤبەرا ئیتتیحادیان و تایێ رۆژهەلات یێ رێکخراوا ماسونی، سه‌باره‌ت پاشەرۆژا برێڤەبرنا دەولەتا ئوسمانی کومبوونەک هاته‌كرن، مەولانازدە ب ئەڤی رەنگی بەحسێ ئەڤێ کومبوونێ دکەت:"شکاندنا هێزاد دینی د دەولەتا ئوسمانیدا، بەلاڤکرنا ئابورێ دەولەتێ دناڤبەرا برایێن هەڤپشک، لاوازكرن و ژناڤبرنا خیلافەتێ ب رەنگەکێ هێدی هێدی، هەتا دەم دهێت دێ سەلتەنەت ژى هێته‌ ژناڤبرن، دێ کومارەک ل جهێ وێ هێتە دامەزراندن، ب مەرەما دامەزراندنا دەولەتا ئیسرائیلی دەست ب شەرەکێ جیهانی هاتەکرن، دەولەت ڤێکرا هاتنە بەردان، و دەولەتا ئوسمانی پالدا بۆ لایێ دەولەتا ئەلمانیا و بەشداری د شەریدا کر، ئەڤ چەندە بوو ئەگەرێ شکەستنا دەولەتا ئوسمانی، ئەڤ دەولەتا ژیێ وێ شەش سەد سال دماوێ ١٠ سالان دا بدەستێن ئیتتیحادیان و ب هاندانا سیونیزمێ دەولەت هاتە ژناڤبرن"هەر چەندە د ئەڤێ چەندێدا موبالەغەک مەزن هاتییەکرن"( (Rıfat, 2009, s34).

هەروەسا دبوارێ دروستکرنا دەولەتا تورکی یا نوودا دبێژیت"پشتی شەرێ جیهانی باژێرێ ئیزمیر ژلایێ یونانیانڤە هاتە داگیرکرن، دەستێ سیونیزمێ لپشت ئەڤێ چەندێ بوو، ئەڤ چەندە پێنگاڤێن دامەزراندنا دەولەتا بچووک بۆ ب ناڤێ کومارا تورکی بسەرکێشییان کەسەکێ لایەنگرو ئەندام د لوجایا رۆژهەلات یا ماسونیدا ب ناڤێ مستەفا کەمالی، ئەوێ پێشتر هاتییە هنارتن بۆ ئەنادولێ داکو سەرکێشییا هێزێن ئوسمانی بکەت، بگورەی وان پروگرام و پلانێن پێشتر هاتینە دارێشتن کو دێ بزاڤەکا سەربەخویێ هێتە ئەنجامدان ژلایێ مستەفا کەمالیڤە و دێ ئەڤ چەندە ب دامەراندنا کومارا تورکی بدووماهی هێت"( Coşkun, 2019, s 130).

ب: بابەتێ جاسووسیێ

پشتی بدووماهی هاتنا شەرێ جیهانی یێ ئێکێ رەفعەت بەگی بەشداری د پرانییا کومەل و پارت و رێکخراوێن سیاسی یێن کوردیدا ئەوێن داخوازا سەربەخویی و ئوتونومییا کوردستانێ کر، ب مەرەما بدەستڤەئینانا پشتڤەنییا دەولەتێن مەزن مینا بریتانیا، فرەنسا و یونانستانێ ئەوی روونشتن دگەل وان ئەنجام داینە(Coşkun, 2019, s 135)، پشتی دامەزراندنا دەولەتا تورکی و ده‌ركرنا بریارا دەرئێخستنا ١٥٠ کەسان ژ وەلاتێ تورکی ب توهمەتا خیانەتێ و هەڤکارییا دوژمنان، یا سەیر ئەوە گوتگوتک بەلاڤ ببوون ل دور هندێ کو رەفعەت بەگی خیانەت ل وان رێکخراوێن کوردی دکر ئەوێن بەشدار دناڤا واندا، و زانیاری و دەنگوباسێن ڤان رێکخراوان بۆ دەوەلەتا تورکی دبرن، هەروەسا دهێتە گوتن کو دەمێ ئەو ل رومانیا ل باژێرێ(بوخارست) ل ٨ چرییا ئێکێ ١٩٢٥ دگەل(ئەدهەم چەرکەس)ی کار دکر، ئەوی چالاکیێن خو بۆ قونسولێ تورکی ل ئەسینا یێن گوتین(Bingöl, 1994, s181)، هەردیسان ل سالا ١٩٢٧ ناسناڤا لوبنانی-بەیروتێ بدەست خوڤە دئینیت، هەروەسا ل سالا ١٩٣٠ ئەوی داخوازا هاریکارییا ماددی ژ قونسولێ تورکی ل حەلەبێ کرییە، ب مەرەما چاپکرنا چالاکیێن خو یێن کومەلا خویبوون و هەڤالێ وی وەزیرێ ناڤخو یێ بەرێ(محەممەد عەلی بەگی)، ڤان بەلگە و نڤیسێن خو بەلاڤبکەن ب رەنگەکێ هێدی هێدی و وەک نامە، بۆ ئەڤێ چەندێ ئەو پێدڤی ب ١٠٠ زێران هەیە، رەفعەت بەگی داخوازا ئەڤان زێران ژ قونسولی دکەت، بەلێ دڤێت ئەڤ چەندە ب رەنگەکێ نهێنی بمینیت دناڤبەرا هەردوو لایاندا، بەلێ دەولەتێ ئەڤ چەندە قەبوول نەکر و بۆ رەفعەت بەگی دیارکر کو دەمێ ئەو ڤان بەلگە و زانیارییان پێشکێشی دەولەتێ کەت، ئەو دێ بەرامبەری ئەڤان زانیارییان هێتە خەلاتکرن و رێز ل وێ ئێتە گرتن پارە ژی دێ بۆ ئێتە مەزاختن(Alakom, 1998, s33).

ج. مرنا مەولانازادە رەفعەت بەگی

دەمێ رەفعەت بەگ ل باژێرێ حەلەب ئەوی و رەفیق خالد بەگی رۆژنامه‌یا(وەحدەت)دەرئێخست، هەروەسا دووماهی کارێ رەفعەت بەگی ل حەلەب چاپکرنا پەرتووکا(روویێ ناڤخو یێ شورەشا تورکی)دەرئێخست، پاشی ل ئەیلولا سالا ١٩٣٠ ژ ئەگەرێ جەلتا دلی ل حەلەبێ گیانێ خو ژ دەست ددەت (Birinci, 1996, s 384).

- ئەنجام

پشتی دووڤچوونا ل سەر بابەتێ ژیان و رولێ سیاسی یێ مەولانازادە رەفعەت بەگی هاتییەکرن، ڤەکۆلین گەهشتە کومەکا ئەنجامان ژ ئەوان ژی:

١.مەولانازادە رەفعەت ب بوورینا دەمی و پێگەهشتنا هزرێن وی و ب پەیدابوونا بویەرێن نوو، گوهوورین بسەر هزرێن ویدا هاتن، مینا دەست بەردان ژ هزرێن خو یێن گرێدای لامەرکەزییەتێ و چوون بەرەڤ هزرێن کوردپەروەری و سەربەخوبوونێ.

٢.رەفعەت بەگ د هەمی دەمێن ژیانا خودا نەچوو بەرەیێ دەستهەلاتێ، ژبەر هندێ هەردەم یێ زولم لێکری بوو، هەردەم د چەپەرێ شکەستی دابوو.

٣.رەفعەت بەگ مروڤەکێ خودان ئیرادەکا مەزن بوو، ب چ رەنگان ئەوی دەستنەداهێلان، سەرەرایی هەمی ئاستەنگ و نەخوشیان ئەوی بەردەوامی دا کاروانێ خەباتێ و چ جارا توشی خەموکی و بێ ئومێدیێ نەبوو.

٤.رەفعەت بەگ د شییا ژیانەکا ئارام و د بەرفرەهییەکا خوشدا دەرباز بکەت، بەلێ ئەوی ئەڤ رێکە نەگرتە بەر، چوو بەرەڤ ناڤا جەماوەری و گوهێ خو دا دەنگێ جادێ، هەتا ئەو بوویە ئێک ژ ئالاڤێن سەرەکی یێن گەهاندنا گلەیێن خەلکی بۆ دەستهەلاتێ.

٥.رەفعەت بەگ بۆ گەهاندنا پەیاما خو ب رەنگ و جورێن جودا جودا کارکر و نە راوەستا، قەستا کومەل و روژنامەیێن جودا کر، بۆ گەهاندنا پەیامێ ئەوی چ پێداگیری نەکرن.

٦.تێکەلیێن باش هەبوون دگەل رەوشەنبیرو خەباتکەرێن کورد یێن وی دمەی مینا(شەریف پاشای، عەزیز بەگێ بابان و هەردوو برا جەلادەت و کامیران بەدرخان..هتد)

٧.د هەمی سەردەماندا رەفعەت بەگ توشی هێرشێن دژوار یێن دەولەتا ئوسمانی، ئیتتیحادیان و سەردەمێ مستەفا کەمالی بوون، ژ بەر ل هەمی دەمان ئەو د چەپەرێ هەڤدژدا بوو، هەردەم د هەڤرکیێدا بوو د گەل دەستهەلاتێ.

- په‌راوێز

1. محەمەد نەجیب نادر بەگ: ل سالا ١٨٥٦ ل گزیرتا ساکز ژ دایک بوویە، د ماوەیێ ژیانا خودا ئەڤی کەسی د گەلەک بواراندا خودان سەربوور و شارەزایەکا باش بوو، مینا بوارێن وەرگێران، فێرکرن، روژنامەڤانی و بیرکاری، بەلێ ژ بەر شارەزایەتییا ئەوی د تایبەتمەندییا بیرکاریێدا ئەو ب ناڤێ(محەمەد بیرکاری)هاتییە بناڤکرن، ل سالا ١٩٢٧ ل ئیستانبولێ چوویە بەر دلوڤانییا خودێ، بۆ پتر پێزانینان ل دور ئەڤی کەسی سەحکە:Aksoy, Yavuz. (2000), Matematik ve Tarih, Cilt IV, Yıldız Teknik Üniversitesi Vakıf Yayınları, istanbul.

2. میر سەباحەدین: ناڤێ ئەوی یێ دروست محەمەد سەباحەدینە، کورێ داماد مەحموود جەلالەدین پاشایە، ناڤێ دەیکا ئەوی سەنیحا سولتانە، کچا سولتان عەبدولمەجیدێ دووێ و خویشکا سولتان عەبدولحەمیدێ دوویە، د ژێدەرێن تورکیدا ب(سولتانزادە)و د ژێدەرێن بیانیدا ب(پرەنس-میر)دهێتە زانین، خواندنا خو لبەر دەستێن ماموستایێن باش دەست پێکرییە، شارەزا بوو د زمانێن عەرەبی، فارسی، فرەنسی و ئینگلیزێدا، پشتی تێکچوونا پەیوەندیێن بابێ وی و سولتان عەبدولحەمیدی ل سالا ١٨٩٩ ئەو د چنە پاریس، ب مەرەما هەڤرکییا سولتاێ ناڤبری ئەو قەستا ئەوان رێکخراو کومەلێن هەڤدژ بۆ سولتانی دکەت مینا ئیتیحادو تەرەقی، ل سالا ١٩٤٨ ل سویسرا چوویە بەر دلوڤانییا خودێ. بۆ پتر پێزانینان لدور ئەڤی کەسی سەحکە:Erkul, Ali. (1982), Pırens Sabahattin, Türk Toplum Bilimler dergisi, Hazırlayan,Emre Kongar, istanbul.

3. شەریف پاشا: ل سالا ١٨٦٥ ل ئیستانبولێ هاتییە سەر دونیایێ، کورێ سەعید پاشایە، ژ بنەمالا بابانە، بابێ ئەوی ئێک ژ زەلامێن ماقویل خودان جهەکێ بلند د دەولەتا ئوسمانیدا، سەعید پاشایێ بابێ شەریف پاشای پوستێ وەزیرێ دەرڤە یێ دەولەتا ئوسمانی بستویێ خوڤە گرتییە، هەروەسا یێ بوویە راوێژکارێ سولتان عەبدولحەمیدێ دووێ، شەریف پاشای دەست بخواندنا خو کرییە ل مەدرەسا(گەلەتەسەرای)کو ئەڤە ئێک ژ مەدرەسەیێن هەرە بناڤ و دەنگێن دەولەتا ئوسمانی بوو، گەلەک پلە و پوست د دەولەتا ئوسمانیدا وەرگرت بوون، مینا سەرلەشکەر ل قونسولا ئوسمانی ل فرەنسا، هەروەسا ل قونسولیا ئوسمانی ل بروکسەل دەست بکار بوویە، پشتی هینگێ د ناڤبەرا سالێن ١٨٩٨-١٩٠٨ بۆ ماوەیێ ١٠ سالان بوویە قونسولێ ئوسمانی ل وەلاتێ سویدێ، ئەو دهێتە زانین ب ئێکەمین دیپلوماتێ کوردان بتایبەتی د ماوەیێ کونگڕی ئاشتیێ ل پاریسدا پشتی بدووماهی هاتنا شەرێ جیهانی یێ ئێکێ، ل سالا ١٩٥١ ل پاریس چوویە بەر رەحما خودێ، بۆ پتر پێزانینان لدور شەریف پاشای سەحکە: الاکوم، روهات. (٢٠٠٦)، شریف باشا سنوات عاصفە لدیبلوماسی کردی، الدار العربیە للموسوعات، القاهرە.

4. شێخ بەدرەدین: ناڤێ ئەوی یێ دروست وەک ئەو بخو دیاردکەت مەحموودە، ل سالا ١٣٥٨-١٣٥٩ ل دەڤەرەکێ ب ناڤێ(سیماڤنا)سەر ب باژێرێ ئێدیرنەڤە هاتییە سەر دونیایێ، ناڤێ بابێ ئەوی(ئیسرائیل)ە، بابێ ئەوی هەم قازیێ ئەڤێ دەڤەرێ بوو، هەم ژی بەرپرسێ کەلهێ بوو، ناڤێ دەیکا ئوی(مەلەک خاتوون)ە، د بنەرەتدا ئەو دبیتە کچا بەرپرسێ کەلها(دیمەتوڤایا)یا رومی، بەلێ پشتی هینگێ بوویە موسلمان، ئەو سوفییەکێ بناڤ و دەنگ بوو، وەک کەسەک ئایینی دیار بوویە، ب یاخیبوونەکێ رابوویە دژی دەولەتا ئوسمانی، ل سالا ١٤٢٠ چوویە بەر دلوڤانییا خودێ، بپ پتر پێزانینان ل دور ئەڤی کەسی، سەحکە: Karaman, Ramazan. (1998), Din ve Sosyal Bir Olay Olarak ŞeyıhBedrettin Hareketi, sayı 14, istanbul.

- لیستا ژێدەران

١.بەلگەنامەیێن ئوسمانی:

1.BOA, BEO, D:3462, G:259633

2.BOA, DH.MKT, D:431, G:1

3.BOA, DH.MKT, D:431, G:1

4.BOA,DH.MKT,D:915,G:23

5.BOA.DH.TMIK,D:156,G:26

٢.بیرەوەری:

1.Rıfat, Mevlanazade. (2009) Sürgün Hatıratlarım, hazirlayan:Mithat Kutlar, avesta, Istanbul.

2.Mizanci, Murad. (1997) Tatli Emeller Aci Hakikatler, Hazirlayan:Celile Eren, istanbul.

٣.نامەیێن ئەکادیمی:

1.Bingöl, Sedat. (1994) yüzellikler meselesi, Hacetepe Üniversitesi Atatürk ilk eve inklaplar enistitüsü, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara.

2.Coşkun, Mustafa. (2019) Mevlanazade Rıfat beyın Gazetecelik ve Siyasi Faliyetleri, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Istanbul üniversitesi sosyal bilimler enistitüsü tarih ana bilimdalı, İstanbul.

٤. پەرتووک:

1.Açık Arıza,Serbesti, 28 Teşrinisani1324(11 Aralik 1908)No:27.

2.Akşin, Sina. (1974) Fedakaran-i Millet Cemiyeti, Ankara Siyasal Üneversitesi siyasal bilgiler fakültesi dergisi, sayi29, Ankara.

3.Alakom, Rohat. (1998) Hoybun Örgütü ve Ağrı Ayaklaması, Avesta, istanbul.

4.Arslan, Bahar. (2016) II Mesrutiyet ve cumhuriyet 1908-1923 Tarihsel, ideolojik ve Olgusal Bir Karsilastirma, izmir.

5.Beyhan, Mehmet Ali. (1993) Bir II Abdülhamit Devri Aydınının Profili:Lastik Said Bey, osmanlı Araştırmaları, sayi 13, Istanbul.

6.Birinci, Ali. (1996) Abdulrahman Nacım, Mütafarika, sayı 89, istanbul.

7.Birinci, Ali. (1996) Abdulrahman Nacım, Mütefferika, sayı 9, Istanbul.

8.Bulut, Faik. (2020) Bir Kurt Diplomatı olarak Rıfat Bey, independent Türkçesi, Istanbul.

9.Bulut, Faik. (2016) Bir Kürt diplomatı olarak Rıfat bey, Istanbul.

10.Çapanoğlu, Münir Süleyman. (1964) Türkiyede Sosyalizım Hareketleri ve Sosyalist Hilmi, pınar yayınları, istanbul.

11.Çetinsaya, Gökhan. (2016) II.Abdulhamidin iç politikası; bir dönemlendirme denemesi, Osmanlı Araştırmalar Dergisi, sayı 49, İstanbul.

12.Durmaz, ibrahim. (1999) Mizancu Murad Bey ve Siyasi Fikirleri, SBF Dergisi, Sayi,74, Ankara.

13.Halıcı, Şaduman. (1998) Yüzellilikler, Eskişehir.

14.Hanilce, Murat. (2008) II meşrutiyet dönemine dair hatırat bibliyografyasi dönemi, bilig dergisi, istanbul.

15.Issı, Murat. (2010) Hürriyet Aşığı Bir Osmanlı Aydını Mevlanazade, Toplumsal Tarihi, Sayı 196, istanbul.

16.Kabacalı, Alpay. (1994) Türk Basınında Demokrasi, Kültür Bakanlığı Yayinları, Ankara.

17.Kaya, Mehmet ve Siklon, Sinem. (2012) Bazı Osmanlı Gazetelerinde Siyasal Reklam ve Propaganda 1908-1918, CTAD, 2012, Sayi 16, Niğde.

18.Kaya, Yakup. (2017) Siyasi ve ideolojik kimliğile Mevlanazade Rıfat bey, insan ve toplum bilimleri dergisi, sayı 3, karabük.

19.Kerimoglu, Hasan Taner. (2009) II mesrutiyet doneminde Genel Haklar Savunusu Yapan Bir Gazete Hukuk-i Umumiye, Çağdaş Türkiye Tarihi araştirmalar dergisi, cilt 8, sayi18-19,izmir.

20.Kerimoğlu, Hasan Taner. (2005) Toplumsal Tarih, istanbul.

21.Kırbıyık, Kasım. (1997) Türiye Diyanet Vakfı Ansklopedisi, cilt32, istanbul.

22.Koç, Yunus. (2018) Osmanlı Son Döneminde Yayımlanan Kürtçe Dergilerde Kimlik ve Siyaset Tartışmaları 1900-1920, istanbul.

23.Koloğlu, Orhan. (2006) Osmanlıdan 21 Yüzyıla Basın Tarihi, istanbul.

24.Köse, Metin Ziya. (1997) Mekteb-I Osmani Tarihi, cilt 32, istanbul.

25.Maaruf, Naci. (1997) Türiye Diyanet Vakfı Ansklopedisi, cilt 32, Istanbul.

26.Mumcu, Uğur. (1994) Kürt islam Ayaklanması, 1919_1925, Istanbul.

27.Nur. Rıza. (1995) Cemiyeyt-I Hafiye gizli örgüt Haz:Ahmet Nezih Gultekin, Istanbul.

28.Rıfat, Mevlanazade bey. (2017) Türkiye ınklabının içyüzü, kaknüs yayınları, hazırlayan:Kemal Kahraman, istanbul.

29.Rıfat, Mezvlanazade Bey. (2013) Siyonistler Osmanliyı nasıl yıktı?Derin Tarih kültür yayınları, istanbul.

30.Serfiraz, Mesud.(2016) Celadet Bedirxan ve Serbesti Gazetesi 1918-1919, Kürt Tarihi, sayi 60, Istanbul.

31.Şimşi, Bilal. (2009) Kürtçülük II, Bilgi yayınları, Ankara.

32.Tas, Latif.(2014) The Mayth of the Ottoman Millet System, its Treatment of Kurds and a Discussion of Territorial and non-Territorial Autonomy, Tuta Sub Aegide Pallas(brill), london.

33.Tunaya, Tarık Zafer.(1988) Türkiyede siyasal partiler, cilt I, ikinci Meşrutiyet Dönemi, 1908-1918, ıstanbul.

34.Uğur, Uzman Merve.(2018) Türk Basın Tarihi Uluslararası Sempozyumu, Ankara.

([1])محەمەد نەجیب نادر بەگ: ل سالا ١٨٥٦ ل گزیرتا ساکز ژ دایک بوویە، د ماوەیێ ژیانا خودا ئەڤی کەسی د گەلەک بواراندا خودان سەربوور و شارەزایەکا باش بوو، مینا بوارێن وەرگێران، فێرکرن، روژنامەڤانی و بیرکاری، بەلێ ژ بەر شارەزایەتییا ئەوی د تایبەتمەندییا بیرکاریێدا ئەو ب ناڤێ(محەمەد بیرکاری)هاتییە بناڤکرن، ل سالا ١٩٢٧ ل ئیستانبولێ چوویە بەر دلوڤانییا خودێ، بۆ پتر پێزانینان ل دور ئەڤی کەسی سەحکە:Aksoy, Yavuz. (2000), Matematik ve Tarih, Cilt IV, Yıldız Teknik Üniversitesi Vakıf Yayınları, istanbul.

([2])میر سەباحەدین: ناڤێ ئەوی یێ دروست محەمەد سەباحەدینە، کورێ داماد مەحموود جەلالەدین پاشایە، ناڤێ دەیکا ئەوی سەنیحا سولتانە، کچا سولتان عەبدولمەجیدێ دووێ و خویشکا سولتان عەبدولحەمیدێ دوویە، د ژێدەرێن تورکیدا ب(سولتانزادە)و د ژێدەرێن بیانیدا ب(پرەنس-میر)دهێتە زانین، خواندنا خو لبەر دەستێن ماموستایێن باش دەست پێکرییە، شارەزا بوو د زمانێن عەرەبی، فارسی، فرەنسی و ئینگلیزێدا، پشتی تێکچوونا پەیوەندیێن بابێ وی و سولتان عەبدولحەمیدی ل سالا ١٨٩٩ ئەو د چنە پاریس، ب مەرەما هەڤرکییا سولتاێ ناڤبری ئەو قەستا ئەوان رێکخراو کومەلێن هەڤدژ بۆ سولتانی دکەت مینا ئیتیحادو تەرەقی، ل سالا ١٩٤٨ ل سویسرا چوویە بەر دلوڤانییا خودێ. بۆ پتر پێزانینان لدور ئەڤی کەسی سەحکە:Erkul, Ali. (1982), Pırens Sabahattin, Türk Toplum Bilimler dergisi, Hazırlayan,Emre Kongar, istanbul.

([3])شەریف پاشا: ل سالا ١٨٦٥ ل ئیستانبولێ هاتییە سەر دونیایێ، کورێ سەعید پاشایە، ژ بنەمالا بابانە، بابێ ئەوی ئێک ژ زەلامێن ماقویل خودان جهەکێ بلند د دەولەتا ئوسمانیدا، سەعید پاشایێ بابێ شەریف پاشای پوستێ وەزیرێ دەرڤە یێ دەولەتا ئوسمانی بستویێ خوڤە گرتییە، هەروەسا یێ بوویە راوێژکارێ سولتان عەبدولحەمیدێ دووێ، شەریف پاشای دەست بخواندنا خو کرییە ل مەدرەسا(گەلەتەسەرای)کو ئەڤە ئێک ژ مەدرەسەیێن هەرە بناڤ و دەنگێن دەولەتا ئوسمانی بوو، گەلەک پلە و پوست د دەولەتا ئوسمانیدا وەرگرت بوون، مینا سەرلەشکەر ل قونسولا ئوسمانی ل فرەنسا، هەروەسا ل قونسولیا ئوسمانی ل بروکسەل دەست بکار بوویە، پشتی هینگێ د ناڤبەرا سالێن ١٨٩٨-١٩٠٨ بۆ ماوەیێ ١٠ سالان بوویە قونسولێ ئوسمانی ل وەلاتێ سویدێ، ئەو دهێتە زانین ب ئێکەمین دیپلوماتێ کوردان بتایبەتی د ماوەیێ کونگڕی ئاشتیێ ل پاریسدا پشتی بدووماهی هاتنا شەرێ جیهانی یێ ئێکێ، ل سالا ١٩٥١ ل پاریس چوویە بەر رەحما خودێ، بۆ پتر پێزانینان لدور شەریف پاشای سەحکە: الاکوم، روهات. (٢٠٠٦)، شریف باشا سنوات عاصفە لدیبلوماسی کردی، الدار العربیە للموسوعات، القاهرە.

([4])شێخ بەدرەدین: ناڤێ ئەوی یێ دروست وەک ئەو بخو دیاردکەت مەحموودە، ل سالا ١٣٥٨-١٣٥٩ ل دەڤەرەکێ ب ناڤێ(سیماڤنا)سەر ب باژێرێ ئێدیرنەڤە هاتییە سەر دونیایێ، ناڤێ بابێ ئەوی(ئیسرائیل)ە، بابێ ئەوی هەم قازیێ ئەڤێ دەڤەرێ بوو، هەم ژی بەرپرسێ کەلهێ بوو، ناڤێ دەیکا ئوی(مەلەک خاتوون)ە، د بنەرەتدا ئەو دبیتە کچا بەرپرسێ کەلها(دیمەتوڤایا)یا رومی، بەلێ پشتی هینگێ بوویە موسلمان، ئەو سوفییەکێ بناڤ و دەنگ بوو، وەک کەسەک ئایینی دیار بوویە، ب یاخیبوونەکێ رابوویە دژی دەولەتا ئوسمانی، ل سالا ١٤٢٠ چوویە بەر دلوڤانییا خودێ، بپ پتر پێزانینان ل دور ئەڤی کەسی، سەحکە: Karaman, Ramazan. (1998), Din ve Sosyal Bir Olay Olarak ŞeyıhBedrettin Hareketi, sayı 14, istanbul.

لیستا ژێدەران:-